DINO weetjes
DINO weetJES Op avontuur met..
het boek: boek DINO’S & BijBij het FOSSIELEN
FOSSIELENWEETJES FOSSIELENWEETJES Lekker lezen
© Petra Crofton van Rijssen (2024). Je mag dit boekje thuis en op school voor niet-commerciële doeleinden gebruiken.
➢
Scan de QR-code voor de gratis online lesbrief
2
DINO weetJES Introductie Fossielen zoeken is spannend en verslavend. Zelf ging ik als kind al regelmatig met mijn hamertje en fossielenboekjes op pad. Tijdens een cursus geologie, die ik als biologiestudent volgde, is mijn interesse alleen maar toegenomen, en in Engeland ga ik bijna elke week wel even fossielen zoeken. Het barst hier namelijk van de fossiele schelpen en inktvissen. Gelukkig kun je er in Nederland, België, Duitsland en (Noord-) Frankrijk ook heel veel vinden! Harris en de dinomaffia neemt je mee naar het prehistorische Skye, waar hadrosaurussen en langnekdino’s door de kustmoerassen stampten, zeemonsters door de oceaan zwommen en majestueuze pterosauriërs het luchtruim domineerden. Ik hoop dat mijn boek over de avonturen van Harris, dit boekje en de lesbrief je inspireren om verder in de prehistorische wereld van fossielen en dino’s te duiken. De pterodactylus in het verhaal is trouwens niet uit de lucht komen vallen… Lees snel verder! In Schotland en Engeland barst het van de fossielen, maar ook in Nederland, Frankrijk en België kun je heel veel leuks vinden!
3
DINO weetJES Pte-ro-wat-us? In 1780 ontdekte een geoloog de eerste pterosaurus ooit, in een steengroeve in Duitsland. Na zorgvuldig onderzoek gaf de Franse wetenschapper Cuvier deze specifieke soort een naam: pterodactylus, wat ‘vleugelvinger’ betekent. Het dier bleek leerachtige vleugels en een puntige kop te hebben. Was het een vogel? Een vleermuis? Nee! Pterodactylus was een warmbloedig, behaard, vliegend reptiel en een van de eerste vliegende gewervelde dieren. Inmiddels zijn er meer dan tweehonderd soorten pterosauriërs ontdekt. Ze zagen er heel verschillend uit, gedroegen zich allemaal anders en hadden een heel divers dieet, van insecten tot vis en vlees. Een van de grootste vliegende dieren ooit behoorde tot deze groep. Dit dier had vleugels met een spanwijdte van tien meter. Maar er waren ook mini-pterosauriërs, niet groter dan een zangvogeltje. Ze vlogen rond in de tijd van de dinosauriërs en zijn daar waarschijnlijk nauw aan verwant. Weet je welke dieren van nu er ook nauw aan verwant zijn? Krokodillen en vogels! Pterosauriërs konden supergoed vliegen en hun hele lichaam was daaraan aangepast. Ze hadden sterke vezels en spiertjes in de vlieghuid, een groot hart en longen en holle botten. Ook hadden ze een vacht om warm te blijven. Sommige soorten hadden een lange staart, andere een korte.
Pterosdactylusfossiel
Skye, Schotland (door Senne Trip)
4
DINO weetJES Daerc, de Schotse pterosauriër In 2017 is er net ten zuiden van Staffin Bay een echt pterodactylusfossiel gevonden. Het was een unieke ontdekking, omdat het de enige vondst van deze soort buiten Duitsland is. Een studente zag toevallig een stuk kaak met scherpe tandjes uit een rots steken. Haar onderzoeksgroep noemde het grote vliegende reptiel ‘Daerc’. Deze naam is Gaelisch, want dat is de Keltische taal die veel mensen op Skye en in de Schotse Hooglanden nog spreken. Daerc, met een vleugelspanwijdte van tweeënhalve meter, lag trouwens niet in Staffin Bay, maar in een uitstekende rotsmassa iets naar het zuiden (‘Rubha nam Barthairean’ ofwel ‘Brother’s Point’). De vondst is pas in 2022 bekendgemaakt. Zeereptielen in de rotsen Op Skye is het vaker raak. De dinodisco uit het verhaal van Harris bestaat echt. Er zijn meerdere plekjes op Skye waar je fossiele dinovoetstappen kunt vinden. Skye is trouwens niet de enige Britse hotspot voor dinofossielen. In hetzelfde jaar als de pterodactylusvondst is in het hart van Engeland een fossiel van een reusachtig zeemonster opgegraven. Het ging om een tien meter lang zeereptiel dat op een dolfijn leek: een ichtyosaurus. Onlangs is er in Zuid-Engeland een kolossale pliosaurus gevonden. Zie ook: Fossiele resten compleet zeereptiel gevonden in hart van Engeland (nos.nl) ; ‘Dinodisco’ op Schots eiland | EOS Wetenschap en Schedel van prehistorisch zeemonster gevonden aan Engelse kust (nos.nl
Staffin Bay op Skye – met fossiele hadrosaurus voetsporen
5
DINO weetJES Mary de Britse ‘paleoprinses’ Ook in het zuiden van Engeland barst het van de spannende fossielen. Een van de belangrijkste paleontologen (fossielenexperts) ooit is de Britse Mary Anning, die ruim tweehonderd jaar geleden aan de Jurassic Coast van Zuid-Engeland naar dinobotten zocht. Haar hondje hielp haar. Fossielen zoeken werd Mary met de paplepel ingegoten. Niet omdat het een leuke hobby van haar vader was, maar omdat fossielen geld opleverden. Ze vonden en verkochten prehistorische inktvisfossielen, want nieuwsgierige toeristen zagen die als mythische ‘duivelsvingers’ (belemnieten) en ‘slangenstenen’ (ammonieten). Toen ze twaalf was, ontdekte Mary het eerste ichtyosaurusfossiel: een reusachtig zeereptiel dat ze zelf op naam bracht. Ze kon heel goed zoeken en vond van alles: van visfossielen, fossiele poep en rugwervels tot complete plesiosaurusskeletten, en zelfs een pterosauriër. Niet alles ging over rozen voor Mary. Ze had een moeilijke jeugd, want ze waren thuis erg arm. Ze ging niet naar school, ze verloor de helft van haar (vele) broers en zussen door ziekte toen ze nog heel jong waren en hun huis stond vaak onder water. Mary werd haar hele leven met armoede geconfronteerd. Meer dan eens ontsnapte ze ternauwernood aan de dood, ook tijdens haar fossielenavonturen. ‘Duivelsvingers’ zijn fossiele inktvisstaarten (belemnieten). ‘Slangenstenen’ zijn fossiele inktvisschelpen (ammonieten).
6
DINO weetJES Mary verkocht haar vondsten zodat er thuis brood op de plank was, maar ze was ook heel nieuwsgierig. Ze las graag wetenschappelijke teksten over paleontologie. Ook droeg ze zelf veel bij aan de wetenschap, met haar kennis en zelf opgegraven fossielen, en haar zeer gedetailleerde tekeningen en beschrijvingen. In de negentiende eeuw was het voor vrouwen nog steeds erg moeilijk om erkend te worden als wetenschapper. Uiteindelijk respecteerde de wereld Mary als een getalenteerde paleontoloog. Fossielenspecialisten van over de hele wereld bezochten haar in Dorset. Dankzij haar konden ze de geschiedenis van het leven op aarde beter in kaart brengen. Mary geloofde in God en ging elke zondag naar de kerk. Tegelijkertijd nam ze aan wat de geologie haar leerde. Ze ontdekte zelf dat dieren en planten in de loop van de tijd zijn uitgestorven en dat er veel nieuwe levensvormen zijn ontstaan. In die tijd was dat vooruitstrevend, maar Mary zag met haar eigen ogen dat er vroeger dinosauriërs en andere bijzondere dieren in Engeland hadden geleefd. Wist je dat… Mary ook wel de prinses van de paleontologie genoemd wordt? Of ze blij was met die naam? Ik heb geen idee, maar ik ben wel heel blij dat ze erkend is voor al haar geweldige vondsten en beschrijvingen. Wist je dat… Daerc, de pterodactylus van Skye, het grootste complete vliegende reptielfossiel is sinds Mary Anning er zo’n 220 jaar geleden een langs de Jurassic Coast in Dorset vond? Zie ook: Mary Anning, de eerste vrouwelijke paleontoloog - Curiokids en: Mary Anning - Wikipedia Hier, in de kliffen en op het strand van Dorset (Engeland), vond Mary Anning haar wereldberoemde fossielen.
7
DINO weetJES Dieven, drones en dino’s Twee eeuwen geleden kon je gerust met je hamertje in de rotsen hakken. Maar hoe zit het nú met de wet? Mag je zomaar fossielen gaan zoeken en opgraven? Nee! Het stelen van (dinosaurus)fossielen is wettelijk strafbaar en de boete is maximaal £ 20.000. De Britse Wildlife and Countryside Act zegt: het is op bepaalde plekken illegaal om zonder toestemming rotsen te vernielen, te schenden of weg te halen. Staffin Bay, waar de pterosaurus in 2017 dus echt is gevonden, is in 2019 beschermd verklaard. Gelukkig is dit zeldzame fossiel meteen in goede handen terechtgekomen. Dat is niet altijd zo – dieven gebruiken zelfs drones om fossielen op te sporen en te stelen. Dino’s en andere fossielen moeten natuurlijk wel gespot en goed opgegraven worden, zodat we de prehistorie beter kunnen begrijpen. Paleontologen hebben toestemming om dat te doen. En dat doen ze zo: ze gebruiken bestaande kennis over de bodem (geologie), het klimaat, de vegetatie en de geschiedenis van een plek (geografie) om uit te zoeken waar fossielen kunnen liggen. Daarna ondervragen ze de lokale bevolking. Als er in zo’n gebied bos gekapt is of er door gebrek aan neerslag opeens een meer of rivier droogvalt, dan zijn paleontologen er als de kippen bij. En ja, soms is een drone ook heel erg handig.
8
DINO weetJES Op fossielenjacht in eigen land In Nederland en België kun je ook fossielen van prehistorische reptielen vinden. Eén soort is zelfs vernoemd naar onze rivier de Maas: de maashagedis of masosauriër. Het eerste maashagedisfossiel is in 1765 gevonden, bij Maastricht. Dit zeereptiel heeft trouwens nooit in de Maas zelf gezwommen. Op die plek was namelijk alleen zee in de tijd van de masosauriërs, die als haaien in de warme zee jaagden. Zie ook: Maashagedis jaagde als een haai | Wetenschap | NU.nl Omdat Zuid-Limburg vroeger door zee bedekt was en er kalksteen ligt, vind je daar naar verhouding veel fossielen. Het strand en de Maasvlakte zijn ook prima vindplekken, omdat er vooral na een storm van alles kan aanspoelen, van haaientanden tot mammoetkiezen en botten van de wolharige neushoorn. Fossielen zoeken en op naam brengen is leuk en spannend voor jong en oud!
9
DINO weetJES De beste Nederlandse plekken om fossielen te zoeken kun je vinden op: Vijf hotspots voor fossielen in Nederland - KIJK Magazine en Paleontica - Kids: Zoek zelf fossielen Fossielen zoeken, vinden...en dan? | Natuurwijzer (naturalis.nl) Zie ook: Paleontica - Zelf fossielen zoeken In België kun je op meer dan dertig plekken fossielen vinden. Terwijl er in Nederland weinig rotsen zijn, komt er bij de zuiderburen juist overal gesteente aan de oppervlakte. Zie ook: Jeugd – Belgische Vereniging voor Paleontologie en voor leuke locaties onder andere: Zelf fossielen zoeken: Maasvlakte. Wat, waar en hoe (opalsonly.nl) en Paleontica - Thanville TIP: Zorg wel dat je zoekt waar het mag en veilig is. Op de bovenstaande sites vind je belangrijke tips en instructies. TIP: Koop een fossielengidsje of gebruik een zoekkaart. Zie ook de pagina’s hieronder en de gratis lesbrief op de Harris en de dinomaffia-pagina op de website van KokBoekencentrum voor de A4-versies.
Fossiel koraal op het strand
10
DINO weetJES trilobiet
11
DINO weetJES
12