περιεχόμενα
Αντί προλόγου
Ο εθνικισμός, η φαντασιακή θέσμιση και ένας διάχυτος μετά-εθνικισμός 11
Έθνος, κράτος και έθνος-κράτος
∆ιά-έθνος και η ρήξη έθνους και κράτους .......12 Φαντασία, φαντασιακό και κοινότητα συναισθήματος 14
Εθνικό φαντασιακό 15
Απόσταση, εγγύτητα και ηλεκτρονική διαμεσολάβηση Πολιτισμική οικειότητα, ντροπή και υποτιμητική αυτό-αναγνώριση Αρχαιολογία, θραύσματα και έθνος Η αντίληψη του αριθμού | το άτομο, το κράτος και το πλήθος Αριθμός και αποικιακό φαντασιακό 17 Απογραφή Χάρτης Από το αποικιακό φαντασιακό στο εθνικό φαντασιακό | από το “κράτος” στην κοινότητα ...............20 ∆ιαχωριστικός εθνικισμός ...............................................................................................................................21 Αντί επιλόγου Ένα διεθνικό μετά-έθνος| μία ενοποιήση σημαίνει έναν διαχωρισμό.........................................................................................23 Βιβλιογραφία .......................................................26
νοητό
διεθνικό
μετά-έθνος
μέσω της αντίληψης του αριθμού, παράγει
της βιωματικής πραγματικότητας του ίδιου του έθνους. Με άλλα λόγια, κάθε έθνος-κράτος συνίσταται από τη δική του φαντασία. Οι έννοιες που συνοδεύουν αυτήν την ανάγνωση είναι κατασκευασμένες αλλά σε καμία περίπτωση δεν είναι πλασματικές. Ο Benedict Anderson, γράφοντας το 1983, όρισε τα έθνη ως φαντασιακές πολιτικές κοινότητες. Εδώ εισάγουμε σε αυτήν την κοινότητα σωμάτων, τον όρο της καταμέτρησης (του κοινωνικού σώματος), της αρίθμησης. Οι φαντασιακές κοινότητες γίνονται καταμετρημένες φαντασιακές κοινότητες Η καταμέτρηση, ταξινόμηση, ομογενοποίηση, ποσοτικοποίηση είναι έννοιες που θα μας αποσχολήσουν. Η αναγωγή του αριθμού ως μηχανισμό και εργαλείο πειθάρχησης - ως μία πολιτική ελέγχου - δίνει τη ψευδαίσθηση του “οριοθετημένου”. Κάτι που παρουσιάζεται ως οριοθετημένο και καθορισμένο, σημαίνει ότι είναι και μετρήσιμο. Αυτήν η πολιτική και ταξινομητική λογική χρησιμοποιήθηκε ως εγχείρημα στην πρακτική της απογραφής του αποικιακού κράτους και ενίσχυσε το ίδιο
τον
λογική αυτήν μακροπρόθεσμα έφτασε να κατασκευάσει
να φτάσει στη συλλογική διεκδίκηση του
Ο ίδιος μηχανισμός της καταμέτρησης και οριοθέτησης, χρησιμοποιήθηκε (και χρησιμοποιείται) στην κατασκευή του χάρτη. Τα σύνορα των κυριαρχιών είναι γραμμές νοητές που οριοθετούν ένα κομμάτι γης. Το έδαφος παρουσιάζεται ως κομμάτι ενός “παζλ” που μπορεί να αποκολλάται ή ακόμη και να συνδέεται φαντασιακά με ένα άλλο κομμάτι με το οποίο όμως δεν συνορεύει. Το φαντασιακό είναι αυτό που δίνει την εντύπωση ότι διαφορετικά άτομα από δύο οριοθετημένα κομμάτια γης μπορούν να συνδέονται - γνωρίζουν το ένα την ύπαρξη του άλλου αλλά μέσα από μία ανώνυμη δραστηριότητα. Μπορεί ποτέ να μην συναντηθούν αλλά έχουν την επίγνωση ότι αποτελούν αριθμούς σε αντίστοιχα αριθμημένα
εδάφους.
εθνικισμού (βλ. ΕΣΣ∆,
του φαντασιακού ονείρου του έθνους, μοιάζει να αποτελεί μία σύνθετη πολιτική
πολιτισμική διεργασία που συντελείται
τον ορισμό του έθνους αντιλαμβανόμαστε τα άτομα ως εκείνα τα δρώντα υποκείμενα που κατοικούν το κράτος και τα οποία καθορίζονται από το ίδιο το κράτος, συγκροτώντας την ενότητά τους. Έχουν κοινή ταυτότητα καθώς και το στοιχείο μίας κοινής και ανώτατης διακυβέρνησης. Ο ορισμός αυτός δόθηκε στα μέσα του 20ου αιώνα αλλά η σημασία του δεν συμπίπτει με αυτήν στη πιο σύγχρονη μορφή του. Ίσως είναι σημαντικό εδώ να τονίσουμε την πολιτική διάσταση του έθνους και τον παράγοντα του εδάφους. Το έθνος τότε είναι ένα σώμα πολιτών, η συλλογική κυριαρχία των οποίων τούς συγκροτούσε σε ένα κράτος, που ήταν η πολιτική τους έκφραση. Επομένως, το έθνος ως όρος αναφέρεται στα εδαφικά όρια των περιοχών που κατοικούνται από ανθρώπους αλλά και στους ίδιους τους ανθρώπους. Είναι κοινωνίες ατόμων κοινής καταγωγής, ιστορίας, ιδεολογίας, κοινού εδάφους, γλώσσας και εθνότητας. Αυτά τα στοιχεία συγκροτούν το έθνος-κράτος. Η αντίληψη ενός κοινού πολιτισμού εντός των ορίων του κράτους άρχισε να ανασυγκροτεί την εθνική συνείδηση. Ωστόσο εδώ θα πρέπει να γίνει μία απαραίτητη διευκρίνηση. ∆εν είναι τα έθνη που δημιουργούν κράτη και εθνικισμούς αλλά το αντίθετο - δηλαδή, ο εθνικισμός έρχεται πριν από τα έθνη Στο έθνος-κράτος, το κράτος παίρνει τη μορφή διαφύλαξης της εθνικής κουλτούρας. Μέσα σε αυτόν τον ρόλο, γίνονται περιθωριοποιήσεις και αποκλεισμοί των λεγόμενων μειονοτήτων. Ο ίδιος ο όρος “μειονότητα”, εμφανίζεται ως να μην αποτελεί πλήρες μέλος ολόκληρου του έθνους αλλά και λανθάνουσα αριθμητική καταμέτρηση. Θα επανέλθουμε σε αυτό αργότερα.
,
κυρίαρχη ” (η έμφαση δική μου).Θα
περισσότερο αυτή την θέαση. Για τον Anderson το έθνος αποτελεί κοινότητα που φαντάζεται τον εαυτό της ως κοινότητα. Θα πρέπει εδώ να τονιστεί ότι οι κοινότητες συλλαμβάνονται με τη φαντασία. Νιώθουμε ότι είμαστε μέλη μιας κοινότητας σε φαντασιακό επίπεδο. Υπάρχουμε ως μέλη ενός συλλογικού σώματος - μπορεί ποτέ να μην συνυπάρξουμε στο ίδιο χωρικό
ότι ο συνάθρωπός
σε μία φαντασιακή κοινότητα (η κτητική
έθνος-κράτος δεν μπορεί
έθνος-κράτος. Οι φαντασιακές κοινότητες του Anderson, λειτουργούν ίσως και πέρα από τα σύνορα του έθνους-κράτους. Μιλάμε τότε για κοινότητες διεθνικές ή ακόμη και μεταεθνικές. Πρόκειται για πρόσωπα , για τοπία προσώπων εν κινήσει - για συνεχείς μετακινήσεις και μετατοπίσεις φαντασιακών. Εμφανίζεται εδώ η έννοια της διασποράς. Οι κοινότητες-της-διασποράς παίζουν σημαντικό ρόλο στη συγκρότηση του εθνικού φαντασιακού (ίσως εδώ ταιριάζει καλύτερα ο όρος διεθνικό φαντασιακό ή διασπορικός εθνικισμός). Επίσης, είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι τα έθνη-κράτη ανεξαιρέτως των διαφορών που έχουν μεταξύ τους, είναι θεμελιωδώς χρήσιμο να τα συγκροτήσουμε νοητά και να τα αναλύσουμε φαντασιακά ως μέρη ενός συστήματος, -που θα μπορούσε να συμπληρωθεί εδώ- ενός διαδραστικού συστήματος που συντίθεται από πολλά περίπλοκα υπό-συστήματα. Αν θέλουμε λοιπόν να μιλήσουμε για την κρίση του έθνους-κράτους, έχει νόημα να μιλήσουμε για την κρίση του συστήματος των εθνών-κρατών. Η σχέση αυτή θα μπορούσε επίσης να συνοψιστεί στην περιγραφή των εθνών-κρατών όχι απλά ως μέλη ενός συστήματος αλλά ως διαδικασίες συγκροτούμενες κάτω από ένα δυναμικό, διαδραστικό κέλυφος. Αυτό αποτελεί μία μετατόπιση εξαιρετικά σημαντική.
Η σχέση ανάμεσα σε έθνη και κράτη είναι συγκρουσιακή αλλά και συγκλίνουσα. Το έθνος εργαλειοποιείται στο βλέμμα της κρατικής μηχανής και το κράτος καταλαμβάνεται από το εθνικό φαντασιακό. Η παύλα που τα συνδέει είναι πια λιγότερο σημάδι σύνδεσης και περισσότερο αποδιάρθρωσης . Αυτήν η αποδιαρθρωτική σχέση, η ρήξη μεταξύ έθνους και κράτους, συντελείται σε ένα κλίμα παγκόσμιων ροών. Το μονοπώλιο του εθνικού ανήκειν διασχίζει πλέον τα κρατικά σύνορα, ξεφεύγοντας από τις ίδιες τις ρωγμές των χαράξεών τους. Ο εθνικισμός εμφανίζεται ως ένα παγκοσμιοτοπικό πρόβλημα. Συζητώντας για την αποδιάρθρωση του έθνους-κράτους, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη το ασταθές κεφάλαιο και τη ροή εμπορευμάτων, τον παράγοντα των ηλεκρονικών μέσων επικοινωνίας και την εθνική πολιτική σε ένα μεταβαλλόμενο πεδίο μίας παγκοσμιοποιημένης τοπικής πραγματικότητας- σε έναν κόσμο παγκόσμιων ροών. Η ίδια η εποχή του έθνους-κράτους πλησιάζει στο τέλος της;
φαντασίας. Το πρώτο ή ριζικό φαντασιακό μας παρέχει την ικανότητα “ν α κάνουμε να αναδύεται ως εικόνα κάτι που δεν είναι και που δεν υπήρξε ”. ∆εν μένει ωστόσο
αλλά εντοπίζει το κοινωνικό φαντασιακό ως ένα συλλογικό φαντασιακό που κατασκευάζει σημασίες που νοηματοδοτούν κάθε πτυχή της ζωής της κοινωνίας. Για τον Καστοριάδη οι κοινωνικές σημασίες είναι φαντασιακές σημασίες και η θέσμιση της ίδιας της κοινωνίας είναι φαντασιακή. Αυτό αποτελεί ένα παράδοξο. Ο Καστοριάδης αναφέρεται στο λειτουργικό κομμάτι της θέσμισης αλλά και στο φαντασιακό - οι θεσμοί που διαμορφώνονται από το κράτος έχουν μία χρηστική λειτουργικότητα αλλά δεν μπορούν να εξηγήσουν τα πάντα. Εκεί που αποτυγχάνει το λειτουργικό απαντάει το φαντασιακό. Ο διάλογος για την έννοια του κοινωνικού φαντασιακού και την φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας από τον Καστοριάδη είναι εκτενής αλλά και ουσιωδώς αναγκαίος για να δούμε την ίδια την έννοια της φαντασίας ως κοινωνικό γεγονός. Έχει σημασία να δούμε τη φαντασία όχι απλά ως ατομικό ονείρεμα αλλά ως κάτι συλλογικό. Η φαντασία έχει μετατραπεί σε συλλογικό, κοινωνικό γεγονός. Αυτήν ακριβώς η εξέλιξη αποτελεί τη βάση της συγκρότησης του φαντασιακού. Είναι σημαντικό να σταθούμε στη φαντασία-από-κοινού και στην αίσθηση-από-κοινού. Είναι χαρακτηριστικά αυτού που ο Arjun Appadurai ονόμασε κοινότητα συναισθήματος . Όταν η φαντασία συγκροτείται συλλογικά τότε μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως “μηχανισμός” εμπρόθετης δράσης. Επομένως, η φαντασία εδώ μετατρέπεται σε μία μορφή έργου. Θέτοντας τον παράγοντα της μετακίνησης των ατόμων σε ένα διατοπικό χώρο, μπορούμε να αναφερθούμε στη σημασία της φαντασίας στους αποτοπικοποιημένους πληθυσμούς
έχουν την ευκαιρία και την επιθυμία να διαβάσουν γενονότα που παρατίθονται αυθαίρετα το ένα δίπλα στο
ανασυρόμενες από έναν διαδραστικό κόσμο.
των γεγονότων είναι φαντασιακή. Με την αναγνωση της εφημερίδας, τα άτομα συνδέονται φαντασιακά μέσω της σιωπής. Η ανάγνωση γίνεται εσωτερικά και η σύνδεση φαντασιακά. Ένα άτομο έχει επίγνωση του εαυτού του σε σύνδεση με ένα “άλλο”, μέσα σε μία σταθερή, ανώνυμη δραστηριότητα ενός πλήθους. Με αυτόν τον τρόπο ομάδες ανθρώπων που δεν είχαν ποτέ συνάντηση εξ επαφής, μπορούν να φαντάζονται την εαυτή τους Ινδή ή Κολομβιανή ή Ελληνίδα. Εν τούτοις, σε έναν μεταηλεκτρονικό κόσμο, ίσως ο όρος του έντυπου καπιταλισμού μετατρέπεται σε ηλεκτρονικό καπιταλισμό. Ο τελευταίος δεν νοείται μόνο στα πλαίσια του έθνους-κράτους. Η ηλεκτρονική διαμεσολάβηση δημιουργεί κοινότητες χωρίς την αίσθηση του τόπου, ανατρέποντας τη σχέση κοντινού και μακρινού. Το παράδειγμα που δίνει ο Arjun Appadurai στο θεμελιώδες βιβλίο που μελετάμε (μεταξύ άλλων), είναι αυτό της προβολής ταινιών και της κατασκευής μέσω αυτών του οικείου φαντασιακού του έθνους, από το οποίο μία ομάδα ατόμων βρίσκεσαι σε μία απόσταση. Τα ηλεκρονικά μέσα επιταχύνουν την φαντασιακή συγκρότηση των εθνικών ταυτοτήτων διασπορικών πληθυσμών. Όλα αυτά μεταφράζονται σε μία φαντασιακή αίσθηση του συν-ανήκειν. Για τους Deleuze και Guattari : “ O κόσμος στον οποίο ζούμε σήμερα μοιάζει ριζωματικός, ακόμη και σχιζοφρενικός, καθώς αναζητεί θεωρίες περί ξεριζώματος,
Anderson,
ψυχολογικής απόστασης ανάμεσα σε άτομα
πλευρά, και φαντασιώσης (ή εφιάλτες) ηλεκτρονικής εγγύτητας, από την άλλη ”. πολιτισμική οικειότητα ∙ ντροπή και
έθνος Θα κάνουμε εδώ μία σύντομη
στους δεσμούς της κλασικής αρχαιότητας, της αρχαιολογίας και του εθνικού φαντασιακού, όπως αναλύονται στο πόνημα του Γιάννη Χαμηλάκη για τη σχέση αυτήν του “ελληνικού έθνους”. Το έθνος και τα ερείπιά του και η μεταξύ τους σχέση επιχειρούν να εξηγήσουν την φαντασιακή συγκρότηση του ελληνικού έθνους. Οι υλικές εκφάνσεις του παρελθόντος είναι τόποι όπου ανα-παράγεται και βιώνεται το εθνικό φαντασιακό. Είναι θραύσματα του υλικού παρελθόντος, στα οποία δεν μπορεί κανείς να επιστρέφει ασκώντας μία απλή πολιτική μνήμης. Τα υλικά κατάλοιπα βιώνονται σε μία περίπλοκη διαδικασία κατασκευής του εθνικού φαντασιακού. Είναι ταυτόχρονα
μνημοσύνης.
εν μέρει η αμοιβαία σχέση ατόμου σε συλλογικό επίπεδο (κοινότητας ή διεθνικό) και της δυναμικής κρατικής μηχανής στην κατασκευή του εθνικού φαντασιακού, έπρεπε να αναφερθούμε σε αυτές τις πολιτιστικές ρίζες της ίδιας της διαδικασίας κατασκευής. Σε αυτό το σημείο θα αναλύσουμε τη θέση που καταλαμβάνει η αντίληψη του αριθμού σε αυτήν τη διαδικασία. Εξάλλου είναι το ζήτημα το οποίο τίθεται στον τίτλο της εργασίας: αριθμός και εθνικό φαντασιακό καταμετρημένες φαντασιακές κοινότητες Η αριθμητικά τροφοδοτημένη φαντασία του έθνους συνδέεται άμεσα
κράτους, θα αναζητήσουμε τη σχέση αριθμού και εθνικού φαντασιακού στην εξουσία του έθνους-κράτους και στην
της κοινότητας. Για τον Foucault είναι σχέσεις
την καθημερινή ζωή.
το ανακαλύπτουν ως το κύριο αντικείμενό τους και τη διάσταση της πολλαπλότητας, όπου μιλάμε για τη διάσταση
ως μέλος ενός ανώνυμου πλήθους
τη σχέση του εαυτού και του άλλου , ιδωμένοι ως εαυτοί
άλλοι που συγκροτούνται από έναν
μέσα σε
μέσα σε ένα οριοθετημένο,
. Είναι πιο οικείο σε εμένα να συνδεθώ φαντασιακά με ένα συλλογικό σώμα άγνωστων ατόμων που ποσοτικοποιεί όμως το βλέμμα και η φαντασία. Οι έννοιες πλειονότητα και μειονότητα συμβάλλουν επίσης ως αριθμητικά καταμετρημένες ποσότητες στη συγκρότηση και εντατικοποίηση του αισθήματος του ανήκειν σε επίπεδο κοινότητας
μειονότητα έχουμε συνηθίσει να τη χρησιμοποιούμε θέλοντας να αναφερθούμε σε κάτι αρνητικό. Η ίδια αυτήν αρνητική αξία μπορεί να μετατραπεί σε μέσο για την ενίσχυση της περηφάνιας σε συλλογικό επίπεδο κοινότητας. Εδώ μπορούμε να ξανά-αναφερθούμε στην έννοια της πολιτισμικής οικειότητας, οπού ένας χαρακτηρισμός δυσάρεστος , οικειοποίειται και δημιουργεί μία ταυτότητα. Μέσω των αριθμών οι συλλογικές ταυτότητες μπορούν να συγκροτήσουν τη σωματική τους ταυτότητα, τον ίδιο τους τον εαυτό. ∆ηλαδή μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι οι αριθμοί συγκροτούν το συλλογικό αλλά ταυτόχρονα το συλλογικό μέσω των αριθμών συγκροτεί το ατομικό. Είναι σίγουρο ότι ζούμε σε μία κοινωνία των αριθμών. Κάθε μέρα από την έκρηξη του κοινωνικό-οικονομικού φαινομένου της πανδημίας λειτουργούμε με όρους αριθμών. Τα ονόματα των νεκρών έχουν μετατραπεί σε αριθμημένα νεκρά σώματα. Τα συναισθήματα θλίψης και οργής ορίζονται και μεταλλάσσονται ανάλογα με τα καθημερινά θύματα, τους διασωληνωμένους τα ποσοστά θνησιμότητας και τις ημερομηνίες κυβερνητικών παρανοϊκών αποφάσεων. “Χαιρόμαστε” στο άκουσμα μικρότερου αριθμού νεκρών από την προηγούμενη μέρα. Τα ονόματα έχουν σβηστεί και όταν μαθαίνεις για τον θάνατο ενός γνωστού σου, το όνομά του είναι ένας αριθμός ανάμεσα στους σημερινούς πολυπόθητους
που συγκροτεί τον πολιτισμό. Στην περίπτωση της αποικιοκρατούμενης Ινδίας, η ετερογένεια
Η ετερογένεια
αυτήν που προκάλεσε ένα στατιστικό ντελίριο,
κράτους
αριθμοί πάνω στα διαφορετικά σώματα
του αποικιακού κράτους. Οποιαδήποτε κίνηση κοινωνικής ή οικονομικής πολιτικής έκρυβε μία ταξινομητική λογική. Ο φαινομενικά γνωστός αριθμός των άγνωστων σωμάτων έδινε την εντύπωση ότι το ίδιο το αποικιακό κράτος κατανοούσε το κοινωνικό και ανθρώπινο τοπίο της Ινδίας μέσα από τη συστηματική καταμέτρηση, την ποσοτικοποίηση, την ομογενοποίηση. Η ετερογένεια μετατρέπεται σε ομοιογένεια διαφορετικών αριθμητικών δεδομένων. Είναι σημαντικό επίσης να αναφέρουμε ότι η απογραφή και η καταμέτρηση αναφέρονται στο σώμα.
το
πρόσωπο.
εξουσία
πολιτική του σώματος αλλά και με σωματικές πρακτικές (π.χ απογραφή και ταξινόμηση με βάση την ομιλία, την υγιεινή).
Ινδίας στις αρχές του 20ου αιώνα υπήρξε εμφανώς κατακερματισμένο. Οι χαράξεις του εδάφους όπως και η απογραφή λειτουργούν ως εργαλεία για την ταξινόμηση του πλήθους. Μιλάμε τότε για κομμάτια γης που μπορούν να μετασχηματιστούν μέσω μίας εσωτερικής πολιτικής. Ένα έδαφος που είναι μετρήσιμο με όρους ενός “κομματιού” είναι μία σημαντική θέαση για την ίδια την ενίσχυση της εξουσιαστικής φαντασίας του αποικιακού κράτους.
“Τα σύνορα είναι τμήματα μία συνεχούς γραμμής, που δεν αντιστοιχεί σε κάτι ορατό στο έδαφος αλλά οριοθετεί μιαν αποκλειστική κυριαρχία
άλλων κυρίαρχων κρατών”. Θα
εδάφους
το
το “κράτος” στην κοινότητα
οι ταυτότητες παράγονται σε ένα πεδίο ταξινόμησης, μαζικής διαμεσολάβησης, κινητοποίησης και αναγνώρισης, το οποίο κυριαρχείται από την πολιτική που διεξάγεται στο επίπεδο του έθνους-κράτους, τα άτομα εκλαμβάνουν τις πολιτισμικές διαφορές ως το συνειδητό αντικείμενό τους. Τα κινήματα αυτά μπορούν να πάρουν ποικίλες μορφές: να κατευθύνουν πρωτίστως προς την αυτονομία και προς προσπάθειες για πολιτισμική επιβίωση ή να πάρουν αρνητική
την επιθυμία
σε άλλες ομάδες”.
μπορεί να λειτουργήσει αντίστροφα και να παρεισφρήσει στο εθνικό φαντασιακό μιλώντας για καταμετρημένες φαντασιακές κοινότητες. Όπως ήδη έχουμε αναφερθεί ο αριθμός είναι μία οικεία έννοια και η αντίληψη και χρήση του σε καθημερινές πρακτικές είναι κυρίαρχη. Με την απογραφή του πληθυσμού γίνεται μία συστηματική καταμέτρηση σωμάτων. Ο σωματικός έλεγχος και μία πρακτική πειθαρχίας του πλήθους μπορεί να λετουργήσει στο επίπεδο του ατόμου ως μια μορφή αντί-δρασης. Ο Arjun Appadurai στο παράδειγμα της αποικιοκρατούμενης Ινδίας αναφέρει ότι η καταμέτρηση των σωμάτων της αποικιακής διακυβέρνησης μετατράπηκε βαθμιαία στην λογική αντιπροσώπευσης του εαυτού των Ινδών (αυτοδιοίκηση). Η προσπάθεια να δημιουργηθεί ένα πολιτικό σύστημα στο οποίο συμμετέχουν συνειδητά καταμετρημένες κοινότητες και που σε αυτές τις κοινότητες η λογική του αριθμού δεν προϋπήρχε, οδήγησε στο να μετατραπεί και να παραποιηθεί αυτήν η αντίληψη σε μια λογική αυτό-αντιπροσώπευσης. Ο αριθμός μεταφράζει την κοινότητα σε μία κοινότητα σωμάτων. Εδώ, το ένα σώμα μπορεί να κυριαρχεί πάνω σε άλλα σώματα σε έναν φαντασιακό κόσμο σωμάτων. Αυτήν η λογική αποτέλεσε τη βάση για την πυροδότηση εθνικιστικών αντιλήψεων. Μία κοινότητα που διαβάζεται ως μία κοινότητα αριθμημένων σωμάτων ενισχύει την αντίληψη του ανήκειν. Τα σώματα αποτελούν ένα σύνολο αριθμητικά καθ-ορισμένο. Έχεις συνείδηση ότι δεν περπατάς πάνω σε μία απέραντη γραμμή του χάρτη αλλά αποτελείς μία καταμετρημένη φαντασιακή κοινότητα σε ένα οριοθετημένο κομμάτι εδάφους που σου αντιστοιχεί. Η επιθυμία σου για εθνεγερσία ίσως έρχεται από μία ανάγκη αυτό-προσδιορισμού σε έναν διάχυτο κόσμο που γνωρίζεις τους αριθμούς του. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι μέσα στην ντουλάπα του κάθε έθνους-κράτους υπάρχουν καταχωνιάσμενοι αριθμοί που συγκροτούν εθνικές ταυτότητες. Το έθνος-κράτος στο ρόλο της εξουσίας, του ελέγχου και της ταξινόμησης επαναφέρει ή θραυσματοποιεί τις ρευστές ή εν-τω-γίγνεσθαι αυτές ταυτότητες.
λογική
καθεστώτος μιλάμε για
διαχωρισμό
της ΕΣΣ∆ στις αρχές του 1990 είχε ως αποτέλεσμα τον σχηματισμό περισσότερων εθνών-κρατών. Η είκονα μίας αποσυντιθέμενης κοινωνίας υποκαταστάθηκε από τον εθνικισμό στα πρώην μέλη της Σοβιετικής Ένωσης. ∆εν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι οι εθνικιστικές συμπεριφορές οδήγησαν στη διάλυση της ΕΣΣ∆. Ο εθνικισμός που αναπτύσσεται σε αυτές τις δημοκρατίες έρχεται μετά - είναι μετασοβιετικό φαινόμενο. Ωστόσο, αν και αυτό είναι ένα συμπέρασμα που διατυπώνεται απλά και χρειάζεται ανάλυση, στην παρούσα προβληματική της εργασίας δεν θα αναλυθεί παραπάνω. Στο τελευταίο μέρος “ Αντί επιλόγου ”, από τον διαχωρισμό περνάμε ξανά σε μία ενοποίηση διαφορετική γι’αυτήν τη φορά.
είναι που καθιστά το φαινόμενο
“ο εθνικισμός υπάρχει”. Θα πρέπει να αναγνωρίσουμε
των 3 λέξεων.
εθνικισμός υπάρχει αλλά δεν είναι αυτό που ήταν. Η ισχυρή και αριθμητικά τροφοδοτούμενη φαντασία του ονείρου του έθνους βρίσκεται σε διάλογο με την ίδια την ανάδυση του εθνικισμού. Η αντίληψη του αριθμού έχει εισχωρήσει βαθιά σε αυτήν τη σκέψη. Το εθνικό φαντασιακό ως μια κατασκευή θέλει να βλέπει το διαφορετικό “άλλο” ως εκείνο που δεν είμαστε “εμείς” σε έναν κόσμο πληθυντικών. Αν αυτό το “άλλο” δεν υπάρχει τότε θα πρέπει να το εφεύρεις. Η αποικιακή πολιτική αλλά και η πολιτική μίας εσωτερικής αποικιοκρατίας (σύγχρονο έθνος-κράτος) συμβάλλει στη συγκρότηση αυτού του “άλλου”. Σε έναν αποτοπικοποιημένο κόσμο παγκόσμιων ροών το “άλλο” μπορεί να εντοπιστεί παντού και όχι μόνο εδώ. Το “αλλού” και το “εδώ” είναι πλέον δύο έννοιες ρευστές. Το ίδιο ρευστό εμφανίζεται και το εθνικό φαντασιακό που ξεγλιστράει από τα νοητά εθνικά σύνορα. Αναπόφευκτα αρχίζουμε να μιλάμε για μία διά - εθνικότητα, για το διά - εθνικό και ίσως για ένα μετά-έθνος. Τα όρια του έθνους-κράτους μετατοπίζονται και υποχωρούν. ∆εν υπάρχει τίποτε απλά εθνικό στο εθνικό. Ο εθνικισμός τελικά εμφανίζεται από μία ρευστή κατάσταση αναζήτησης της τοπικότητας ως μία μοναδική απάντηση. Η ανθρώπινη ανάγκη της αίσθησης του “ανήκειν” σε μία κοινότητα παρεμποδίζεται από το καπιταλιστικό, ταξινομητικό και ατομικιστικό πνέυμα που διατρέχει την κοινωνία του παγκόσμιου κεφαλαίου. Σε αυτό το πνεύμα, η συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας έρχεται ως λύση που σχετίζεται με μία χωρική αλλά και φαντασιακά και γεωγραφικά καθορισμένη περιοχή. Το έθνος-κράτος εμφανίζεται ως η μοναδική οντότητα που μπορεί να παρέχει ταυτότητα, τόσο σε συλλογικό όσο και σε ατομικό επίπεδο. Αν το άτομο αρνηθεί να αποδεχτεί αυτήν την βοήθεια ελλοχεύει ο κίνδυνος της μοναξιάς. Σε έναν νεοφιλελεύθερο κόσμο κατανάλωσης και αριθμών κινδυνεύεις να γίνεις ένας ανώνυμος-χωρίς-ταυτότητα αριθμός. Ωστόσο, εδώ θα πρέπει να αναζητήσουμε αυτό που δεν βλέπουμε.
ο λόγος
πολιτική των “από πάνω” (είτε αυτοί τοποθετούνται
“Το Έθνος είναι κάτι το ψυχρό που δεν μπορεί να εμπνεύσει αγάπη, αλλά το ίδιο σκοτώνει, καταπνίγει οτιδήποτε μπορεί να αγαπηθεί˙ έτσι κάποιος αναγκάζεται να το αγαπήσει, αφού δεν υπάρχει τίποτα άλλο. Αυτό είναι το ηθικό μαρτύριο των ανθρώπων σήμερα”.
Simone Weil, Ανάγκη για Ρίζες, μία διακήρυξη καθηκόντων απέναντι στον άνθρωπο και στην κοινωνία
Βιβλιογραφία
- Anderson B., Φαντασιακές Κοινότητες. Στοχασμοί για τις Απαρχές και τη ∆ιάδοση του Εθνικισμού, Νεφέλη: Αθήνα, 1997.
- Appadurai Ar., Νεωτερικότητα χωρίς σύνορα. Πολιτισμικές διαστάσεις της παγκοσμιοποίησης , Εκδόσεις Αλεξάνδρεια: Αθήνα, 2014.
- Braden E. Kathleen, Shelley M. Fred, Παγκόσμια Γεωπολιτική , Ροές: Αθήνα, 2006.
- Herzfeld M., Πολιτισμική Οικειότητα. Κοινωνική ποιητική στο έθνος-κράτος , Εκδόσεις Αλεξάνδρεια: Αθήνα, 2016.
- Ηobsbawm E.J., Έθνη και εθνικισμός από το 1780 μέχρι σήμερα. Πρόγραμμα, μύθος, πραγματικότητα, Εκδόσεις Καρδαμίτσα: Αθήνα, 1994.
- Wallenstein, Sven-Olov, Biopolitics and the Emergence of Modern Architecture , Princeton Architectural Press: Νew York, 2009
- Weil S., Ανάγκη για ρίζες, μία διακήρυξη καθηκόντων απέναντι στον άνθρωπο και στην κοινωνία , Εκδόσεις Κέδρος: Αθήνα, 2014. -Καστοριάδης Κ., Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας , Εκδόσεις Κέδρος: Αθήνα, 1978.
-Kτενάς Γιάννης, Τι σημαίνει, λοιπόν, φαντασιακό , Kaboom - ημερολόγια πριν την μεγάλη έκρηξη, (2015), διαθέσιμο στο: https://kaboomzine.gr/ti-simeni-lipon-fantasiako-meros-a-kastoriadis/ (τελευταία ανάκτηση: 26/02/2022)
-Κομπορόζος Ά., Καστοριάδης και Άντερσον: σημειώσεις για τις νέες φαντασιακές κοινότητες του χρηματοοικονομικού καπιταλισμού , στο Γιάννης Κτενάς και Αλέξανδρος Σχισμένος, επιμ., Η σκέψη του Κορνήλιου Καστοριάδη και η σημασία της για μας σήμερα , Εκδόσεις Ευρασία: Αθήνα, 2018. -Λαλιώτου Ι., Ιστορία του μέλλοντος: Πώς ο εικοστός αιώνας φαντάστηκε έναν «άλλο κόσμο» , Ιστορείν: 2017, διαθέσιμο στο: https://epublishing.ekt.gr/el/19409 . (τελευταία ανάκτηση: 26/02/2022) -Σχισμένος Αλ., Κοινωνικό φαντασιακό, ερμηνευτική και δημιουργία: Σκέψεις πάνω σε έναν φιλοσοφικό διάλογο του Κορνήλιου Καστοριάδη με τον Πωλ Ρικέρ , Kaboom - ημερολόγια πριν την μεγάλη έκρηξη, τεύχος 1 , (2016). - Τετράδια Ριζοσπαστικής Γεωγραφίας, Κωστής Χατζημιχάλης «Τι είναι και τι θέλει η Ριζοσπαστική Γεωγραφία: εισαγωγή στο Σεμινάριο», 2021, διαθέσιμο στο: https://www.youtube.com/watch?v=Tp4-zcGGwH4&ab_channel=RadicalGeographyNotebooks - Χαμηλάκης Γ., Το έθνος και τα ερείπιά του. Αρχαιότητα,
2012. -
,
Αθήνα, 2016.
,