Symposium Bodem Breed 2014

Programma

dinsdag 18 en woensdag 19 november 2014

26e Nationaal Symposium Bodem Breed

www.bodembreed.nl

Inhoud

Welkom

3

Voorwoord - Bodembeheer en de rol van de gemeente

4

Voorwoord - De wereld draait... om de bodem

5

Programmaoverzicht

6-7

Dinsdag 18 november 2014 • Thema 1: Duurzaam gebruik

8-9

• Thema 2: De gezonde bodem

10 - 11

• Thema 3: Onderzoeken en saneren

12 - 13

• Thema 4: Bodemkwaliteitszorg

14 - 15

• Thema 5: Grond en bouwgrondstoffen

16

Woensdag 19 november 2014 • Thema 1: Duurzaam gebruik

8-9

• Thema 2: De gezonde bodem

10 - 11

• Thema 3: Onderzoeken en saneren

12 - 13

• Thema 4: Bodemkwaliteitszorg

14 - 15

• Thema 6: Opleiding, kennis en informatie

Algemene informatie Samenstellers van het programma

2

bodem breed 2014

17

18 - 19 20

Welkom

De 26e editie van het Nationaal Symposium Bodem Breed komt eraan en we nodigen u van harte deel te nemen aan het programma.

De wereld om ons heen is sterk aan het veranderen.

Het kennisprogramma SKB stopt begin 2015, er komt een nieuw Bodemconvenant aan en het bedrijfsleven is de oprichting van een Bodem Breed Forum aan het voorbereiden. Daarnaast verandert de wet- en regelgeving ook nog eens de komende jaren, denk daarbij de introductie van de Omgevingswet en de integratie van de Wbb en het Bbk daarin. Met al die veranderingen houden we met de inhoud van het programma rekening door de ontwikkelingen op de voet te volgen en indien er iets belangwekkends te melden is dit in het programma op te nemen.

Ondanks alle veranderingen blijft de opzet van Bodem Breed min of meer hetzelfde omdat de huidige formule nog steeds iedereen aanspreekt. Vernieuwing en actualiteit brengen we aan in het programma en dit jaar ook in een nieuwe en moderne website (zie www.bodembreed.nl).

Het programma van Bodem Breed wordt elk jaar door een groot aantal bodemprofessionals samengesteld.

Onze dank gaat uit naar iedereen die zich daarvoor heeft ingezet. Aan het eind van dit programmaboekje kunt u zien wie daarin een belangrijke rol heeft gespeeld.

Dit jaar komen de volgende thema’s aan bod: • • • • • •

Duurzaam gebruik De gezonde bodem Onderzoeken en saneren Bodemkwaliteitszorg Grond en bouwgrondstoffen Opleiding, kennis en informatie

Expositie en quiz

Door omstandigheden kon de expositie van het World Soil Museum afgelopen jaar niet doorgaan maar dit jaar wel. De expositie is samengesteld door Stephan Mantel (WUR) die er tevens een quiz aan zal verbinden. De winnaar ontvangt het boek Landschappen van Nederland (deel 1 en 2) uit 2013.

Ode aan de bodem. Vital Soil lezing door Joke van Wensem (TCB) Plenaire voordracht dinsdag 26 november (09.45 - 10.30 uur) Joke van Wensem is sinds 2004 algemeen secretaris van de Technische Commissie Bodembescherming. Het beeld dat we van de bodem hebben is bepalend voor ons handelen met de bodem. Voor de één is de – verontreinigde - bodem een hindermacht, voor de ander een economische waarde, en voor nog een ander vertegenwoordigt de bodem moeder aarde die al het goede voortbrengt. Wat is die bodem eigenlijk? Gemeenschappelijk in deze beelden is dat we de bodem in ons voordeel mogen gebruiken. Hoe ver mogen we daarin gaan? Beschermen door duurzaam te benutten is een vaak gehoorde uitdrukking, maar hoe doe je dat? De Vital Soil lezing zal worden gebruikt als een zoektocht naar antwoorden op deze vragen.

Urban by Nature door Dirk Sijmons (H+N+S) Plenaire voordracht woensdag 27 november (13.30 - 14.00 uur) Dirk Sijmons is directeur en landschapsarchitect bij H+N+S Landschapsarchitecten en hoogleraar Landschapsarchitectuur aan de TU Delft. Zijn lezing gaat over de wijze waarop de mens het landschap heeft beïnvloed en de rol van het bodem - water systeem hierbij (Urban by Nature).

Han de Wit Voorzitter Bodem Breed

Peter van Mullekom Secretaris en samensteller van het programma

bodem breed 2014

3

Voorwoord

Bodembeheer en de rol van de gemeente Het Griftpark in Utrecht is één van de iconen van het tijdperk van de grootschalige bodemsaneringen. Ook is het een voorbeeld hoe een verontreinigd gebied omgevormd kan worden tot iets waardevols voor de stad. Het is een prachtig park geworden met veel groen, een stadsboerderij en een speeltuin. Wat blijft is dat we continue het stortmateriaal onder het park in de gaten houden. In die zin staat het Griftpark symbool voor het resultaat na dertig jaar saneren. We hebben de ergste verontreinigingen weggehaald, maar het overgrote deel laten we zitten. Dat halen we niet weg, daar gaan we mee om.

De manier waarop we daarmee omgaan is volop in ontwikkeling. Van gebiedsgerichte aanpak naar een beheersmatige aanpak van de bodem en de ondergrond. In dat proces zitten wij als gemeente Utrecht maar ook als gemeentes gezamenlijk. Omgaan met de bodem is een leerproces. Het gaat daarbij om inhoudelijke technische vraagstukken en om vraagstukken rondom de rol van de lokale overheid. Omgaan met de bodem is omgaan met de elementen van onze primaire levensbehoeften: water, voedsel, energie en ruimte. De verschillende overheidslagen hebben een verantwoordelijk om ervoor te zorgen dat alle burgers toegang hebben tot deze diensten van de bodem.

En dan niet alleen alle burgers van nu, maar ook van morgen.

Voor gemeentes wordt deze verantwoordelijkheid in toenemende mate voelbaar en concreet. Actueel is de betrokkenheid van gemeentes bij het gebruik van de diepe ondergrond. Recent hebben we als WEB* gesproken met onder meer Bergen aan Zee (ondergrondse gasopslag), Groningen en Loppersum (aardgaswinning), Enschede (gasolieopslag in zoutcavernes), Noordoostpolder (schaliegas), Heerlen (mijnbouw), Barendrecht (CO2-opslag). Ik pik het verhaal van de gemeente Bergen aan Zee er even tussenuit: in 2011 besluit de minister om in een verlaten gasveld tussen de gemeenten Bergen en Alkmaar Russisch aardgas op te slaan. De gemeente is niet op de hoogte van de voorbereidingen op dit project, die in 2008 al zijn gestart. De gemeente heeft niet de juridische positie en zeker niet de kennispositie om zich goed voor te bereiden en mee te doen. Tegelijkertijd verwacht de burgerij dat de gemeente haar verantwoordelijkheid neemt in de veilige omgang met de ondergrond. Als gemeentes en als overheid staan we de komende jaren voor de opgave hierin opnieuw de verantwoordelijkheid van de overheid voor de bodem inhoud te geven.

4

bodem breed 2014

Juist deze opgave laat zien dat bodem en de vraag hoe daar mee om te gaan volop in de maatschappelijke belangstelling komt te staan.

Het elan van de bodemsector is jaarlijks zichtbaar op dit Bodem Breed-congres. Het is dit elan dat inspireert om deze fundamentele verandering in het denken over de bodem aan te gaan: leren om duurzaam gebruik te maken van de potenties, de veerkracht maar ook de kwetsbaarheden van bodem en ondergrond. De gemeentes staan er voor om hun rol in de omgang met de bodem vorm te geven en te verankeren in afspraken met andere overheden en het bedrijfsleven. Concreet doen we dat in de Structuurvisie Ondergrond, in de Omgevingswet en in het nieuwe bodemconvenant. Daarin leggen we de basis voor structureel en duurzaam beheer van de ondergrondse ruimte. Wij staan ervoor het werkgebied bodem en ondergrond op deze wijze wordt uitgebouwd. Van u verwacht ik, eerlijk gezegd, niets anders.

Ik wens u een inspirerend en goed congres toe!

Henk van den Berg (gemeente Utrecht / voorzitter WEB) * De WEB is de werkgroep Bodem die de VNG adviseert over de ontwikkeling van het nationale bodem- en ondergrondbeleid. De WEB is een digitaal netwerk van bijna 200 ambtenaren van gemeenten en Omgevingsdiensten uit alle regio’s van Nederland.

De landelijk actieve leden van de WEB komen vijf keer per jaar bijeen in vergadering.

Voorwoord

De wereld draait... om de bodem Bodem Breed is het jaarlijkse bodemcongres voor én door bodemprofessionals.

Heerlijk om twee dagen gezellig met gelijkgestemden en vaak oude bekenden te praten over problemen en oplossingen in het bodemwerkveld. Vrijwel alle presentaties hebben betrekking op een duurzaam gebruik van bodem én ondergrond. De rol van de bodem wordt vaak alleen gezien door professionals die al werkzaam zijn met, in en op de bodem.

Hoe komt het toch dat de bodem in veel andere disciplines verwaarloosd wordt?

Ik verbaas mij hier vaak over. Hoe kan het dat de bodem waar wij elke dag op lopen, waar ons huis op staat en ons voedsel op wordt verbouwd, waar ons drinkwater en ondergrondse infra zich bevindt, niet top prioriteit is? De cruciale vraagstukken wereldwijd zijn er toch met name op gericht hoe toenemende schaarste aan voedsel, schoon water en energie wordt opgelost; allemaal thema’s die rechtstreeks verbonden zijn met het functioneren van de bodem. De bodem zorgt voor gas, olie en de bodem wordt steeds vaker gebruikt voor opslag en winning van duurzame energie. De bodem speelt een belangrijke rol in diverse kringlopen, het zuivert en slaat water op, het zorgt voor buffering van CO2, voedingsstoffen en heeft natuurlijk zijn invloed op de kwaliteit van voedsel en natuur.

In beleidsvoerend Nederland wordt het belang van de bodem inmiddels erkent: de Structuurvisie Ondergrond (STRONG) houdt expliciet rekening met de verschillende belangen en functies (infrastructuur, grondwaterwinning, energie) van de ondergrond. De Omgevingswet combineert de Wet bodembescherming met onder andere de Waterwet. In het Deltaprogramma wordt via bodembeheer actief gewerkt aan de klimaatbestendigheid van de landbouw. Ook het bedrijfsleven laat zijn verantwoordelijkheid zien. Nederlandse bedrijven nemen vaker hun verantwoordelijkheid door schade te herstellen of het debat aan te gaan, bijvoorbeeld drinkwaterbedrijven die de laatste tijd in het nieuws zijn om aandacht te vragen voor de drinkwaterbronnen die moeten sluiten door verontreiniging van het grondwater. Daarnaast wordt natuurlijk ook het onderwijs betrokken (zie initiatief jong STRONG) bij de toekomstige bodemontwikkelingen.

Door deze initiatieven en het internationale Jaar van de Bodem in het vooruitzicht, verwachten we dat deze ontwikkeling zich doorzet. De Nederlandse publieke en private partijen zien op het grensvlak met de bodem kansen en benutten deze meer en meer. We kijken daarom met vertrouwen uit naar de toekomst waar bodem onderdeel wordt van verschillende werkvelden. Pas dan kunnen we komen tot een gezamenlijke inzet waarin bodem vanzelfsprekend onderdeel uitmaakt van de oplossingen voor de wereldwijde energie-, water- en voedselproblematiek.

Wat ons betreft heeft namelijk het bodemwerkveld naast de Nederlandse waterkennis ook genoeg potentie om internationaal van betekenis te zijn.

Kortom, de wereld draait... om de bodem ☺ Een fijn Bodem Breed en tot 2015, het internationale Jaar van de Bodem!

Saskia van Miltenburg (MWH) Met dank aan: • Corinne Koot (Witteveen+Bos) • Meinie Naus (Tauw) • Gerard Ros (NMI) Samen het jong SKB bestuur vormend

bodem breed 2014

5

Programmaoverzicht Dinsdag 18 november 2014 Thema's:

Duurzaam gebruik

08.45 - 09.30

Ontvangst

09.30 - 10.30

Plenair - Opening door Han de Wit (Tauw)

Vital Soil lezing door Joke van Wensem (TCB)

10.30 - 11.00

Koffie en theepauze

11.00 - 12.30

12.30 - 13.30

Sessie 1.1 Van bodemvisie naar uitvoering

Sessie 2.1 Het koolstofdilemma: een biobased economy is nog geen circulaire economie!

Sessie 1.2 Gebiedsinrichting met bodem, water, groen en ecologie

Sessie 2.2 De praktijk van duurzaam bodemgebruik in landbouw en natuur

Sessie 1.3 Transitie - een natuurlijk onderdeel van ieder bodemproject: zonder wrijving geen glans!

Sessie 2.3 Bodemvruchtbaarheid borgen bij botsende belangen

L unch

13.30 - 15.00

15.00 - 15.30

De gezonde bodem

Koffie en theepauze

15.30 - 17.00

17.00 - 19.00

Borrel

19.00 - 21.00

Diner

Woensdag 19 november 2014 Thema's: 08.30 - 09.00

De gezonde bodem

Sessie 1.4 STRONG, een afweging waard!

Sessie 2.4 Masterclass Engineering met Ecologie: toepassingen in de Civiele Techniek en de Geotechniek

Sessie 1.5 Lessen uit de praktijk: verbinden boven- en ondergrond

Sessie 2.5 De bodem onder de circulaire stad

Ontvangst

09.00 - 10.30

10.30 - 11.00

Duurzaam gebruik

Koffie en theepauze

11.00 - 12.30

12.30 - 13.30

L unchpauze

13.30 - 14.00

Plenair - Building with Nature door Dirk Sijmons (H+N+S)

14.00 - 14.30

Koffie en theepauze

Sessie 1.6 Maatschappelijke acceptatie

14.30 - 16.30

16.30 - 17.30

6

Borrel

bodem breed 2014

Sessie 2.6 Actief bodem- en waterbeheer

Onderzoeken en saneren

Bodemkwaliteitszorg

Grond en bouwgrondstoffen

Sessie 3.1 Herontwikkelen van brownfields

Sessie 4.1 Gebiedsgericht grondwaterbeheer: niet voor bange mensen

Sessie 5.1 Veilig werken in verontreinigde grond

Sessie 3.2 Resultaten uit het verleden bieden geen garantie voor de toekomst

Sessie 4.2 Kansen voor bodemenergie?!

Sessie 5.2 Naar duurzaam (her)gebruik van bouwgrondstoffen

Sessie 3.3 De aanpak van Spoedlocaties en de uitvoering van Gebiedsgericht Grondwaterbeheer kan effectiever

Sessie 4.3 Grondwater als Natuurlijk Kapitaal

Sessie 5.3 Herinrichting van Diepe Plassen, kans of bedreiging?

Onderzoeken en saneren

Bodemkwaliteitszorg

Opleiding, kennis en informatie

Sessie 3.4 Ik meet je niet, maar ruik je wel - de aanpak van geur- en smaakbedervers in de bodem

Sessie 4.4 Financiering voor een duurzame toekomst

Sessie 6.1 Business in onderwijs en de toekomst van de ondergrond

Sessie 3.5 Snelle in-situ technieken bieden oplossing

Sessie 4.5 Hoezo, Bodemsanering van kostenprobleem naar batenkans?

Sessie 6.2 Netwerk voor behoud van kennis

Sessie 3.6 Meten is denken te weten?

Sessie 4.6 This is the end‌ (ABdK en SBNS)

Sessie 6.3 Bodeminformatie?

Ontmoet de gebruiker!

bodem breed 2014

7

Thema 1 Tijd Sessie

Duurzaam gebruik

11.00 - 12.30

1.1

Voorzitter: Henk Werksma (H2Ruimte)

Van bodemvisie naar uitvoering In deze sessie gaat het niet om de ‘visie op de ondergrond’ van gemeente/provincie x, y of z.

In deze sessie gaat het wel over hoe er ‘handen en voeten’ wordt gegeven aan een samenhangende bijdrage vanuit de ondergrond aan ruimtelijk planvorming en gebiedsontwikkeling.

Geen papier maar de praktijk! Daarbij wordt antwoord gegeven op de volgende vragen: hoe benut ik de economische en energiewaarde van de ondergrond? Hoe borg ik de belangen van de ondergrond in de Nota van Uitgangspunten voor een bestemmingsplan? Hoe pas ik mijn ondergrondvisie toe bij de aanleg van een provinciale weg? Welke praktijkervaringen heeft de provincie opgedaan in 5 jaar implementatie van de ondergrond? Maar vooraf de film 'Ondergrondvisie Dordrecht, denken zonder maaiveld'. Deze film biedt een blik in de ondergrondvisie van Dordrecht en de eerste ervaringen daarmee. De film is ook illustratief voor andere trajecten waarin visies op de ondergrond zijn opgesteld.

De ervaringen en inzichten passeren de revue: niet in vorm van presentaties maar in verhelderende Pecha Kucha pitches (20 sheets die precies 20 seconden te zien zijn) die voor snelheid, dynamiek en inspiratie zorgen. Na de pitches is er ruim gelegenheid om met elkaar door te spreken over inzichten en ervaringen over de integratie van de ondergrond in planvorming en projecten.

Sessie met bijdragen van: • Trudy van den Berg (gemeente Apeldoorn) • Jaya Sicco Smit (provincie Overijssel) • Paul Bezemer (gemeente Dordrecht) • Roelof Stuurman (Deltares, namens de provincie Noord-Brabant)

Tijd Sessie

13.30 - 15.00

1.2

Voorzitter: Henriëtte Otter (Deltares)

Gebiedsinrichting met bodem, water, groen en ecologie Een belangrijke succesfactor voor duurzame ruimtelijke inrichting, is de wil om samen te werken. Voor het maken van zinvolle afwegingen voor boven- en ondergrondse ordening, is het belangrijk om met anderen samen te werken en kennis te delen. Oplossingen komen voort uit een integrale benadering en door de juiste verbindingen tussen kennis- en werkvelden te leggen.

In deze sessie schetsen we aan de hand van drie presentaties de rol van water- en bodemsystemen in gebiedsrinrichting. We presenteren het concept ecosysteemdiensten als kader om bij inrichtingsvraagstukken afwegingen voor bodem, water, groen en ecologie te maken. We gaan in op een praktijkvoorbeeld van de Veluwe waarin we laten zien hoe de samenhang en samenwerking in de praktijk werkt. De derde presentatie belicht samenwerking vanuit de invalshoek van ‘natuurlijke allianties’, waarin bodem, water en groen de basis vormen. Het laat zien hoe je partijen bij elkaar kunt brengen en samenwerking vorm kunt geven.

• Afwegingen voor duurzaam gebruik van ondergrond en grondwater op basis van ecosysteemdiensten Suzanne van der Meulen (Deltares) en Elmert de Boer (RWS) • Kansen voor de Veluwe via de bodem Jaap Tuinstra (TCB) • Integraal met de natuurlijke alliantie Joke van Wensem (TCB)

Dinsdag Tijd Sessie

15.30 - 17.00

1.3

Voorzitter: Ingeborg van Oorschot (Royal HaskoningDHV)

Transitie - een natuurlijk onderdeel van ieder bodemproject: zonder wrijving geen glans!

Verbreden van bodembeleid gaat niet vanzelf. Die klus is niet op een achternamiddag geregeld. Nee, het vraagt om visie, vergt veel energie en vooral doorzettingskracht in de uitvoering. Dat komt omdat je de verbreding per definitie niet alléén van de grond kan krijgen.

Je hebt hulp en medewerking nodig van tal van collega’s en vaak ook van andere organisaties.

Dat maakt dat verbreding van bodembeleid geen project is maar een traject, en niet vanzelf gaat maar gekenmerkt wordt door perioden van meewind en van tegenslag. De verbreding van bodembeleid is een transitietraject: een structurele verandering die het resultaat is van op elkaar inwerkende en elkaar versterkende ontwikkelingen.

In deze sessie gaan we in op de praktijk van verbreding van het bodembeleid. De ervaringen van de sprekers illustreren dat ‘transitie’ een natuurlijk onderdeel kan zijn van ieder bodemproject. Door je hiervan bewust te zijn, kun je je dagelijkse praktijk gebruiken om glans te creëren. In twee korte inleidingen wordt inzicht gegeven in de leer- en innoveercurve bij verbreding van bodembeleid. Vervolgens passeren twee praktijkvoorbeelden de revue. Hoe en waar zijn we gestart? Waar staan we nu? Wat zijn we onderweg tegengekomen aan wrijving en glans?

In de sessie is er ruimte voor vragen en eigen inbreng van ervaringen. Met deze sessie willen we niet alleen bewustzijn creëren voor het transitietraject maar vooral ook leren over wat voor hobbels je kunt verwachten, hoe je deze kan overwinnen en hoe je daarop succesvol kan handelen.

Sessie met bijdragen van: • Coen Bernoster (Omgevingsdienst ZuidHolland Zuid) • Walter Jonkers (provincie Zeeland) • Arno Peekel (Royal HaskoningDHV) • Henk Werksma (H2Ruimte)

8

bodem breed 2014

Thema 1 Tijd Sessie

Duurzaam gebruik

09.00 - 10.30

1.4

Voorzitter: Justine Oomes (ministerie IenM)

STRONG, een afweging waard!

In het programma STRONG wordt gewerkt aan beleid voor duurzaam en efficiënt gebruik van de ondergrond; de afwegingssystematiek en de Structuurvisie Ondergrond.

Wilt u weten hoe ‘Den Haag’ belangen rond gaswinning en drinkwatervoorziening afweegt?

Hoe schaliegas past in de Structuurvisie Ondergrond? Welke afwegingen worden gemaakt bij het opstellen van de planMER Schaliegas? Waar de provincie Groningen het zwaartepunt in afwegingen legt? En met welke prachtige filmbeelden het belang van de ondergrond in beeld wordt gebracht?

In deze sessie ziet u een nieuwe korte film van Wim Kooper over het belang van de ondergrond, neemt u kennis van de afwegingssystematiek, de laatste stand van zaken van de Structuurvisie Ondergrond en de Structuurvisie Schaliegas en hoort u welke belangen in Groningen zwaar wegen.

• De Structuurvisie ondergrond - werk in uitvoering (met film) Douwe Jonkers (ministerie IenM) Wim Kooper (KAM Milieuadvies) • Milieueffectrapportage Structuurvisie Schaliegas Ivo de Groot (ARCADIS) • Regionale duurzaamheidsafwegingen Idso Wierdsma (gemeente Groningen)

Tijd Sessie

11.00 - 12.30

1.5

Voorzitter: Geiske Bouma (SKB)

Lessen uit de praktijk: verbinden boven- en ondergrond Verbinden van boven- en ondergrond is nog steeds een uitdaging. We zien in de praktijk verschillende pogingen om dit te realiseren.

Daarbij gaat het om zoeken van verbindingen naar bijvoorbeeld actuele ontwikkelingen, economische ontwikkeling, toekomstige planvorming. Lukt het dan ook om dat voor elkaar te krijgen? En hoe pak je dat dan aan.

Deze sessie laat een aantal resultaten zien op verschillende schaalniveaus: lokaal en regionaal. De sprekers in de sessie zullen vanuit hun praktijk illustreren hoe zij dit concreet hebben opgepakt. Drie voorbeelden, uit Rotterdam, Arnhem en de Drechtsteden, passeren de revue.

We gaan specifiek in op de lessen die hier uit te halen zijn en waar u in uw praktijk meteen mee aan de slag kunt.

Daarbij vragen we in het tweede deel van de sessie een actieve bijdrage van alle deelnemers, breng ook uw praktijk en ervaringen in. We zullen aan de hand van drie stellingen in groepjes verder discussiëren over de lessen, hobbels, tips & trics. Uiteindelijk willen we in deze sessie graag handvatten delen en ophalen die je in de praktijk kunt benutten om boven- en ondergrond met elkaar te verbinden.

• Verleidingskaarten voor de Binnenstad visie van Rotterdam Joost Martens (gemeente Rotterdam) • Ruimtelijke structuurvisie verbindt boven- en ondergrond Jos Verweij (gemeente Arnhem) • Economische waarde van de ondergrond in Drechtsteden Mark in ’t Veld (Tauw)

Woensdag Tijd Sessie

14.30 - 16.30

1.6

Voorzitter: Rachelle Verburg (ARCADIS)

Maatschappelijke acceptatie Maatschappelijke acceptatie bij gebruik van de ondergrond is een belangrijk en (vaak bepalend aspect) om activiteiten gerealiseerd te krijgen. Zeker als het gaat om controversiële dossiers. De afgelopen jaren sierden regelmatig kantenkoppen de voorpagina over omstreden activiteiten in de ondergrond. Voorbeelden zijn CO2-opslag, de aardbevingen als gevolg van de gaswinning Slochteren, opslag van aardolie in zoutcavernes en schaliegas. Vaak leeft bij de bevolking de gedachte Not Under My Back Yard (NUMBY). Deze sessie focussed zich op wat gedaan kan worden om activiteiten van nationaal belang geaccepteerd te krijgen.

De sessie wordt afgesloten met een filmtechnische analyse van de anti-schaliegas documentaire GasLand, die laat zien wat belang is van presentatie. De regisseur Josh Fox weet precies hoe hij de toeschouwer in zijn verhaal mee moet nemen door zijn plot, montage, cinematografie en geluid af te stemmen op de boodschap die hij wil overbrengen. Een kijkje in de keuken van een regisseur…

Not Under My Back Yard (NUMBY), twee cases over hoe de overheid hiermee om kan gaan: • Risico’s van gaswinning Groningenveld Ans Bekkering (provincie Groningen) en Herman van Os (RUG) • Opslag aardolie in zoutcavernes Jaya Sicco Smit (provincie Overijssel) • Besluitvormingsproces CO2-opslag Noord Nederland in retroperspectief: wat betrokkenen hebben geleerd en aanbevelingen voor de toekomst Hanneke Puts (TNO) en Barend van Engelenburg (DCMR) • Filmtechnische analyse van antischaliegas documentaire GasLand Ida Rust (TNO)

bodem breed 2014

9

Thema 2

De gezonde bodem

11.00 - 12.30

Tijd Sessie

2.1

Voorzitter: Wim Dijkman (CLM)

Het koolstofdilemma: een biobased economy is nog geen circulaire economie!

Biomassa oogsten voor de biobased economy (voor energie, nieuwe materialen en chemicaliën) of laten liggen/terugbrengen ten behoeve van bodemvruchtbaarheid? Deze vraag staat centraal in deze sessie. Inzet van biomassa die economisch het meeste oplevert, betekent niet vanzelf dat dit ook hoogwaardig is vanuit duurzaamheidsperspectief. Er is nog weinig aandacht voor de ondergrondse waarde van biomassa bij de ontwikkeling van de biobased economy. Met deze sessie willen we ideeën meegeven aan het platform biomassa van het Initiatief Bewust bodemgebruik over wat hoogwaardige inzet van biomassa met behoud en verbetering van bodemkwaliteit concreet betekent. Na enkele korte introducties is er ruimte voor reflectie met de zaal op de rol van de bodem in de biobased economy.

• Over het platform biomassa en bewust bodemgebruik Renée Zijlstra (Royal HaskoningDHV namens Initiatief Bewust Bodemgebruik) • De betekenis van koolstofvoorraden en -stromen in de bodem Sandra Boekhold (TCB) • Hergebruik van reststoffen uit de BBE in de landbouw Emiel Elferink (Bioclear) • Sluiten regionale kringlopen - praktijktool optimalisatie reststofbenutting in bouwplanbemestingsplan Laura van Schöll (NMI) • Effecten van bio-energie op bodemkwaliteit, de BioESoil tool Luc Bonten (Wageningen UR / Alterra)

10

bodem breed 2014

Tijd Sessie

13.30 - 15.00

2.2

Voorzitter: Simon Moolenaar (SKB & Royal HaskoningDHV)

Dinsdag Tijd Sessie

15.30 - 17.00

2.3

Voorzitter: Edith Lammerts van Bueren (Louis Bolk Instituut / RIDLV)

De praktijk van duurzaam bodemgebruik in landbouw en natuur

Bodemvruchtbaarheid borgen bij botsende belangen

Een duurzaam gebruik van de bodem in de landbouw en bij natuurbeheer is niet vanzelfsprekend. Voorbeelden van niet-duurzaam bodemgebruik in de landbouw zijn een te hoge uitspoeling van stikstof en fosfaat naar gronden oppervlaktewater door een te ruime of verkeerd getimede bemesting en/of een afname van organische stofgehalten. Bij natuurontwikkeling op voormalige landbouwgrond kunnen vraagtekens worden geplaatst bij het duurzaamheidsgehalte van grootschalig afgraven van de bovengrond, dat veelvuldig is toegepast.

Voor toekomstige generaties is het van belang dat de bodem nu duurzaam wordt beheerd.

Daartoe is o.a. de Europese Bodemstrategie ontwikkeld, waarin thema’s zoals organische stof, erosie, contaminanten en verdichting aan bod komen. Om een goede waterkwaliteit te waarborgen zijn de Europese Nitraatrichtlijn en de Kaderrichtlijn Water van kracht. De daaruit voortkomende wet- en regelgeving bemoeilijkt soms de bedrijfsvoering en het bodemgebruik op agrarische bedrijven. Voor natuurbeheer speelt ook de betaalbaarheid van het (bodem) beheer een belangrijke rol.

Aan de hand van twee cases willen we laten zien wat duurzaam bodemgebruik in de landbouw en bij natuurbeheer in de praktijk concreet inhoudt en op welke wijze er in de praktijk aan kan worden gewerkt.

• Korte introductie op de cases Romke Postma (NMI)

Borging van lange termijn bodemvruchtbaarheid is noodzakelijk vanuit het oogpunt van voedselvoorziening. Bodemvruchtbaarheid staat echter onder druk: in de voedselketen heeft alleen de boer rechtstreeks contact met de bodem. Vanuit de druk van de markt wordt hij steeds meer gedwongen te focussen op de korte termijn (mechanisatie, zwaardere machines, latere oogst gewassen), ten koste van bodemvruchtbaarheid op lange termijn. Op onze rijkste landbouwgrond zoeken boeren na één generatie landbouw bedrijven, een uitweg uit bodems met een steeds verder verslechterende structuur. Hoe borgen we bodemvruchtbaarheid (en voedselvoorziening) in het speelveld van boer, ketenpartijen, consument en overheid? Welke rol spelen grondeigendom, en –pacht hierbij?

Case 1: Vitale bodem • Vitale bodem in de landbouw Jaap Harthoorn (provincie Noord- Brabant) • Visie vanuit de landbouwsector op bodem- en mineralenbeheer Mark Heijmans (ZLTO) Case 2: Samenwerking landbouw – natuur • Praktijkproef samenwerking landbouw natuur Alex Scheper (provincie Drenthe) • Bodembeheer bij de overgang van landbouw naar natuur Eise Harkema (Staatsbosbeheer) • Kansen van natuurbeheer voor de boer Hendrik Smeenge (melkveehouder)

Tijdens de sessie worden resultaten gepresenteerd van recent onderzoek, gericht op het effect van de keten op de bodemvruchtbaarheid. Het rapport daarvan is zojuist gepubliceerd. Daarnaast worden de voorlopige resultaten van de dialoogserie rond Eigentijds eigendom van grond vanuit het Initiatief Bewust Bodemgebruik ingebracht, alsook de resultaten van de bijeenkomst ‘Mobiliteit in agrarische grond’ vanuit de Rabobank.

• Van bodemdilemma’s naar integraal duurzaam bodembeheer Sjef Staps en Coen ter Berg (beiden Louis Bolk Instituut) et inbreng van de volgende M stakeholders: • Arnold Michielsen (LTO Noord) • Rob Nieuwenhuis (Waterschap Zuiderzeeland) • Arjan Ausma (Rabobank) • Jos Verheul (RWS / Initiatief Bewust Bodemgebruik) • Gert Sikken (Suikerunie) • Piet van IJzendoorn (agrariër) • Jan Diek van Mansvelt (Down2Earth)

Thema 2 Tijd Sessie

De gezonde bodem

09.00 - 10.30

2.4

Voorzitter: Timo Heimovaara (TU Delft)

Masterclass Engineering met Ecologie: toepassingen in de Civiele Techniek en de Geotechniek Modern bodemkwaliteitsbeheer is voor een groot deel gebaseerd op het benutten van natuurlijke processen in de bodem: een zeer nuttige toepassing van engineering met ecologie. Een aantal onderzoeksgroepen aan diverse universiteiten in Nederland zijn bezig om deze inzichten in ecologische engineering verder uit te bouwen naar andere toepassingsgebieden binnen de civiele techniek en de geotechniek.

Het doel van deze masterclass is om de meest recente resultaten van dit onderzoek te presenteren. Op basis van deze resultaten willen we samen met de aanwezigen een toekomstverkenning doen waarbij toepassing van dergelijke inzichten voorop staat. Wij gaan resultaten presenteren van projecten gericht op het ontwikkelen van biologisch cement, biobeton, biogrout, biologische corrosiebescherming, reduceren van het emissie potentieel van stortlichamen en andere toepassingen.

Onder leiding van Timo Heimovaara (TU Delft) en met medewerking van Tim Grotenhuis (Wageningen UR), Boris Jansen (UvA), Henk Jonkers (TU Delft), Leon van Paassen (TU Delft) en een aantal jonge onderzoekers

Tijd Sessie

11.00 - 12.30

2.5

Voorzitter: Simon Moolenaar (SKB & Royal HaskoningDHV)

Woensdag Tijd Sessie

14.30 - 16.30

2.6

Voorzitter: Bjartur Swart (EarthCareSolutions)

De bodem onder de circulaire stad

Actief bodem- en waterbeheer

De stad is “hot”. Niet alleen wat betreft de hitte-eilanden in de stad maar zeker ook wat betreft allerlei andere uitdagingen in het urbane gebied. Geen wonder want momenteel woont meer dan de helft van de wereldbevolking - 3,5 miljard mensen - in steden. In 2030 is dit 60%. Het PBL ziet graag slimme stedenbouwkundige oplossingen op basis van het metabolisme van steden: de grote variëteit aan in- en uitgaande stromen die het stedelijk leven verbinden met de (natuurlijke) omgeving. Zo krijgen we antwoord op vragen als: waar leven steden van; wat nemen ze op aan water, energie, voedsel, bouw- en andere materialen; wat voeren ze daarvan weer af; en hoe doeltreffend is die “stofwisseling”? Hieraan kan de vraag worden gekoppeld welke kringlopen kunnen worden gesloten en in hoeverre de bodem kan bijdragen aan een circulaire stad ter verbetering van zowel de sociale kwaliteit (gezondheid, educatie, recreatie en veiligheid) als de kwaliteit van leefomgeving en milieu in de stad.

Bodem- en waterbeheer zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. De bodem is behalve een cruciale productiefactor voor de landbouw ook van groot belang voor het watersysteem.

In deze workshop lichten we de belangrijkste relaties tussen bodem en water toe. We gaan onder andere in op de invloed van structuur, organische stof en op de rol van wormen. We bespreken ook de belangrijkste hydrologische variabelen en gaan met u in gesprek over het meten van verdamping en hoe we kennis uit Waterwijzer Landbouw ook kunnen inzetten om maatregelen voor een betere bodem te definiëren.

Het verbeteren van de bodem door beheer van organische stof en vruchtwisseling is een zaak van lange adem. Met voorbeelden uit de praktijk laten we zien hoe we samen met boeren en waterschappen goede successen kunnen behalen. Vanuit theoretische kennis richten we ons via een gedegen monitoring en dataverzameling op concrete handelingsperspectieven in de dagelijkse praktijk van boer en waterbeheerder.

In de sessie “De Bodem onder de circulaire stad” zal hier nader op worden ingegaan door de TCB en door stadsontwikkeling, gemeente Rotterdam. We besluiten met een interactieve plenaire discussie op basis van gerichte vragen en stellingen.

• Grondstoffenkringlopen en het bodemen watersysteem Marlies ten Hove (TCB) Circulaire economie bezien door een sociale bril: groen als voedingsbodem voor de circulaire stad: • Rotterdamse stadslandbouw op de kaart Kees de Vette (gemeente Rotterdam) • Van braakliggend terrein naar papier Jan Govert van Gilst (NNRGY Crops) • Van dak naar voedselbeleving (daktuin Schieblok) Wouter Bauman (Stichting Rotterdams Milieucentrum)

• Bodem – water – landbouw; een gouden drie-eenheid - het belang van o.a. structuur, organische stof en wormen voor landbouw en watersysteem Piet Groenendijk (Alterra)

• Meten van de werkelijke verdamping aanpak van een monitoringsplan Bernard Voortman (KWR)

• Waterwijzer Landbouw, de vernieuwde HELP-tabellen - hoe werkt het en wat kunnen we er meer mee?

Ruud Bartholomeus (KWR)

• Handelingsperspectieven - ervaringen van Limburgse Löss tot Friese klei Marleen Zanen (Louis Bolk Instituut) Met medewerking van ….. (de nuchtere boeren praktijk) en …. (de rol van het waterschap)

bodem breed 2014

11

Thema 3

Onderzoeken en saneren

11.00 - 12.30

Tijd Sessie

3.1

Voorzitter: Maaike Blauw (Deltares)

Herontwikkelen van brownfields Duurzaam met onze omgeving omgaan is een thema dat hoog op de agenda staat. Het gebruiken van onbebouwd land (“greenfields”) terwijl veel bebouwde gebieden om verschillende redenen ongebruikt of onderbenut blijven (“brownfields”), is vanuit dit oogpunt geen goede strategie. Men denkt bij brownfields vaak aan problemen zoals verontreinigingen, terwijl het juist ook locaties zijn die kansen bieden op het vlak van people, planet en profit. Zoals door bijvoorbeeld de leefbaarheid te vergroten door middel van parken, het stimuleren van productie van duurzame energie (bodemenergie), benutting van verschillende waterkwaliteiten, stimuleren van hergebruik van materialen en een betere benutting van ecosysteemdiensten.

Voor herontwikkeling is winst te halen door beter gebruik te maken van het natuurlijk systeem, slimmere inzet van technieken, maar ook betere ontsluiting van kennis, gebruik van instrumenten en samenwerking. In de bijeenkomst belichten wij de rol verschillende soort instrumenten (proces, tools, technologieën en financiële) bij herontwikkeling van brownfields.

Dit wordt gedaan vanuit praktijkervaring en kennisontwikkeling uit verschillende Europese projecten. In de sessie is ruimte voor discussie, om voorbeelden en aanbevelingen uit te wisselen en mee te geven aan elkaar en de sprekers.

• Rol van People, Planet, Profit and Process (4P) in herontwikkeling van brownfields Fransje Hooimeijer (TU Delft) en Steven Broekx (VITO) • De rol van technologie in de herontwikkeling van Brownfields Tim Grotenhuis (Wageningen UR) • Nut voor de praktijk: Merwevierhavens Ignace van Campenhout (gemeente Rotterdam) • Bodemsanering in Europa: maatwerk voor bodemkwaliteit op bedrijventerreinen Rene Beijnen (provincie Noord-Brabant)

12

bodem breed 2014

Tijd Sessie

13.30 - 15.00

3.2

Voorzitter: Henk van Zoelen (RWS)

Resultaten uit het verleden bieden geen garantie voor de toekomst Bekend vanuit de verzekeringswereld maar geldt dit niet ook voor ons vakgebied? Al 35 jaar voeren we bodemsaneringen uit in Nederland, in eerste instantie vooral door de overheid.

Bedrijven onderzoeken en saneren vooral bij verkoop van vastgoed en bij herontwikkelingen van de eigen bedrijfslocatie . Door de jaren heen is het beleid en het wettelijk kader voortdurend aan verandering onderhevig geweest. Nu wordt de Wet bodembescherming herzien en opgenomen in de Omgevingswet. Positief? Door de voortdurende veranderingen hebben eigenaren van verontreinigde percelen voornamelijk gewacht “op betere tijden” en dat heeft voor hen niet slecht uitgepakt. Echter, intussen zijn er wel veel grote grondwaterpluimen ontstaan en maatschappelijke stagnaties. De vraag is hoe je de uitvoering van de bodemsanering nu werkelijk kunt stimuleren? Sprekers uit het veld staan stil bij de dagelijkse uitvoeringspraktijk.

Een deskundig panel zal hierop ingaan, aangevuld met de inbreng vanuit de zaal, voldoende stof tot nadenken!

De pitches worden gegeven door: • Thomas Keizer (Philips) • Frank Heijnens (Heijnens Milieuadvies) en Philippe Dupont (The Coatinc Company) • Wilbert Kroon (Kroon & de Keizer Advocaten) Het panel wordt gevormd door: • Willem van der Zon (Vopak) • Ad Bakermans (Bodemcentrum) • Vertegenwoordiger van de overheid (nog niet bekend)

Dinsdag Tijd Sessie

15.30 - 17.00

3.3

Voorzitter: Henk van Zoelen (RWS)

De aanpak van Spoedlocaties en de uitvoering van Gebiedsgericht Grondwaterbeheer kan effectiever Sinds een aantal jaren hebben we de definitie van locaties die met spoed moeten worden aangepakt veranderd en hebben we nieuwe lijsten geproduceerd van de spoedlocaties. Met de introductie van gebiedsgericht grondwaterbeheer in wet- en regelgeving hebben we de basis gelegd voor een efficiënte en kosteneffectieve aanpak van grootschalige grondwaterverontreinigingen, bestaande uit meerdere bronlocaties, in vooral het stedelijk gebied. Vaak betreft dit ook de spoedlocaties. Maar de afkoop van de aansprakelijkheid voor bronnen stagneert en de uitvoering van gebiedsgericht grondwaterbeheer komt moeilijk van de grond en is ook niet altijd even effectief. De vraag is nu hoe je de uitvoering van de bodemsanering effectiever krijgt zodat er ook daadwerkelijk verontreinigingen worden verwijderd en de risico’s worden weggenomen zonder het kostbare drinkwater bijvoorbeeld te laten vergrijzen en de overige duurzame milieudoelstellingen uit het oog te verliezen Sprekers uit het veld staan stil bij de dagelijkse uitvoeringspraktijk. Een deskundig panel zal hierop ingaan, aangevuld met de inbreng vanuit de zaal, voldoende stof tot nadenken!

De pitches worden gegeven door: • Willem Havermans (MWH) • Rob Eijsink (VEWIN) • Peter Ramakers (provincie Noord-Brabant) Het panel wordt gevormd door: • Jaap Tuinstra (TCB) • Arne Alphenaar (TTE) • Ron Nap (UP Bodemconvenant)

Thema 3 Tijd Sessie

Onderzoeken en saneren

09.00 - 10.30

3.4

Voorzitter: Karin van den Brink (Tauw)

Ik meet je niet, maar ruik je wel - de aanpak van geur- en smaakbedervers in de bodem We kennen allemaal de streef- en interventiewaarden voor de beoordeling en aanpak van bodemverontreiniging. In de praktijk komt het echter regelmatig voor dat er naast de bekende genormeerde stoffen, ook stoffen in de bodem aanwezig zijn waarvoor geen formele normen zijn afgeleid. Veelal omdat onvoldoende gegevens voorhanden waren, de specifieke stof incidenteel werd aangetroffen in de bodem, de stof niet goed te analyseren was, onbekend was of gewoon omdat de prioriteit lag bij meer gangbare stoffen als zware metalen en minerale olie.

In deze sessie gaan wij in op een aantal nietgenormeerde stoffen, zoals cumeen, vluchtige minerale olie, MtBE en TBA die onder andere worden gekenmerkt door (extreem) lage geuren smaakdrempels en daardoor in de praktijk regelmatig tot hinder kunnen leiden.

Onderzoek en een slimme aanpak van deze stoffen vragen om een hoge mate van kennis en creativiteit. Hierbij draait het vaak om de volgende belangrijke vragen ‘Hoe beoordeel je de risico’s? ‘Hoe vertaal je risico’s naar een terugsaneerwaarde?’ Welke factoren spelen een rol bij biologische afbraak en welke stoffen worden hierbij gevormd? Hoe ga je om met geurklachten en overlast tijdens de sanering en last but not least hoe borg je de gezondheid van werknemers en omwonenden?

• Bodemverontreiniging met cumeen: gezondheidsrisico’s van extreme geurhinder en saneren op geur Peter Ramakers (provincie Noord-Brabant) • Bodemonderzoek en (humane) risicobeoordeling van vluchtige minerale olie John van Tol (Tauw) • Duurzame anaerobe biologische afbraak van MtBE en TBA Marcelle van der Waals (Deltares)

Tijd Sessie

11.00 - 12.30

3.5

Voorzitter: Bas Verbeek (Groundwater Technology)

Snelle in-situ technieken bieden oplossing De markt voor bodemsaneringen staat onder druk. Saneringsaannemers doen er alles aan om zo slim en kostenefficiënt mogelijk uit te voeren. Tevens zijn de locaties die aangepakt moeten worden complex en zijn meerdere partijen betrokken bij de herontwikkeling van deze locaties. Het samenspel van opdrachtgever, bevoegd gezag en verschillende aannemers op het werk is van groot belang voor het slagen van dergelijke projecten en over het algemeen heeft men weinig tijd. De snelheid van de in-situ sanering is daarom erg belangrijk. Dit stimuleert saneringsaannemers om te innoveren. Zij optimaliseren bestaande saneringstechnieken en implementeren nieuwe methodes. Deze sessie gaat in op de verschillende aspecten die nodig zijn voor het slagen van een sanering, waarbij de verschillende vernieuwende technieken en resultaten van de sanering centraal staan.

• Onder druk wordt alles vloeibaar Gerard Borggreve (NTP), Adri Nipshagen (Bioclear) en Luuk Wallinga (RUD Drenthe) • Zware metalen binnen 3 maanden overwonnen Frank Pels (HMVT) en Johan van Leeuwen (SBNS) • BioSpeed concept om de saneringsduur te verkorten Jan van den Boogaart (BioSoil)

Woensdag Tijd Sessie

14.30 - 16.30

3.6

Voorzitter: Willem Havermans (MWH)

Meten is denken te weten?

Meten is weten, of beter gezegd, meten is denken te weten want onder dit credo schuilt namelijk een grote mate van onzekerheid wanneer we kijken naar de kwaliteit van onze bodem en de vastgestelde aard en omvang van bodemverontreinigingen. De diversiteit van de bodem en de daarin aanwezige variabelen zijn daarbij meer dan eens reden geweest voor de grote verschillen tussen de geschatte omvang van een verontreiniging en de werkelijke aard van deze omvang die aan het licht komt tijdens de uitvoering van een bodemsanering. De keuze van boor- of peilbuislocaties, de onzekerheden bij monstername en analyse, de heterogeniteit van de bodem, de geohydrologie en tenslotte de interpretatie van de onderzoeksgegevens vormen bij elkaar een ruime bandbreedte waarbinnen een geval van bodemverontreiniging gedefinieerd wordt. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in de praktijk grote verschillen kunnen voorkomen tussen onderzoeksgegevens en behaalde of nog te behalen saneringsresultaten.

De ontwikkeling van nieuwe en innovatieve meetinstrumenten en onderzoeksmethoden om bodemverontreinigingen te kunnen karakteriseren blijft dan ook zeer fascinerend en verrassend.

Online meetsensoren, vernieuwde toepassing van geofysische meetmethoden en innovaties op het gebied van sondeertechnieken laten zien dat we inmiddels beter kunnen meten en dus ook beter weten hoe de vork in de steel zit.

• RemScan; innovatie in directe ‘on site’ metingen van koolwaterstoffen in de grond Robert-Jan Stuut (MWH) • Hydraulic Profiling Tool een slimme combinatie van meerdere sondeertechnieken Olaf Duizendstra (Fugro) • De e-nose; een directe ‘on site’ meting van (chloor)koolwaterstoffen in het grondwater Jaap de Rijk (MWH) • Waar zit de DNAPL? Martin Slooijer (BioSoil) • Visualisaties van bodemverontreinigingen met behulp van geo-elektrische meettechnieken Marc Rotmans (Texplor) • Onderzoek en saneringsaanpak voormalige stortplaats Kanaalpolder Philippine Arno Kooistra (Verhoeve Milieu en Water) bodem breed 2014

13

Thema 4

Bodemkwaliteitszorg

11.00 - 12.30

Tijd Sessie

4.1

Voorzitter: Sonja Kooiman (SKB / Ambient)

Gebiedsgericht grondwaterbeheer: niet voor bange mensen Gebiedsgericht grondwaterbeheer kent verschillende aanvliegroutes. Bodemverontreiniging is er daar één van. Ruimtelijke ontwikkeling ook, net als het starten of juist het stoppen van een grondwateronttrekking en de relatie met waterkwantiteitsbeheer. Wij spreken, gezien de breedte van het thema, liever over integraal bodem- en waterbeheer en zien grondwater als de verbindende schakel.

‘Grondwater is van niemand’, is een vaak gehoord argument, met name om vervolgens achterover te leunen en te wachten. Maar niet u, want u kijkt over de sectorale grenzen, hebt de handschoen opgepakt en bent aan de slag gegaan met gebiedsgericht grondwaterbeheer.

Maar het ‘vergroten van de taart’, het zoeken en behouden van partners, het vinden van de juridische ruimte en het sluiten van de business case blijkt in de praktijk weerbarstig en makkelijker gezegd dan gedaan. Gebiedsgericht grondwaterbeheer is immers samenwerken van belanghebbende organisaties met elk hun eigen regels, processen en procedures.

Herkenbaar? In deze sessie delen wij met u succesfactoren van gebiedsgericht grondwaterbeheer én leerervaringen van toen het mis ging. Want van fouten leren we het meest. Dit doen we op interactieve wijze: geen uitgebreide presentaties, maar vooral het gesprek met u als ervaringsdeskundigen. Tijdens het gesprek beantwoorden we Frequently Asked Questions over hoe gebiedsgericht grondwaterbeheer te organiseren. Dit illustreren we aan de hand van een aantal praktijkcasus uit de Gemeente Rotterdam, waarin alle facetten van grondwater terugkomen. Van het aanleggen en beheren van 28 grondwaterputten ten behoeve van blusvoorzieningen langs de A15 tot het ondertekenen van een intentieverklaring voor gebiedsgericht grondwaterbeheer in het stedelijk gebied door gemeente, provincie en waterschappen.

Sessie met bijdragen van: • Bert de Doelder (gemeente Rotterdam) • Martijn van Houten (Witteveen+Bos) • Peter Rood (Royal HaskoningDHV)

14

bodem breed 2014

Tijd Sessie

13.30 - 15.00

4.2

Voorzitter: Marlies ten Hove (TCB)

Dinsdag Tijd Sessie

15.30 - 17.00

4.3

Voorzitter: Jasper Griffioen (Deltares)

Kansen voor bodemenergie?!

Grondwater als Natuurlijk Kapitaal

In 2013 is het gebruik van bodemenergie ten opzichte van 2013 met negentien procent, 0,8 petajoule, toegenomen. Dit blijkt uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS).

Bodemenergie levert een beperkt aandeel aan het totaal van hernieuwbare energiebronnen in Nederland.

In 2013 maakte hernieuwbare energie 4,5 procent uit van de totale Nederlandse energieproductie, evenveel als in 2012. Het Nederlands aandeel van hernieuwbare energie zou volgens afspraken, in 2020, 14 procent moeten bedragen.

Van de totale consumptie aan primaire energie wordt 40-50 procent gebruikt om gebouwen te verwarmen en te koelen, daarom kan bodemenergie een belangrijke bijdrage leveren aan de energie- en klimaatdoelstellingen. Volgens de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Koude (KNVVK) ‘’is het duidelijk dat bodemenergie een groeimarkt is waar voor Nederland op het gebied van de hernieuwbare energie nog vele duurzame kansen liggen’’.

De vraag komt dan op: Waar liggen de kansen voor bodemenergie? Tijdens deze sessie worden twee toepassingen gepresenteerd: In een wijk in Etten-Leur met meer dan 1200 woningen, aangesloten op gesloten bodemenergiesystemen, is gedurende drie jaar de bodemtemperatuur gemonitord, onder andere om te controleren of de systemen ook op de lange termijn goed kunnen blijven functioneren. In het tweede voorbeeld wordt warmte uit de riolering opgeslagen in een bodemenergiesysteem om deze warmte te kunnen toepassen voor het verwarmen van een zwembad. In de laatste presentatie wordt ingegaan op de vragen of bodemenergiesystemen daadwerkelijk de energiebesparing opleveren die van te voren wordt beloofd en of de borging van het rendement is verbeterd door het Wijzigingsbesluit Bodemenergie.

• Monitoring van de bodemtemperatuur bij een groot bodemenergieproject in Etten-Leur Henk Witte (Groenholland) • Bodem als accu voor riothermie Harry de Brauw (Tauw) • WKO, waar voor je geld Marlies Lambregts (Omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied)

Nationaal en internationaal is grondwater van vitaal belang voor mens en milieu. In deze sessie willen we aandacht geven aan het belang van strategische grondwatervoorraden: wat zijn dat en wat willen we er mee? Op nationaal en provinciaal niveau wordt momenteel beleid ontwikkeld voor reservering van strategische grondwatervoorraden. Daarnaast is er de andere kant van de medaille: het meeste verontreinigde grondwater wordt in principe ( juridisch juist) gesaneerd of beheerd, maar we hebben nog vele opgaven. Zoals vooral de vergrijzing van het grondwater: het op sluipende wijze verslechteren van de grondwaterkwaliteit door infiltratie van licht verontreinigd water.

Het gaat om zowel relatief onbekende stoffen waarop niet standaard wordt gemeten, zoals nieuwe componenten in blusmiddelen, cosmetica en geneesmiddelen, inclusief hormonen, als om de klassieke bodemverontreinigingen vanuit puntbronnen en diffuus verspreide stoffen zoals gewasbeschermingsmiddelen en nitraat.

Daarbij spelen klimaatverandering en nieuwe ondergrondse activiteiten met hun effecten en risico’s ook een rol. Dit alles leidt tot de vraag: Wat kunnen we in de toekomst nog met het grondwater?

• Waar zitten de strategische grondwatervoorraden en waar stroomt het grijze grondwater heen?

Hans-Peter Broers (TNO) • Moeten wij (strategische) grondwatervoorraden beschermen tegen de Bodem?

Roland Aben (provincie Noord-Brabant) • Grondwater als vestigingsfactor voor bedrijven. Hoe lang nog?

Roy Tummers (Vereniging voor Energie, Milieu & Water)

Thema 4 Tijd Sessie

Bodemkwaliteitszorg

09.00 - 10.30

4.4

Voorzitter: Bram Vermaat (Royal HaskoningDHV)

Financiering voor een duurzame toekomst Er wordt gewerkt aan een vervolg op het huidige convenant bodemontwikkelingsbeleid en aanpak spoedlocaties. Het huidige convenant heeft veel betekend voor het bodembeleidsveld en de nieuwe afspraken over bodem- en ondergrondbeleid zullen bepalend zijn voor de werkzaamheden in de komende jaren. Tijdens de sessie schetsen we een beeld over wat we kunnen verwachten van de nieuwe afspraken.

Twee belangrijke onderwerpen binnen het huidige UP zijn Gebiedsgericht grondwaterbeheer (GGB) en Ondergrond. De afgelopen jaren hebben een aantal gemeenten en provincies het GGB in de praktijk vormgegeven. Het blijkt niet gemakkelijk om een duurzame financiering rond te krijgen. Er wordt ingegaan op de ervaringen met zowel verdienmodellen als financieringsmogelijkheden en er worden aanbevelingen gedaan voor de praktijk.

Vervolgens wordt in het laatste en meer interactieve deel van de sessie gezamenlijk gekeken hoe we de lessen kunnen toepassen in de uitvoeringspraktijk van ondergrondprojecten. Centraal staat de vraag: “Onder welke condities wilt u investeren in ondergrondprojecten?” Duidelijk zal worden dat er vanuit het financieringsoogpunt heel verschillende typen ondergrondprojecten bestaan. Hoe krijg je dan de financiering van deze vaak duurzame ondergrondprojecten rond en welke rol zouden de overheden hierin kunnen spelen?

• Bodemconvenant, nieuwe afspraken bodem en ondergrondbeleid Gerd de Kruif (UP Bodemconvenant) • Financiering van gebiedsgericht grondwaterbeheer Mark in ’t Veld (Tauw) • Financierbare business cases voor ondergrondprojecten Lidwien Besselink (Triple Bridge), Lex Roukens (Triple Bridge) en Astrid Slegers (UP Bodemconvenant)

Tijd Sessie

11.00 - 12.30

4.5

Woensdag Tijd Sessie

Voorzitter: Han de Wit (Tauw)

Hoezo, Bodemsanering van kostenprobleem naar batenkans?

Bodemverontreiniging is “een liability” waarvoor op de balans van een bedrijf vaak een omvangrijke voorziening voor genomen moet worden en die pas verdwijnt als het bodemprobleem volledig is opgelost. Het zou mooi zijn als we van de verplichting af kunnen komen en het probleem boekhoudkundig kunnen verplaatsen naar de operationele kant van de balans. Ofwel dat we jaarlijks een bepaald bedrag uitgeven om het probleem aan te pakken en de bodemkwaliteit daadwerkelijk te verbeteren. En dan het liefst beter én goedkoper. Vergelijk het met het huren van een huis, waar je als huurder zelf geen schuld aangaat om groot onderhoud te plegen, maar je huur betaalt zodat de verhuurder dit periodiek en slim aan kan pakken. En net als bij groot onderhoud werkt dat het beste als je dit samen met de buren doet. Gebiedsgericht, en dan niet alleen beperkt tot het grondwater, maar waarbij ook de bovengrond en de nieuwe verontreinigingen meegenomen worden.

Van kostenprobleem naar batenkans, een steeds meer gehoorde, maar abstracte uitspraak. Wat wordt er nou precies mee bedoeld? Wat is er anders, en waarom? Wat zijn dan concreet die kansen? En waar wordt het nu al toegepast?

Met enkele “side kicks” van Jong SKB gaan we deze vraagstukken vanuit verschillende invalshoeken belichten en uitdiepen, samen met diverse deskundigen vanuit het internationale bedrijfsleven, terreinbeheerders en de Landsadvocaat. Deskundigen vanuit aannemerij en adviesbureaus tonen aan dat deze aanpak ruimte biedt voor nieuwe extensieve en goedkopere concepten voor bronaanpak en grondsanering. Ofwel een bodemkwaliteitszorg voor de toekomst waarin de bodemkwaliteit wel gaat verbeteren en er niet alleen beheerd wordt.

14.30 - 16.30

4.6

Voorzitters: Henri Schouten (ABdK), Bruno van Dunné en Jan Fokkens (SBNS)

This is the end….

Komende periode ronden SBNS en ABdK hun werkzaamheden af. Wat hebben de inspanningen opgeleverd? Tijd voor reflectie. In deze sessie nemen de sprekers Henri Schouten (ABdK), Bruno van Dunné (SBNS) en Jan Fokkens (SBNS) u mee in de opgave en de afronding van beide projectbureaus. Centraal staan daarbij de volgende vragen: • • • •

Wat was de startsituatie?

Hoe zijn de opgaven aangepakt?

Welke keuzes zijn gemaakt en waarom?

Wat laten we achter en aan wie?

In het eerste deeI van de sessie zullen Jan Fokkens en Henri Schouten in een duo presentatie in gaan op deze vragen en de verschillen in aanpak van beide organisaties belichten. Bruno van Dunné zal vanuit de SBNS het bestuurlijk krachtenveld schetsen.

In het tweede deel zullen zij met u in gesprek gaan over de vraag welke lessen zijn geleerd.

Natuurlijk hebben zij daarover hun eigen ideeën, maar zij horen graag uw visie. Beide projecten hebben een forse maatschappelijke inspanning gevraagd. Zijn de resultaten daar ook naar?

In dit deel van de sessie zal ook aan betrokkenen van het eerste uur worden gevraagd hoe zij naar de resultaten kijken. Passen die bij de doelstellingen en de verwachtingen van toen?

Wat had anders gekund?

Dit onderdeel is voorbereid door Bodem Breed Forum (BBF). Een initiatief waarin bedrijven, gebiedsbeheerders, adviesbureaus en aannemers kennis en ervaring uitwisselen om Bodemkwaliteitszorg in de toekomst op een vernieuwende manier te blijven vorm geven. bodem breed 2014

15

Thema 5

Grond en bouwgrondstoffen

11.00 - 12.30

Tijd Sessie

5.1

Voorzitter: Marloes Springer (CSO)

Veilig werken in verontreinigde grond Veilig werken in verontreinigde grond is inmiddels gesneden koek bij het uitvoeren van bodemsaneringen. Maar ook bij werkzaamheden aan leidingen, rioleringen of wegen kan contact met verontreinigde grond optreden en zijn veiligheidsmaatregelen belangrijk.

Opdrachtgever en opdrachtnemer hebben in het kader van de Arbo-regelgeving de verplichting om de risico’s van het werken in (verontreinigde) grond in beeld te brengen. Deze verplichting geldt voor alle graafwerkzaamheden, dus ook op onverdachte locaties. Uit onderzoek van de Inspectie SZW is gebleken dat beide partijen hierin regelmatig te kort schieten.

Daarnaast maakt de Wbb het meer en meer mogelijk om verontreinigingen niet te verwijderen maar te isoleren. Hierdoor ontstaat mogelijk een conflict tussen Arbo-regelgeving en de Wbb. Uitgangspunt van de Arbo-wet is om gevaren bij de bron aan te pakken. Voor kankerverwekkende stoffen is het toepassen van PBM’s zelfs pas toegestaan nadat is aangetoond dat voorkomen of beperken van blootstelling technisch niet mogelijk is. Het probleem dat nu ontstaat is dat de aanwezigheid van verontreinigingen vanuit de Wbb is toegestaan maar dat het werken in dergelijke verontreinigde grond niet mag. We onderzoeken deze aspecten door, in 3 presentaties, verschillende invalshoeken te verkennen. Aan het einde van deze sessie stellen we onszelf de vraag: hoeveel risico zijn we bereid te accepteren, hoe verhoudt zich dat tot de Wbb en de Arbo en op welke wijze kunnen we op een verantwoorde wijze invulling geven aan de Arbo voor de onverdachte locaties?

• Accepteren van verontreinigingen levert meer veiligheids- en gezondheidsaspecten op en is kostbaar. Zijn bouwers hierop ingericht?

Arno Peene (Heijmans) • Gebruik van bodemkwaliteitskaarten bij bepalen van veiligheidsklassen Jos Corten (JC-Advies) en Gino Smeulders (de Biogeoloog) • Stand van zaken herziening CROW Daan van Wieringen (Tauw)

16

bodem breed 2014

Tijd Sessie

13.30 - 15.00

5.2

Voorzitter: Annelies de Graaf (Buro38)

Tijd Sessie

Dinsdag

15.30 - 17.00

5.3

Voorzitter: Iwan Reerink (K3Delta)

Naar duurzaam (her)gebruik van bouwgrondstoffen

Herinrichting van Diepe Plassen, kans of bedreiging?

In Nederland bestaat groot draagvlak voor hergebruik van grond en bouwstoffen. Mede dankzij het stelsel van kwaliteitsborging voor de milieumetingen in onze regelgeving. Maar zijn we daarmee klaar? Hoe zorgen we dat we duurzaam omgaan met bouwgrondstoffen, en bijdragen aan de circulaire economie? En wat is duurzaam in dit verband? Is hergebruik altijd beter dan winning van primaire grondstoffen?

Hoe kun je bij uitvoering van projecten sturen op duurzaamheden, en welke gevolgen heeft dat voor opdrachtgevers en aannemers? En kunnen we in Nederland eigenlijk wel onze eigen koers varen? Of moeten we anticiperen op de Europese bouwproductenverordening, waar momenteel Europese normen voor milieumetingen en voor duurzaamheid gebruik van bouwgrondstoffen in voorbereiding zijn?

Neem kennis van de ontwikkelingen en discussieer mee over de Nederlandse koers voor duurzaam (her)gebruik van bouwgrondstoffen.

Met de inwerkingtreding van het Besluit bodemkwaliteit zijn de toepassingsmogelijkheden van grond en bagger in diepe plassen aanzienlijk verruimd. Mede daardoor zagen natuurorganisaties, waterschappen, gemeenten en marktpartijen nieuwe kansen voor gebiedsontwikkeling. Maar de wijze waarop een en ander in praktijk gebracht moest worden verschilde nogal eens, er ontstonden goede en minder goede voorbeelden van herinrichtingen van diepe plassen. Anno 2014 is er een aanzienlijk speelveld ontstaan aan initiatieven en zijn de spelregels voor de wijze van ontwikkeling en verplichtingen waar aan voldaan moet worden duidelijk en toereikend. Nu rijst de vraag of er wel voldoende specie voorhanden is, nu en in de toekomst, om al die herinrichtingen vorm te geven.

• Toekomstvisie van de winners van primaire bouwgrondstoffen en de recyclingbranche op de ketensluiting van bouwgrondstoffen.

Leonie van der Voort (Cascade Vereniging zand- en grindproducenten) • Praktijkvoorbeelden duurzaam inkopen in de GWW; hoe kom je tot een duurzaam ontwerp en welke winsten levert dat op?

Niels van Amstel (Megaborn Verkeer, infra en mobiliteit) • Who’s afraid of ……? De impact van de Europese Bouwproductenverordening op het Besluit bodemkwaliteit.

Co Molenaar (RWS WVL)

In deze sessie willen wij de deelnemers het spanningsveld laten voelen welke er is tussen het ontdoen van grond en bagger en het ontwikkelen van een nuttige en functionele toepassing welke qua eindfunctie meerwaarde heeft en kan rekenen op maatschappelijk draagvlak en een goede uiteindelijke gebruiksfunctie.

Uiteindelijk laten wij ook een eindgebruiker aan het woord welke het gehele proces van planontwikkeling tot uitvoering doorlopen. Een boeiende kijk in de wereld van het “nuttig en functioneel verondiepen van Diepe Plassen”.

• Met grond en waterbodem bouwen aan onze Leefomgeving Peter Leenders (BOG) en Thomas Nusselein (K3Delta / GMG) • Te weinig aanbod voor tijdelijke herinrichting diepe plassen Elmert de Boer (RWS) • Van Stinkgat tot natuurgebied hoe nuttig kan het zijn?

Ron Blom (Stichting Het Utrechts Landschap)

Thema 6 Opleiding, kennis en informatie Tijd Sessie

09.00 - 10.30

6.1

Voorzitter: Linda Nol (CAH Vilentum)

Business in onderwijs en de toekomst van de ondergrond De ondergrond wordt steeds drukker. Er moet plaats zijn voor parkeergarages, riolering en bekabeling, WKO’s, waterberging, bouw, etc. Het gaat helaas vaak mis. Een paar voorbeelden: er vinden verzakkingen plaats, WKO’s werken niet of afvalwater loopt de straat op. Er is te weinig kennis van de ondergrond in Nederland, en dat begint al bij het onderwijs. Er zijn te weinig studenten die kiezen voor bodem en ondergrond en de meeste Nederlandse opleidingen richten zich dan ook nog vooral op bodem en niet of nauwelijks op ondergrond. De studenten die zich specialiseren richting bodem en ondergrond komen makkelijk aan een baan, maar moeten wel bij het adviesbureau, ingenieursbureau of overheid nog flink bijleren. Wellicht is er wel voldoende expertise, maar circuleert het onvoldoende. Hoe kunnen onderwijs en bedrijfsleven optimaal worden aangesloten en de uitdagingen van de toekomst het hoofd bieden? Wat zijn de urgente thema’s van vandaag en van morgen? Hoe kunnen we zorgen dat er genoeg expertise op dit gebied is en blijft? Wat voor rol kunnen bedrijven en overheden hierbij spelen?

• Huib Haccou (Saxion) kent de problemen uit de praktijk en weet als lector goed wat er speelt in de praktijk en in het onderwijs.

• Emmy Donkers (Tauw) werkt als trainee en weet als net afgestudeerde goed wat er nodig is om het onderwijs en het bedrijfsleven dichter bij elkaar te brengen.

• Saskia van Miltenburg (Jong-SKB / MWH) heeft een oplossingsrichting met Kennis- en Onderwijscentrum bodem en ondergrond (KOBO) voor het HBO en WO (www.kobo-ho. nl). KOBO heeft als doel om het contact en de kennisuitwisseling tussen werkveld en onderwijs te verbreden en verdiepen.

Tijdens deze sessie wordt een eerste stap gezet om praktijk en onderwijs dichter bij elkaar te brengen.

Tijd Sessie

11.00 - 12.30

6.2

Voorzitter: Ingrid van Reijsen (SKB)

Tijd Sessie

Woensdag

14.30 - 16.30

6.3

Voorzitter: Jan Klein Kranenburg (RWS)

Netwerk voor behoud van kennis

Bodeminformatie?

Ontmoet de gebruiker!

De afgelopen decennia is in bodemland veel kennis ontwikkeld. Bij de verschillende programma’s zijn veel partijen en mensen betrokken geweest. Zij hebben met elkaar samengewerkt in heel veel projecten. De ervaringen en kennis zijn vastgelegd in documenten en op websites.

Maar de vraag is nu hoe we er voor kunnen zorgen dat de komende jaren die ontwikkelde kennis en ervaring effectief wordt ingezet, toegankelijk blijft en wordt bewaard. Publicaties, boeken en websites zijn mooie middelen, maar gaat het niet eigenlijk om wat er in de hoofden van mensen zit?

Heeft u gisteren nog het weerbericht van Gerrit Hiemstra gehoord? En zojuist in de auto, heeft u toen nog iets gehad aan de verkeersinformatie op 3FM? Wellicht checkte u net nog even snel de aandelenkoersen op beurs.nl? Het zijn allemaal ingeburgerde voorbeelden van succesvolle informatievoorziening. Bij verkeersinformatie hebben we allemaal een duidelijk beeld. Voor bodeminformatie ligt dit anders: dat wordt vaak als abstract gezien en snel in een ICThoek geplaatst met het stempel “ingewikkeld”.

Bodeminformatie is echter essentieel in tal van maatschappelijke processen en hergebruik levert daarnaast financiële en maatschappelijke voordelen op. We nemen u mee in een virtuele vogelvlucht mee naar een willekeurige stad in Nederland. Op straat ontmoeten we mensen die beroepsmatig bezig zijn met het gebruiken van bodeminformatie, mensen die allemaal goed uit kunnen leggen welke voordelen ze hiervan ondervinden: de man die de glasvezelkabels legt voor uw internetverbinding, de vrouw die archeologisch onderzoek verricht, de ingenieur die het effect van baggeren op de leefomgeving probeert te voorspellen en het gezin dat graag een bodemwarmtewisselaar wil aanleggen om hun woning duurzaam te verwarmen. Verwacht geen drie lange lezingen, maar 6 korte ‘pitches’.

De kennis en ervaring van al die bodemprofessionals vorm het collectieve geheugen van onze sector. De komende periode zullen een aantal organisaties die kennisontwikkeling hebben gestimuleerd en gefaciliteerd ophouden te bestaan. Daarnaast zullen veel mensen uit het werkveld verdwijnen door krimp van de sector.

Kortom, er ontstaat noodzaak om de borging van kennis in het netwerk te organiseren. De vraag die centraal staat in deze sessie is “Hoe houden we het collectieve geheugen fris en compleet” Nu is onze wereld niet uniek, wij kunnen weer leren van de successen en ook mislukkingen van anderen. Een mooi voorbeeld van een netwerk dat daar in is geslaagd is Railforum. Daarnaast zijn er aanverwante werkvelden die dezelfde problematiek kennen, zoals de civiele techniek.

Hiervoor wordt nog een spreker benaderd.

• Succesfactoren bij het opzetten van een professioneel netwerk Corina de Jongh (Railforum)

• De WKO Tool: mijn startpunt voor gebruik van bodemenergie Marc Koenders (IF Technology) • Bezoek aan de ondergrond van Rotterdam Ignace van Campenhout (gemeente Rotterdam) en Jeroen Schokker (TNO) • Netbeheerders roeren zich Gabri Dekkers (Alliander) en Walter de Koning (SIKB) • Digitaal Toezicht BBK Jochem Bloemendaal en Simon Bos (beiden Tauw) • Toepassing lokale data in (geo-)hydrologische modellen Willem Capel (Tauw) • Informatie over ons verleden op een Laan richting toekomst Kees Hendriks (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed)

bodem breed 2014

17

Algemene informatie

Deelname Symposium Bodem Breed Wij begroeten u graag op 18 en 19 november a.s. tijdens symposium Bodem Breed! Via de vernieuwde website kunt u zich aanmelden voor het symposium! www.bodembreed.nl.

Aanmelden

Iedereen die aan Bodem Breed 2014 op enigerlei wijze deelneemt dient zich aan te melden (ook degene die zijn geselecteerd om een voordracht te houden, deelnemen in een panel of anderszins bij de organisatie betrokken zijn). De door u ingevoerde velden worden zichtbaar op uw badge en de deelnemerslijst. Controleer uw gegevens daarom goed bij inschrijving om fouten te voorkomen.

Op dinsdag 18 november en woensdag 19 november 2014 kunt u voor registratie en vragen de hele dag terecht bij de congresbalie.

Aan iedere deelnemer wordt bij aankomst een actueel programmaoverzicht, een keycoard (voor de naambadge) en indien van toepassing een kamernummer verstrekt.

Huisvesting en maaltijden

Deelnemers die blijven overnachten op dinsdag 18 november, worden verzocht woensdagmorgen voor 09.00 uur hun kamer vrij te maken. Gelegenheid om te ontbijten is er tussen 08.00 en 09.00 uur.

Overige bepalingen

• Uw wensen ten aanzien van de hotelkamer, maaltijden en eventueel verdere noodzakelijke informatie kunt u kenbaar maken op het aanmeldingsformulier. Let op dat u zich voor de symposiumdagen, het diner en de overnachting apart aanmeld.

• Om in aanmerking te komen voor het studententarief/AIO’s, dient op het aanmeldingsformulier het studentennummer van een geldige collegekaart te worden ingevuld.

• Om in aanmerking te komen voor het tarief van Zelfstandig Professional dient op het aanmeldingsformulier uw KvK-nummer te worden ingevuld. Let op: het tarief geldt uitsluitend voor de Zelfstandig Professional (niet als u daarnaast nog bij een andere organisatie in loondienst bent).

• Bij annulering van uw aanmelding vóór 10 november 2014 zal het betaalde bedrag worden gerestitueerd minus € 30,- administratiekosten (exclusief 21% BTW). Bij annulering op of na 10 november 2014 vindt er geen restitutie meer plaats. Wanneer u niet komt, maar u heeft zich wel aangemeld en nog niet betaald, dient u alsnog het verschuldigde bedrag te voldoen. Bij verhindering mag een collega als vervanger deelnemen, dit dient wel vooraf aan de organisatie te worden bericht per e-mail.

Kosten

De kosten voor deelname aan Bodem Breed 2014 zijn: • Deelname op dinsdag 18 november 2014, inclusief lunch • Deelname op woensdag 19 november 2014, inclusief lunch • Symposiumdiner op dinsdag 18 november 2014 • Overnachting van dinsdag op woensdag, inclusief ontbijt • Studenten en AIO’s, 2 dagen inclusief lunch, zonder overnachting of diner • Studenten en AIO’s, 1 dag inclusief lunch • Zelfstandig Professional, 1 dag inclusief lunch

€ € € € € € €

230,230,45,80,40,20,80,-

Alle genoemde bedragen zijn exclusief 21% BTW.

Factuur

Na aanmelding ontvangt u de factuur, onder vermelding van uw eigen referentienummer, via de e-mail. Het referentienummer kunt u bij uw financiële administratie opvragen, dit nummer plaatsen wij op uw factuur. Zodat de factuur voor uw administratie herkenbaar is en snel kan worden afgehandeld. Wij willen u er op wijzen dat u zelf verantwoordelijk bent voor het invoeren van de juiste factuurgegevens.

18

bodem breed 2014

Vragen?

Voor vragen over het programma kunt u contact opnemen met: Peter van Mullekom, te bereiken via: - telefoon 06 22 74 90 82 - peter.vanmullekom@skbodem.nl Tevens kunt u het programma bekijken en downloaden op www.bodembreed.nl Voor vragen over aanmelding, sponsoring en voor overige informatie kunt u contact opnemen met: Diane Zijderlaan, telefoon 06 - 11 07 45 25 Ingrid van Reijsen, telefoon 06 - 50 43 51 55 Of via e-mail: symposium@bodembreed.nl

Programmacommissie 2014 Naam

Organisatie

Agterberg, Frank Boekhold, Sandra Cleen, Margot de Fokkens, Jan Groof, Arthur de Keulen, Flip van Mank, Rob Maring, Linda Meulen, Suzanne van der Miltenburg, Saskia Mol, Jos Mullekom, Peter van Okx, Joop Oostra, Auke Ros, Gerard Slegers, Astrid Veenis, Yvo Wilde, Paul de Wit, Han de Zuurbier, Robert

SKB TCB RWS WVL GSN SIKB Gemeente Rotterdam VNG Deltares Deltares Jong SKB VNG Bodem Breed Wageningen UR / Alterra Ministerie IenM Jong SKB IPO SKB-UB RWS WVL Bodem Breed NLingenieurs

Bereikbaarheid Congrescentrum De Werelt

Het symposium wordt gehouden in Congrescentrum De Werelt Westhofflaan 2 te Lunteren. Het congrescentrum is per openbaar vervoer bereikbaar via station Ede-Wageningen en vervolgens per taxi, of via station Lunteren gevolgd door een wandeling van 15-20 minuten (of een taxi). Zie ook routebeschrijving op www.bodembreed.nl. Tevens zullen er pendelbussen ingezet worden tussen het station Lunteren en Congrescentrum De Werelt.

Congrescentrum De Werelt Westhofflaan 2, Lunteren Tel. 0318 - 484 641 Fax. 0318 - 482 924 www.dewerelt.nl

bodem breed 2014

19

Samenstellers van het programma 20

bodem breed 2014

Naam

Organisatie

Bouma, Geiske

SKB

Blauw, Maaike

Deltares

Boekhold, Sandra

TCB

Brink, Karin van den

Tauw

Fokkens, Jan

SBNS

Fossen, Coert

Royal HaskoningDHV

Graaf, Annelies de

Buro38

Griffioen, Jasper

Deltares

Havermans, Willem

MWH

Heijnens, Frank

Heijnens Milieuadvies

Heimovaara, Timo

TU Delft

Hove, Marlies ten

TCB

Klein Kranenburg, Jan

RWS

Kooiman, Sonja

SKB

Koot, Corinne

Witteveen + Bos

Moolenaar, Simon

SKB

Nol, Linda

CAH Vilentum

Oomes, Justine

Ministerie IenM

Oorschot, Ingeborg van

Royal HaskoningDHV

Otter, HenriĂŤtte

Deltares

Postma, Romke

NMI

Reerink, Iwan

K3Delta

Reijsen, Ingrid van

SKB

Schouten, Henri

ABdK

Springer, Marloes

CSO

Staps, Sjef

Louis Bolk Instituut

Swart, Bjartur

Earth Care Solutions

Verbeek, Bas

Groundwater Technology

Verburg, Rachelle

ARCADIS

Vermaat, Bram

Royal HaskoningDHV

Werksma, Henk

H2Ruimte

Zon, Willem van der

Vopak

Vormgeving: Van Lint in vorm (8117)

GSN

www.bodembreed.nl