Χειρονομία: Η αμφιθυμία του σώματος | Μετά-κινήσεις γυμνών σωμάτων by Vasileia Poulianiti

Χειρονομία: Η αμφιθυμία του σώματος Μετά - κινήσεις γυμνών σωμάτων

Εικόνα σε κίνηση Ι: Χειρονομία Σεπτέμβριος 2022 διδάσκουσα: Φανή Παραφόρου Βασιλεία Πουλιανίτη

θέση, μία στάση. Είναι ένας

κίνηση. Είναι όμως κίνηση εκ προθέσεως

είναι ένα μέσο, που εκφράζει

καταδικασμένη να απορροφηθεί από τον ίδιο αυτόν σκοπό. Αν πάλι η χειρονομία αυτονομείται, αυτό συμβαίνει γιατί

μέσων και σκοπών. Τελικά, η χειρονομία

οποία ένα μέσο καθίσταται ορατό ως τέτοιο”. Είναι “μία μεσότητα χωρίς σκοπούς”, ένας τρόπος να υπάρχεις. Στην αναζήτηση ενός παραδείγματος απεικόνισης μίας χειρονομίας, βρισκόμαστε στη συζήτηση περί εικονικής αναπαράστασης χειρονομιών. Η χειρονομία όμως δεν είναι μία αναπαράσταση στην τέχνη. Εδώ, είναι μία πρόθεση (χωρίς να είναι πρόθεση με την ερμηνεία της λέξης) όπου η έννοια της κίνησης -όπως έχει ήδη τονιστεί- είναι πρωταρχική. Εμπεριέχει τις έννοιες του χρόνου, του παροδικού, της μετάβασης. Στην παρούσα προβληματική, θα εξετάσουμε την έννοια της χειρονομίας μέσα από εικόνες που βρίσκονται σε κίνηση και σώματα που αισθάνονται, που ενσαρκώνουν μία ρητορική για το παροδικό και για τη θραυσματικότητα μέσα από διαφορετικούς ιστορικούς χρόνους. Αναπαριστώντας τη χρονικότητα της κίνησης Η επίμονη στασιμότητα μίας ανάγλυφης παράστασης αλλάζει με την κίνηση και η κίνηση αντίστοιχα ξετυλίγεται με τη χειρονομία. Ο ιστορικός τέχνης Α. Warburg ονομάζει pathosformeln (pathos formulae) την εικονική αναπαράσταση ανθρώπινων χειρονομιών, ήτοι σωματοποιημένων συναισθημάτων. Με το έργο του Mnemosyne Atlas, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μία νέα κατανόηση των εικόνων ως τη φανέρωση μιας ιστορικής διαδικασίας μέσα από την εύρεση μοτίβων. Η εξόρυξη αυτών των μοτίβων γίνεται από διαφορετικά χρονικά εδάφη, παράγοντας έτσι ένα νέο νόημα για την αντίληψη της ίδιας της καλλιτεχνικής σύνθεσης, που εδώ αντιπροσωπεύει πολλαπλούς χρόνους, χώρους και δράσεις. Η σκέψη αυτήν έρχεται σε αντιπαράθεση με μία γραμμική αφήγηση και μιλάει για την ασυνέχεια, τη συγκρότηση ετερογενών στοιχείων σε ένα ομοιογενές σύνολο, τις λεπτομέρειες που παράγουν ένα νόημα εν-τω-γίγνεσθαι. Το νόημα στις σχέσεις αυτές δεν είναι φανερό αλλά χρειάζεται

διαδικασία παραγωγής του. Επιστρέφουμε

Εδώ

Aντί προλόγου | Η χειρονομία Η χειρονομία είναι μία σωματική κίνηση, μία

τρόπος να εκφράσεις το σώμα, να φέρεις την

ή μία κίνηση υπερβατική; Αν η χειρονομία

μία πράξη με σκοπό, τότε είναι

αποστασιοποιείται από μία αφήγηση περί

είναι μία διαδικασία “με την

να αποκαλυφθεί μέσα από την ίδια τη

στην περιγραφή μίας εικόνας -γλυπτικής ή ζωγραφικής- που φέρει μία χειρονομία. Η χειρονομία είναι η έκφραση του προσωρινού, μία συνομιλία για παροδικές παροδικότητες. Η σύλληψη αυτής της διαδικασίας έρχεται με την έκθεσή μας στον κόσμο του νοήματος-εν-τω-γίγνεσθαι.

θα πρέπει να αναρωτηθούμε, πως μία στάσιμη απεικόνιση μπορεί και υπο-κινεί μία κίνηση, μιλάει για το ανάμεσα στη χειρονομία και θέτει ύπο αμφισβήτηση την αναπαραστατικότητα της ίδιας της εικόνας. Τα γυμνά ανθρώπινα σώματα -που υποφέρουν, θρηνούν, εκστασιάζονται, ευχαριστιούνται, αισθάνονται- αποτελούν αναπόφευκτα ένα παράδειγμα για να μιλήσουμε γι’αυτό το εγχείρημα.

παραδείγματα γλυπτών

η κίνηση ταυτόχρονα τόσο σε σκηνές έκστασης αλλά και σε σκηνές ηρεμίας - σε σκηνές θρήνου αλλά και εσωτερικής γαλήνης. Θα αναφερθώ εδώ σε ένα βιωματικό παράδειγμα. Σε μία επίσκεψή μου στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, στην πτέρυγα της συλλογής των γλυπτών, βρέθηκα μπροστά στην αφήγηση ενός αποχαιρετισμού. Αναφέρομαι στην επιτύμβια στήλη της οδού Αθηνάς, όπου αναπαρίσταται η σκήνη μίας τελευταίας επικοινωνίας - του ύστατου χαίρε. Η νεκρή γυναίκα σε καθιστή στάση, με τα πόδια ανασηκωμένα σε υποπόδιο, μία άλλη γυναίκα στεκόμενη γέρνοντας δίπλα της και στο υπόβαθρο η θλίψη στην εκφραστικότητα του προσώπου ενός κοριτσιού. Η χειρονομία της “δεξίωσης”, δηλαδή η χειραψία που συνδέει την νεκρή με τη ζωντανή, είναι και η τελευταία πράξη πένθους. Η απεικόνιση της μίας κατάστασης φανερώνει μία συναισθηματική ηρεμία αλλά ταυτόχρονα ένα συναισθηματικό μεταίχμιο μεταξύ γαλήνης και απροσδιοριστίας. Στην ίδια παράσταση, το σώμα του κοριτσιού θρηνεί. Όμως μέσα από τον θρήνο έρχεται η απελευθέρωση - η ελευθερία των χειρονομιών. Εδώ εντοπίζουμε την έννοια της αμφιθυμίας του σώματος, που επηρεάζει τη λογική της οπτικής αφήγησης. Παρατηρούσα την κίνηση της εικόνας. Η παραστατικότητα των χειρονομιώντου αγγίγματος και της έκφρασης- έδιναν την εντύπωση της κίνησης. Αν ως θεατές βρισκόμαστε απέναντι σε μία αναπαράσταση ενός εκφραστικά θλιμμένου προσώπου, φανταζόμαστε το πρόσωπο αυτό να κλαίει. Αν πάλι οι ίδιοι/-ες βρισκόμαστε απέναντι στην εικόνα αυτήν, συν-αισθανόμαστε τις εκφράσεις της ίδιας της εικόνας. Στο πρόσωπό μας εγγράφεται η θλίψη. Γινόμαστε συνέποχοι (συνταξιδιώτες) στον αποχαιρετισμό, ακολουθούμε την πορεία των κινήσεων. Το άγγιγμα της χειρονομίας φαντάζει οικείο - ένα άγγιγμα καταφύγιο των παιδικών μας αναμνήσεων και εκείνων που παραμένουν στο “εκεί” που επανεφεύρουμε κάθε φορά. Καθοριστική αναδεικνύεται στο σημείο αυτό η αναφορά στη διαφορετική προσέγγιση του Lessing και

Η αμφιθυμία του σώματος-μελέτης και η αντίληψη της κίνησης Σύμφωνα με τον Warburg, η αμφιθυμία του σώματος -η συνύπαρξη δύο αντίθετων συναισθημάτων την ίδια στιγμή για το ίδιο θέμα- είναι χαρακτηριστικό της τέχνης της Αρχαιότητας. Σε

αναπαραστάσεων, ξετυλίγεται

του Warburg σε σχέση με τις έννοιες της φαντασίας (Einbildungskraft) και της ενσυναίσθησης (Einfuhlung) όσον αφορά τη θέση του παρατηρητή απέναντι σε μετά - κινούμενες εικόνες. Για τον Lessing η φαντασία αναδεικνύεται ως το κύριο ανθρωπολογικό εργαλείο που αποκαθιστά αυτό που λείπει - μεταφέρει την απουσία στο παρόν. Η επίμονη στασιμότητα μίας αναπαράστασης - γλυπτικής ή ζωγραφικής

μεταβάλλεται από τη φαντασία αυτού/-ής που παρατηρεί. Αντίθετα ο Warburg εξηγεί την εντύπωση μίας εικόνας σε κίνηση, περιγράφοντας μία κατάσταση μίμησης κατά την οποία το σώμα του υποκειμένου που παρατηρεί βρίσκεται σε αναλογία με το αντικείμενο της παρατήρησης. Το σώμα του υποκειμένου που παρατηρεί συν-αισθάνεται την κίνηση των χειρονομιών της εικόνας μέσω της ίδιας της αντίληψης του. Θέτει το σώμα του σε μία διαδικασία αναζήτησης ομοιοτήτων με το σώμα που ορά. Αυτή η θέση του υποκειμένου μπορεί να συνδεθεί με τη χειρονομία ιδωμένη ως ψήγμα μνήμης, που στην προσέγγιση του Warburg είναι μία μνήμη συλλογική.

νέα κατανόηση της κίνησης του βλέμματος,

Warburg

νοήματος, όπου το υποκείμενο που

μίμησης κατά αναλογία με το ίδιο του το σώμα. Μέσα από αυτή τη διαδικασία αναδεικνύεται η μεταβατικότητα της χειρονομίας από την μία κατάσταση στην άλλη. Τώρα θα μελετήσουμε το έργο του Auguste Rodin, Πύλες της Κολάσεως, όπου η κατάσταση της σωματικής αμφιθυμίας εντοπίζεται σε όλη την έκταση του υλικού συνόλου.

Με το γλυπτικό αυτό έργο, ο Γάλλος καλλιτέχνης δημιούργησε μία όψη της νεωτερικότητας που βρισκόνταν αντιμέτωπη με σκηνές πάθους, ελπίδας, θρήνου, μελαγχολίας και έκστασης. Πρόκειται για μία χορογραφία συναισθημάτων που εκφράζονται με την ανάγλυφη απεικόνιση χειρονομιώνδιαφορετικές θέσεις και στάσεις του σώματος, σώματα σε διπλό ρόλο, διφορούμενες συναισθηματικές καταστάσεις, διαφορετικές χρονικότητες και κινήσεις. Σ’ αυτήν την αναπαραστατική εικόνα, είναι έντονη η αίσθηση μίας υπερβατικής δύναμης. Τα σώματα φαίνονται να αντιστέκονται - οι σχηματισμοί της κίνησης φανερώνουν μία πάλη. Οι 200 φιγούρες δίνουν την εντύπωση κινητικών εικόνων, όπου η έννοια του pathosformeln παρουσιάζεται με διαφορετικές εκφάνσεις. Στο γλυπτικό αυτό έργο, το υποκείμενο που παρατηρεί προσπαθεί να διαχειριστεί τα επιμέρους, τις λεπτομέρειες, τις επαναλήψεις. Οι φιγούρες κατά αναλογία με το δικό του σώμα κατανοούνται ως η φανέρωση μίας ιστορικής διαδικασίας που εκφράζεται μέσα από τη δομική λογική του έργου. Και εδώ, όπως και στο έργο του Warburg Mnemosyne Atlas, έχουμε την απεικόνιση μιας σειράς χρονικών στιγμών ως απεικάσματα χειρονομιών - έχουμε τη σύνθεση ετερογενώς νοούμενων στοιχείων σε ένα ομοιογενές υλικό σύνολο. Η κίνηση αντιτίθεται στην αναπαράσταση. Τελικά, στην αφήγηση του Warburg περί ενσυναίσθησης και εμπάθειας του παρατηρητή με αυτό που ορά και την ταύτιση του εαυτού, εδώ βρισκόμαστε σε μία ταύτιση του έργου του Rodin με τον ίδιο του τον εαυτό. Η διαδικασία ολοκλήρωσης (ή μη ολοκλήρωσης) του έργου, με τις δοκιμές, τα προ-μοντέλα της σύνθεσης και όλη τη συνθετική πορεία εν-σωματώνουν τον Rodin στο ίδιο του το έργο - εξιστορούν το πορτρέτο του καλλιτέχνη. Τελικά, σημασία έχει η διαδικασία για να φτάσεις σε ένα νόημα και όχι το ίδιο το αποτέλεσμα

της διαδικασίας

είναι

Οι πύλες της κολάσεως - μία ερμηνεία του εαυτού Η γλωσσα των χειρονομιών και η ερμηνευτική της σωματικής κίνησης στον

αποκαλύπτουν μία χρονικότητα, μία

των ανθρώπινων σωμάτων και του

παρατηρεί εισέρχεται σε μία διαδικασία

του νοήματος. Έτσι, το πράττειν

μετατρέπεται στο γεγονός και η χειρονομία της πράξης

το ίδιο το έργο. Αντί επιλόγου - η χειρονομία ως η επανεφεύρεση της μνήμης Στη συζήτηση περί κινήσεων και απεικόνισης του παροδικού, και στις δύο περιπτώσεις έργων έχουμε μετα-κινούμενες εικόνες που εκφράζονται μέσα από χειρονομιακές ενσαρκώσεις. Μιλάμε για γυμνά σώματα σε κίνηση - τα

ρούχα περιορίζουν τις χειρονομίες. Αντίθετα, η γύμνια αποκαλύπτει την αναγλυφικότητα της σάρκας, μετέχει στη χαρτογράφηση των ροών μίας κίνησης που αποκαλύπτεται από το βλέμμα και τη συμμετοχή του παρατηρητή. Και στις δύο περιπτώσεις έργων αποκαλύπτεται ένας χρόνος που δεν μιλάει για μία γραμμικότητα αλλά για το απρόσμενο, γι’αυτό που ακόμη αποκαλύπτεται. Κάθε φορά το έργο αλλάζει το νόημά του ανάλογα με την θέαση (υπέρ-θέαση / *υπέρ_πιο πολύ, πιο πάνω) του παρατηρητήσυνυφαίνεται μέσω της μνήμης του. Αν η μνήμη εμφανίζεται από ένα παρελθόν, τότε η εμφάνιση της μνήμης στο παρόν της παρατήρησης μιλάει για παρελθόντα που κάποτε ήταν παρόντα. Το “εδώ” της παρατήρησης μετά-κινούμενων εικόνων κατασκευάζει το δικό του παρόν. Η χειρονομία δεν είναι η παγιώση μίας σωματικής κίνησης στο χρόνο - είναι η συνεχής επινόησή της.

01_10_2022

1. Eve Sussman ,89 Seconds at Alcázar, 2005 http://www.ricegallery.org/eve-sussman

2. Henri Michaux, Composition, 1899 - Paris, France https://www.museoreinasofia.es/en/collection/artwork/composition

3.Στήλη της οδού Αθηνάς, 4oς αι. π.Χ. http://ia902708.us.archive.org/7/items/hestia00gregoog/hest ia00gregoog.pdf

4.ΣΑΡΑΝΤΗΣ ΚΑΡΑΒΟΥΖΗΣ, Ο τελευταίος αποχαιρετισμός https://www.nationalgallery.gr/el/zographikh-monimi-ek thesi/painter/karabouzis-sarantis.html

5. Alberto Giacometti https://www.tate.org.uk/art/artists/alberto-giacomet ti-1159/introducing-alberto-giacometti

6. Προσωπικό αρχείο, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 2021

7. Marcel Duchamp, Nude Descending a Staircase, No 2, 1912 https://smarthistory.org/duchamp-descending/

8. Laocoön and His Sons, 1st century A.D. https://www.artsy.net/artwork/hagesandros-poly doros-and-athanadoros-of-rhodes-laocoon-and-his-sons-as-restored-today -probably-the-original-or-a-roman-copy

9. The death of Orpheus. 470.B.C. Greek krater. https://hadrian6.tumblr.com/post/33783394987/the-death-of-or pheus-470bc-greek-krater/amp

10. Προσωπικό αρχείο, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 2021

11. Eve Sussman ,89 Seconds at Alcázar, 2005 http://www.ricegallery.org/eve-sussman

12. Boticceli, Primavera, Uffizi Gallery, 1482 https://news.italy-museum.com/the-botticellis-primavera/

13. Λεπτομέρεια, Boticceli, Primavera, Uffizi Gallery, 1482 https://news.italy-museum.com/the-botticellis-primavera/ 14.Eadweard Muybridge, Walking and Carrying at 15-lb. Basket on Head , Hands Raised, c. 1887, collotype, 16.8 x 41.8 cm (National Gallery of Art) https://smarthistory.org/duchamp-descending/

15. The Kiss, Auguste Rodin, SuperStock / Alamy Stock Photo https://www.bbc.com/culture/article/20151119-the-shocking-sto ry-of-the-kiss

16. The Gates of Hell, Auguste Rodin , Modeled 1880-1917; cast 1926-1928; installed 1929 https://www.associationforpublicart.org/artwork/the-gates-of-hell/

17. Apollo and Daphne, Gian Lorenzo Bernini, 1622-5 https://twitter.com/europeshistory/status/736535794136064000?lang=el 18. Ο μύθος του Πυγμαλίωνα, Jean Léon Gérome https://www.mixanitouxronou.com.cy/categories/politismos/o-pa raforos-erotas-tou-glipti-gia-to-ginekio-agalma-pou-eftiaxe-o-mithos-t ou-pigmaliona-pou-iketefse-tin-afroditi-na-to-zontanepsi-apo-tin-eroti ki-enosi-gennithike-o-pafos-pou-edose-to-onoma-tou-sti/

19. Falconet, 1763

21. Γιαννης Μοραλης, Επιτυμβια Συνθεση, 1958 https://www.nationalgallery.gr/el/sulloges/collection/sullo ges/epitumbia-sunthesi-3.html

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ