Περίληψη Ο γραφισμός ως ένα υβρίδιο | χειρονομία, γραφή-εικόνα και χώρος ..5 Οι χαράξεις, τα σύμβολα και η γραμμικότητα.......................6 Η γραμμικότητα, ο γραμμικός χρόνος και η μυθοπλασία της επιφάνειας 7
Η άσκοπη χειρονομία και το χωρικό της γραφής - προς μία νέα πράξή.............................................8 Αντί επιλόγου | προς μία αναζήτηση της αφήγησης..................9 Βιβλιογραφία.....................................................11
Στην παρούσα προβληματική, αντικείμενο μελέτης αποτελεί η έννοια του γραφισμού. Ο γραφισμός ως συμβολισμός αλλά και ως πράξη γραφής, βρίσκεται στα όρια μεταξύ αναπαράστασης και ερμηνείας, εικόνας και γραφής. Είναι μία χειρονομία γραφικής απεικόνισης αλλά και αναζήτησης κάποιου νοήματος. Πολλές φορές το νόημα αυτό δεν υπάρχει και ίσως τότε μπορούμε να μιλάμε για μία άσκοπη χειρονομία. Στην εξέλιξη της γραφής - όπως αυτή νοείται στον δυτικό κόσμοκυρίαρχη θέση κατέχει η γραμμικότητα - αυτή της γραφής, του χρόνου και της ιστορίας. Η γραμμική ομοιογένεια της ιστορίας έχει σχέση με τη δομή του μέσου, τη χωρικότητα και τη μηχανοποίηση της γραφής. Από την επιφάνεια στην γραμμή και από την γραμμή στην επιφάνεια, αναζητούνται τα όρια μεταξύ γραφής και εικόνας ως μία διαρκής μετάβασης από το αναπαραστατικό στο αφηγηματικό. Τελικά, αυτό που αναδύεται είναι μία πραγματικότητα νέου τύπου, όπου ο αναγνώστης είναι αυτός που αναζητεί τις χειρονομίες, μεσολαβώντας μεταξύ του εαυτού και των πραγμάτων.
γρᾰφειν,γράφω,γραφή,γραμμή + -ισμός γραφισμός ως ένα υβρίδιο | χειρονομία, γραφή-εικόνα και χώρος. γραφισμός είναι μία χειρονομία γραφής - εμπεριέχει στοιχεία γραφής. Η αντίληψη της έννοιας της γραφής επηρεάζεται από την δομή της κοινωνίας και τη σκέψη που αυτή η κοινωνία κατασκευάζει. Στη δική μας ανάλυση, η γραφή δεν είναι απλά η στερέωση της σκέψης/ομιλίας πάνω σε μία επιφάνεια - αποτελεί μία ρήξη στον παραδοσιακό διαχωρισμό της γραφής και της εικόνας, της πραγματικότητας και της φαντασίας. Στην παρούσα προβληματική, θα προσπαθήσουμε να αναζητήσουμε (αν υπάρχει) το όριο μεταξύ γραφής και εικόνας καθώς και τη στιγμή συνύπαρξης των δύο, όπως αυτά κατασκευάζονται μέσα από την έννοια του γραφισμού - μίας έννοιας που προϋπάρχει της γραφής. Σε μία γρήγορη αναζήτηση, ο γραφισμός αναφέρεται ως η συμβολοποίηση (καταγραφή ή αναπαράσταση με σύμβολα, συμβολικές εικόνες) αντικειμένων, ιδεών, σημασιών. Εδώ ο γραφισμός εμφανίζεται ως ένας συμβολισμός για κάτι “άλλο”. Η γραφική αυτή απεικόνιση, μιλάει γι’αυτό το άλλο μέσα από την μορφή των συμβόλων. Ωστόσο, η έννοια του γραφισμού είναι σημαντικό να κατανοηθεί ως μία διαρκής μεταβατική πράξη μέσα από την ίδια την πολυπλοκότητα της έκφρασής της - ο γραφισμός δεν είναι απλά σύμβολα, αντικείμενα, ιδέες, νοήματα. Είναι μία χειρονομία μετάβασης από την γραφή στην εικόναένα έργο του χεριού, του σώματος, της όρασης, της ομιλίας. Τελικά είναι μία πράξη που αποκαλύπτεται ως τέτοια μέσα από τη χωρική (θα αναλύσουμε αργότερα πως αντιλαμβανόμαστε την έννοια του “χωρικού” στην πράξη αυτή) διάστασή της. Ο γραφισμός υπάρχει. Για να κατανοήσουμε καλύτερα αυτή τη
Οι χαράξεις, τα σύμβολα και η γραμμικότητα. Ο αρχαιολόγος, ανθρωπολόγος André Leroi-Gourhan αναφέρει ότι τα πρώτα ίχνη γραφικής απεικόνισης εντοπίζονται περί το 35.000 π.Χ, με τη μορφή ρυθμικών χαράξεων πάνω σε κόκκαλα και πέτρες. Η χειρονομία είναι η χάραξη και η επιφάνεια ένας σκληρός καμβάς. Αυτό που είναι σημαντικό εδώ να επισημάνουμε, είναι η διάσταση του ρυθμού στην αναζήτηση της μορφής αυτών των χαράξεων που εντάσσει εδώ την έννοια της χρονικότητας. Η αποτύπωση του ρυθμού και οι χαράξεις ως ένας ρυθμικός μηχανισμός, έχουν σημασία για τη δημιουργία εκείνης της στιγμής της επανάληψης, η οποία εκδηλώνεται στην επιφάνεια που χαράσσεται. Σύμφωνα με τον Leroi-Gourhan, τα σημεία των πρώτων χαράξεων δεν είναι απεικάσματα του πραγματικού. Αντίθετα, οι γραφισμοί αυτοί ξεκινούν από το αφηρημένο - είναι ρυθμοί και όχι μορφές. Ένα σημαντικό πόρισμα που προκύπτει από την ανάλυση των πρώτων γραφικών ιχνών, είναι ότι οι γραφισμοί αυτοί βρίσκονται πιο κοντά στην έννοια της γραφής παρά της αναπαράστασης. Εκδηλώνονται ως μία προσπάθεια ομιλίας για μύθους - είναι σύμβολα μιας προφορικότητας παγιωμένης σε μία ρυθμική, συμβολική κινητικότητα. Ακόμη και οι πρώτες μορφές που άρχισαν να εντοπίζονται στο εσωτερικό των σπηλαίων, δεν είναι αναπαραστατικές. Οι μορφές των ζώων και της φύσης είναι σύμβολα μιας μυθολογικής σκέψης, μιας μυθοπλασίας που μάλλον σχετίζεται με την πραγματικότητα με έναν υποκειμενικό και ασυνείδητο τρόπο. Οι γραφισμοί είναι σύμβολα μίας γραφής αφηρημένων σχημάτων και εικονοποιημένων ιστοριών. Τα μυθογράμματα αυτά, όπως τα ονομάζει ο Leroi-Gourhan, είναι στην πραγματικότητα ιδεογράμματα, τα οποία συνδέονται με μία εικονοποιημένη γραφή αλλά περισσότερο με την προφορικότητα της γραφής. Η δομή αυτών των γραφισμών είναι ακτινωτή. Η
Η άσκοπη χειρονομία και το χωρικό της γραφής - προς μία νέα πράξή. Ας σταθούμε τώρα στην έννοια του μέσου. Όπως αναφέραμε και προηγουμένως, η δομή του μέσου είναι αυτήν που συσχετίζει τη γραφή/γραφισμό με τη σημασία των πραγμάτων. Στην περίπτωση της γραμμής, η συσχέτιση των συμβόλων με τις σημασίες τους γίνεται σημείο προς σημείο. Στην περίπτωση της επιφάνειας, γίνεται μέσω του δισδιάστατου πλαισίου, δηλαδή εντός των ορίων που το ίδιο θέτει (π.χ. στα όρια του τοίχου στην περίπτωση των γραφισμών των σπήλαιων, στα όρια της οθόνης στην περίπτωση της ταινίας). Ωστόσο, και η γραμμή εκφράζεται πάνω σε μία επιφάνεια. της πράξης του γράφειν. Αλλά όπως έχουμε ήδη αναφέρει, δεν έχουν όλοι οι γραφισμοί νόημα/σκοπό. Δεν μεταφέρουν απαραίτητα κάποιο μήνυμα. Μπορούμε τότε να μιλάμε για μία χειρονομία γραφής που είναι άσκοπη; Μάλλον η απάντηση έρχεται λέγοντας ότι η ίδια η χειρονομία υπάρχει ως τέτοια. Η χειρονομία του γραφισμού μπορεί να είναι μία χωρίς σκοπούς μεσότητα, μία διαδικασία με την οποία ένα μέσο καθίσταται ορατό ως τέτοιο. Είναι το μέσο τελικά το μήνυμα; Ίσως στην περίπτωση της καλλιτεχνικής δημιουργίας υπάρχει μία αυτονομία. Το έργο δεν αναπαριστά απλά αλλά υπάρχει ως τέτοιο - επιβάλλεται εδώ μία χωρικότητα στην αφήγηση που αποκαλύπτει κάτι στο παρόν. Δεν έχει νοήμα ούτε η μορφή, ούτε το μέσο αλλά η χειρονομία που της επιτρέπει να παραμείνει στον χώρο. Ο γραφισμός στην περίπτωση μελέτης μας, ενισχύει το χωρικό της γραφής ως χειρονομίας και συνεπώς ενισχύει τη φυσική παρουσία, αποκαλύπτοντας την ύπαρξή της, πέρα από τον απλό ρόλο της ως αναπαράστασης και τον ρόλο της ως μέσο. Ο γραφισμός ως μία χειρονομία του γράφειν προϋποθέτει του σώματος. Το χέρι γράφει, το σώμα της χάραξης στα κόκκαλα
πεδίο της γραφής υφίσταται σε ένα περιβάλλον αποτοπικοποιημένο αλλά που ταυτόχρονα δημιουργεί το έδαφός του. Ο νέος τόπος είναι ένα οικουμενικό υπολογιστικό δίκτυο - το χωρικό της γραφής εντοπίζεται πλέον μέσα σε αυτό το δίκτυο. Το σωματικό εντοπίζεται σε μία υπερδομή - σε ένα συλλογικό σώμα, άμορφο και διάσπαρτο στο χώρο. Εδώ συμβαίνει ο κατακερματισμός της γραμμής. Στον νέο χώρο που συνεχώς αναδύεται και κατασκευάζεται, έχουμε περισσότερο την απώθηση της γραφής από την εικόνα. Στον ψηφιακό χώρο κυριαρχεί η εικόνα ως ο γραφισμός μιας επεξεργασμένης, τυποποιημένης χειρονομίας. Η κατανόηση αυτής της συνθήκης είναι απλά μια μετάβαση από τη γραφή στην εικόνα και αντιστρόφως. Όπως και η στενή ερμηνεία της γραφής, είναι μία έννοια που επηρεάζεται από το κοινωνικό-ιστορικό υφάδι.
Αντί επιλόγου | προς μία αναζήτηση της αφήγησης.
Ο σχεδιασμός στην αρχιτεκτονική -που στην παρούσα μελέτη αποτελεί το πεδίο σπουδών μας- έχει επίσης περάσει σε έναν ψηφιακό χώρο. Η κατασκευή, το ποιείν των σχεδίων έχει περάσει από το χαρτί -που ήταν η επιφάνεια σχεδίασης- στον δυνητικό χώρο της οθόνης και συγκεκριμένα στο χώρο σχεδίασης του AutoCAD. Όλα πλέον εκφράζονται με αυτοματοποιημένους όρους- η χειρονομία της σχεδίασης ως μία πράξη γραφής γίνεται μηχανοποιημένα μέσα από την ακρίβεια των εντολών και των αλγορίθμων του προγράμματος. Το τυχαίο στον σχεδιασμό σπάνια υφίσταται - αυτό που δεν υφίσταται καθόλου είναι το εφήμερο. Βέβαια στη διάρκεια των σπουδών εμείς δεν φτάνουμε (σχεδόν) ποτέ στην πράξη, στην - μένουμε στα σχέδια. Κατά την κλασική αρχαιότητα, ενός κτίσματος ακολουθούσε
“κατοίκησης”. Προσπαθεί να μεταφράσει λέξεις σε χειρονομίες σχεδιασμού, σε εικόνες που μπορούν να συνδυάζουν και τα δύο (γραφή και εικόνα).
Στην περίπτωση της ερμηνευτικής μακέτας, ένας στερεωμένος σχεδιασμός (ολοκληρωμένη δημιουργία σχεδίων και εικόνων) αναζητεί μία νέα ερμηνεία. Η ερμηνευτική μακέτα είναι μία χειρονομία αναζήτησης, μία αφαιρετική πράξη. Τα σχέδια, οι εικόνες και τα κείμενα είναι τα εργαλεία για την κατασκευή αυτού του είδους μακέτας. Η ερμηνευτική μακέτα σκοπεύει να εκφράσει ένα νόημα, να μεταδόσει μια ιδέα, να εκφράσει μια επιθυμία αλλά κυριώς να υπάρξει ως μία χωρική χειρονομία με έναν μη αναπαραστατικό τρόπο - είναι ένας υλικός γραφισμός που έχει νόημα στις τρεις διαστάσεις του χώρου. Και στις δύο περιπτώσεις μιλάμε για μία ερμηνευτική γραφή - στα όρια γραφής και απεικόνισης - που δεν αναπαριστά αλλά αναζητεί την αφήγηση μέσα στον χώρο. Είναι μία αναζήτηση που δεν προϋπάρχει της εικόνας αλλά είναι ο ερευνητής κάθε φορά που την ξεκινάει και ο αναγνώστης αυτής της αφήγησης που την ερμηνεύει. Στην αφήγηση περί διαχωρισμού γραφής και εικόνας, γραμμικότητας της ιστορίας και του χρόνου και μπροστά στη θέαση μιας πραγματικότητας νέου τύπου (ψηφιακός κόσμος), η απάντηση είναι ίσως στο έργο της ανάγνωσης:
“ξεκινώντας από μία γραμμικότητα ή μια αρχική ρηχότητα, αυτό το κομμάτιασμα, το τσαλάκωμα, το στρίψιμο, το ξαναράψιμο του κειμένου διανοίγει ένα ζωντανό τόπο όπου μπορεί να αναπτύσσεται το νόημα. Ο χώρος του νοήματος δεν προϋπάρχει της ανάγνωσης. Την ώρα που τον διατρέχουμε, που τον χαρτογραφούμε, ταυτόχρονα τον κατασκευάζουμε, τον καθιστούμε εν ενεργεία υπαρκτό”.
Δυνητική Πραγματικότητα. Η φιλοσοφία του πολιτισμού και του κυβερνοχώρου, Pierre Levy.
- Vilém Flusser, "Line and surface", στο του ιδίου: Writings, επιμ. Andreas Ströhl, Minneapolis, University of Minnesota Press, 2002, 21-43.
- André Leroi-Gourhan, "Τα σύμβολα της γλώσσας", στο του ιδίου: Το έργο και η ομιλία του ανθρώπου. Α: Τεχνική και γλώσσα, ΜΙΕΤ, 2007, 315-361.
- Tim Ingold, "André Leroi-Gourhan and the evolution of writing", στο Autour de l’homme: contexte et actualité d’André Leroi-Gourhan, επιμ. F. Audouze και N. Schlanger, Libraire Archéologique, 2004, 109-123.
- Pierre Levy, "Δυνητική Πραγματικότητα. Η φιλοσοφία του πολιτισμού και του κυβερνοχώρου", Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, 1999.
- Sabine Mainberger, "Graphism(s)", στο The Bonn Handbook of Global ity, επιμ. Ludger Kühnhardt και Tilman Mayer, Springer 2019, τ. 1, 397-408.
- Αλέξανδρος Σχισμένος, Η έννοια του χρόνου στη φιλοσοφία του Κορνήλιου Καστοριάδη και η οντολογία του κοινωνικοϊστορικού, διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 2017, διαθέσιμο στο: https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/40878 (τελευταία ανάκτηση: 24_09_2022)
