Historia 04

Shaka Zoeloe was de machtigste van Afrika

Nr. 4/2019 â‚Ź 7,25

De gro o t s t e his t or is c he gebe u r t en is sen

Tweede Wereldoorlog

DE VERGETEN

D-D AY D-DAY

Jaren 1900

Vulkaanjagers zoeken hitte op 1559

BP

Astroloog bepaalt ĂĄlles Koningin Elizabeth voer blind op de sterren. historianet.nl

Raadsel Onderwaterarcheologen weten

steeds meer over het gigantische schip dat 2000 jaar geleden zonk bij het Griekse eilandje Antikythera. Waar kwam het vandaan en voor wie was de kostbare lading?

DE GRIEKSE

TITANIC

Vehikel van de geest Historia overstijgt alles …

Abonneer je vandaag nog of geef ’m cadeau!

Bij elk nummer overtreft Historia de werkelijkheid.

Voor de oude Egyptenaren was het leven op aarde veel minder belangrijk dan het leven na de dood.

Mummies moesten er levensecht uitzien, zodat de ziel het lichaam, het ‘vehikel van de geest’, zou

herkennen. Met een abonnement wordt Historia jouw vehikel om weg te dromen en je kennis te verrijken. Lees alles over indrukwekkende oorlogen, techniek, beschavingen, wetenschap en legendarische personen.

Kies het abonnement dat bij je past!

Een abonnement nemen is voordeliger dan de magazines los in de winkel te kopen. Het magazine wordt bovendien automatisch thuisbezorgd. Kies uit de abonnementsvormen hieronder en ga naar:

historia.mijntijdschrift.net/korting, stuur de antwoordkaart gratis retour, of bel naar: 0800-0996606 (nl)

18

nummers

€ 69,50 € 3,86

per nummer

9

nummers

€ 37,50 € 4,17

per nummer

6

nummers

€ 29,50 € 4,92

per nummer

Inhoud LIBRARY OF CONGRESS

Fouten? Onze schuld is het niet!

34

De Amerikaanse autoriteiten dachten het land te kunnen droogleggen door drank in het riool te gieten.

Zelfs in Historia staat weleens een foutje.

Zoals die keer dat we het over maïsteelt hadden in een artikel over Moors Spanje, terwijl de maïs pas na Columbus van Zuid-Amerika naar Europa kwam. Of toen we het in een onbewaakt ogenblik waagden een jachtvliegtuig een straaljager te noemen. Maar gelukkig kunnen we nu de schuld aan iemand anders geven: Titivillus heeft het gedaan!

Het duiveltje dat middeleeuwse monniken aanzette tot fouten, waart ook nog rond op de redactie van 21e-eeuwse tijdschriften.

Vanaf pagina 96 vertellen we zijn verhaal.

Ernie Ramaker, redacteur Nederland en België

Nummer 4 · 2019 18

De Griekse Titanic: Archeologen halen een Romeins scheepswrak vol schatten leeg.

30

De grootste doorbraken: Gelukjes en ongelukjes leiden tot belangrijke ontdekkingen.

34 42

Drooglegging? We nemen er nog eentje.

52 62

De bastaardzoon van de koning wordt gepest, maar maakt het Zoeloerijk groter dan ooit.

D-day dunnetjes overgedaan: De geallieerden landen op de Franse Côte d’Azur.

De astroloog bepaalt: Koningen vertrouwen blind op de sterren.

42 52 82 62 18

68 76 82 90 96 98

Drie aartsvijanden nemen Rome over.

De 17 beste vrienden van de mens.

Van vulkaan naar vulkaan: Twee dappere onderzoekers vergaren kennis over de levensgevaarlijke, vuurspuwende bergen.

Livingstones laatste kans: Een mislukte zendeling brengt Afrika in kaart.

Een duiveltje krijgt de schuld van de schrijffouten van monniken.

De roof van de eeuw: Het plan slaagt, maar de overvallers verprutsen het.

Vaste rubrieken 4 Historische plaat

106 Zo deed men dat

6 Nieuws

108 Quiz

10 Geschiedenis in kleur

110 Het prikbord

12 Vraag het historici

112 Ooggetuigenverslag

FOTO'S COVER: IMAGESELECT, PER JØRGENSEN/HISTORIA, GETTY IMAGES, NICOLAS TRUDGIAN, WELCOME COLLECTION & SHUTTERSTOCK

Historia 4 • 2019

3

Wetenschap

Gelukjes en ongelukjes leidden tot

De grootste

Een slordige bioloog, een bewolkte dag en een onzindelijke hond.

Allerlei toevalligheden hielpen onderzoekers soms een handje en leidden tot enkele van de grootste doorbraken van de wetenschap.

DOOR JESPER ROVSING OLSEN

PENICILLIN E

Bacteriën overleefden rommel niet Een zomervakantie en een rommelig laboratorium brachten de arts Alexander Fleming op het spoor van de bacteriedodende penicilline.

D

e Schotse bioloog Alexander Fleming was een fantastische wetenschapper, maar hij had één zwak punt: in zijn lab was het een zootje.

In 1928 deed Fleming onderzoek naar stafylokokken, een bacteriesoort. Als officier in de Eerste Wereldoorlog had hij talloze soldaten zien bezwijken aan infecties, en hij droomde van een manier om bacteriën te doden. Maar dat wondermiddel had hij nog niet gevonden.

In augustus ging hij met zijn gezin op zomervakantie.

Fleming liet zijn laboratorium, zoals altijd, rommelig achter en vergat onder meer de schaaltjes met stafylokokken die hij in een hoek had gezet op te ruimen. Na zijn welverdiende vakantie ontdekte de bioloog dat een van de schaaltjes was besmet met een schimmel. Op wonderbaarlijke wijze waren de bacteriën rond het besmette gebied verdwenen. Fleming isoleerde de schimmel en kwam erachter dat deze een krachtige bacteriedodende stof uitscheidde. Zijn zoektocht was voorbij, en in 1945 won hij mede dankzij zijn slordigheid de Nobelprijs.

Fleming ontdekte dat de bacteriën rond een schimmel waren verdwenen.

SCANPIX

Geen bacteriën

Schimmel

Kolonies bacteriën In 1999 riep het tijdschrift TIME Fleming uit tot een van de invloedrijkste personen van de 20e eeuw.

SCANPIX

ontdekkingen Anderen gingen met de eer strijken

De arts Miescher ging in het laboratorium werken omdat hij slechthorend was.

PBS & SHUTTERSTOCK

De kersverse arts Friedrich Miescher had een slecht gehoor en hield zich daarom met onderzoek bezig in plaats van patiënten. Zijn belangstelling ging vooral uit naar weefselziekten, en hij bestudeerde de verbanden met bloedig pus die zijn lab van een artsenpraktijk kreeg zorgvuldig. Hij onttrok witte bloedlichaampjes aan het pus en wist in 1869 een zwak zuur uit de bloedcellen te destilleren.

Miescher noemde het nucleïne en ontdekte dat het ook in andere cellen van het lichaam voorkwam.

Het was zo’n baanbrekende ontdekking dat Mieschers sceptische laboratoriumhoofd alle proeven wilde overdoen. Daarom werden de resultaten pas twee jaar later bekendgemaakt.

Helaas voor Miescher had hij geen idee dat hij DNA had ontdekt, het erfelijk materiaal van de mens. De Zwitser stierf op zijn 51e, voordat hij zijn onderzoek had afgerond, en de Duitse biochemicus Albrecht Kossel won in 1910 de Nobelprijs nadat hij de chemische samenstelling van Mieschers nucleïnezuur in kaart had gebracht.

HIËROGLIE FEN

Steen met onleesbaar schrift In 1799 waren de Franse soldaten van Napoleon een fort aan het uitbreiden in het Egyptische Rosetta. Ze sloopten de oude stadsmuren om de stenen voor het nieuwe bouwwerk te kunnen gebruiken.

Toevallig zagen de Fransen op een dag dat een van de oude stenen gladgeschuurd was en vol cryptische tekens stond. De mysterieuze steen werd naar Caïro gestuurd, waar deskundigen vaststelden dat het om een unieke vondst ging.

De tekens bleken te bestaan uit Oudgrieks, Demotisch en hiërogliefen.

De twee laatste waren al eeuwenlang een raadsel voor egyptologen, en door het Grieks naast het Demotisch te houden, kon dat worden ontcijferd. In 1822 kraakte de Fransman Jean-François Champollion de code van de hiërogliefen.

DNA

Hiërogliefen werden in de 5e eeuw vergeten, maar in 1822 ontcijferd aan de hand van Demotisch en Grieks.

Demotisch was de schrijftaal van het oude Egypte en werd in het begin van de 19e eeuw ontcijferd.

Oudgrieks Jarenlang konden geleerden geen chocola maken van de hiërogliefen op de Steen van Rosetta. Champollion ontcijferde ze in 1822.

BRIDGEMAN & MARY EVANS

was gesneden koek voor de onderzoekers vanwege de grote hoeveelheid literatuur.

Wetenschap

POKKENVA CCIN

Melkmeisje roeide gevreesde ziekte uit SCANPIX

Als jongen hoorde Edward Jenner een melkmeisje zeggen dat ze nooit pokken zou krijgen omdat ze al koepokken had gehad – een onschuldige variant van de dodelijke ziekte. Daar verbaasde Jenner zich over, en toen hij later arts was, onderzocht hij het statistische verband tussen de twee ziekten. Hij stelde vast dat iemand die met een milde vorm besmet was, immuniteit ontwikkelde.

Om zijn ontdekking te bevestigen besmette Jenner in 1796 een 8-jarige jongen met koepokken. Na een milde koorts herstelde het proefkonijn weer, maar Jenner liet hem nog niet met rust. Een paar maanden later injecteerde hij hem met het pokkenvirus.

Gelukkig bleek de bewering van het melkmeisje te kloppen en overleefde de jongen het. Jenner herhaalde het experiment nog een paar keer en voerde het ook uit op zijn zoontje van 11 maanden.

Als eerbetoon aan het melkmeisje noemde hij zijn ontdekking ‘vaccin’, naar vacca: Latijn voor ‘koe’.

Jenner besmette een jongetje met de pokken om aan te tonen dat hij een vaccin tegen de ziekte had gemaakt.

RADIOACT IVITEIT

Bewolkte lucht bracht radioactiviteit aan het licht

De natuurkundige Henri Becquerel deed in 1896 een beetje uranium op een fotografische plaat, pakte die in papier in en ging naar buiten. Hij dacht dat het zonlicht het uranium stralen zou laten produceren die op de plaat te zien zouden zijn. Maar helaas was het bewolkt en legde Becquerel de plaat met uranium in een la. Later ontwikkelde hij de plaat en zag hij dat er een afdruk op stond, al waren er geen zonnestralen aan te pas gekomen. Het uranium straalde zélf: radioactiviteit.

UITSTRIJKJ E

Georgios Papanicolaou had veranderingen in de cellen van vrouwtjescavia’s tijdens de eisprong geobserveerd. In 1923 bestudeerde hij vocht uit de vagina van vrouwen om erachter te komen of het bij mensen hetzelfde werkte. Een van de vrouwen bleek baarmoederhalskanker te hebben, en Papanicolaou zag tot zijn verbazing de kankercellen duidelijk zitten. Hij wist meteen dat vrouwen met een simpele test te onderzoeken waren op deze vorm van kanker. Het uitstrijkje wordt ook wel paptest genoemd naar Georgios Papanicolaou.

32

Historia 4 • 2019

Gesmolten chocoladereep leidde tot magnetron In 1945 bezocht ingenieur Percy Spencer een fabriek voor elektronica en wapens, waar hij een zogeheten magnetron voor radars bekeek. Terwijl hij het apparaat bestudeerde, ontdekte hij dat een chocoladereep in zijn jaszak aan het smelten was.

Misschien komt dat wel door de microgolven uit de magnetron, dacht Spencer, en hij hield een zakje maïskorrels voor het toestel.

Al snel had hij popcorn. Het experiment toonde aan dat microgolven voedsel kunnen verhitten, en de magnetron voor in de keuken was een feit.

De eerste commerciële magnetron was 1,5 meter hoog en woog 350 kilo.

MAGNETRO N

CORBIS

SHUTTERSTOCK

Simpele test voor kanker

Een gesmolten chocoladereep van Mr. Goodbar leidde in 1945 tot de uitvinding van de magnetron.

In 1889 zagen twee artsen dat er een zwerm vliegen was neergestreken op een plasje van een hond die ze als proefdier in hun lab hielden. Joseph von Mering en Oscar Minkowski vroegen zich af waarom de vliegen zo veel belangstelling hadden voor de urine van de hond. Ze analyseerden de resten en ontdekten dat de plas veel suiker bevatte. De hond scheidde dus suiker uit: een duidelijk teken dat het dier aan diabetes leed.

De artsen stonden versteld, want een paar dagen eerder was de hond nog zo

gezond als een vis. De twee hadden de alvleesklier van het dier verwijderd om te kijken welke rol die speelde bij de spijsvertering.

Nu was de spijsvertering plotseling niet zo interessant meer: de hond had blijkbaar suikerziekte gekregen toen de alvleesklier was weggehaald. Die klier moest dus een stof uitscheiden die het bloedsuikergehalte reguleerde.

Ondanks tal van experimenten ontdekten Minkowski en Von Mering nooit dat insuline die belangrijke stof was, maar in

SHUTTERSTOCK

Vliegen en een hond losten raadsel van diabetes op

INSULINE

samenwerking met een onzindelijke hond hadden ze het raadsel van diabetes opgelost en kwamen anderen op het spoor van insuline.

Irritante ruis bevestigt oerknal Twee natuurkundigen dachten dat een storing in hun antenne veroorzaakt werd door duivenpoep, maar in werkelijkheid hadden ze de echo van het ontstaan van het heelal bij de lurven.

D

e Amerikaanse natuurkundigen Arno Penzias en Robert Wilson waren in 1964 bezig met het finetunen van een van de grootste radiotelescopen. Tot hun ergernis had de apparatuur waar ze geluidsgolven uit het heelal mee opvingen last van een hardnekkige ruis.

De wetenschappers waren ervan overtuigd dat vogelpoep de boosdoener was, en ze schoten alle duiven in de omgeving dood en poetsten alle poep zorgvuldig van de antenne. Maar de duivenjacht bleek niet te hebben geholpen. Vervolgens plakten de mannen alle naden dicht met tape, maar ook dat mocht niet baten.

Een collega wees de verbolgen wetenschappers op een project van Princeton University dat de Big Bang of oerknal bestudeerde: de theorie dat het heelal met een enorme explosie ontstond. De leiders van het project hadden voorspeld dat

de kosmische achtergrondstraling van die knal nog op te vangen moest zijn, bijvoorbeeld met een grote radiotelescoop. De collega zei dat de irritante ruis wel eens de zwakke straling van het begin van het heelal kon zijn.

En inderdaad: Penzias en Wilson hadden bij toeval de echo van de oerknal opgevangen. In 1978 kregen ze de Nobelprijs voor de Natuurkunde voor hun ontdekking.

ACHTERGR ONDSTRAL ING

Penzias en Wilson vielen flink in de prijzen dankzij de ontdekking van achtergrondstraling.

SCANPIX

Historia 4 • 2019

33

TWEEDE WERELDOORLOG

n e t e g r e v De Twee maanden na de invasie van Normandië in juni 1944 doen de geallieerden het nog eens dunnetjes over in ZuidFrankrijk. Ze hebben geleerd van D-day en zetten nog zwaarder materieel in, waaronder drijvende tanks.

GETTY IMAGES

Zuid -Frankrijk/1944 Duitsland zit in het nauw. Na D-day hebben de geallieerden een bruggenhoofd in Normandië, en in Italië ligt het front ten noorden van Florence. In het oosten zijn de Russen tot in de Baltische staten en Polen opgerukt.

52

Historia 4 • 2019

Historia 4 • 2019

53

A

udie Murphy kijkt nerveus om zich heen in de landingsboot. De Amerikaanse sergeant maakt deel uit van de eerste aanvalsgolf, die op 15 augustus 1944 het strand tussen Saint-Tropez en Cavalaire aan de Franse Rivièra moet veroveren. Murphy kent het als Alpha Beach, want net als op Dday 70 dagen eerder hebben de invasiestranden codenamen gekregen waaruit niet blijkt waar ze liggen.

Murphy staat stijf van de zenuwen, en de andere soldaten van zijn eenheid zijn ook onrustig. Het zijn net verzopen katten, denkt de sergeant. Hoewel de zee kalm is, lijken de meesten zeeziek. Ze weten dat het gevaar om te sneuvelen of om gewond te raken groot is als ze straks bij het strand zijn en de klep van het vaartuig omlaag gaat.

Dan klinkt er een gierend geluid in de lucht boven Murphy. Amerikaanse en Britse vaartuigen vuren duizenden raketten af, die met een boogje richting Alpha Beach vliegen. In de verte ontploffen ze.

De Duitse prikkeldraadversperringen en mijnen die op het strand begraven zijn, worden aan gort geblazen.

Een paar minuten later waden Murphy en zijn mannen aan land. Vanaf de heuvels achter het strand openen de Duitsers het vuur met mitrailleurs en mortieren.

‘Links van me klinkt een explosie. Als de rook is opgetrokken, zie ik het verminkte lichaam van een man die op een mijn is gestapt. Een hospik buigt zich over hem heen, maar komt snel weer overeind en seint aan de brancarddragers dat ze niets voor hem kunnen doen,’ zo schrijft Murphy in zijn autobiografie.

GETTY IMAGES

DOOR CLAUS CANCEL & JANNIK PETERSEN

TWEEDE WERELDOORLOG

De invasievloot van Operatie Dragoon werd in Zuid-Italië opgebouwd. Daarvandaan werden in de nazomer van 1944 een half miljoen soldaten naar Zuid-Frankrijk gebracht.

in volle gang. Operatie Dragoon moest Met 150.000 andere geallieerde soldaten volgens het oorspronkelijke plan vóór moet hij de Duitsers van de Franse zuidD-day plaatsvinden om zo grote Duitse kust verjagen, de twee belangrijke havens eenheden naar Zuid-Frankrijk te lokken, van Marseille en Toulon veroveren en weg van de Normandische stranden. dan naar het noorden oprukken.

Maar vanwege een gebrek aan boten De actie draagt de codenaam Operatie met een platte Dragoon en is van bodem om troepen doorslaggevend beDragoon vs. D-day en voertuigen aan lang voor de zege op land te zetten, werd nazi-Duitsland. In Twee grote landingen de actie uitgesteld. veel opzichten was Rivièra: 94.000 troepen Operatie Dragoon de invasie groter dan landen op de eerste dag.

Normandië: 156.000 troepen werd verplaatst naar die op D-day, maar de landen op de eerste dag. augustus 1944 en tweede geallieerde kreeg een nieuw landing in Frankrijk hoofddoel: de bevoorrading veiligstellen is grotendeels in de vergetelheid geraakt. van de meer dan twee miljoen soldaten die Frankrijk moesten bevrijden en daarGigantische aanval aan de Rivièra Al in augustus 1943 besprak de legertop na zouden oprukken naar Duitsland. Net van de geallieerden de mogelijkheid om als D-day in Normandië was Operatie een nieuw front tegen nazi-Duitsland te Dragoon een omvangrijke onderneming. openen. Na de invasie van Sicilië stond Meer dan 500.000 Amerikaanse en een groot leger op het punt Italië binnen Franse soldaten zouden in augustus en te vallen, en de planning van D-day was september aan land gaan, maar eerst

Churchill was fel gekant tegen invasie Winston Churchill was vanaf het begin tegen de invasie in Zuid-Frankrijk. De Britse premier wilde liever alles inzetten op de opmars in Italië. Als de Italianen bevrijd waren, konden de geallieerden naar het oosten afslaan om de Balkan te veroveren, zodat Duitsland zonder olie kwam te zitten. Bovendien zou Stalin Churchill probeerde het gebied dan niet in anderhalf jaar lang handen krijgen. In een Operatie Dragoon te annuleren.

GETTY IMAGES

brief aan de Amerikaanse president Roosevelt sprak Churchill van een ‘duistere opmars door de Rhônevallei’.

Maar Roosevelt vertrouwde op zijn generaals, die een tweede front in Frankrijk wilden om de landing van D-day te steunen.

Uiteindelijk staakte Churchill zijn verzet, maar hij schreef aan een vriend: ‘Onze hoop in Noord-Italië is vervlogen door het Amerikaanse aandringen op een onbeduidend project.’

Wijs besluit redt levens Het felste verzet kwam van een serie Duitse kustbatterijen op Camel Beach.

Die verdedigden de haven van SaintRaphaël en namen de mijnenvegers die ’s ochtends vroeg de kust naderden onder vuur. 90 bommenwerpers gingen er met 200 ton bommen op af, maar ze wisten geen schade aan te richten.

Terwijl de landingsboten buiten bereik van het geschut rondjes voeren, werden ze aangevallen door Duitse bommenwerpers. Een van de 11 meter lange boten werd geraakt en 34 mannen kwamen om.

Toen een hevig bombardement vanaf zee de Duitse kanonnen evenmin het zwijgen kon opleggen, nam

SHUTTERSTOCK

moest de Duitse verdediging verzwakt worden. In juli werden geallieerde vliegtuigen oppermachtig in Zuid-Frankrijk.

Bruggen en spoorlijnen werden gebombardeerd, zodat de Duitsers moeite hadden met het aanvoeren van troepen naar de stranden, en na aanvallen op luchtbases was de Luftwaffe op sterven na dood. In augustus waren er nog maar 10 Duitse jagers en 78 bommenwerpers in het gebied, die kansloos waren tegen 2100 geallieerde vliegtuigen.

In de vijf dagen voor de invasie vielen geallieerde toestellen Duitse stellingen langs de Côte d’Azur aan. Slechts een van de drie aanvallen was gericht op de invasiestranden Alpha, Delta en Camel, anders zouden de nazi’s onraad ruiken.

Kort voor zonsopgang op 15 augustus werden 9000 luchtlandingstroepen gedropt boven strategische heuvels achter de kust, en groepjes Franse commando’s gingen ten oosten en westen van de invasiestranden aan land om mobiele Duitse eenheden de pas af te snijden.

Even voor acht uur gingen meer dan 1200 landingsvaartuigen op de kust af.

Op Delta Beach hadden de bombardementen alle weerstand uitgeschakeld en konden de troepen zonder verliezen aan land gaan. Zo veel geluk had sergeant Murphy echter niet. Hij landde met de rest van de 3e Amerikaanse Infanteriedivisie op Alpha Beach.

‘We zien dat het strand vol mijnen ligt, die met een paar pond druk al de lucht in vliegen. Dan worden we door de Duitsers met mortieren beschoten.

We rennen op een boerderij af als een granaat de schuur raakt. Er komen twee geschrokken Fransen met een koe aan een touw het gebouw uit. Er slaat nog een granaat in, en de koe gaat er loeiend vandoor met de Fransen op sleeptouw.’

Geallieerden haalden alles uit de kast Hoewel de geallieerden wisten dat de Duitsers niet hun beste troepen in Zuid-Frankrijk hadden, namen ze geen enkel risico.

V

olgens een vuistregel moeten er drie keer zo veel aanvallers als verdedigers zijn wil een invasie vanaf zee kans van slagen hebben.

Maar zó veel troepen konden de geallieerden niet in één keer aan land zetten. Vanwege een gebrek aan

boten met een platte bodem kwamen er op de eerste dag maar 94.000 geallieerde soldaten aan land. Een enorme overmacht aan vliegtuigen, schepen en tanks moest dit compenseren. Op dit vlak waren de geallieerden oppermachtig.

Troepen Geallieerden

Veteranen landden

94.000

De geallieerden zetten Amerikaanse soldaten aan land die maandenlang in Italië hadden gevochten en dus veel ervaring hadden.

Duitsers

100.000

Vliegtuigen

Luchtheerschappij

Geallieerden

2100

Vanaf bases in Italië en op Corsica hadden geallieerde vliegtuigen de Luftwaffe sinds juni bestookt. Er was weinig meer van over.

Duitsers

88

Schepen

Zee was schoon

Geallieerden

De laatste Duitse onderzeeër liep vóór de invasie aan de grond, en de geallieerde schepen hadden vrij spel.

843 Duitsers

14

Tankachtervolging De geallieerden zetten niet veel amfibische tanks in tijdens de landing, maar een groot aantal gewone tanks moest de Duitsers achtervolgen.

Tanks Geallieerden

350 Duitsers

85

Historia 4 • 2019

55

TWEEDE WERELDOORLOG

Generaals leerden van D-day De invasie in Zuid-Frankrijk was een doorslaand succes. Ondanks een razendsnelle opmars waren de verliezen beperkt, want de generaals hadden veel geleerd van D-day in Normandië twee maanden eerder.

ILLUSTRATIE: CLAUS LUNAU

E

In Normandië hadden paratroepers voor igenlijk had Operatie Dragoon in Zuidchaos gezorgd achter de Atlantikwall, Frankrijk vóór of tijdens D-day moeten plaatsvinden, maar omdat er te weinig tijdens Operatie Dragoon moesten 9000 platboomde landingsvaartuigen waren, man daarom de heuvels achter de zogeheten moest de actie worden uitgesteld.

Südwall innemen. Die leek sterk op de Tijdens de twee maanden wachttijd Atlantikwall en bestond uit verschillende werden de successen en fouten van D-day versperringen in het water, mijnen en bestudeerd. Net als in Normandië werden de bijna 900 betonnen bunkers met kanonnen stranden zorgvuldig geselecteerd: en machinegeweren.

Net als in Normandië werden de Duitsers De Côte d’Azur had net als Normandië om de tuin geleid, waardoor ze dachten dat stranden van 500 tot 4000 meter breed, de landing in Genua of Cannes zou waar de troepen zich konden verspreiden plaatsvinden. Maar de stranden van Operatie om zich tegen Duits vuur te beschermen.

Dragoon lagen tussen Cannes en Marseille.

De stranden lagen bij de haven van De aanval was overweldigend, en anders dan Marseille, waar later voorraden voor het op D-day braken de troepen meteen front konden worden gelost. uit de bruggenEr waren luchtbases die de hoofden die ze geallieerden konden overnemen.

Het terrein bood dekking aan op de stranden De geallieerden oprukkende troepen. hadden maakten duizenden krijgsgevangenen. gevestigd.

• •

2

TROEPEN: 94.000

Amerikaanse en Franse soldaten zaten op schepen bij de kust. Vlak voordat de aanval begon, klommen ze via touwladders in kleine landingsboten.

• •

GETTY IMAGES

Er stonden 7600 piramidevormige obstakels op het strand om een landing af te slaan.

CAN STOCK PHOTO/BOUTTIME

Frankrijk

8

7

STRAND SCHOON:

Toen het bruggenhoofd veiliggesteld was, zetten grote, platboomde schepen tanks en vrachtwagens aan land.

DUITS VUUR: Nog

Invasie

maar een handjevol van de 900 bunkers van de Südwall vuurde op de geallieerden. De meeste waren al uitgeschakeld.

De landingszone bij Saint-Tropez was ruim 40 kilometer breed.

CORRIDORS: Als op afstand bediende boten een bres hadden geslagen in de reeks onderwaterversperringen, konden de landingsvaartuigen erlangs.

5

4

6

ROOKGORDIJN:

LANDING:

1267 boten met een platte bodem brachten mannen en materieel naar de Zuid-Franse stranden.

Geallieerde destroyers legden een dik rookgordijn om de landingsboten te verbergen. Pas vlak bij de kust kreeg de vijand de Higginsboten in het vizier.

3

1

MIJNEN RUIMEN:

Bombardement verwoestte de Duitse bunkers op het strand

ENORME VLOOT:

Negen vliegdekschepen en 60 grote oorlogsschepen beschermden de troepen die op 15 augustus 1944 landden.

Met raketwerpers hadden schepen kort voor de landing het strand bestookt, waardoor veel begraven mijnen ontploft waren.

Op afstand bediende boten bliezen de Südwall aan gort Higginsboot

Tanks gingen aan land om de landingstroepen te steunen

Waterdicht canvas

Duitse bunker

Schroef Obstakel onder water Anders dan op D-day werden bij Operatie Dragoon wel de meeste Duitse bunkers geneutraliseerd. Vliegtuigen en schepen veegden het strand schoon voordat de geallieerde troepen aan land gingen.

Om mijnen en versperringen te ruimen stuurden de Amerikanen er op afstand bestuurde Higginsboten op af. Bij een botsing ontplofte een bom aan boord, die de hindernis opblies.

Tijdens D-day liepen veel amfibische tanks aan de grond toen golven over hun canvas sloegen. In Zuid-Frankrijk was de zee kalm en kwamen de meeste Sherman Duplex Drive-tanks op eigen kracht aan land.

Historia 4 • 2019

57

TWEEDE WERELDOORLOG

Op veel plaatsen bemanden deze Ostadmiraal Spencer S. Lewis snel een betruppen de bunkers, en hoewel Duitse sluit. Hij was verantwoordelijk voor de aanval op Camel Beach en had geleerd officieren hun best deden om ze aan het van D-day. Op Omaha Beach waren de vechten te krijgen, gaven ze zich over Amerikanen op fel verzet gestuit, maar zodra de Amerikanen in zicht waren. de troepen bleven aan land gaan, waarAls geallieerde troepen op eenheden uit Duitsland zelf stuitten, was het echter door ze massaal werden neergemaaid. een ander verhaal. Audie Murphy en zijn Die roekeloze actie had grote verliezen eenheid moesten de Duitsers verdrijven opgeleverd: bijna 5000 soldaten waren uit de heuvels achter de kust, en kregen gesneuveld of gewond geraakt tussen te maken met de zonsopkomst en beste eenheden die zonsondergang.

Lewis wilde een Dragoon vs. D-day de vijand had.

Het Franse verzet herhaling van die Duitse overmacht had de Duitse stelfout voorkomen. Hij Rivièra: 85.000 Duitsers stuurde alle landingslingen in kaart geverdedigden de stranden. boten naar een ander bracht, en Murphy Normandië: 50.000 Duitsers verdedigden de stranden. strand, verder weg zag op zijn kaart dat van de kustbatterijen. er zich voor hem een kleine betonnen bunker bevond.

Daar gingen de soldaten even later aan Toen zijn mannen die behoedzaam naland zonder noemenswaardig verzet. derden, werden ze onthaald op salvo’s uit mitrailleurs. De Amerikanen gingen Vijand geeft zich bij bosjes over plat op hun buik liggen achter stenen en Bij de aanblik van duizenden Amerikanen bomen en konden niet terugschieten. gaf de vijand zich massaal over. De solMurphy kroop naar een greppel en daten bleken grotendeels uit Rusland te probeerde op die manier achter de bunkomen en waren niet bereid Hitlers Südwall met hun leven te verdedigen. ker te komen. Toen hij gebukt een hoek Omdat nazi-Duitsland in 1944 een om liep, stuitte hij op twee Duitsers, die groot gebrek aan troepen had, waren er zich even geen raad wisten. veel Russische krijgsgevangenen in het ‘Mijn ervaring heeft me geleerd hoe leger opgenomen. Zij bewaakten liever belangrijk het is om snel te handelen. een strand dan dat ze verhongerden in Voordat de Duitsers zich herpakken, beeen kamp. Ook waren er Duitsgezinden schiet ik ze met mijn karabijn,’ schrijft uit Oost-Europa naar de Rivièra gestuurd.

Murphy in zijn boek. Toen hij ontdekte

dat de bunker beschermd werd door een groot aantal machinegeweren, rende hij terug om zwaardere wapens te halen.

Bloedige strijd in de bergen Murphy kwam een andere Amerikaanse eenheid tegen die ook onder vuur lag, en griste een machinegeweer mee, waarna hij terugging naar de bunker. Hij ging achter een stapel stenen liggen, maar hij kon daarvandaan niets raken en wierp zich op de grond voor een Duits mitrailleursnest. Zo kon hij naar boven vuren en raakte hij de Duitsers in hun onbeschermde hoofden en bovenlijven.

‘Terwijl ik het machinegeweer opstel, schieten de Duitsers op me. Als ik eindelijk klaar ben, slaan de kogels nog geen voet van me vandaan in. Dan richt ik, haal de trekker over en sproei een straal lood op alles wat beweegt. Vanuit de mitrailleursnesten klinkt geschreeuw. Ik vuur opnieuw, en er is geen beweging.

Dan ga ik staan en ga erop af.’

In een van de stellingen zat een Duitse knul van hooguit 20 jaar.

‘De angst is in zijn ogen af te lezen, en ik sta op het punt de trekker over te halen als ik zie dat de hele linkerkant van zijn kaak ontbreekt. Ik overweeg om hem een genadeschot te geven, maar ik kan het niet. In plaats daarvan loop ik om hem heen en onderzoek ik de andere Duitse mitrailleursnesten, die stuk voor stuk een of twee dode lichamen blijken

Toen de Duitse verdediging in ZuidFrankrijk instortte, volgde er een bloedige race door de Rhônevallei.

De Amerikanen stuurden een kleine groep tanks en pantservoertuigen op pad om hoe dan ook de Duitse Legergroep G

ACHTERVOLGING: 13 Duitse divisies vluchten naar het noorden met één Amerikaanse divisie en de mobiele Task Force Butler op hun hielen.

in te halen en het dal af te sluiten, zodat de 250.000 vijandelijke troepen zich zouden moeten overgeven.

De geallieerden namen een bergweg die parallel liep aan de Duitse route en legden zich twee keer in een hinderlaag

op een bergpas. Maar telkens waren de Amerikanen met te weinig man om stand te houden. De gevechten waren echter fel, en de helft van de Duitse troepen werd gedood, verwond of gevangengenomen.

Honderden voertuigen werden verwoest.

TWEEDE SLAG: Task Force Butler haalt de Duitsers nog één keer bij en probeert ze bij Bourg, 200 km naar het noorden, te stoppen.

FRONT IN DE BERGEN: EERSTE SLAG: 170 km ten noorden

58

Historia 4 • 2019

van Marseille wordt er een week gevochten om Montélimar. 57.000 afgesneden Duitsers geven zich over.

Hitler wilde een nieuw front 500 km ten noorden van Marseille, maar Legergroep G moest zich helemaal tot in de Vogezen aan de Duitse grens terugtrekken.

SHUTTERSTOCK

Terugtrekking was een bloedbad

TWEEDE WERELDOORLOG

te bevatten. Een daarvan beweegt een beetje, en ik vuur er een salvo op af.’

Nog een Duits machinegeweer opende het vuur, en Murphy moest duiken. Hij hoorde stappen achter zich en schoot bijna, maar hij herkende Brandon, een van zijn eigen mannen, net op tijd. De twee zochten samen dekking en gooiden een paar granaten naar de Duitsers.

‘Ze zwaaien met een witte vlag. Ik ga op ze af,’ zei Brandon.

‘Hier blijven! Ze zijn niet te vertrouwen,’ waarschuwde Murphy.

‘Ach, Murphy, wat ben jij een zwartkijker geworden. Ze zijn het zat,’ lachte Brandon, en hij ging staan.

Na een kort salvo van de Duitsers viel de Amerikaan dood neer, boven op Murphy. Er ratelde nog een mitrailleur in de buurt van de sergeant, die zijn laatste handgranaten moest gebruiken om die het zwijgen op te leggen.

Inmiddels was de rest van de eenheid gearriveerd en hielden de mannen de Duitsers bezig, zodat Murphy degenen die met een witte zakdoek hadden gezwaaid van achteren kon besluipen.

Van korte afstand schoot hij zijn wapen leeg in hun rug.

‘Nu is al het verzet gebroken. Ik loop de heuvel af en tref Brandon aan.

Ik doorzoek zijn zakken op persoonlijke papieren en vind een foto van een klein meisje met staartjes in haar haar.

D a n

zak ik in elkaar naast Dragoon vs. D-day Duitsers echter tot staan, waarna Amezijn lichaam en zet Verliezen lagen veel lager ik het op een huilen rikaanse infanterisRivièra: 95 dode en 385 als een klein kind.’ ten de vijand gewonde geallieerde troepen.

Murphy’s taak omsingelden. In de Normandië: 4414 dode en 5500 gewonde geallieerden. voor de eerste dag uren daarna verloor zat erop. De bunker de eenheid van Blasop de heuveltop bleek nep en vormde kowitz de helft van de manschappen en geen bedreiging. De aanval erop had alle zware wapens, en toen het donker twee van zijn mannen het leven gekost. werd, sloegen de Duitsers op de vlucht.

Vanaf de heuvel zagen ze hoe boten Naast de 100.000 mannen die tijdens versterkingen bleven aanvoeren naar het Operatie Dragoon de stranden verdedigstrand, en pas aan land gezette tanks den tegen de geallieerden, had Blaskoploegden zich een weg door het mulle witz nog eens 150.000 troepen, maar zand om dekking te zoeken. die waren verspreid over de hele Franse zuidkust. Zijn Legergroep G telde één elite-eenheid, de 11e Pantserdivisie, die Duits tegenoffensief is bloedig over 70 tot 80 tanks beschikte.

Voor zonsondergang waren 94.000 De generaal zette zijn enige troefkaart Amerikaanse en Franse troepen geland. niet meteen in tegen de Amerikanen, Na relatief lichte gevechten hadden ze maar hield de eenheid wijselijk nog even een 40 kilometer breed bruggenhoofd achter de hand. Hij wilde er de teruggevestigd, dat verdedigd werd door tanks en artillerie. Dankzij de steun van vliegtrekking langs de Rhône mee beveiligen waar hij al wekenlang voor pleitte bij de tuigen en scheepsgeschut zou het een legertop in Berlijn. hele klus worden voor de Duitsers om de geallieerden weer in zee te drijven, maar ze deden de volgende dag een poging.

Terugtrekking is een verrassing Generaal Johannes Blaskowitz was de In de nacht van 17 op 18 augustus kreeg Duitse opperbevelhebber in Zuid-Frank Zuid-FrankBlaskowitz groen licht om Zuid-Frankrijk te evacueren, maar hij moest 13.000 geallirijk, en hij beval zijn troepen de gealli man achterlaten in Toulon en 18.000 in eerden aan te vallen. Blaskowitz wist dat Marseille om die steden te verdedigen het lastig zou worden om een vuist te terwijl de genie de havens verwoestte. maken, want slechts enkele eenheden Voor de geallieerden was de Duitse hadden voertuigen tot hun beschikking.

In de loop van de nacht wisten 6000 terugtrekking een verrassing. De Ameriinfanteristen met machinegeweren en kanen hadden veel artilleriegranaten aan mobiel antitankgeschut het gebied ten wal gebracht in de veronderstelling dat noordoosten van Camel Beach te beer zware gevechten op til waren. Maar de aanvoer van benzine was daar ver bij reiken. Op 16 augustus drong een Duitse achtergebleven. Het kostte ze dan ook eenheid vroeg in de ochtend een gealli gealliveel moeite om de achtervolging in te eerde voorpost van paratroepers terug en zetten toen Legergroep G zich naar het was het oostelijkste invasiestrand even noorden terugtrok. En de race met de in gevaar. Een groepje tanks bracht de

De Amerikaan Audie Murphy was een van de grote helden van Operatie Dragoon. Hij was nog maar 19 ten tijde van de invasie in Zuid-Frankrijk, maar werd toen al gezien als een ervaren soldaat. Tijdens de opmars door Italië in 1943 en 1944 was hij bevorderd en onderscheiden.

In de loop van de oorlog kreeg de dappere scherpschutter maar liefst 21 medailles voor betoonde moed, waaronder de Met zijn Texaanse accent deed Audie Murphy het goed in westerns.

60

Historia 4 • 2019

prestigieuze Medal of Honor. Na 1945 werd Murphy acteur, en hij speelde onder meer zichzelf in de kaskraker To Hell and Back uit 1955, gebaseerd op zijn autobiografie.

Murphy acteerde zij aan zij met een aantal grote namen van Hollywood, zoals James Stewart en Burt Lancaster, in een paar westerns, tot zijn carrière eind jaren 1960 voorbij was.

Murphy kreeg de Medal of Honor omdat hij 50 Duitsers had neergeschoten tijdens een veldslag.

GETTY IMAGES

Oorlogsheld werd Hollywoodster

Bloedbad in de Rhônevallei

IMAGESELECT, SHUTTERSTOCK

vijand had niet de hoogste prioriteit: die lag op dat moment nog bij de bevrijding van Marseille en Toulon.

Met hulp het Franse verzet viel het ene dorp na het andere op de 125 kilometer lange weg naar Marseille.

‘Soms heeft het verzet een heel dorp bevrijd nog voordat wij er aankomen. Ze sluiten zich bij ons aan, zijn onze gidsen en voorzien ons van inlichtingen over de versterkte stellingen van de vijand,’ schrijft Murphy over de opmars.

Op 23 augustus bevrijdden de geallieerden Toulon, en vijf dagen later gaven de laatste Duitsers in Marseille zich over – een maand eerder dan gepland. En ze hadden niet de tijd gehad om de haven volledig te verwoesten.

Haven van Marseille gaf de doorslag De verovering van de haven van Marseille was het belangrijkste resultaat van Operatie Dragoon.

Z

onder havens waren de 2 miljoen geallieerde troepen in Frankrijk snel door hun voorraden heen geweest. De tanks slurpten benzine en de kanonnen hadden granaten nodig. De bevrijding van West-Europa was alleen mogelijk met havens.

De havens van Le Havre, Cherbourg en Antwerpen waren verwoest door de Duitsers, maar Marseille was er

beter aan toe. Daar losten talloze schepen hun lading in september 1944, en tot december was de stad een reddingslijn voor de geallieerden.

De voorraden werden met vrachtwagens naar het front 700 kilometer verderop gebracht. Zonder Marseille was de opmars naar Duitsland stilgevallen. Pas eind december waren er andere havens beschikbaar.

Ondertussen werd er fel gevochten om Montélimar, 170 kilometer ten noorden van Marseille.

Lange rijen kanonnen Daar lag een Amerikaanse worden geïnspecteerd voor eenheid in een hinderlaag om vertrek naar Frankrijk. de Duitse terugtrekking te stuiten. Murphy kwam er aan toen de strijd bijna voorbij was.

‘Zo ver het oog reikt ligt de weg vol kapotte auto’s, vrachtwagens en paardenkarren.

Veel staan er in brand, en vaak zitten de mannen er nog in. Het stinkt naar verbrand haar en mensenvlees,’ schrijft Audie Murphy.

De achtervolging door de Rhônevallei ging door tot in september. Lyon viel op 3 september, en een week later stuitten de voorste eenheden op de tankdivisies van generaal George Patton. Hij was in juli in Normandië geland Wapens en brandstof voor het front en had de Duitsers richting Van de zomer van 1944 tot april 1945 werd de geallieerde opmars het oosten gedreven. in stand gehouden door 14,8 miljoen ton voorraden. Het 'In één maand tijd kon met Operatie leeuwendeel werd in vier grote havens aan Dragoon Frankrijk voor tweederde beland gebracht; de rest in kleinere havens. vrijd worden. De Duitsers trokken zich terug om niet klem te komen te zitten tussen een half miljoen soldaten uit het zuiden en Pattons tanks uit het westen.

Murphy was erbij tot het einde. Hij raakte twee keer gewond, maar steeds Cherbourg: keerde de sergeant terug bij zijn manAntwerpen: nen. Met ware doodsverachting loodste hij hen door de felle gevechten waarmee Le Havre: er in februari 1945 een einde kwam aan 1,1 mln vierenhalf jaar bezetting.

2,5 mln

2,6 mln

Marseille:

4 mln

MEER OVER DE INVASIE VAN ZUID-FRANKRIJK Audie Murphy: To Hell and Back, St. Martin’s Press, 2002 Anthony Tucker-Jones: Operation Dragoon, Pen & Sword, 2009.

Historia 4 • 2019

61

DIEREN

Het temmen of domesticeren van bepaalde diersoorten begon 30.000 jaar geleden.

BRIDGEMAN IMAGES

Onze beste vrienden

DOOR BJØRN BOJESEN

17

De mens was nooit zo succesvol geweest zonder hulp. We hebben het aan een groot aantal diersoorten te danken dat er eten op tafel staat, dat we kleren aan ons lijf hebben en dat de ratten de oogst niet opvreten.

Maar onze beste vrienden krijgen stank voor dank – we eten ze gewoon op.

76

Historia 4 • 2019

KA

Ca. 600 jaar: De kanarie kwam in de 16e eeuw van de Canarische Eilanden naar Europa. De eerste eeuwen vermaakte hij ons met zijn zang, maar vanaf 1896 moest hij de handen uit de mouwen steken.

De Schotse fysioloog John Hadane stelde voor dat mijnwerkers een kanarie mee de diepte in zouden nemen. Dat idee ontstond na een ongeluk in een mijn in Wales, waarbij meerdere doden waren gevallen vanwege giftige gassen. Met behulp van

GETTY IMAGES

Zangvogels gingen de mijnen in

N A R IE

17

experimenten liet Haldane zien dat kanaries zeer gevoelig zijn voor gassen en bijvoorbeeld aan koolmonoxide bezwijken vóór de mens er last van heeft.

Haldane ontwierp een speciale vogelkooi, die door mijnwerkers wereldwijd in gebruik werd genomen. In de Britse mijnen werkten de vogels tot 1986 als gifgasdetector, waarna elektronische meetapparatuur het overnam.

Als de kanarie van zijn stokje viel, moesten de mijnwerkers maken dat ze wegkwamen.

IMAGESELECT

K A RP E R Karperteelt levert meer voedsel per hectare op dan veeteelt.

16

Chinezen zetten vis op tafel 2500 jaar: De Chinezen aten al in de 5e eeuw v.Chr. karpers. De militaire strateeg Fan Li beschreef de teelt ervan in zijn werk De kunst van het kweken van vissen. Het is niet bekend wanneer de Chinezen karpers begonnen te kweken. 2000 jaar geleden kwam de gedomesticeerde vis naar Europa, en in de middeleeuwen werd hij gehouden in vijvers bij kloosters en burchten.

Omdat karpers een meter lang en 30 kilo zwaar kunnen worden, was de visteelt een lucratieve business, die veel meer opbracht per hectare dan bijvoorbeeld veeteelt.

Waakzaam en lekker 3000 jaar: De gans werd in de steentijd getemd vanwege het vlees, maar was ook een goede waakvogel. In 387 v.Chr. redden ganzen vermoedelijk Rome door te gakken toen een Gallisch leger de stad binnendrong.

De vogel was ook G A NS belangrijk voor de literatuur. Als de middeleeuwers de pen ter hand namen, was dat steevast een ganzenveer.

Getemd door jagers 3000 jaar geleden: Toen de bewoners van de poolstreken het rendier temden, sloegen ze zeker drie vliegen in één klap. Rendieren dienen als trekdieren en leveren voedsel en kleding.

15

R E N DI E R

14

E

r kwam een nieuwe tamme soort toen het wilde rendier zo’n 3000 jaar geleden werd gedomesticeerd door Siberiërs. De Samen in het noorden van Scandinavië namen het dier over.

Antropologen vragen zich nog steeds af waarom de Tsjoektsjen rendieren gingen houden, terwijl de OostSiberische Joekagieren op de wilde variant bleven jagen. De oorspronkelijke bevolking van Canada en Alaska kwam niet op het idee, al zijn tamme rendieren zeer geschikt voor transport in koude streken en verhogen ze de overlevingskansen.

Rendierhoudende volken hadden vlees, melk en huiden om kleren en tenten van te maken, zoals de Samische lavvu. Rendierhuid houdt lucht vast en isoleert daardoor goed in de kou.

Rendieren vervoerden de bezittingen van de nomadische Samen.

IMAGESELECT

DIEREN D

Melk, wol, vlees, leer en brandstof – de dromedaris gaf woestijnnomaden bijna alles wat ze nodig hadden.

M E D A RI RO S

SHUTTERSTOCK

‘Schip van de woestijn’ kan zonder eten en drinken

13

3000 jaar: Dankzij het vet in zijn bult kan de 600 kilo zware dromedaris vijf dagen zonder voedsel en water – en hij kan ook nog eens 30 kilometer per dag afleggen met een lading van 90 kilo. Pas na het domesticeren van het ‘schip van de woestijn’ waren lange reizen door de Sahara mogelijk.

Het dier werd 3000 jaar geleden in het Midden-Oosten gevangen en kwam rond het begin van de jaartelling naar Afrika.

Een van de grootste prestaties op de rug van een dromedaris was de bedevaart van keizer Mansa Moussa naar Mekka. In 1324 vertrok de steenrijke vorst van Mali naar de heilige stad op het Arabisch Schiereiland.

Bijen brachten ons het zoet 4000 jaar: De gewone Europeaan kreeg pas de beschikking over suiker toen er plantages in het Caribisch gebied waren.

Daarvóór moesten we het stellen met honing van wilde bijen. De bijenteelt gaat vermoedelijk 4000 jaar terug en begon in Egypte, waar bijenkorven zijn afgebeeld.

Farao Toetanchamon moet een zoetekauw geweest zijn: toen hij in 1323 v.Chr. stierf, kreeg hij een kruik met bijenhoning mee in zijn graf.

Moussa nam een gevolg van 60.000 mensen en een legertje dromedarissen mee op de 5000 kilometer lange pelgrimstocht door de Sahara. 80 lastdieren droegen puur goud, dat de keizer onderweg aan armen schonk.

De dromedaris was niet alleen een lastdier voor woestijnnomaden als de Berbers, maar voorzag hen ook van melk, wol, vlees en leer. In de koude nachten waren de uitwerpselen van het dier bovendien een prima brandstof.

In de woestijnen van China en Mongolië werkte de tweebultige neef van de dromedaris: de kameel.

N I N G B IJ HO

12

Ook in het Midden-Oosten werden bijen gehouden. Dat blijkt uit de Bijbel, die Kanaän omschrijft als een land van ‘vloeiende melk en honing’.

De schrijver Mago uit Carthago gaf in de 3e eeuw v.Chr. een werk van 28 delen uit over de landbouw. Hij gaf ook tips over de bijenteelt.

In Scandinavië gebruikten de Vikingen honing om er mede mee te maken, een drank met 19 procent alcohol.

C AV I A

11

Incasnack kwam in het lab

SHUTTERSTOCK

4000 jaar: De wilde cavia leeft in de Andes, waar de Inca’s er jacht op maakten. Ze hadden ontdekt dat het kleine knaagdier erg lekker smaakte en kweekten het als ingrediënt voor hun maaltijden.

Toen de Spanjaarden in de 16e eeuw naar Zuid-Amerika kwamen, was de cavia het meest gehouden dier van de Inca’s.

Vermoedelijk namen conquistadores het mee terug naar Europa omdat ze het insloegen als voedsel tijdens de lange zeereis.

Vanaf de 19e eeuw werd de cavia een populair proefdier onder wetenschappers.

Het Engelse guinea pig betekent cavia en proefkonijn.

De kleermakertjes van de keizer

D ER U P S Z IJ 4600 jaar: Wanneer de Chinezen stof gingen maken van de draden van de zijderups, is niet bekend. Rond 2600 v.Chr. verschenen de eerste Chinese tekens voor zijde.

De keizers wisten de techniek van de zijdeproductie lange tijd geheim te houden. Onderdanen die zijderupsen het land uit probeerden te smokkelen, wachtte de doodstraf.

Maar in de 6e eeuw n.Chr. werd China het slachtoffer van industriële spionage: twee monniken namen levende zijderupsen mee naar het Byzantijnse Rijk en gingen er zijde maken. In de 12e eeuw werden Spanje en Italië grote zijdeproducenten.

10

AKG IMAGES

KIP

9

Een ei hoort erbij

Kippen kwamen zo’n 2000 jaar geleden naar onze streken.

Een koppig lastdier

E ZE L

GETTY IMAGES

6000 jaar: Wat kwam het eerst: de kip of het ei? Als het om de geschiedenis van de mens gaat, is die vraag makkelijk te beantwoorden: de vroegste mensen verzamelden vogeleieren. Pas 6000 jaar geleden werden wilde kippen in Zuidoost-Azië gedomesticeerd – volgens sommige onderzoekers het eerst voor hanengevechten. Maar tamme kippen bleken de mens ook te kunnen voorzien van voedzame eieren en lekker vlees. Rond 600 v.Chr. bereikte de kip het Middellandse Zeegebied, en rond het begin van de jaartelling dook de vogel in onze contreien op.

8

6000 jaar geleden: Het paard was sterker en makkelijker in de omgang, maar in de bergen had je er niet veel aan.

Z

o’n 6000 jaar geleden ontdekten mensen in Noord-Afrika dat de wilde ezel zich schoorvoetend liet temmen, al werkte het dier nooit echt goed mee.

Toch speelde de ezel in de millennia die volgden een belangrijke rol als lastdier in grote delen van de wereld.

In tegenstelling tot het verwante paard kon de ezel een paar dagen zonder water, en bovendien kon hij goed uit de voeten op hoogte. Het was dus een ideaal dier voor droge bergstreken. Middeleeuwse moslims lieten waterraderen voortbewegen door ezels. Het dier was echter over het algemeen te traag om als rijdier te dienen, hoewel Jezus volgens het Nieuwe Testament op de rug van een ezel zat toen hij op

Palmzondag Jeruzalem binnenreed, vermoedelijk rond 31 n.Chr.

Muildier: het beste van paard en ezel Al zeker 3000 jaar kruisen boeren met succes ezels met paarden.

Het muildier heeft een ezel als vader en een merrie als moeder. De kruising is vaak even sterk en taai als een ezel, maar heeft een vriendelijker karakter.

De muilezel is een product van een hengst en een vrouwtjesezel. Het veulen heeft meestal een vurig temperament en is niet zo sterk als een muildier. Daarom zijn er niet zo veel muilezels. Zowel muildier als muilezel is doorgaans steriel en kan zelf dus geen veulens krijgen.

De koppige ezel doet niet altijd wat zijn baas wil, maar kan tegen een stootje.

GETTY IMAGES

Wilde paarden werden eerst gegeten, maar 7000 jaar geleden ontdekte de mens dat het dier meer in zijn mars had.

Prooi werd getemd

PA A R D

7

7000 jaar: De ijstijdmens was dol op paardenvlees. Bij een rots in het Zuid-Franse Solutré zijn pijlpunten en duizenden paardenbotten gevonden, wat er volgens onderzoekers op wijst dat er daar tijdens de ijstijd zeker 30.000 wilde paarden zijn gegeten.

Circa 7000 jaar geleden kreeg de mens echter oog voor een andere kwaliteit van het snelle hoefdier: het paard kon als last- en trekdier worden gebruikt, als het tenminste getemd kon worden.

Dat gebeurde mogelijk voor het eerst in Oekraïne, waar archeologen bewijzen vonden dat de leden van de Sredny Stogcultuur op paarden reden.

Het tamme paard, dat goederen en mensen kon transporteren, zou de wereld voor altijd veranderen. Met soldaten te paard konden heersers een enorm rijk veroveren en bijeenhouden.

De Mongoolse legerleider Dzjengis Khan (ca. 1162-1227) was zo in staat zijn Centraal-Aziatische rijk uit te breiden en veroverde een enorm gebied, van de Chinese kust tot de Kaspische Zee. Dat grondgebied bestuurde hij door middel van boodschappers te paard, die 200 kilometer per dag aflegden.

Historia 4 • 2019

79

DIEREN

K AT In Egypte was de kat heilig.

Er zijn tal van mummies van gevonden.

6

Lievelingsdier van de farao ving muizen

IMAGESELEC

T

8000 jaar: Naar het zich laat aanzien betrok 8000 jaar geleden voor het eerst een kat een woning van de mens.

Dat gebeurde vermoedelijk op Cyprus, waar oude resten van een kat zijn gevonden.

Katten waren van groot belang in het oude Egypte. De Egyptenaren schreven allerlei eigenschappen toe aan de dieren. Zo’n 4000 jaar geleden verschenen de eerste katten op Egyptische schilderingen, en archeologen hebben duizenden gebalsemde en gemummificeerde katten gevonden, die in de

VA R K E N

Egyptische religie de oorlogsgodin Bastet symboliseerden. Volgens Griekse bronnen waren de Egyptenaren zo dol op hun katten dat ze bij een brand eerst de kat redden en dan de vlammen probeerden te doven. In de graanschuren van de farao joegen de katten op muizen. Ook in het oude Chinese rijk moest het dier muizen en ratten bestrijden.

Later voer de kat mee op schepen om muizen op afstand te houden, en zo bereikte het dier rond 1800 Australië. Een eeuw later waren katten een plaag en hadden ze veel inheemse dieren uitgeroeid.

Vikingen aten varkensvlees in Walhalla

5

9000 jaar: De voorouder van het huidige tamme varken werd in het westen van Azië gedomesticeerd.

Vondsten wijzen uit dat er in de eeuwen daarna veel wilde zwijnen in China en Europa getemd zijn.

Vanwege de vele kruisingen tussen tamme en wilde zwijnen is de stamboom van het dier moeilijk in kaart te brengen. In ieder geval verspreidde het tamme varken zich snel over een groot deel van de

wereld en werd het vanwege zijn sappige vlees door onder meer de Polynesiërs in het Pacifisch gebied en de Vikingen in Scandinavië gehouden. De Noormannen waren zo dol op het vlees dat ze ervan droomden om in het Walhalla van het onsterfelijke varken Sæhrímnir te eten.

Varkens zijn zeer vruchtbaar. Een zeug kan 12 biggen werpen, die snel groeien en na één of twee jaar rijp zijn voor de slacht.

Bovendien is het varken een alleseter en kun je het huishoudelijk afval voeren.

IMAGESELECT

Een zeug kan 12 biggen krijgen, die snel rijp voor de slacht zijn.

G E IT

Het meeste dier voor je geld

MEER OVER MENS EN DIER R.A. Caras: A Perfect Harmony, Simon & Schuster, 1996 L. Kalof: Looking at Animals in Human History, Reaktion Books, 2007

80

Historia 4 • 2019

4

10.000 jaar: Boeren in het Midden-Oosten temden 10.000 jaar geleden de geit, die daarmee een van de eerste landbouwdieren is. Net als zijn wilde neef is de tamme geit een echte overlever, die dankzij speciale enzymen in zijn maag zelfs op boomschors en twijgen kan leven – en toch melk, vlees en leer blijft leveren. Daarom was de geit onmisbaar voor de eerste landbouwers, vooral in bergstreken met een arme bodem, waar runderen niet gedijen.

In het middeleeuwse Noord-Europa werd de geit zelfs ‘armeluiskoe’ genoemd omdat hij vaak het enige dier was dat arme boeren zich konden veroorloven. Geiten speelden ook een rol in het volksgeloof. Zo reed de dondergod van de Vikingen, Thor, over de hemel in een wagen die door twee bokken werd getrokken.

RUND

3 SCALA ARCCHIVES

Egyptenaren kregen een ministal mee het graf in, voor vlees in de hemel.

Melk hield ons in leven

12.000 jaar: Het schaap volgt ons al 12.000 jaar en is daarmee de op een na beste vriend van de mens.

Het stamt af van de Armeense moeflon en werd in Mesopotamië getemd. Het makke dier leverde vlees en melk, en 8000 jaar geleden fokte de mens schapen met wol om kleren van te maken.

De eerste Europese schapen leefden niet ver van Marseille. De Romeinen hielden het schaap voor de wol en brachten het naar de rest van Europa. Met Columbus maakte het de oversteek naar de Nieuwe Wereld.

1

De mensen kwam er al gauw achter dat het dier breed inzetbaar was. Enkele rassen deden het goed als waakhond, andere hielpen schaapherders hun kudde bij elkaar te houden.

Door flink met de hond te fokken ontstonden er rassen met allerlei zeer uiteenlopende kenmerken en karakters. Een van de nieuwste taken van de hond is het opsporen van verboden middelen. De eerste drugshond ging in 1971 aan de slag.

BIJZONDERE HONDEN

■ Minihond: In een brief uit 1520 schrijft de conquistador Cortés dat de Azteken kleine hondjes aten. De chihuahua diende ook als warme kruik in bed.

■ Bewaker: De grote dog hield de wacht bij de villa’s van de rijke Romeinen en paste op hun vee. Het ras is nu vooral bekend als de Duitse of Deense dog.

■ Voor de sier: In de 18e eeuw was de gezellige poedel een speeltje van de Franse edelen, die de hond van decoraties en de gekste kapsels voorzagen.

■ Hardloper: De Deense koning Knoet bepaalde dat alleen edelen een windhond mochten hebben. De huidige rassen ontstonden in de 19e eeuw als jachthonden.

■ Rattenvanger: De 19e-eeuwse Britse steden hadden veel last van ratten. Arme arbeiders fokten de kleine, pittige yorkshireterriër om van dat probleem af te komen.

■ Trekdier: Siberiërs namen zo’n 2000 jaar geleden honden mee naar Groenland. Daar dienden ze als sledehonden en spoorden ze ademgaten van zeehonden in het ijs op.

AKG IMAGES & SHUTTERSTOCK

Toen het wolfsinstinct uit de hond was gefokt, kon het dier op de schapen passen.

Historia 4 • 2019

81

NDS FRIE

2

Veel geblaat en veel wol

D

e allerbeste vriend van de mens is zonder twijfel de hond, die ons al 30.000 jaar gezelschap houdt. De eerste mensen die een bondgenootschap sloten met de hond kwamen vermoedelijk uit Oost-Azië. Of het in het begin om wolven ging, is niet bekend. Volgens één theorie kwamen jagers wolvenpups tegen, die hen als hun troep gingen zien. Hoe het ook begonnen is, de tamme hond was al snel een onmisbare assistent bij de jacht op zwijnen, oerossen en mammoeten.

HOND

BEST

A SCH AP

30.000 jaar geleden: Eén van de vele dierlijke vrienden van de mens steekt er met kop en schouders bovenuit: de trouwe hond.

FOREVER

10.500 jaar: Vermoedelijk wisten steentijdmensen in Pakistan en Turkije de oeros te temmen. Het rund leverde de mens melk, vlees, en leer op – en met de uitwerpselen werden de velden bemest.

In het donkere Noord-Europa was melk een belangrijke bron van vitamine D. De Vikingen waren zo dol op hun koeien dat ze geloofden dat het eerste levende wezen in het heelal de koe Audumbla was, die de voorvader van de goden, Búri, uit een zoutsteen tevoorschijn likte.

Na de ontdekking van Amerika in 1492 gingen de Europese immigranten er op grote schaal vee telen: van de Argentijnse pampa’s, waar de gaucho’s voor de koeien zorgden, tot de prairies van de VS met hun beroemde cowboys.

Het hulpje van jager en herder