Ulotki Szlak TeH2O

Szlak Wody, Przemysłu i Rzemiosła TeH2O, pierwszy szlak tematyczny w Bydgoszczy, łączy historię piętnastu miejsc wpisanych w przestrzeń miasta związanego z wodą. Każda z opowieści splata ze sobą losy bydgoszczan – rzemieślników, przedsiębiorców, społeczników – z rozwojem lokalnego przemysłu i rzemiosła. Nie sposób zaprzeczyć, że największy potencjał miasta stanowią, niezmiennie, jego ludzie.

6

4 14

Obiekty Szlaku TeH2O:

11

8 10 9 3 15 7 12 2

13

5

Exploseum Spichrze nad Brdą Wyspa Młyńska Kanał Bydgoski Muzeum Wodociągów w Bydgoszczy, Wieża Ciśnień Muzeum Wodociągów w Bydgoszczy, Hala Pomp 1 Muzeum Mydła i Historii Brudu Muzeum Fotografii w Bydgoszczy Warzelnia Piwa Bydgoszcz Muzeum Farmacji Apteki „Pod Łabędziem” w Bydgoszczy Muzeum Kanału Bydgoskiego im. S. Malinowskiego Introligatornia Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Bydgoszczy Dawna Gazownia Miejska – Polska Spółka Gazownictwa sp. z o.o., Zakład w Bydgoszczy 14. Fabryka Obrabiarek do Drewna Sp. z o.o.

15. Barka Lemara 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

kontakt: Bydgoskie Centrum Informacji ul. Batorego 2, tel. +48 52 340 45 50 www.visitbydgoszcz.pl

Strona projektu SHIFT-X www.shiftx.eu Strona Szlaku TeH20 www.ludzieitechnika.pl Strona Miasta Bydgoszczy www.bydgoszcz.pl

Wydawca: Urząd Miasta Bydgoszczy, ul. Jezuicka 1, 85-102 Bydgoszcz Teksty: Agnieszka Kowalkowska i Małgorzata Dysarz-Lewińska na podstawie ksiąg obiektów opracowanych przez Bognę Derkowską-Kostkowską Koordynacja projektu SHIFT-X: Hanna Lewandowska, Natalia Weckwert Zarządca Szlaku: Bydgoskie Centrum Informacji, ul. Batorego 2, tel. +48 52 340 45 50, bci@visitbydgoszcz.pl Fotografie: Tymon Markowski Szlak Wody, Przemysłu i Rzemiosła TeH2O jest realizowany przez Urząd Miasta Bydgoszczy w ramach międzynarodowego projektu SHIFT-X „Dziedzictwo kulturowe motorem zmian społeczno-gospodarczych w regionach poprzemysłowych”. Projekt SHIFT-X jest współfinansowany z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu dla Europy Środkowej.

ExplosEum muzeum okręgowe im. leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy Exploseum ul. Alfreda Nobla tel. +48 883 366 056 www.exploseum.pl Godziny otwarcia: w sezonie letnim (kwiecień–październik) 9.30 – 12.00 11.30 – 14.00 12.30 – 15.00 14.30 – 17.00 16.30 – 19.00 (jedynie w czwartek) poniedziałek – nieczynne W sezonie zimowym (listopad–marzec) 9.30 – 12.00 12.30 – 15.00 13.30 – 16.00 poniedziałek – nieczynne Czas zwiedzania – 2 h

To tutaj, w czasie II wojny światowej, na zalesionym terenie 23 kilometrów kwadratowych, w niewielkiej odległości od miasta, zbroiła się Trzecia Rzesza.

Produkowano tu nitroglicerynę, trotyl i wykorzystywany m.in. w pociskach V1 dinitrobenzen.

Do zwiedzania udostępnionych jest 7 budynków linii produkcyjnej. Liczącą blisko 2 kilometry trasę można zobaczyć tylko z przewodnikiem. Interaktywna, multimedialna ekspozycja umożliwia poznanie procesu produkcji nitrogliceryny oraz historii uzbrojenia, począwszy od broni białej, a kończąc na atomowej. Regionalnym akcentem wystawy jest historia bydgoskiego oddziału Armii Krajowej i jego udziału w zwycięstwie nad hitlerowcami oraz zbiory dotyczące pracy przymusowej na terenie DAG Fabrik Bromberg. Liczne multimedia, kopie broni oraz specjalnych ubrań robotników fabryki DAG, dostępne na wystawie, pomagają wczuć się w klimat tamtego okresu. Szczególnie poruszają „Okruchy przeszłości” – relacje osób zatrudnionych w byłej niemieckiej fabryce zbrojeniowej koncernu DAG w Bydgoszczy w latach 1939–1945.

Exploseum znajduje się na szlaku Wody, przemysłu i Rzemiosła TeH2o w Bydgoszczy.

WARZElNIA pIWA BYDGosZCZ Warzelnia piwa Bydgoszcz ul. Poznańska 8 tel. +48 601 068 073 www.warzelniapiwa.pl Lokal otwarty jest codziennie od godziny 12.00.

Warzelniane sekrety – dla grup zorganizowanych po wcześniejszej rezerwacji.

Czas zwiedzania (spotkanie z piwowarem) – 2 h

Warzelnia Piwa została otwarta w 2011 roku. Przed tutejszym piwowarem wyrosło nie lada zadanie, wynikające z miejscowych piwnych tradycji. Na terenie Bydgoszczy działało około 10 browarów oraz mniejszych punktów produkujących piwo. Dla tradycji warzelnianych największe znaczenie ma to, co działo się w tutejszym browarnictwie na przestrzeni XIX i XX stulecia.

Poza piwami warzonymi na miejscu bydgoszczanie raczyli się „złotym trunkiem” dostarczanym z innych browarów.

Mimo iż czas wymazał stare browary z krajobrazu miasta, Warzelnia Piwa Bydgoszcz dba o to, by pozostały w naszej pamięci.

Dziś zabytkowe wnętrza budynku przy ul. Poznańskiej 8 odsłaniają swój dobytek: miedzianą instalację warzelnianą, stylowe butelki, porcelanowe zamknięcia i inne pamiątki po bydgoskich browarach.

Można się tu napić warzonego na miejscu piwa o nazwach zaczerpniętych z tradycji: Kasztelan z Bydgoszczy, Pszeniczne młyńskie, Pils wenecki oraz Koźlak bydgoski.

Warto również posłuchać „Warzelnianych opowieści” podczas spotkań z piwowarem, który odsłania tajniki procesu warzenia piwa.

Warzelnia piwa Bydgoszcz znajduje się na szlaku Wody, przemysłu i Rzemiosła TeH2o w Bydgoszczy.

WYspA młYńsKA muzeum okręgowe im. leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy www.muzeum.bydgoszcz.pl Europejskie Centrum pieniądza ul. Mennica 4, tel. +48 52 585 99 18 Zbiory Archeologiczne ul. Mennica 2, tel. +48 52 585 99 05 Galeria sztuki Nowoczesnej ul. Mennica 8, tel. +48 52 585 99 03

Otoczony wodami Brdy skarbiec. Siedziba Mennicy Królewskiej, później – zasobny ośrodek młynarstwa.

I Wenecja Bydgoska – przed stu laty tętniące życiem centrum handlu i usług. Współcześnie Wyspa Młyńska jest dla bydgoszczan ulubionym miejscem na spacery, odpoczynek i rozrywkę. W jej scenerię idealnie wpisują się wszelkie plenerowe wydarzenia – koncerty, jarmarki, imprezy sportowe. W 1594 roku król Zygmunt III Waza nadał Stanisławowi Cikowskiemu przywilej zezwalający na otwarcie mennicy. Mennica, z krótkimi przerwami, funkcjonowała do 1686 roku.

Wyspa Młyńska zwana jest także wyspą muzeów.

Historię Wyspy oraz Mennicy Bydgoskiej zwiedzający mogą poznać na wystawach stałych w Europejskim Centrum Pieniądza. Znajdują się tutaj także Zbiory Archeologiczne – niepowtarzalny zbiór zabytków rzemiosła dawnego do czasów średniowiecznych.

Trafiając w progi Galerii Sztuki Nowoczesnej, koneserzy sztuki nowoczesnej mogą obejrzeć jedną z największych kolekcji prac polskich mistrzów malarstwa.

Wyspa młyńska znajduje się na szlaku Wody, przemysłu i Rzemiosła TeH2o w Bydgoszczy.

BARKA lEmARA miejskie Centrum Kultury w Bydgoszczy Barka jest na stałe zacumowana przy ul. Mostowej. tel. +48 503 584 840 www.mck-bydgoszcz.pl Godziny otwarcia: poniedziałek–piątek 10.00–18.00 weekend 12.00–16.00 Czas zwiedzania – 40 min

Barka towarowa – finówka duża, została zbudowana w 1937 roku w Stoczni i Warsztatach Mechanicznych Lloyda Bydgoskiego. Jej właściciel, Adolf Schmidt, zapłacił za nią kwotę 40 000 złotych i łącząc litery imion rodziców – Leona i Marianny, nazwał ją LEMARĄ.

Losy barki były burzliwe. Podczas okupacji, w 1940 roku, została przejęta na rzecz Niemiec, po wojnie trafiła w ręce Armii Czerwonej, jednak po interwencji rządu RP została zwrócona Polsce i upaństwowiona oraz zyskała nową nazwę: Ż–3007. Od 1982 roku pełniła funkcję koszar dla załóg dźwigu wydobywającego kruszywo w okolicach Białej Góry i Tczewa, by potem trafić do Szczecina jako pływające biuro Ekspozytury Żeglugi Bydgoskiej.

W 2006 roku chciano ją rozebrać, jednak dzięki Fundacji „Kanał Bydgoski” i Żegludze Bydgoskiej zdecydowano o odkupieniu barki. Dziś zaprasza do swoich ładowni i urokliwej kajutki z kuchnią, sypialnią i salonikiem.

Wiąże ze sobą losy rodzin szyperskich, przypominając podczas spotkań edukacyjnych i wydarzeń kulturalnych o świetności bydgoskich stoczni, żeglugi śródlądowej i roli Kanału Bydgoskiego. Barkę najlepiej widać z mostu przy ul. Mostowej.

Barka lemara znajduje się na szlaku Wody, przemysłu i Rzemiosła TeH2o w Bydgoszczy.

spICHRZE NAD BRDą muzeum okręgowe im. leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy spichrze nad Brdą ul. Grodzka 7–11 tel. +48 52 585 99 74 www.muzeum.bydgoszcz.pl Godziny otwarcia: w sezonie letnim (kwiecień–październik) wtorek, środa, piątek 10.00–18.00, czwartek 10.00–19.00 weekend 11.00–18.00, poniedziałek – nieczynne w sezonie zimowym (listopad–marzec) wtorek, środa, piątek 9.00–16.00, czwartek 9.00–18.00 weekend 10.00–16.00, poniedziałek – nieczynne Czas zwiedzania – 1 h

Kompleks magazynów zbożowych wpisuje się w historię infrastruktury przemysłowej zlokalizowanej po obu stronach Brdy. Budynki spichrzy przez ponad 150 lat służyły celom magazynowym i tranzytowoprzeładunkowym. Spichlerz holenderski, który mieści się przy ul. Grodzkiej 7, został wzniesiony w latach 1802–1803 przez kupca Samuela Gottloba Engelmanna.

Spichlerz przy ul. Grodzkiej 9 powstał w latach 1790–1803 na miejscu murowanej kamienicy z 1627 roku. Spichlerz przy ul. Grodzkiej 11 wzniesiono w latach 1794–1799 na parceli, gdzie przed 1774 rokiem znajdował się browar należący do jezuitów. Oprócz nich istniały jeszcze dwa inne, przy ul. Grodzkiej 13 i 15, przylegające do Rybiego Rynku – oba spłonęły w 1960 roku. Dwa z ocalałych spichrzy, przy Grodzkiej 9 i 11, w 1964 roku zostały przeznaczone na potrzeby Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego. Trzeci, pod numerem 7, przekazano w 1993 roku. O historii bydgoskiego rzemiosła i przemysłu można dowiedzieć się na interaktywnej wystawie stałej „Od Starego Rynku do Placu Wolności. Spacer ulicami międzywojennej Bydgoszczy”.

spichrze nad Brdą znajdują się na szlaku Wody, przemysłu i Rzemiosła TeH2o w Bydgoszczy.

muZEum FARmACJI ApTEKI „poD łABęDZIEm” W BYDGosZCZY muzeum Farmacji Apteki „pod łabędziem” ul. Gdańska 5 tel. +48 52 322 01 87 Zwiedzanie po wcześniejszym uzgodnieniu terminu w godzinach pracy apteki. poniedziałek–piątek 8.00–20.00 sobota 8.00–14.00 Czas zwiedzania – 1 h

Dziś przy jednej z głównych ulic Bydgoszczy, na zapleczu Apteki „Pod Łabędziem”, odnajdziemy miejsce, w którym zatrzymał się czas. To Muzeum Farmacji, w którego skład wchodzi zielarnia, biblioteka, receptura oraz laboratorium galenowe.

Dawna linia technologiczna laboratorium galenowego to prawdziwa duma zarządcy. Zachowała się w stanie umożliwiającym ponowny rozruch, co stawia bydgoskie Muzeum Farmacji na pierwszym miejscu w Polsce.

Nikt bowiem nie posiada tak unikatowego zabytku farmaceutycznej techniki, znajdującego się przy tym w swej pierwotnej lokalizacji. 7 tysięcy eksponatów, w tym np. automatyczna tabletkarka firmy Fritz Kilian z 1905 roku oraz kilka tysięcy książek, opowiada bogate dzieje aptekarstwa. Muzeum Farmacji posiada też pamiątki po wyrosłej z tradycji aptekarskich firmie Pharmachemia, która zasłynęła wyrobami kosmetycznymi, zwłaszcza cenionym przez bydgoszczanki kremem do twarzy Halina. W części sprzedażnej warto zobaczyć stylowe (neomanierystyczne) meble z motywem łabędzia, pozyskane z Apteki „Pod Łabędziem” w Toruniu.

muzeum Farmacji Apteki „pod łabędziem” w Bydgoszczy znajduje się na szlaku Wody, przemysłu i Rzemiosła TeH2o w Bydgoszczy.

KANAł BYDGosKI muzeum Kanału Bydgoskiego im. sebastiana malinowskiego przy Zespole szkół ogólnokształcących nr 3 w Bydgoszczy ul. Nowogrodzka 3 tel. +48 693 765 075 www.kanalbydgoski.pl

W mieście nad Brdą, Wisłą i Kanałem Bydgoskim woda dawała ludziom życie, zapewniając pracę i dobrobyt.

Tu rodziły się wielkie biznesy i rozkwitało rzemiosło.

Kanał Bydgoski połączył Bydgoszcz z Nakłem oraz dorzecza Wisły i Odry poprzez ich dopływy. Decyzją Fryderyka Wielkiego, władcy Prus, wiosną 1773 roku rozpoczęto jego budowę, a już we wrześniu 1774 roku Kanał, wraz z dziesięcioma śluzami, był gotowy do użytku. Na początku XX wieku Kanał przebudowano, budując nowy odcinek, którego początek wyznacza śluza Okole. W ten sposób wydzielono Stary Kanał Bydgoski.

Podczas spaceru plantami (o powierzchni 47 ha), zaordynowanymi przez Conrada Petersona, jednego z budowniczych Kanału, miniemy zabytkowe śluzy: IV – przy ul. Wrocławskiej, V – przy ul. Czarna Droga i VI – przy ul. Bronikowskiego. Obecnie Kanał Bydgoski (o długości 24,77 km i szerokości 28–30 m) jest częścią Bydgoskiego Węzła Wodnego i magistrali wodnej E–70, łączącej zachód Europy ze wschodem. Jego rewitalizacja odmieniła Bydgoszcz, na nowo zwracając oblicze miasta ku wodzie.

Kanał Bydgoski znajduje się na szlaku Wody, przemysłu i Rzemiosła TeH2o w Bydgoszczy.

muZEum KANAłu BYDGosKIEGo muzeum Kanału Bydgoskiego im. sebastiana malinowskiego przy Zespole szkół ogólnokształcących nr 3 w Bydgoszczy ul. Nowogrodzka 3 tel. +48 693 765 075 www.muzeumkanalu.pl Godziny otwarcia: wtorek–piątek 8.30–15.30 Możliwość zwiedzania w weekendy po uprzednim uzgodnieniu.

Czas zwiedzania – 45 min

Niewielki gospodarczy budynek położony na dziedzińcu III Liceum Ogólnokształcącego po remoncie został przeznaczony na siedzibę Muzeum. Placówka gromadzi zdjęcia i eksponaty związane z Kanałem Bydgoskim.

Można tu zobaczyć makiety: Kanału Bydgoskiego wg planu Lindnera z 1800 roku, śluzy trapezowej, śluzy Okole, a także mundury marynarzy i szyprów żeglugi śródlądowej, hamburkę – wioślarską dębową łódź z 1920 roku, którą pływano po Brdzie i Kanale jeszcze w II połowie XX wieku. Warto również wziąć udział w tutejszych lekcjach historii prowadzonych przez Tomasza Izajasza (od 2008 roku pełniącego funkcję kustosza). Muzeum znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie tzw. Starego Kanału, otoczonego unikatowymi plantami z bogatym starodrzewem.

Urokliwy park kryje wiele ciekawych wspomnień.

Muzeum Kanału czyni starania o to, by planty ponownie stały się powodem do dumy i wizytówką Bydgoszczy, miejscem koncertów muzycznych oraz przestrzenią plenerów malarskich i fotograficznych odkrywających urodę miasta widzianą z perspektywy wody.

muzeum Kanału Bydgoskiego znajduje się na szlaku Wody, przemysłu i Rzemiosła TeH2o w Bydgoszczy.

INTRolIGAToRNIA

WoJEWóDZKIEJ I mIEJsKIEJ BIBlIoTEKI puBlICZNEJ W BYDGosZCZY Wojewódzka i miejska Biblioteka publiczna im. dr. W. Bełzy w Bydgoszczy, Introligatornia ul. Długa 39 tel. +48 52 33 99 225, +48 52 328 73 90 www.biblioteka.bydgoszcz.pl Godziny otwarcia: każdy czwartek 12.00–15.00 pierwszy czwartek miesiąca 12.00–17.00 Czas zwiedzania – 30 min

Sztuka introligatorska należy do zanikających zawodów, dlatego działająca przy Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej introligatornia jest naturalnym spadkobiercą miejscowego rzemiosła, które w Bydgoszczy miało liczną reprezentację, złożoną z samodzielnych mistrzów oraz czeladników.

Gdy przechodnie zatrzymują się przy ulicy Długiej 39 w Bydgoszczy, zaciekawieni niezwykłą witryną, na której prezentowane są sprzęty introligatorskie, nie przypuszczają nawet, że w głębi pomieszczenia nadal pracują biblioteczni introligatorzy. Wewnątrz znajdują się liczne zabytkowe maszyny. Każdy wolumin, który zyskał oprawę w tutejszej introligatorni, skrywa sekret w postaci stemplowanych sygnatur. To dzięki nim wiadomo, kiedy książkę oprawiono, a od 1931 roku także kto tego dokonał, bowiem każdy introligator pozostawiał ślad w postaci maleńkiej pieczątki ze swoim inicjałem.

W Bydgoszczy nadal przywraca się blask starym książkom i daje im nowe życie.

Introligatornia znajduje się na szlaku Wody, przemysłu i Rzemiosła TeH2o w Bydgoszczy.

HAlA pomp miejskie Wodociągi i Kanalizacja w Bydgoszczy sp. z o.o. muzeum Wodociągów w Bydgoszczy, Hala pomp ul. Gdańska 242 tel. +48 882 050 656 www.muzeum.mwik.bydgoszcz.pl Godziny otwarcia: poniedziałek–czwartek 11.00–16.00 weekend 13.00–17.00 Czas zwiedzania – 1,5 h

Budynki w Lesie Gdańskim zaprojektował w 1899 roku berliński architekt Franz Marschall. Rozległa parcela zamknięta została efektownym ogrodzeniem. Jako pierwsze powstały budynki pompowni, studni zbiorczej i gazometrów. Staranna oprawa architektoniczna bydgoskiego przedsiębiorstwa wodociągowego świadczy o ogromnym znaczeniu tej inwestycji dla ówczesnych władz miasta. Można tutaj zobaczyć zabytkowe hydranty, zdroje uliczne, pompy, a także replikę średniowiecznego rurmusa – urządzenia, które służyło w XVI wieku do dostarczania do Bydgoszczy wody czerpanej z rzeki Brdy.

Popularnością wśród zwiedzających cieszy się także 15-metrowy model piętrowego kanału wodno-ściekowego z końca XIX wieku, stanowiący odwzorowanie analogicznych budowli znajdujących się pod ziemią.

Pięknymi witrażami zachwyca zbudowana w 1900 roku Hala Pomp, wykorzystywana obecnie w celach muzealnych oraz jako sala konferencyjna, wystawiennicza i koncertowa. Od wielu lat odbywa się tu Festiwal Muzyki Kameralnej „Muzyka u Źródeł”.

Hala pomp znajduje się na szlaku Wody, przemysłu i Rzemiosła TeH2o w Bydgoszczy.

WIEżA CIśNIEń miejskie Wodociągi i Kanalizacja w Bydgoszczy sp. z o.o. muzeum Wodociągów w Bydgoszczy, Wieża Ciśnień ul. Filarecka 1 tel. +48 882 050 656 www.muzeum.mwik.bydgoszcz.pl Godziny otwarcia: poniedziałek–czwartek 11.00–16.00 weekend 13.00–17.00 Czas zwiedzania – 1 h

Stała ekspozycja prezentuje m.in. drewniane rury wodociągowe, żetony na wodę, wyposażenia dawnych łazienek i toalet, archiwalne zdjęcia oraz dokumenty.

W Wieży działa również Galeria Sztuki. Dla zwiedzających dostępny jest taras widokowy, gdzie z wysokości 38 metrów można podziwiać panoramę miasta. U podnóża rozpościera się park im. Henryka Dąbrowskiego, położony między ulicami: Filarecką, Grudziądzką, Podgórną i Stromą, który powstał w 1832 roku z inicjatywy prezydenta Regencji Bydgoskiej Carla Christiana Ferdinanda von Wissmanna i nosił jego imię do 1920 roku.

Wieża była ważnym elementem budowy prostej, jednostrefowej sieci wodociągowej. Woda czerpana ze złóż wodonośnych w Lesie Gdańskim, przy pomocy pomp ssąco-tłoczących, napędzanych silnikami gazowymi, przetłaczana była do Wieży. Zadaniem zbiornika wyrównawczego o pojemności 1260 m3 było wyrównywanie wahań między produkcją wody a jej poborem przez mieszkańców. Dzięki temu miasto mogło korzystać z wody bez przerw i ograniczeń. W 1990 roku, po 90 latach użytkowania, Wieża została wyłączona z systemu wodociągowego.

Wieża Ciśnień znajduje się na szlaku Wody, przemysłu i Rzemiosła TeH2o w Bydgoszczy.

muZEum mYDłA I HIsToRII BRuDu muzeum mydła i Historii Brudu ul. Długa 13–17 tel. +48 52 515 70 15 www.muzeummydla.pl Godziny otwarcia: codziennie 10.00–18.00 Grupy zorganizowane po wcześniejszej rezerwacji.

Czas zwiedzania – 1 h

Muzealna opowieść o metodach dbania o higienę jest uniwersalna, ale mocno osadzona w miejskich realiach.

Muzeum nawiązuje do bydgoskiego przemysłu mydlarskiego. Można tutaj zobaczyć średniowieczną łaźnię, XIX-wieczny pokój kąpielowy, urządzenia służące do mycia, maglownice, pralki, suszarki, bogatą kolekcję mydeł z różnych zakątków świata i form do ich produkcji, dokumenty dotyczące metod i rytuałów higienicznych oraz przedwojenne reklamy środków czystości.

Eksponatów można dotknąć, powąchać, a nawet samodzielnie przygotować mydełko. Muzeum przywołuje w swoich opowieściach pamięć o służących higienie fabrykach na terenie XVIII-, XIX- i XX-wiecznej Bydgoszczy. Jedna z nich mieściła się na rogu dzisiejszych ulic Podwale i Magdzińskiego.

W „higieniczny” krajobraz Bydgoszczy w okresie XX-lecia międzywojennego wpisuje się założona w 1931 roku przy ul. Kraszewskiego 20 firma funkcjonująca najpierw jako „Persil” Polska Spółka Akcyjna Bydgoszcz a od 1969 roku jako Bydgoskie Zakłady Chemii Gospodarczej „Pollena”, z jej sztandarowym wyrobem – proszkiem do prania „Pollena”.

muzeum mydła i Historii Brudu znajduje się na szlaku Wody, przemysłu i Rzemiosła TeH2o w Bydgoszczy.

muZEum FoToGRAFII Wyższa szkoła Gospodarki w Bydgoszczy muzeum Fotografii w Bydgoszczy ul. Królowej Jadwigi 14 tel. +48 52 567 00 07 muzeumfoto.byd.pl Godziny otwarcia: wtorek–piątek 10.00–18.00, sobota 10.00–15.00 Czas zwiedzania – 1 h

Bydgoszcz od dawna i w szczególny sposób związana jest z fotografią. Patronem Muzeum Fotografii WSG jest Marian Dziatkiewicz, który w 1925 roku przy ulicy Garbary 3 założył Fabrykę Płyt Fotograficznych ALFA. Muzeum w swoich zbiorach posiada blisko cztery tysiące eksponatów związanych z fotografią dawną i dzisiejszą. Na stałą ekspozycję, którą można oglądać codziennie poza niedzielami i poniedziałkami, składają się także powiększalniki i stare fotografie, w tym unikatowe zdjęcia Jana Bułhaka i Edwarda Hartwiga. Są tutaj również kamery filmowe, projektory, rozmaite akcesoria, jak również książki i czasopisma o tematyce fotograficznej, a wśród nich białe kruki: „Almanach Fotografii Wileńskiej” z 1931 roku oraz seria miesięczników „Fotograf Bydgoski” z lat 1925–1930, słowem, wszystko, co ciekawe. Dysponując zapleczem technicznym oraz profesjonalnym atelier, Muzeum od kilku lat prowadzi warsztaty, cieszące się niegasnącą popularnością nie tylko wśród bydgoszczan. W 2010 roku utworzono również Bydgoską Akademię Fotografii o profilu artystycznym – jedyną taką formę edukacji w regionie.

muzeum Fotografii znajduje się na szlaku Wody, przemysłu i Rzemiosła TeH2o w Bydgoszczy.

FABRYKA oBRABIAREK Do DREWNA Fabryka obrabiarek do Drewna sp. z o.o. ul. Nakielska 53 tel. +48 662 292 926 www.fod.com.pl Zwiedzanie po wcześniejszym kontakcie telefonicznym.

Czas zwiedzania – 1 h

Dawna Fabryka Maszyn C. Blumwe i Syn wyrosła w 1865 roku z małego warsztatu przy ul. Jagiellońskiej 12. W 1900 roku zatrudniała 350 osób i miała przedstawicielstwa w Berlinie i Kolonii.

Wyprodukowane w Bydgoszczy maszyny importowali Holendrzy, Francuzi, Włosi, Turcy, Grecy, Brazylijczycy, Rosjanie, Chińczycy i Japończycy. Parcela przy ul. Nakielskiej 53 wyróżnia się zabudową przemysłową z końca XIX wieku: dawnym budynkiem mieszkalno-biurowym, halą montażu i tokarnią (dziś magazyn i portiernia). Hala jest największym zachowanym i najbardziej atrakcyjnym architektonicznie budynkiem przemysłowym miasta, który do dziś realizuje swą pierwotną funkcję. W eksploatacji jest nadal prasa hydrauliczna do montażu traków z ok. 1900 roku.

Będąc w okolicy, warto także zwrócić uwagę na znajdujący się w pobliżu Fabryki budynek przy ul. Nakielskiej 47. W 1898 roku Wilhelm Blumwe wybudował willę w stylu architektury malowniczej, z przeznaczeniem na przedszkole dla dzieci pracowników.

Dziś mieści się tu przychodnia „Wilczak”.

Fabryka obrabiarek do Drewna znajduje się na szlaku Wody, przemysłu i Rzemiosła TeH2o w Bydgoszczy.

DAWNA GAZoWNIA mIEJsKA oBECNIE: polsKA spółKA GAZoWNICTWA sp. Z o.o. polska spółka Gazownictwa sp. z o.o.

Zakład w Bydgoszczy ul. Jagiellońska 42 tel. +48 693 296 075 www.psgaz.pl Zwiedzanie po wcześniejszym kontakcie telefonicznym.

Czas zwiedzania – 1 h

Historia Dawnej Gazowni Miejskiej jest nierozerwalnie związana z Bydgoszczą i jej rozwojem gospodarczym.

Od początku, tj. od października 1860 roku, Gazownia służyła miastu i jego mieszkańcom, dostarczając gaz węglowy (tzw. świetlny) do oświetlania ulic i budynków, a po 1880 roku dla przemysłu i gospodarstw domowych.

Od lipca 1910 roku wydawała bezpłatną gazetę prezentującą techniczne nowości z dziedziny gazownictwa, fachowe porady i odpowiedzi na listy czytelników. Na jej terenie działał sklep z artykułami gospodarstwa domowego „na gaz”. W tym czasie Gazownia w Bydgoszczy była największą na Pomorzu i jedną z największych w Polsce pod względem wielkości i ilości produkowanego gazu. Szybko odbudowana po zniszczeniach wojennych, już w lutym 1945 roku dostarczyła paliwo miastu. W latach 80. wymieniła gaz węglowy na gaz ziemny. Zmodernizowana pod koniec XX wieku, łączy w sobie historię i nowoczesność.

Tradycję Dawnej Gazowni Miejskiej w Bydgoszczy kontynuuje Polska Spółka Gazownictwa sp. z o.o., Zakład w Bydgoszczy, jej naturalny spadkobierca.

Dawna Gazownia miejska znajduje się na szlaku Wody, przemysłu i Rzemiosła TeH2o w Bydgoszczy.