Superstaat issu

Bart Van Craeynest

Wat België moet doen om geen failed state te zijn

“België kan en moet veel beter doen dan nu” GEERT NOELS

INHOUD 7

België kan beter, veel beter!

11 11

Hoofdstuk 1

België kan beter

39 39

Hoofdstuk 2

Boven onze stand?

51 51

Hoofdstuk 3

In België wordt weinig gewerkt 75

Hoofdstuk 4

Een belastingstelsel in dienst van de economie 103 103

Hoofdstuk 5

Echte besparingen moeten nog beginnen 129 129

Hoofdstuk 6

Straks allemaal samen in de file?

147 Hoofdstuk 7

Groei moet komen van productiviteit 165 Hoofdstuk 8

Investeren in onderwijs en opleiding 185 Hoofdstuk 9

Rechtvaardig beleid 199 Hoofdstuk 10

De weg naar de superstaat 205 Noten 205

België kan beter, veel beter!

Het is hier goed om te leven. Terecht eindigen veel discussies over ons land met een blik op het glas bier, de rijkgevulde tafel en de gezelligheid van vrienden en familie. Maar ergens knaagt het gevoel dat we beter kunnen, dat ons land rijk is, maar dat we onze troeven niet voldoende uitspelen. We kijken achteruit en zien verwezenlijkingen, maar we durven niet vooruit te kijken en te werken aan verbeteringen. In zo’n discussie missen we een gids, een referentie die ons helpt sterke punten vast te stellen en objectief verbeteringen te kunnen duiden.

Voor u ligt een doorlichting van de nv België. Een grondige analyse van de situatie van de Belgische economie. Een degelijke gids die u kan helpen bij de discussies die u als ondernemer, beleidsverantwoordelijke of gewoon als geëngageerde burger meer en meer voert over maatschappelijke en economische thema’s. Een gids ook die het sociaaleconomische debat in dit land in perspectief plaatst. Dat debat onder politici, sociale partners en andere stakeholders vertrekt al te vaak van tegenstrijdige verklaringen en weinig onderbouwde argumenten. Een goed debat start evenwel altijd met de feiten: hoe staan we ervoor? Wat is onze positie in vergelijking met vergelijkbare landen, met concurrenten of landen die we soms – terecht of ten onrechte – gidslanden noemen?

Elke lezer zal andere thema’s en accenten kiezen in dit boek: hoe zit het nu met dat langer werken, betalen we te veel belastingen, krijgen we er genoeg voor terug, hoe raken we ooit van die files af, wat moeten we doen met de vluchtelingen, hoe (on)rechtvaardig is onze economie... Over die vragen en meer staat het boek vol cijfers en grafieken. Feiten liegen niet, maar ze overtuigen als ze ook volledig worden weergegeven. Uit al die feiten komt een consistent beeld naar voren. België is in Europa geen topper, maar een middenmoter. We peddelen mee in de buik van het peloton. Maar dat peloton is op weg naar een tweesprong. Als we niets doen en krampachtig blijven vastklampen aan het huidige status quo, dan blijven we de komende jaren geleidelijk verder afglijden. Zwakke economische groei, oplopende schulden, toenemende politieke spanningen en verdere polarisatie.

7

Belg ië k an be ter , veel be ter!

Maar er is ook een andere richting. België kan beter. Er is geen enkele reden waarom België zich zou moeten neerleggen bij een rol als middenmoter. We dragen enkele erfenissen uit het verleden mee, maar we hebben ook heel wat troeven voor de toekomst. En vooral, de hindernissen die we meeslepen uit het verleden kunnen we achter ons laten. Dit boek bevat ook een lange reeks beleidsaanbevelingen: een mix van efficiëntieverbeteringen, noodzakelijke investeringen en essentiële beleidskeuzes. Als we dit menu volledig implementeren, dan wordt de nv België beter, sterker en duurzamer. Het zou ons land aantrekkelijker maken voor ondernemerschap, een sterkere solidariteit kweken en een samenleving creëren die hoger zou scoren op de factor die in toe­nemende mate de aandacht heeft van economen: geluk en maatschappelijke samenhang.

We leven in een wereld van almaar snellere verandering, vooral onder impuls van de onwaarschijnlijke technologie die op ons afkomt. In combinatie met een klimaat van ondermaatse economische groei wordt dat meer dan vroeger een wereld van winnaars en verliezers. Dat wordt het geval op het niveau van specifieke jobs, sectoren, landen, regio’s. België heeft kansen om aan te sluiten bij de winnaars, maar dat zal niet vanzelfsprekend zijn. Die omschakeling vergt een reeks aan onpopulaire structurele maatregelen. Maar dergelijke maatregelen zullen worden aanvaard als we ze begrijpen, en als we ervan overtuigd zijn dat ze rechtvaardig gebeuren. Net daarom vinden we dat iedereen de feiten moet kennen.

België kan en moet veel beter doen dan nu. We moeten op z’n minst proberen om aansluiting te vinden bij de toplanden in Europa. Het niet eens proberen zou nalatig zijn tegenover onze kinderen en kleinkinderen.

Het goede nieuws is alvast dat het kan. Dit boek kan daarbij helpen.

Veel leesplezier, Geert Noels

8

HOOFDSTUK 1: BELGIË KAN BETER

Hoofdstuk 1: Belg ië k an be ter

België kreeg de voorbije jaren opmerkelijk veel slechte publiciteit te verwerken. Zo werd België meteen na de crisis van 2008-2009 door internationale commentatoren ingedeeld bij de groep van zwakke landen in Europa. Begin 2010 waarschuwde de toenmalige voorzitter van het Verbond van Belgische Ondernemingen dat België het ‘Griekenland aan de Noordzee’ dreigde te worden. Kort daarna begonnen de Belgische politici aan hun recordpoging regeringsvorming. In december 2011 haalden zij uiteindelijk overtuigend het wereldrecord voor de langst aanslepende regeringsvorming binnen: het had toen 541 dagen geduurd om de regering Di Rupo op de been te brengen. Afhankelijk van de bron werd daarmee het eerdere record van 289 dagen van Irak of van 353 dagen van Cambodja verpulverd. In die periode werd België op de financiële markten weggezet als een van de crisislanden in de eurozone, samen met onder andere Spanje en Italië. De rente op Belgische overheidsobligaties sprong toen van 3,6% in oktober 2011 naar bijna 6% in de loop van november, een duidelijk signaal dat obligatiebeleggers niet meer geloofden in België. Die druk vanuit de financiële markten was toen trouwens de katalysator voor de vorming van de regering Di Rupo. Zonder die druk was het wereldrecord ongetwijfeld nog heel wat scherper gesteld.

Vanaf eind 2011 volgde een periode van relatieve windstilte. Op de financiële markten vond België opnieuw aansluiting met de betere middenmoters in Europa. De voorbije twaalf maanden kwam België evenwel opnieuw volop negatief in de schijnwerpers. Dat begon al meteen na de aanslagen in Parijs in november 2015, toen snel duidelijk werd dat de voorbereiding daarvan in Brussel had plaatsgevonden. De aanslagen van 22 maart 2016 in Brussel, en vooral de onwaarschijnlijke reacties daarop van bepaalde politici, versterkten vervolgens de indruk dat de Belgische autoriteiten er geen idee van hadden hoe ze de veiligheidsproblematiek moesten aanpakken. Molenbeek werd internationaal bestempeld als een broeihaard van jihadisme in Europa. Een golf van stakingen, met die op de luchthaven als de meest in het oog springende, en het dichtslibben van het Brusselse verkeer door afbrokkelende tunnels droegen alleen maar bij tot het beeld van een land dat er stilaan onderdoor gaat. Kibbelende politici die het moeilijk hadden om met ernstige antwoorden te komen versterkten dat beeld nog. Tegen die pijnlijke achtergrond dook het idee op van België als ‘failed state’, een falende staat. Dat idee werd door internationale commentatoren vlot opgepikt, en vond zelfs weerklank binnen België.

13

grafiek 2

Grafiek 2

IS BELGIË EEN FAILED STATE?

Er is geen universele definitie van een ‘failed state’, maar vrij algemeen wordt die term gebruikt voor landen waarin de overheid geen controle meer heeft over het grondgebied en/of de overheid er niet meer in slaagt om basisfuncties zoals onderwijs, veiligheid en algemeen bestuur in te vullen. Volgens deze vrij breed aanvaarde definitie is België uiteraard helemaal geen failed state. De Fragile States Index (voorheen de Failed States Index) van 2016, opgesteld door het Amerikaanse Fund for Peace, wordt aangevoerd door Somalië, Zuid-Soedan en de Centraal-Afrikaanse Republiek. Op 178 landen staat België op de 164e plaats tussen Portugal en Duitsland. De minst fragiele (of falende) staten zijn volgens deze indicator Finland en Noorwegen. Het idee van België als failed state is zwaar overdreven. Er is ontzettend veel ruimte om de dingen beter te organiseren in België en om onze economie sterker te maken, en daar wordt verder in dit boek uitgebreid op ingegaan, maar het beeld van een grafiek 1 land op de rand van de afgrond klopt gewoon niet.

Grafiek 1 110 108

Belgiëkwam kwamrelatief relatiefgoed goedtijdens door dde e crcrisis isis België Reëel BBP (index, Kw1 2008 = 100)

106 104 102 100 98 96 94 92 90 Q1 2006

Q1 2007

Q1 2008

België

September 2016

14

Q1 2009

Q1 2010

Duitsland

Hoofdstuk 1: Belg ië k an be ter

Q1 2011

Frankrijk

Q1 2012

Q1 2013

Nederland

Q1 2014

Q1 2015

Eurozone

Q1 2016

Bron: Eurostat

Economische groei sinds de euro

40

Reëel BBP (wijziging in % in 1999-2016)

35 30 25 20 15 10 5 0

Irl

Lux

Spa

Bel

Oos

Fin

Ned

Fra

Dui

EMU12

Por

It

Gri

Bron Eurostat

September 2016

Ook vanuit economisch oogpunt gaat het negatieve beeld van België dat het voorbije jaar al te vaak opgehangen wordt voorbij aan de realiteit.

Zeker in het kader van de recente golf van sociale acties en van het politieke debat, ook binnen het kibbelkabinet, wordt de Belgische economie al te makkelijk in een slecht daglicht geplaatst. De realiteit die daarbij vlot over het hoofd gezien wordt, is dat de Belgische economie al jarenlang tot de sterkste groeiers binnen de eurozone hoort. De economische activiteit in België ligt vandaag 5,7% hoger dan toen de grote economische crisis begin 2008 op gang kwam (zie grafiek 1). Dat komt overeen met een vrij mager gemiddelde van 0,7% reële economische groei per jaar van 2008 tot 2016. Niettemin deden over die periode van de twaalf oorspronkelijke eurolanden enkel Duitsland, Ierland en Luxemburg beter. Dat plaatje blijft zelfs overeind op een iets langere horizon. Sinds de start van de eurozone in 1999 groeide de Belgische economie in totaal met 31%, of gemiddeld 1,6% per jaar (zie grafiek 2). Van de oorspronkelijke eurolanden doen enkel Spanje, Ierland en Luxemburg beter. België doet het over die zeventien jaar duidelijk beter dan het gemiddelde van de eurostichters (23%), maar ook beter dan Duitsland (24%), Frankrijk (26%) en Nederland (26%). De Belgische economie behoort dus al jaren tot de besten van de euroklas1. Al is het dan nog maar de vraag waaraan die fraaie prestatie te danken is, de betere Belgische groeicijfers staan er wel. En dat dus al zeventien jaar lang. Dat plaatst op z’n minst serieuze 15

Hoofdstuk 1: Belg ië k an be ter

vraagtekens bij het negatieve beeld dat de jongste maanden al te makkelijk opgehangen wordt over de Belgische economie.

MEER GELUK DAN WIJSHEID

De cruciale vraag is natuurlijk waaraan België de relatief sterke groeicijfers van de voorbije jaren te danken heeft. In de aanloop naar de verkiezingen van 2014 verwees toenmalig premier Elio Di Rupo naar een uniek recept waarmee de Belgische economie door de economische crisis geloodst werd. Als het al bestond, dan was dat unieke Belgische recept toch vooral een kwestie van geluk. Bovendien zijn de ingrediënten ervan niet al te lang houdbaar. De Belgische economie bleef de voorbije jaren vooral dankzij tijdelijke factoren overeind.

Stijgende huizenprijzen grafiek 3

Grafiek 3 Belgische huizenmarkt bleef overeind doorheen de crisis

120

110

grafiek 4

100

Tijdens de crisis van 2008-2009 werden verschillende eurolanden hard geraakt door een zware vastgoedcrash. Dalende vastgoedprijzen zijn nefast voor een economie. Die remmen immers de activiteit in de bouwsector af, halen het vertrouwen van de consumenten onderuit waardoor die minder gaan uitgeven, en tasten de bankensector aan door een toenemend aantal mensen die in problemen raken met hun hypotheekbetalingen. Een crisis in de vastgoedmarkt sleurt vrijwel altijd de hele economie mee de dieperik in. Zo zakten de gemiddelde huizenprijzen tijdens de crisis met 7% in Frankrijk, met ruim 20% in Nederland en Italië en zelfs met meer dan 30% in Spanje. In België bleven de huizenprijzen rustig stijgen (zie grafiek 3). Tussen 2008 en 2015 steeg de prijs van een gemiddeld Belgisch huis nog eens met 12%. Dat maakt een enorm verschil uit voor de totale economische activiteit in België in vergelijking met de crisislanden. De vraag is evenwel hoelang België kan blijven rekenen op stijgende vastgoedprijzen. De Belgische vastgoedmarkt zit sinds midden jaren 80 in de lift. De gemiddelde huizenprijzen gingen in de voorbije dertig jaar maal vijf. Sinds 2012 is de markt min of meer aan het stabiliseren. De eerdere stijging betekent niet dat een zware correctie van de huizenprijzen er meteen zit aan te komen. Zolang de rente laag blijft, lijkt het risico op een crash van de Belgische vastgoedmarkt beperkt.

Maar de economie zal de komende jaren niet meer kunnen rekenen op de ruggensteun van almaar stijgende huizenprijzen.

Grafiek 4

90

Sterke schuldgroei van de gezinnen

80

60 70

Gemiddelde huizenprijzen (index, Kw1 2008 = 100) 60 Q1 2006

Q1 2007

Q1 2008

België September 2016

Q1 2009

Q1 2010

Frankrijk

Q1 2011

55

Q1 2012

Nederland

Q1 2013

Italië

Q1 2014

Q1 2015

Spanje

Uitstaande schuld van de Belgische gezinnen (in % van het BBP)

Q1 2016

50

Bron: Dallas Fed

45

40

35 Q1 1999

Q1 2001

Q1 2003

Q1 2005

Q1 2007

Q1 2009

Q1 2011

Q1 2013

Q1 2015 Bron: ECB

16

September 2016

17

Hoofdstuk 1: Belg ië k an be ter

In tandem met de stijgende huizenprijzen namen de voorbije jaren ook de schulden van de Belgische gezinnen toe. De lagere hypotheekrente liet gezinnen immers toe om hogere bedragen te lenen voor eenzelfde maandelijkse aflossing. Op die manier klommen de gezinsschulden van een kleine 40% van het BBP in 2004 naar 60% begin 2016 (zie grafiek 4). Zeker met de lage rente vormt dat schuldniveau niet echt een bedreiging. De uitstaande hypotheekschulden in België blijven trouwens relatief gezond.

De grote meerderheid daarvan is gefinancierd aan een vaste rente, en dus minder kwetsbaar voor een eventuele rentestijging op termijn. Bovendien is er voor het merendeel van de uitstaande hypotheekleningen een behoorlijke buffer in termen van inkomen van de kredietnemer en in termen van eigen inbreng in de aankoopprijs van het vastgoed. Ook in internationaal perspectief valt het niveau van de gezinsschulden in België mee. Die liggen nu op zo’n 100% van het beschikbare gezinsinkomen. In Nederland is dat bijvoorbeeld 214%, in Ierland 180%, in Noorwegen 190% en in Denemarken zelfs 265%. Ondanks de forse toename blijft het huidige schuldniveau van de Belgische gezinnen al bij al binnen de perken. Belangrijk is wel dat die schulden niet aan hetzelfde tempo als de voorbije tien jaar kunnen blijven stijgen, anders dreigen de gezinnen op termijn wel in een gevaarlijke schuldsituatie terecht te komen. Dat impliceert dat de Belgische economie niet kan blijven steunen op verder toenemende schulden bij de gezinnen.

Overheid als belangrijke groeimotor grafiek5

Grafiek 5 Expansief budgettair beleid in België sinds 1999 6

Besparingen

Een derde factor die de Belgische economie sinds 1999 ondersteunde was het begrotingsbeleid van de opeenvolgende regeringen. Ondanks het jarenlange mantra van besparingen en de aaneenschakeling van zogenaamde begrotingsoefeningen was het begrotingsbeleid in de periode 1999-2016 in Europa nergens soepeler dan in België. Dat begrotingsbeleid wordt best weergegeven door de wijziging in het conjunctuurgezuiverde primaire saldo, d.i. het begrotingssaldo van de totale overheid exclusief de rentelasten en gecorrigeerd voor schommelingen in de economische conjunctuur. Dat is m.a.w. het begrotingssaldo zonder de impact van de rente en de conjunctuur, zaken waarover de overheid hoe dan ook weinig of geen controle heeft. Veel meer dan het totale begrotingssaldo dat doorgaans de meeste aandacht krijgt in de media, geeft dit een indicatie van het eigenlijk gevoerde begrotingsbeleid.

Tussen 1999 en 2016 verslechterde het conjunctuurgezuiverde primaire saldo in België met 5,6% van het BBP (zie grafiek 5). In euro’s van vandaag komt dat overeen met ruim 23 miljard euro.2 Nergens in Europa was het begrotingsbeleid over die periode meer ondersteunend voor de economie dan in België. Dat was trouwens volledig toe te schrijven aan een toename van de overheidsuitgaven. De primaire overheidsuitgaven, m.a.w. de totale uitgaven exclusief de rentelasten, namen in die periode toe met 7% van het BBP, of bijna 30 miljard in euro’s van vandaag. De overheidsontvangsten namen in die periode ook toe. Die extra inkomsten werden evenwel vlot weer uitgegeven. Bovendien werd ook het geld dat vrijkwam door de lagere rentelasten op de overheidsschuld gebruikt voor extra uitgaven. Al bij al hebben de opeenvolgende Belgische regeringen sinds 1999 het cadeau van de dalende rentelasten opgesoupeerd.

4

2

0

-2

-4

Wijziging in conjunctuurgezuiverd primair saldo 1999-2016 (in % van het BBP)

-6

Extra uitgaven

al

M

r yp C

Po

x Es t Li t D ui Sv n O os C zr Le t G ri Sv k

Lu

Fr a EM U Po l H on

It

a

Sp

Irl

l VK

Zw e Fi n D k N ed Ro e

18

Bu

Be

l

-8 Bron: Europese Commissie Commissie

19

Hoofdstuk 1: Belg ië k an be ter

Grafiek 6

Grafiek 7

grafiek 7

grafiek6

Overheidsuitgaven helpen economie door de crisis

Gesubsidieerde jobs

160

110

Werkgelegenheid (wijziging 2008-2016, in ‘000)

120

108 106

80

Dienstencheques

104

40

102 100

0

98

-40 -4 0

ei

ur tu ul

dh

C

rg zo ds

rh ve O

di

G

ez

on

e lijk ke

September 2016

ei d

en st en

go st Va

ie nc na Fi

ed

el

T IC

l de an

uw

Bron: NBB

De rol van de overheid was ook tijdens en meteen na de crisis heel duidelijk. Van begin 2008 tot midden 2013 groeide de economische activiteit in België in totaal met 1,7%. Dat was volledig te danken aan directe overheidsuitgaven, m.n. overheidsconsumptie en -investeringen. Die namen in de beschouwde periode met 7% toe, terwijl alle andere bestedingen in de economie midden 2013 op hetzelfde niveau lagen als begin 2008 (zie grafiek 6). Sinds midden 2013 is de private sector opnieuw aan beterhand.

20

-120 H

Q1 2016

rie

Q1 2015

st

Q1 2014

du

Q1 2013

In

Q1 2012

Overheidsconsumptie en -investeringen

Za

September 2016

Q1 2011

bo

Q1 2010

nd

Q1 2009

Private bestedingen

La

92 Q1 2008

-80 -8 0

uw

Reële bestedingen (index, Kw1 2008 = 100)

94

Bo

96

Bron: NBB

Het beeld van een overheid die de economie tijdens de crisis overeind houdt, wordt ook bevestigd op de arbeidsmarkt. Daar werd vanaf begin 2009 de impact van de crisis duidelijk, maar die impact bleef al bij al beperkt. In negen maanden gingen toen netto 33.000 jobs verloren, maar al vanaf de herfst van 2009 begon de werkgelegenheid opnieuw toe te nemen. Begin 2016 waren er in België 148.000 jobs meer dan bij de start van de crisis op de arbeidsmarkt begin 2009 (zie grafiek 7). Honderddertigduizend van die extra jobs kwamen er bij de overheid, in het onderwijs en in de gezondheidszorg. Amper 18.000 extra jobs werden gecreëerd in marktgevoelige sectoren. In die marktgevoelige sectoren waren dan ook nog eens ruim 50.000 jobs verbonden aan de dienstencheques. De Belgische arbeidsmarkt kan sinds de crisis relatief fraaie cijfers voorleggen, maar dat was volledig te danken aan jobs die direct of indirect gecreëerd werden door de overheid.

In de industrie, de bouw en de landbouw gingen sinds begin 2009 92.000 jobs verloren. Er valt veel voor te zeggen dat de overheid in periodes van economische crisis ingrijpt om de economie te ondersteunen. Maar zo’n strategie valt uiteraard niet onbeperkt vol te houden. Met een overheidsbeslag van meer dan 50% van het BBP zijn de limieten van het expansieve budgettaire beleid in zicht. De jongste jaren werd al duidelijk dat de tijden van extra middelen dankzij dalende rentelasten op hun laatste benen lopen.

21

Hoofdstuk 1: Belg ië k an be ter

Het is geen toeval dat het de voorbije jaren steeds moeilijker geworden is om begrotingsakkoorden te sluiten. De economische groei moet de komende jaren meer vanuit de private sector komen.

bevolkingsgroei ondersteunde de voorbije jaren de Belgische economie. Of de impact ook op langere termijn positief blijft, is nog maar de vraag (meer grafiek 9 daarover in hoofdstuk 8).

Grafiek 9

Stevige bevolkingsgroei grafiek 8

Grafiek 8

Op weg naar een verloren decennium...

10000

Stevige bevolkingsgroei ondersteunt de economie

9500

Economische activiteit per hoofd

2,0 2, 0

17,3% 9000

Totale bevolking (gemiddelde jaarwijziging in %, 1999-2015)

1,5 1, 5

8500

1,0 1, 0

8000

0,5 0, 5

7500 7000

0,0 0, 0

6500 -0,5

6000 Q1 1996

-1,0

Bron: Eurosta Eurostat

Naast de vastgoedmarkt en de overheid was ook de bevolkingsgroei de voorbije jaren een groeifactor voor de Belgische economie. Een toename van de bevolking zorgt op korte termijn zo goed als automatisch voor extra economische groei. De extra mensen moeten sowieso eten, wonen, zich kleden, enz. Dat betekent extra consumptie, en dus extra economische groei.

Op langere termijn is de impact van een grotere bevolking op de economie minder duidelijk. Die impact hangt af van de mate waarin de extra mensen ook effectief ingeschakeld raken in de economie. In het kader van de vluchtelingencrisis wordt dat vooral de komende jaren een cruciale opdracht.

Maar ook vóór de recente vluchtelingenstroom echt op gang kwam, kende België al jarenlang een stevige bevolkingsgroei. Van 1 januari 1999 tot 1 januari 2015 kwamen er in België meer dan een miljoen mensen bij. Dat komt overeen met een bevolkingsgroei van ruim 10% over de volledige periode, of van 0,61% per jaar (zie grafiek 8). Ter vergelijking, in de rest van de eurozone was dat gemiddeld 0,37% per jaar. Die relatief sterke 22

Q1 2002

Q1 2005

Reëel BBP per capita

Q1 2008

Q1 2011

Trend 1996-2008

Q1 2014 Bron: Eurostat

Lux

Irl

Cyp Cy p

Spa

Zwii Zw

Norr No

VK

Mall Ma

Fra

Bel

Ooss Oo

Zwe Zw e

It

Ned Ne d

Dk

EMU EM U

EU

Fin Fi n

Czrr Cz

Svn

Grii Gr

Por

Svk

Pol

Duii Du

Est

Bull Bu

Roe Ro e

Litt Li

Let

September 2016

Hon Ho n

September 2016

-1,5

Q1 1999

Ook zonder het effect van de bevolkingsgroei doet de Belgische economie het sinds 1999 nog altijd beduidend beter dan het eurogemiddelde. De economische activiteit per hoofd van de bevolking – een indicator van de eigenlijke welvaartscreatie per persoon in een economie – nam in België sinds begin 1999 met 19% toe. In de eurozone was dat gemiddeld maar 11,5%.

Gecorrigeerd voor de bevolkingsgroei doet de Belgische economie het sinds 1999 ongeveer even goed als Nederland en Oostenrijk. Maar vooral sinds de crisis vallen de economische prestaties per inwoner nogal tegen. De economische activiteit per hoofd ligt vandaag in België op hetzelfde niveau als begin 2008. Als de economie de lijn van voor de crisis had kunnen doortrekken, dan lag die activiteit per hoofd vandaag ruim 17% hoger (zie grafiek 9). In vergelijking met de pre-crisistrend is de terugschakeling in de economie dan ook ingrijpend. Toch valt dat tegen de achtergrond van de economische situatie in de eurozone nog redelijk mee. Anderzijds betekent dat wel dat er de voorbije acht jaar in België gemiddeld per persoon geen extra welvaart gecreëerd werd. In die zin is de Belgische economie, net als de hele eurozone, goed op weg naar een verloren decennium.

23

Hoofdstuk 1: Belg ië k an be ter

NIET KLAAR VOOR DE TOEKOMST

In vergelijking met andere eurolanden doet België het op het vlak van economische groei al jarenlang niet slecht. Maar het volgens sommigen ‘unieke Belgische recept’ achter die relatief goede economische prestatie is stilaan uitgewerkt. Dat recept was vooral gebaseerd op tijdelijke factoren zoals de vrij sterke huizenmarkt, een stevige bevolkingsgroei en een genereuze overheid. België kan niet blijven rekenen op die tijdelijke factoren. De huizenprijzen zullen niet onbeperkt blijven stijgen. De nieuwkomers in België zullen niet zomaar ingeschakeld raken in de economie. En voor de overheid is er geen financiële ruimte meer om de overheidsuitgaven almaar verder op te drijven. Dat betekent dat België niet zomaar kan blijven rekenen op betere economische cijfers dan de rest van de eurozone. Bovendien zitten er voor de komende decennia belangrijke economische uitdagingen aan te komen.

Eén van de belangrijkste economische uitdagingen die op ons af komt, heeft te maken met de veroudering van de bevolking. Anders dan veel van de andere uitdagingen – zoals de digitalisering van de economie en de snel veranderende geopolitieke omgeving – is de demografische uitdaging al geruime tijd heel duidelijk afgelijnd. Die veroudering van de bevolking, ook wel vergrijzing genoemd, is hoe dan ook al lang niet meer te vermijden. De overgrote meerderheid van de mensen die de komende decennia een rol gaan spelen op de arbeidsmarkt of die een beroep zullen doen op het pensioenstelsel of de gezondheidszorg zijn immers al geboren. Zowat de opmerkelijkste indicatie van de spectaculaire vooruitgang in onze samenleving is het feit dat we allemaal langer leven. Een eeuw geleden lag de levensverwachting voor Belgische mannen bij de geboorte net boven 50 jaar, voor vrouwen was dat 55 jaar.

Vandaag is dat gestegen tot respectievelijk bijna 80 en 84 jaar. Dat is een fantastische verbetering, maar die brengt ook bepaalde onvermijdelijke economisch-financiële uitdagingen met zich mee. Daarnaast is er ook de babyboomgeneratie, de grote golf kindjes geboren in de jaren na de Tweede Wereldoorlog, die ondertussen stilaan de pensioenleeftijd bereikt. Die combinatie van langer leven en de grote groep babyboomers zorgt voor een duidelijke veroudering van de bevolking. Vandaag zijn er in België ruim twee miljoen 65-plussers. Tegen 2045 komen er meer dan één miljoen bij. De veroudering van de bevolking brengt extra kosten met zich mee, o.a. voor pensioenen en gezondsheids- en andere zorg.

24

grafiek 10

Grafiek 10 Vergrijzing duwt de overheidsuitgaven hoger

5 4 3 2 1 0 -1 -2

Overheidsuitgaven: wijziging in de jaarlijkse uit uitgaven tegen 2040 (in % van het BBP)

-3 -4

Gri

Cyp

Spa

September 2016

Dk

Fra

Zwe

Est

It

Por

Svk

VK

Oos

Irl

Mal

Fin

Ned

Dui

Lux

Nor

Bel

Svn

Bron: Europese Commissie Commissie

De uitdaging van een verouderende bevolking is al langer gekend, en er worden al geruime tijd ramingen gemaakt van de impact daarvan op de overheidsuitgaven. De veroudering van de bevolking zal zorgen voor bijkomende uitgaven voor pensioenen, gezondheidszorg en arbeidsongeschiktheid. Anderzijds betekent die veroudering ook minder uitgaven voor werkloosheid en gezinsbijslag. De recentste raming door de Studiecommissie voor de Vergrijzing (van midden 2016) verwacht tegen 2040 een toename van de jaarlijkse sociale overheidsuitgaven met 2,9% van het BBP. In euro’s van vandaag komt dat overeen met twaalf miljard.

De raming van 2015 valt veel beter mee dan eerdere inschattingen. Dat is te danken aan een gunstigere demografische ontwikkeling en vooral aan de ingrepen van deze en de vorige regering. De inperking van de mogelijkheden om vervroegd te stoppen met werken en de geplande verhoging van de officiële pensioenleeftijd leveren op termijn een zeer belangrijke besparing op. Niettemin is de raming van de uitgavenstijging gebaseerd op noga l opt imist ische hy pot heses. Zo gaat de Studiecommissie ervan uit dat de ingrepen van de regering er ook effectief toe leiden dat gevoelig meer mensen langer aan het werk blijven.

Maar daarvoor zullen allicht nog extra maatregelen nodig zijn, o.a. op het vlak van opleiding, fiscaliteit, arbeidsorganisatie... Daarnaast is de 25

Hoofdstuk 1: Belg ië k an be ter

Studiecommissie ook vrij optimistisch over de economische groei in de komende decennia. Zo rekent ze op lange termijn op een jaarlijkse toename van de arbeidsproductiviteit – de doorslaggevende factor achter de economische groei – met 1,5%. Ter vergelijking: sinds 2000 bedroeg de productiviteitsgroei in België gemiddeld 0,7% per jaar. Een versnelling van die productiviteitsgroei is altijd mogelijk, maar dat zal niet vanzelfsprekend zijn. En als de productiviteitsgroei de komende decennia lager uitvalt dan de hypothese van 1,5% per jaar, dan zullen de bijkomende uitgaven door de veroudering van de bevolking hoger uitvallen dan de huidige raming. Tegen de achtergrond van de vrij optimistische hypothesen zijn de geraamde jaarlijkse extra uitgaven van twaalf miljard in euro’s van vandaag allicht eerder een ‘best case’-scenario.

Gelijkaardige ramingen van de vergrijzingskosten door de Europese Commissie, gemaakt in 2015, geven aan dat België tegen een grotere vergrijzingsuitdaging aankijkt dan de rest van Europa (zie grafiek 10).

Andere landen, vooral in Zuid-Europa, slaagden erin om hun uitkeringsbeleid zelfs te sturen naar lagere uitgaven in de toekomst. Dat deden ze vooral door onder druk van de zware crisis te snoeien in de uitkerings­ niveaus. Dat is een scenario dat België maar best kan vermijden. De beste manier om dat te doen, is om nu al maatregelen te nemen om de toekomstige uitgavenstijging op te vangen of te matigen. De vorige en de huidige regering zijn daarmee begonnen, maar dat werk is niet af.

Ondanks de recente golf van sociaal protest zijn verdere inspanningen onvermijdelijk. Als de regering er niet in slaagt om die nu geleidelijk in te voeren, dan zal ze op termijn gedwongen worden tot bruuskere ingrepen.

26

grafiek 11

Grafiek 11 Structureel tragere economische groei

8

Gemiddelde groei per jaar 1960-69 1970-79 1980-89 1990-99 2000-09 2010-15

6

4

5,0 5,0 3,5 3, 5 1,9 1, 9 2,2 2, 2 1,5 1, 5 1,0 1, 0

2

0

-2

-4 Q1 1961

Q1 1969

Q1 1977

Q1 1985

Q1 1993

Reëel BBP (jaarwijzigingen jaarwijziging in %) September 2016

Q1 2001

Q1 2009

gemiddelde LT-g emiddelde Bron: OESO

De extra uitgaven door de veroudering van de bevolking en alle andere toekomstige uitdagingen moeten we bovendien aangaan tegen de achtergrond van een ongunstiger economisch klimaat. Ook al doet België het binnen de eurozone zeker niet slecht, toch worden we ook hier, net als in de rest van de westerse wereld, al decennialang geconfronteerd met een structureel vertragende economische groei (zie grafiek 11). In de jaren 60 bedroeg de economische groei in België nog 5% per jaar. Vandaag is die teruggezakt tot zo’n 1,5%. En het is zeer de vraag of we daarin de komende jaren veel verbetering mogen verwachten. De veroudering van de bevolking, de structureel lagere productiviteitsgroei en de hoge schuldenberg wegen op de economische groei in zowat alle klassieke industrielanden, en dus ook in België. Het ziet er bovendien niet naar uit dat die remmende factoren snel zullen verdwijnen. Bepaalde vooraanstaande economen spreken zelfs al van langdurige economische stagnatie. Of het zo’n vaart zal lopen, valt af te wachten, maar dat soort scenario’s behoort zeker tot de mogelijkheden voor de komende decennia. In elk geval doen we er best aan om niet al te veel te rekenen op een miraculeus verschijnende snellere economische groei om alle toekomstige uitdagingen makkelijk op te vangen. Economische groei is voor de komende decennia geen vanzelfsprekend gegeven meer.

27

Hoofdstuk 1: Belg ië k an be ter

COMPONENTEN VAN ONZE FUTURE PROOF-INDICATOR

FLEXIBILITEIT ALS TROEF

Naast de demografische uitdaging komen er ongetwijfeld nog een hele reeks andere uitdagingen op ons af. Verschillende daarvan zijn vandaag nog niet eens gekend, of vallen onmogelijk in te schatten, zoals de impact van de technologische vooruitgang. Om die uitdagingen te kunnen opvangen tegen een achtergrond van structureel lagere economische groei wordt de flexibiliteit van de economie cruciaal. Hoe snel bedrijven, werknemers, overheden en structuren zich kunnen aanpassen aan veranderende omstandigheden zal bepalen hoe goed een economie bestand zal zijn tegen de toekomstige uitdagingen. De economieën die het makkelijkst omgaan met verandering zullen het best gewapend zijn voor de toekomst. De capaciteit om zich aan te passen aan veranderende omstandigheden is onvermijdelijk een functie van verschillende factoren, waarbij o.a. de samenstelling van de bevolking, het kennisniveau van het arbeidspotentieel, ondernemerschap, innovatie en corruptie een rol kunnen spelen. Een gecombineerde index, onze ‘future proof-indicator’, op basis van deze elementen geeft een indicatie van hoe goed landen kunnen inspelen op de toekomstige uitdagingen.

Grafiek 12 grafiek 12

Future proof-indicator

0,8 0, 8 0,7 0, 7 0,6 0, 6 0,5 0, 5 0,4 0, 4

Demografie Aandeel van jongeren in totale bevolking (in %, OESO) Kennisniveau Aandeel 25-34-jarigen met hoger diploma (OESO) Studieresultaten voor wiskunde en wetenschap (PISA-scores) Ondernemerschap Ease of doing business (Wereldbank) Vermogen tot innoveren Uitgaven voor O&O (in % van het BBP, OESO) Capaciteit tot innovatie (World Economic Forum) Corruptie-index (Transparency International)België scoort maar middelmatig op onze future proof-indicator (zie grafiek 11). De veroudering van de bevolking speelt België parten. Belangrijker is echter de zwakke prestatie op het vlak van ondernemerschap. Daarnaast is België ook lang geen topland op het vlak van uitgaven voor onderzoek en ontwikkeling (O&O) en het opleidingsniveau van het arbeidspotentieel. Aan de veroudering van de bevolking valt niet zoveel te doen, maar op de andere domeinen kan het beleid een wezenlijk verschil maken. De zwakke score is dan ook geen vast gegeven, maar eerder een impliciete beleidskeuze.

Die beleidskeuze kan evenwel worden bijgestuurd. Binnen Europa scoren vooral Scandinavische landen zoals Denemarken, Finland en Zweden goed op deze future proof-indicator. Deze landen lijken goed geplaatst om in te spelen op de onvermijdelijk veranderende economisch-financiële omstandigheden in de toekomst.

0,3 0, 3 0,2 0, 2

0

Gri Gri It Russ Ru Hon Ho n Svk Tur Mexx Me Czrr Cz Svn Chll Ch Spa Pol Por Lux Ooss Oo Bell Be Fra Fr a Est Duii Du Ned Ne d Ice Ic e Jap Can Ca n VK Auss Au Swii Sw Norr No Isr Is IJsr Korr Ko Irll Ir Zwe Zw e VS Fin Fi n Dk NZ

0,1 0, 1

Bron: Econopolis September 2016

28

29

Hoofdstuk 1: Belg ië k an be ter grafiek 13

Grafiek 13

HET KAN BETER In Europa is België een middenmotor IM D

WEF

Zwii Zw

Zwii Zw Zwe Zw e

Ned Ne d

Dk

Fin Fi n

Irl

Zwe Zw e

Ned Ne d

VK

Norr No

Dk

Duii Du

Lux

VK

Bell Be

Fin Fi n Bell Be Oos Oo s Fra Fr a Spa

Norr No Zwii Zw

Irll Ir

VK

Ooss Oo

Ned Ne d

Por

Duii Du Fra Fr a

Zwii Zw Fra Fr a

Bell Be Ooss Oo

Irl

Spa

Spa

Bell Be

Por

It

Spa

It Gri 0

Irll Ir

Fin Fi n

Ned Ne d

Gri 04 06 Rang uit 61 landen

Fin Fi n Zwe Zw e

Norr No

Fra Fr a

Por 02

VK Zwe Zw e

Ooss Oo

Por

It

Econopolis Dk

Duii Du

Norr No

Lux

Wereldbank Dk

Duii Du

05

0 100 Rang uit 140 landen

Lux

Gri

It

Lux

Gri 02

04

06

08

Rang uit 189 landen

0

01

02

03

04

0

Rang uit 35 landen

België hield de voorbije jaren redelijk goed stand op het vlak van economische groei. Maar die groei was vooral te danken aan tijdelijke factoren, waarop we niet kunnen blijven rekenen. Bovendien is de Belgische economie niet goed voorbereid op de toekomstige uitdagingen. Met het inperken van de gesubsidieerde mogelijkheden om vervroegd te stoppen met werken, het optrekken van de pensioenleeftijd, een pril begin van hervorming van de fiscaliteit en het (op z’n minst tijdelijk) onder controle brengen van de loondynamiek hebben de vorige en de huidige regering een aantal stappen in de goede richting gezet, maar dat wat waren eigenlijk nog maar eerste stappen. Wie de indruk zou hebben dat de Belgische economie daarmee klaar is voor de toekomst, die dwaalt. In brede economische landenrangschikkingen blijft België hangen in de Europese middenmoot, ver achter toplanden in Europa zoals Zwitserland, Denemarken en Zweden.

September 2016

Een gelijkaardig beeld komt naar voren uit bredere economische vergelijkingen. Economische groei is maar één component van de economische prestaties van een land. Bredere analyses van die prestaties houden rekening met een lange reeks indicatoren, gaande van het vertrouwen in de publieke sector over de kwaliteit van de infrastructuur en het niveau van het onderwijs, tot het gebruik van internet. Bekende brede economische vergelijkingen tussen landen zijn de Global Competitiveness Index van het World Economic Forum (WEF), de World Competitiveness rangschikking van het International Institute for Management Development (IMD) en de Ease of Doing Business rangschikking van de Wereldbank. Op elk van deze landenrangschikkingen scoort België in het beste geval middelmatig binnen Europa (zie grafiek 13). Een combinatie van dat soort brede economische hitlijsten wordt aangevoerd door Zwitserland, Denemarken en Zweden. België behoort tot de mindere helft binnen Europa, en laat van de gevestigde Europese landen enkel de landen rond de Middellandse Zee achter zich.

30

Ondertussen werd het de voorbije jaren duidelijk dat vasthouden aan het status quo moeilijk wordt. Met de tragikomedie van de Brusselse tunnels werd al pijnlijk duidelijk dat jarenlange onderinvesteringen in infrastructuur niet zonder gevolgen blijven. Daarnaast dringen ook extra investeringen in defensie en, veel belangrijker, het onderwijs zich op.

Tegelijkertijd zet de veroudering van de bevolking de sociale uitgaven nu al onder druk, terwijl het zwaartepunt van de vergrijzing nog moet komen. Het uitblijven van sterkere economische groei zorgt voor extra moeilijkheden. Tegen die achtergrond blijkt het steeds moeilijker om begrotingsakkoorden rond te krijgen en neemt de politieke polarisatie ook in België toe. Dat hoeft allemaal niet te verrassen. Het Belgische systeem van arbeidsorganisatie, sociale zekerheid, onderwijs en zoveel meer is gebouwd in andere tijden, met andere economische perspectieven, met een andere demografische dynamiek, met een andere manier van kennisopbouw en -gebruik en met een ander geopolitiek klimaat.

De veranderende omstandigheden vereisen ook in België aanpassingen.

Zonder aanpassingen zal de druk de komende decennia alleen maar toenemen. En dan duikt het doembeeld van een falende staat op termijn toch opnieuw op.

31