Dutch Water Mining

am Kr

m

er

erak Volk

Sc

held e - R ij n k a

naa l

Dutch Water Mining Potentie van een zuiverend landschap van overvloed

Publieksversie Zoommeer

Markiezaatsmeer

Dutch water mining Potentie van een zuiverend landschap van overvloed

Publieksversie

Inzending Delta Water Award april 2012

Inhoudsopgave

1

Samenvatting

Inleiding

10

1.1 Team ‘Dutch Water Mining’ 1.2 Delta Water Award 1.3 Status rapportage en leeswijzer

11 12 13

Dutch Water Mining: Keteninnovatie op basis van bewezen technieken

16

2.1 Bestaande technieken vormen een nieuwe keten 2.2 Planten, wieren en schelpdieren vormen de biologische productiemotor 2.3 Uitwerking pilot 2.4 Zoekgebied voor pilot en productielocaties 2.5 Productie in Volkerak Zoommeer

17 19 21 25 25

Dutch Water Mining: een veelzijdige oplossing

28

3.1 Blauwalgoverlast door overschot aan fosfaat 3.2 Waterkwaliteit verbetert, blauwalgoverlast voorbij 3.3 Prettig wonen, werken en recreëren 3.4 Kansen voor de regionale biobased economy 3.5 Kenniscentrum fosfaatrecycling

29 29 33 36 39

2

3

4

Beperkte investeringen, grote maatschappelijke meerwaarde 42

2

4.1 Businesscase pilots 4.2 Businesscase productiefase 4.3 Maatschappelijke kosten-batenanalyse 4.4 Vergelijking met andere oplossingen en risico’s

Delta Water Award

43 46 49 51

5

Van Prijsvraag naar Productie

54

Bijlagen

72

5.1 Overtuigd van mogelijk succes 5.2 Keten wordt consortium 5.3 Betrekken van de omgeving 5.4 Projectorganisatie 5.5 Planning en fasering

55 59 63 69 69

Bijlage 1 Voorkomende wieren en planten Volkerak Zoommeer Bijlage 2 Schelpdieren in het Volkerak Zoommeer Bijlage 3 Fosfaat invangpotentie schelpdieren en planten Bijlage 4 Waterkwaliteitsmodel Bijlage 5 Uitgangspunten Maatschappelijke Kosten Baten Analyse en Business Case Bijlage 6 Overzicht geraadpleegde instanties

72 73 74 76 79 81

Referenties Voetnoten Colofon

Dutch Water Mining

3

Samenvatting

De blauwalg in het Volkerak Zoommeer zorgt jaarlijks voor veel overlast. In de zomerperiode zijn giftig water en stank een hinderlijk fenomeen voor iedereen die op of rond het water leeft en werkt. Met de techniek Dutch Water Mining, verdwijnt de blauwalgoverlast. Het meer wordt aantrekkelijk en gezond en biedt veel kansen voor wonen, werken en recreĂŤren. Voor de omliggende landbouwbedrijven ontstaat de zekerheid van een betrouwbare zoetwaterbron.

Dutch Water Mining Dutch Water Mining bestaat uit een uitgebalanceerde combinatie van een aantal bewezen processen en technieken uit de aquatische ecologie, de landbouw en de energiewereld. Het resultaat is een nieuwe productieketen die ingezet wordt om een waterkwaliteitsprobleem op te lossen en de fosfaatkringloop te sluiten. Het basisidee betreft de

4

Delta Water Award

biologische productie en oogst van waterplanten en schelpdieren. Met de productie wordt fosfaat vastgelegd en met de oogst ervan halen we deze grondstof uit het water. Hiermee wordt de belangrijkste veroorzaker van blauwalg verwijderd. Dit fosfaat is in onze ogen geen waardeloos restproduct, maar een schaarser wordende grondstof voor voedselproductie.

Hierbij ontstaan ook nog interessante nevenproducten, zoals biobrandstof en energie. Het concept Dutch Water Mining is in het kader van de prijsvraag Delta Water Award uitgewerkt voor de casus met een zoet Volkerak Zoommeer. Dutch Water Mining is ook toepasbaar in zoute condities en op andere locaties met te voedselrijk water, zoals bijvoorbeeld het Markiezaatsmeer. Indien een zoet Volkerak wordt nagestreefd, dan lijkt onze aanpak een goede oplossing te bieden met kansen voor de toekomst.

Het mes snijdt aan meerdere kanten Dutch Water Mining heeft dus positieve effecten op:

• Waterkwaliteit in het Volkerak Zoommeer Voor een productieomgeving van 1.570 ha wijzen eerste eenvoudige berekeningen op een mogelijke maximale verlaging van de fosfaatconcentratie met 48% (tot 0,06 mg P/l jaargemiddeld). Bij de productie op een oppervlak van 670 ha. zal zelfs de KRW-norm van 0,093 mg/l al gehaald worden. De blauwalgoverlast zal hierdoor tot het verleden behoren.

• Kwaliteit wonen, werken en recreëren

Doordat het meer weer vrij van de blauwalgoverlast is, ontstaat een rijker landschap met volop recreatieve mogelijkheden. Daarnaast stagneren ontwikkelingen aan de randen van het meer niet meer door de stankoverlast en kunnen landbouw en industrie 365 dagen per jaar gebruik maken van het water. Dit is goed voor de regionale werkgelegenheid.

• Biobased economy

Biologisch materiaal als basis voor nutriënten en energie, in een omgeving die aantrekkelijk is om in te wonen en te werken. Dutch Water Mining biedt bestaande bedrijven verdere ontwikkelingsmogelijkheden en trekt nieuwe bedrijven aan die deelnemen in de productieketen.

• Kennisontwikkeling sluiting fosfaatcyclus

Kennisontwikkeling over het terugwinnen, verwerken en weer toepassen van deze schaarse grondstof is nu cruciaal om een robuuste toekomstige voedselvoorziening te garanderen. Deze kennis is ook inzetbaar in andere delen van Nederland en wereldwijd exporteerbaar. Hiermee kan de Zuidwestelijke Delta zich krachtig profileren als een kenniscluster op het gebied van de Deltatechnologie (een van de topsectoren waarin het huidige kabinet wil investeren).

Van pilots naar productie Om de Dutch Water Mining keten te testen, verder uit te werken en te optimaliseren wil team ‘Dutch Water Mining’ een pilot op een aantal locaties in het Volkerak Zoommeer ontwikkelen. De pilots leveren meer informatie over de beste wijze waarop waterplanten en schelpdieren gekweekt kunnen worden en optimaliseren de oogstmethoden. Daarnaast is de pilot uitermate geschikt om de effecten van Dutch Water Mining beter in kaart te krijgen. Niet alleen de fosfaatinname en daarmee de verbetering van de waterkwaliteit.

Ook de commerciële effecten zoals opbrengst van fosfaat, energie en eventueel andere producten kunnen nauwkeurig in kaart worden gebracht In het Volkerak Zoommeer zijn niet alle plekken geschikt voor het toepassen van Dutch Water Mining.

Indien rekening gehouden wordt de belangrijkste productiefactoren, kan maximaal 1.570 hectare als potentieel productiegebied aangewezen worden.

Met 670 hectare wordt de KRW-norm al gehaald.

Andere interessante locaties in de Zuidwestelijke Delta zijn de Binnenschelde en het Markiezaatsmeer.

Op basis van uitgebreid literatuuronderzoek wordt verwacht dat per hectare 60 ton (schede)fonteinkruid geoogst kan worden. Dit komt overeen met 7,8 ton droge stof biomassa. Het energiepotentieel van elke ton droge stof is gelijk aan 14 GJ: iets meer dan het jaarlijkse elektriciteitsverbruik van een huishouden. De verwerkingsmethode is bepalend voor de hoeveelheid te benutten energie.

Bij een succesvolle pilot wordt de productiefase voorbereid en geleidelijk opgestart. Het streven is dat in 2015/2016 de volledige productiecapaciteit van het Volkerak Zoommeer wordt benut. De verwachting is dat enkele jaren daarna de KRW norm voor fosfaat zal zijn gehaald en dat daarmee de belangrijkste driver voor de blauwalgoverlast in het Volkerak Zoommeer is verdwenen.

Dutch Water Mining

5

Beperkte investeringen, grote maatschappelijke meerwaarde Dutch Water Mining vraagt om een eenmalige investering om een productielocatie in te richten en alle schakels in de keten in gereedheid te brengen.

Daarna zijn alleen exploitatiekosten nog aan de orde. De maatschappelijke baten overstijgen de kosten waarschijnlijk aanzienlijk, een maatschappelijk rendement dat mogelijk kan oplopen tot ruim 25 miljoen euro en een kosten-batenverhouding tussen de 0,7 en 4,9 (bij 670 ha) resulteren uit de analyse. Als Dutch Water Mining wordt ingezet als tussenstap naar een zout Volkerak, dan resteert nog steeds een positieve kosten-batenverhouding van 0,3 tot 3,2.

Dat is een unicum: alle eerdere initiatieven om blauwalg te bestrijden in het Volkerak Zoommeer leidden tot negatieve maatschappelijke kosten-batensaldi en vereisten aanzienlijk grotere investeringen.

Een eerste stap om meer grip op de effecten te krijgen, grootschalige productie voor te bereiden en internationale interesse te wekken wordt gedaan met het draaien van de pilot. De kosten hiervoor liggen in totaal op circa 5 miljoen euro. Een beperkte investering met een grote kans op maatschappelijk rendement en de internationaal unieke kennisontwikkeling.

Dutch Water Mining is daarmee (nog) geen commercieel rendabel concept. Subsidie is nodig om het concept van de grond te krijgen. Maatschappelijk gezien biedt het project echter grote kansen en lijkt een subsidie gerechtvaardigd.

Volledige keten aan tafel De kracht van Dutch Water Mining is dat het een oplossing biedt voor een groot maatschappelijk en economisch probleem (blauwalgoverlast) door middel van een interessante business case. Dit stopt echter niet bij biologische productie en oogst om daarmee de fosfaat uit het water te halen. De oogst wordt verwerkt

6

Delta Water Award

tot onder andere biogas en kunstmest waardoor het naast een maatschappelijke doel ook een direct commercieel doel krijgt. Om de commerciĂŤle afzet te garanderen is het van belang dat alle schakels maar vooral de afnemers aan tafel komen. Want zonder afzet geen productie.

Een stevig consortium kenmerkt zich doordat alle partijen een gezamenlijk doel nastreven, een gezamenlijk belang hebben. Dit doel moet door alle partijen gezamenlijk bepaald worden. Natuurlijk is er een stip op de horizon waardoor partners getriggerd worden zich aan te sluiten bij het consortium. In dit geval is dat Dutch Water Mining als succesvolle business case ontwikkelen om de blauwalg in het Volkerak Zoommeer te bestrijden en de biobased economy van de Zuidwestelijke Delta te versterken.

Communicatie kan hierbij nadrukkelijk als hulpmiddel dienen. Het is hierbij heel belangrijk om op het juiste moment de juiste informatie te verstrekken. Ook is de toon en wijze van communiceren belangrijk. Voor de ontwikkeling en realisatie van Dutch Water Mining is op basis van een uitgebreide stakeholderanalyse een communicatiestrategie opgesteld die separate doelstellingen kent per doelgroep.

Figuur 1. Het mes snijdt aan meerder kanten

Dutch Water Mining

7

8

Delta Water Award

Dutch Water Mining

9

1

Inleiding

In deze rapportage licht het team ‘Dutch Water Mining’ haar inzending voor de Delta Water Award toe en legt zij uit waarom het vernieuwende idee van Dutch Water Mining de Zuidwestelijke Delta versterkt. In dit eerste hoofdstuk stelt het team ‘Dutch Water Mining’ zich voor en worden de activiteiten die in het kader van de prijsvraag zijn uitgevoerd toegelicht. Het hoofdstuk gaat verder in op het doel en de status van dit rapport en eindigt met een leeswijzer.

Figuur 2. Impressie Aquahoeve

Dutch water mining in het kort De blauwalg in het Volkerak Zoommeer zorgt jaarlijks voor veel overlast. In de zomerperiode zijn giftig water en stank een hinderlijk fenomeen voor iedereen die op of rond het water leeft en werkt. Met de techniek Dutch Water Mining, kunnen we de blauwalgoverlast laten verdwijnen. Het meer wordt aantrekkelijk en gezond en biedt veel kansen voor wonen, werken en recreëren. Voor de omliggende landbouwbedrijven ontstaat de zekerheid van een betrouwbare zoetwaterbron.

Het basisidee van Dutch Water Mining bestaat uit een uitgebalanceerde combinatie van biologische productie en oogst van waterplanten en schelpdieren. Met de productie wordt fosfaat vastgelegd en met de oogst ervan halen we deze grondstof uit het water. Hiermee wordt de belangrijkste veroorzaker van blauwalg verwijderd. Dit fosfaat is in onze ogen geen waardeloos restproduct, maar een schaarser wordende grondstof voor voedselproductie.

Juist deze visie maakt Dutch Water Mining innovatief en vooruitstrevend. Met toepassing van bewezen technieken en het slim verbinden van innovatieve partijen, sluit Dutch Water Mining de fosfaatcyclus en biedt zo een uitweg uit de fosfaatcrisis. Hierbij ontstaan ook nog interessante nevenproducten, zoals biobrandstof en energie.

Het mes van Dutch Water Mining snijdt dus aan meerdere kanten: het biedt een oplossing voor het blauwalgprobleem en draagt bij aan het garanderen van de mondiale voedselvoorziening. Tegelijkertijd ontstaat er een geheel nieuwe productielijn binnen de biobased economy in de Zuidwestelijke Delta en wordt Nederland opnieuw op de kaart gezet met een innovatief exportproduct dat toepasbaar is in zowel zoete als zoute waterdelta´s in de wereld. Indien een zoet Volkerak wordt nagestreefd, dan lijkt onze aanpak een goede oplossing te bieden met kansen voor de toekomst.

10

Delta Water Award

1.1 Team ‘Dutch Water Mining’ De naam van het team refereert aan de Hollandse kennis en kunde op het gebied van water- en deltatechnologie en de vrij beschikbare grondstoffen waar Dutch Water Mining gebruik van maakt. De voorbeelduitwerking richt zich op het Volkerak Zoommeer. Dit meer wordt voor grote delen van het jaar nauwelijks gebruikt, mede als gevolg van de blauwalg.

Het zoete water met daarin de voedingsstoffen stroomt in de huidige situatie ongebruikt naar zee. Met de uitvoering van het idee van team ‘Dutch Water Mining’ wordt het open landschap van de Zuidwestelijke Delta ingezet voor de winning van de voedingsstoffen en zuivering van het water.

Het team ‘Dutch Water Mining’ bestaat uit zes young professionals van vijf verschillende bedrijven, te weten: Edward van Os & Anja van de Kruijs van Infram INFRAM gaat voorop in de ontwikkeling van de leefomgeving van morgen. Wij adviseren en ondersteunen in projecten over de ontwikkeling, management en exploitatie van infrastructuur, water en de ruimtelijke omgeving. Vanuit verschillende disciplines dragen wij bij aan zowel de bestuurlijke en bedrijfsmatige, als functionele en technische aspecten van beleid, uitvoering en toezicht. In onze opdrachten werken we onder andere voor ministeries, provincies, waterschappen, kennisinstituten. Infram is in zowel binnen- als buitenland actief.

Menno de Pater van Decisio DECISIO is een onderzoeks- en adviesbureau gespecialiseerd in economische vraagstukken op onderwerpen die leven in de maatschappij. Belangrijke werkvelden zijn mobiliteit en infrastructuur, de ruimtelijke omgeving, duurzaamheid en de regionale economie. Decisio is toonaangevend op het gebied van maatschappelijke kosten-batenanalyses en levert

daarnaast haalbaarheidsstudies, marktanalyses, beleidsevaluaties en -visies op verschillende (beleids) terreinen. Met goed en gedegen onderzoek en advies wil Decisio haar bijdrage leveren aan een welvarende en duurzame Nederlandse samenleving.

Diana van Bokhoven van Imagro IMAGRO is een communicatieadviesbureau dat in haar denken en doen focus legt op strategie en creatie in agri, food en buitengebied. Onze professionals beheersen elk onderdeel van het communicatieproces.

Van positioneringssessies en brandingvraagstukken tot draagvlakcommunicatie en issuemanagement. We kijken creatief naar de grote lijn, maar richten tegelijk ons strategische oog op de creatieve uitwerking.

Het resultaat: de beste, meest onderscheidende communicatieoplossingen en de meest effectieve uitwerking. Voor communicatie die écht communiceert.

Bart Bomas van BVR BVR is een adviesbureau voor ruimtelijke vraagstukken. Onze werkzaamheden variëren van integrale en strategische toekomstvisies tot concrete gebiedsgerichte ontwerpen, voorzien van een realisatieof ontwikkelingsstrategie. BVR streeft naar het maken van doortimmerde en slimme ruimtelijke plannen en ontwikkelingsstrategieën. Onze kracht zit in de wisselwerking tussen inhoud, proces, ontwerp en realisatie. Door een enthousiasmerende aanpak en het voorleggen van inspirerende oplossingsrichtingen zijn wij in staat vastgelopen processen vlot te trekken en complexe ruimtelijke opgaven in Nederland tot een voor alle betrokken partijen uitstekend resultaat te brengen.

Marnix Poelman van IMARES, onderdeel van Wageningen UR IMARES is onderdeel van Wageningen UR, het levert kennis die nodig is voor het duurzaam beschermen, oogsten en ruimtegebruik van zee- en zilte kustgebieden (Marine Living Resource Management).

Dutch Water Mining

11

Daarin is IMARES de kennispartner voor overheden, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties voor wie marine living resources van belang zijn. Daarvoor doet IMARES strategisch en toegepast ecologisch onderzoek in perspectief van ecologische en economische ontwikkelingen.

T

E

A

M

O

V

E

R

V

L

O

E

D

EEN ZUIVEREND LANDSCHAP

VAN

OVERVLOED

Lange termijn fosfaatwinning in combinatie met ontwikkeling Volkerak-Zoommeer

4 mei 2011

1.2

Delta water award

Op vijf maart 2011 heeft team ‘Dutch Water Mining’ het projectidee ‘Zuiverend landschap van overvloed’ ingediend bij de jury van de Delta Water Award. De vraag van de jury was om een innovatief en duurzaam project te ontwikkelen dat de economische kracht van de Zuidwestelijke Delta versterkt. Het idee werd enthousiast ontvangen en samen met vier andere teams is team ‘Dutch Water Mining’ eind mei 2011 genomineerd voor de Delta Water Award.

Na nominatie heeft het team met veel energie gewerkt aan een verdere uitwerking van het projectidee. Het team is uitgebreid met enkele young professionals om de ontbrekende kennis aan te vullen. Naast veel deskresearch heeft het team ook met diverse stakeholders en mogelijke partners gesproken. Dit heeft geleid tot het uitgewerkte en aangescherpte projectplan dat het team 15 december 2011 heeft gepresenteerd aan de jury van de Delta Water Award. Met positieve woorden - volgens Wim Kuijken scoort het plan op innovatie een tien - en enkele kritische kanttekeningen is het team vervolgens aan de slag gegaan met het laatste product voor deze prijsvraag: het rapport dat nu voor u ligt.

Figuur 3. Het projectidee van mei 2011

12

Delta Water Award

In het idee van team ‘Dutch Water Mining’ komen de thema’s waarin de jury in het bijzonder geïnteresseerd is op integrale wijze terug: • Water voor landbouw en aquacultuur • Gebiedsontwikkeling aan de kust • Duurzame energie Juist door deze integrale benadering weet team ‘Dutch

Water Mining’ een robuust en duurzaam plan neer te leggen dat bij uitvoering een grote positieve impact zal hebben op de economie, de ecologie en de mensen in de Zuidwestelijke Delta. Deze conclusie hebben ook enkele stakeholders vanuit zowel overheid als bedrijfsleven getrokken, gezien het feit dat ze bereid zijn om mee te werken aan de uitvoering van het idee. Met deze wetenschap heeft het team ´Dutch Water Mining´ de ambitie uitgesproken om samen met potentiële partners de mogelijkheden te onderzoeken om het plan daadwerkelijk in uitvoering te brengen. Ongeacht de uitslag van de Delta Water Award hoopt het team dat ze de Deltacommissie als een van de partners mag verwelkomen.

1.3

voor de uitvoering te informeren over het plan. Daarmee vormt het rapport een uitgangspunt op basis waarvan een consortium van partners kan worden vormgegeven.

Voor de daadwerkelijke toepassing van Dutch Water Mining in Nederland is deze rapportage daarmee slechts een tussenproduct waarin de stand van zaken van medio februari 2012 vastgelegd is.

Status rapportage en leeswijzer

Het doel van deze rapportage is tweeledig. Dit rapport is onderdeel van de producten die bij de inschrijving voor de Delta Water Award horen. Het rapport beschrijft in detail de techniek van Dutch Water Mining (hoofdstuk 2) en gaat uitgebreid in op de positieve effecten op waterkwaliteit, ecologie, (regionale) economie, energievoorziening, ruimtelijke ontwikkeling en kennisontwikkeling over fosfaatrecycling (hoofdstuk 3).

Belangrijk onderdeel is de maatschappelijke relevantie en de financiële haalbaarheid van het plan (hoofdstuk 4). Ook besteedt het rapport expliciet aandacht aan de wijze waarop het team samen met stakeholders en partners, nu al toewerkt naar concrete uitvoering van het plan (hoofdstuk 5). Als inzending voor de Delta Water Award is dit het eindrapport.

Zoals aangegeven is voor de uitwerking van het projectplan met veel stakeholders en mogelijke partners gesproken. Door de vele enthousiaste reacties is het team ervan overtuigd dat de techniek van Dutch Water Mining daadwerkelijk uitgetest zou moeten worden in de Zuidwestelijke Delta of op andere locaties in Nederland.Het tweede doel van deze rapportage is dan ook om het te gebruiken om (potentiële) partners Dutch Water Mining

13

14

Delta Water Award

Dutch Water Mining

15

2 Dutch Water Mining:

Keteninnovatie op basis van bewezen technieken Dutch Water Mining bestaat uit een uitgebalanceerde combinatie van een aantal bewezen processen en technieken uit de aquatische ecotechnologie, de aquacultuur, de landbouw en de energiewereld. Het resultaat is een nieuwe productieketen die ingezet wordt om een waterkwaliteitsprobleem op te lossen en de fosfaatkringloop te sluiten. Als positief bijproduct ontstaat onder andere energie. Dit hoofdstuk gaat in op deze nieuwe productieketen en beschrijft de pilots die nodig zijn om de techniek verder uit te werken en te optimaliseren. Het hoofdstuk eindigt met een indicatieve beschrijving van de pilot- en productielocaties die nodig zijn om Dutch Water Mining in volle productie ook daadwerkelijk de beoogde effecten te laten hebben.

Figuur 4. Een nieuwe productieketen

16

Delta Water Award

product

2.1 Bestaande technieken vormen een nieuwe keten

Dutch Water Mining is een keten die de winning van fosfaat uit water via biologische productie van plantaardige en dierlijke biomassa mogelijk maakt.

Deze biomassa wordt geoogst en verwerkt. Hierdoor worden nutriënten (onder andere fosfaat) uit het water onttrokken en via biomassa verwerkt tot energie en mest. Dit gebeurt in nutriëntrijke (vaak voor productie onbenutte) aquatische systemen, waardoor een positief effect op de waterkwaliteit wordt gerealiseerd.

Nutriënten vastleggen met biologische processen Er zijn nog geen toepassingen (op grote schaal) voor handen om nutriënten in aquatische ecosystemen, zoals stikstof en fosfaat, via andere wegen dan een biologische (visserij, kweek) vast te leggen en te winnen.

Om een maximaal rendement uit aquatische systemen te behalen is het daarom wenselijk de biologische productie op natuurlijke wijze in te zetten.

Veel watersystemen (zoet en zout) kennen een grote hoeveelheid fosfaten in verschillende vormen. Fosfaten zijn in de bodem gebonden, in algen vastgelegd en vrij in de waterkolom te vinden. Door het toepassen van Dutch Water Mining worden fosfaten uit de algenmatrix, de bodem en de waterkolom vastgelegd in organismen door biologische processen; (overschotten aan) nutriënten worden vastgelegd in plantaardige en dierlijke biomassa. Hiervoor worden kweekmethoden ingezet die oorspronkelijk vanuit andere sectoren en voor andere doeleinden zijn ontwikkeld. Er wordt voortgeborduurd op de kennis die is opgedaan in studies naar de verbetering van waterkwaliteit door het gebruik van schelpdieren of planten1. Dutch Water Mining combineert deze studies tot een nieuw productiesysteem.

Keten van Dutch Water Mining Door de kweek actief te beheren volgt een maximaal rendement en een maximale hoeveelheid biomassa en fosfaat in het gekweekte product. Het product

wordt machinaal geoogst. Dit resulteert in (zoetwater) biomassa die niet geschikt is voor menselijke consumptie, maar naar verwachting wel een aanzienlijke fosfaatopname kent. De gekweekte plantaardige biomassa wordt benut als biovergistingsgrondstof voor biogaswinning. De reststroom die uit het verwerkingsproces komt bevat o.a. fosfaten, welke via struvietbehandeling tot een benutbare fosfaatvorm (kunstmest) opgewerkt kunnen worden. Wellicht kunnen andere biobased producten uit de biomassa gewonnen worden. Hierover is nog te weinig bekend om het productiepotentieel te definiëren, deze kennis moet ontwikkeld worden.

Inzetbaar in zoet- en zoutwatermeren De kracht van het concept Dutch Water Mining is dat het inzetbaar is in vrijwel alle aquatische systemen waar een nutriëntoverschot is. Deze gebieden kunnen zowel zout als zoet zijn. Het vraagt wel maatwerk op het gebied van mogelijke productieorganismen en de invulling van de precieze verwerkingsmogelijkheden.

Hierdoor is Dutch Water Mining een aan te passen kosmopoliet.

In voorliggend plan wordt het Volkerak Zoommeer gebruikt als voorbeeldcase. Door de acute blauwalgproblematiek in dit meer en de daardoor ontstane discussie om het meer zout te maken vormt het meer een uitgelezen locatie om Dutch Water Mining in de praktijk toe te passen en de voordelen hiervan te demonstreren.

Getrapt productiesysteem Het maken van keuzes voor de inrichting van een productiesysteem, maar ook voor de te gebruiken organismen is van groot belang. Daarom is het productiesysteem (en bijpassende organismen) trapsgewijs ingestoken. De keten dient aan een aantal randvoorwaarden te voldoen wil een kansrijke, ecologisch verantwoorde, maar zeker ook duurzaam productiesysteem kansrijk zijn. De navolgende paragrafen gaan in op deze keuzen.

Dutch Water Mining

17

Volkerak Zoommeer van groot belang voor omgeving Het Volkerak Zoommeer ligt daar waar de Merwede en Maas, via het Hollands Diep, samen komen. Het meer ontstond in 1987 door de aanleg van de Philipsdam en de Oesterdam en heeft een oppervlakte van ongeveer 8.000 hectare. Het bevat de op een na grootste zoetwatervoorraad van Nederland. Van oorsprong was het een open overgangsgebied tussen rivier en zee, met de naam Krammer-Volkerak.

Na de voltooiing van de Deltawerken werd het een zoet meer met een vrijwel constant peil en weinig doorstroming (gem. 25m3/s). De lange verblijftijd van water (140 dagen Krammer-Volkerak en 70 dagen Zoommeer) gecombineerd met de aanvoer van meststoffen van uit de Brabantse Rivieren (Dintel en Steenbergse Vliet) en het Hollands Diep, leidde na enkele jaren tot explosieve groei van blauwalgen in dit kunstmatige meer. Sinds 1994 woekeren deze schadelijke algen in de zomer in het Volkerak Zoommeer en omliggende wateren.

Figuur 5. Watersysteem Volkerak Zoommeer Omliggende landbouwbedrijven maken in het groeiseizoen gebruik van water uit het meer. Agrariërs nemen ’s zomers water in. Daarnaast bevinden zich inlaatpunten voor oppervlaktewater bij Ooltgensplaat en bij Oude Tonge. Hiermee wordt het kwetsbare zoetwatersysteem van het eiland Oostflakkee voorzien. De grote hoeveelheid nutriënten in het water zorgt ervoor dat het Volkerak Zoommeer niet aan de doelstellingen voldoet zoals die zijn vastgesteld in het kader van de Europese Kaderrichtlijn2.

Beschikbaar fosfaat

fosfaat in water

Vastlegging in biologische productie

Selectie soort

Soorten databank

Zoetwaterwieren

direct fosfaat in algen/detritis Zoetwater schelpdier

Wetenschappelijk referentie

fosfaat in bodem

Zoetwaterwieren

oogst

Figuur 6. Selectie organismen

18

Delta Water Award

2.2 Planten, wieren en schelpdieren vormen de biologische productiemotor

Een van de basisgedachten achter Dutch Water Mining is het principe om in nutriëntrijke gebieden een biologisch proces aan het werk te zetten om nutriënten in te vangen. Production with nature!

Sommige organismen nemen vrij fosfaat op uit de waterkolom (planten en wieren), andere organismen nemen juist gebonden fosfaat op in de vorm van algen (schelpdieren en vis) en tot slot zijn er organismen die fosfaat opnemen uit de bodem (planten). De organismen beïnvloeden elkaar over en weer. Figuur 6 geeft een overzicht van al deze organismen. Om Dutch Water Mining optimaal plaats te laten vinden, is het dus van het grootste belang dat een combinatie tussen organismen gekozen wordt die enerzijds zorgen voor een maximale fosfaatopname en anderzijds biologische producten leveren die interessant zijn voor verdere verwerking tot nevenproducten en energie. Daarnaast geldt dat de organismen elkaar kunnen helpen in dit opname proces: een goede mix is vereist.

Selectie planten en wieren Om te bepalen welk type productieorganismen het meest geschikt is voor Dutch Water Mining is een aantal stappen doorlopen. Allereerst zijn de aanwezige planten en wieren in Nederland in kaart gebracht. De soortenlijsten zijn via de Algaebase beschikbaar (stap 1). In stap 2 is gezocht naar de soorten wieren en planten die in het Volkerak Zoommeer voorkomen. Aan de initiële bedekkingsgraden van de plantensoorten in bijlage 1 is op te maken dat een beperkt aantal soorten in veelvuldig voorkomt. Een goed uitgangspunt voor nadere uitwerking. In stap 3 is geïnventariseerd welke fosfaatinwinningspotentie de organismen hebben en welke factoren bepalend zijn (biologisch/fysisch) om het organisme te kweken.

Potamogeton pectinatus meest geschikt Voor de Dutch Water Mining keten in het Volkerak Zoommeer is de aandacht gevestigd op Potamogeton

pectinatus ((schede) fonteinkruid), doordat deze in de jaren na 2004 het meest voorkwam. Hiermee is standing stock (uitgangsmateriaal) verkrijgbaar om tot goede reproductie te kunnen komen. Andere mogelijke soorten zijn Zannichellia Palustris en Potamogeton e pusillus.

Potamogeton pectinatus speelt een belangrijke rol in de fosfaatcyclus in Wetlands3, ook kunnen ze fosfaat teruggeven aan de waterkolom4. Potamogeton pectinatus kan in grote dichtheden, grote volumes stikstof (N) en fosfor (P) uit de waterkolom opnemen.

Vermaak (1976) heeft gerapporteerd dat Potamogeton pectinatus in een experimentele kweek in vijf dagen tot 4.738 keer meer PO4-P kan opnemen dan in de waterkolom aanwezig is. Hiermee lijkt Potamogeton pectinatus of (schede)fonteinkruid een geschikte plant om fosfaat uit de waterkolom te verwijderen. Bijgaand tekstvak geeft een uitgebreide toelichting over de eigenschappen van Potamogeton pectinatus.

Schelpdieren De te gebruiken schelpdieren zijn op eenzelfde wijze als de planten in kaart gebracht. Allereerst zijn de in Nederland voorkomende zoetwater schelpdiersoorten geïnventariseerd om een basis te vormen voor de mogelijke families en beeldvorming voor het type organisme voor mogelijke fosfaatinvang (stap 1).

In stap 2 zijn de in het Volkerak Zoommeer aanwezige soorten in kaart gebracht (zie bijlage 2). Op basis van deze lijst is bepaald welk organisme het meest geschikt is om een maximale hoeveelheid fosfaat per m2 (of ha) in te vangen. Hierbij zijn de volgende factoren meegenomen in de overweging: • Gemiddelde dichtheid (aangetroffen in het gebied of op basis van literatuur) (kg/m2 of stuks/m2) • Groeisnelheid (aantal jaren tot oogstbaar formaat) • Fosfaatgehalte (mg/kg dw) • Mogelijkheden voor recruitment van juvenielen in de natuur Dutch Water Mining

19

Eigenschappen Potamogeton pectinatus: productie en vestiging Potamogeton pectinatus is opgenomen als uitgangsorganisme voor onttrekking van fosfaat uit enerzijds de waterkolom en anderzijds de bodem. Potamogeton pectinatus heeft een groeipotentie van 4.28 g DW m-2 d-1 (Schutten, 1981). Het fosfaatgehalte bedraagt 0.33 % (op DW basis) (Handbook for Aquatic plants). Op basis van deze gegevens kan berekend worden dat de fosfaatinvangpotentie van Potamogeton pectinatus 52 kg P/ha/j (of 5.2 g P/m2/j) bedraagt (bijlage 2). Echter, doordat deze invangpotentie uitgaat van een groeiperiode van 1 jaar is het voor de Nederlandse situatie aannemelijk dat hiervan circa 50% bereikt zal worden. Hierdoor zal de maximale fosfaatinvangpotentie 26 kg P/ha/j (of 2.6 g P/m2/j) bedragen.

Deze gegevens zijn gestaafd aan verdere beschikbare gegevens. Een studie uit het Lauwersmeer (Van Wijk 1988) beschrijft dat de oogstproductiviteit van Potamogeton pectinatus een factor 1.1 is van de maximaal aangetroffen dichtheid. Potamogeton pectinatus wordt aangetroffen in dichtheden die erg variëren. In het wild is gemiddeld een dichtheid aangetroffen van 500 gram DW/m2, oftewel bijna 4 kg WW/m2. Uitschieters naar een viervoudige komen voor. Voor de productie onder ongecontroleerde omstandigheden wordt in de verdere berekeningen van 6 kg WW/m2 oftewel 780 gram DW/m2 uitgegaan.

Uitgaande van deze getallen met een fosfaatgehalte van 0.0033 mg P/mg DW kan berekend worden dat een voor Nederland realistisch uitgangspunt voor fosfaatopname 26 kg P/ha/j bedraagt. Dit is een vrij conservatieve schatting, aangezien onder ongecontroleerde omstandigheden veel grotere dichtheden zijn waargenomen. Echter moet eerst bewezen worden dat een contante hoge dichtheid met kweek mogelijk is.

200 180

mg P /m2/jaar

160 140 120

Dichtheid (n/m2)

Bovenstaande berekening kunnen tevens worden uitgevoerd voor de hoeveelheid natte en droge biomassa die geproduceerd kan worden. De geproduceerde (berekende) hoeveelheid biomassa worden geschat op 60 ton WW/ha (7,8ton droge stof) per jaar. De samenstelling van Potamogeton pectinatus (gemiddeld op basis van literatuur) is vermeld in onderstaande tabel 1.

Deze waarden zijn afkomstig van natuurlijk voorkomende dichtheden aan Potamogeton pectinatus. Aangezien Dutch Water Mining gebruik gaat maken gecontroleerde en Ruwe vezels % Plant Droge stof %* Ruw eiwit % As % Ether extract geoptimaliseerde kweekomstandigheden zullen deze % producties in de praktijk behaald kunnen worden.

Potamogeton 12.7 14.05 3.22 0.09 15.64 Echter, deze waarden zullen in de praktijk getoetst pectinatus moeten worden om de uiteindelijke productie*Droge stof gehalte (DW) op basis van nat gewicht (WW) en fosfaatinvangpotentie in de doelgebieden te Tabel 1. Samenstelling fonteinkruid (Potamogeton pectinatus), gemiddelde waarde evalueren. op basis van literatuurbronnen (FAO), op basis van droge stof.

3500 3000 2500

100 80 60 40 20

2000 1500 1000

0 500 0 0–1

Figuur 7. Fosfaatinvangpotentie van schelpdieren in het Volkerak Zoommeer. Deze zijn bepaald op basis van groeisnelheid, gemiddelde dichtheden, fosfaatgehalte en reproductiemogelijkheden.

20

Delta Water Award

1–2

2–3

3–4

4–5

5–6

6–7

7–8

8–9

9–10Diepte (m)

Figuur 8. Diepteafhankelijke dichtheden van driehoeksmosselen in Lake Ekoln, Zweden als referentiecase (Goedkoop, 2010)

Uit figuur 7 is op te maken dat twee soorten schelpdieren een maximale fosfaatwinningpotentie hebben, namelijk Deissena pilymorpha (driehoeksmossel) en Dreissena rostriformis hugensis (quaggamossel).

Deze soorten hebben beide het voordeel dat ze ´snelle groeiers´ zijn die in hoge dichtheden voorkomen. Deze soorten zijn geselecteerd voor verdere uitwerking in het voorstel. Bijgaand tekstvak geeft een uitgebreide toelichting over de eigenschappen van deze geselecteerde schelpdieren.

Schelpdieren alleen niet voldoende Uit de resultaten van diverse studies blijkt dat schelpdieren alleen niet voldoende zijn om de waterkwaliteit te verbeteren en algenbloei te voorkomen. Combinaties met andere maatregelen (en organismen) zijn noodzakelijk.5 Een combinatie van schelpdierkweek met plantaardige productie voorkomt enige beperkingen in dit geheel, aangezien planten theoretisch een factor 10 efficiënter zijn in nutriëntenopname dan schelpdieren.

Een symbiose tussen schelpdieren en planten zorgt voor zuurstof en CO2 regeneratie, waterverplaatsing, voorzuivering door schelpdieren en vastlegging van fosfaat. Wanneer de gegevens worden gecombineerd is het voor de hand liggend om de karakteristieken van een mosselfilter om te zetten in een biologische productie (kweek) van schelpdieren. Hiermee wordt zwevende stof uit het water vastgelegd en omgezet tot slib. Het water wordt zuiverder en schelpdieren bouwen biomassa op. Opgeloste nutriënten (P) passeren de mosselen ongewijzigd (min of meer), waarna de nutriënten benut kunnen worden voor groei en kweek van plantaardige biomassa. Wanneer deze onder semigecontroleerde omstandigheden worden gekweekt en geoogst als biomassa vindt direct verwijdering van nutriënten uit de waterkolom plaats.

(Schede)fonteinkruid samen met quaggamossel/ driehoeksmossel meest geschikt De geselecteerde plantensoort die het meest geschikt is voor fosfaatwinning in het casestudie gebied is fonteinkruid. De invangcapaciteit hiervan is gemiddeld 26 kg P/ha/j met een haalbare geproduceerde (berekende) hoeveelheid biomassa geschat op 60 ton WW/ha (7,8 ton droge stof) per jaar (WW=natgewicht).

In de berekeningen is uitgegaan van een realisatiefactor van 50% ten opzichte van de literatuurwaarden van derde landen. Daar waar literatuurwaarden uit Nederlandse gebieden aanwezig waren is de realisatie mogelijkheid 1 op 1 overgenomen.

De opbrengst aan schelpdierbiomassa zal 0.6 ton DW/ ha/j of 6 ton WW/ha/j bedragen. De fosfaatretentie van beide zoetwatermossels (Dreissena) is berekend op 3 kg P/ha/j. De combinatie van beide organismen is nodig om een maximaal rendement te behalen wat betreft fosfaatinvang.

2.3 Uitwerking pilot

Tot zover de theorie. Om de Dutch Water Mining keten te testen, verder uit te werken en te optimaliseren wil team ‘Dutch Water Mining’ een pilot op een aantal locaties in de Zuidswestelijke Delta ontwikkelen. Het Volkerak Zoommeer, het Markiezaatsmeer en de Binnenschelde lijken door vergelijkbare problematiek de meeste potentie te bieden. Op dit moment zijn er nog onzekerheden over de meeste efficiënte wijze waarop waterplanten en schelpdieren gekweekt kunnen worden. Ook de oogstmethode moet nog nader worden uitgewerkt. Daarnaast is de pilot uitermate geschikt om de effecten van Dutch Water Mining beter in kaart te krijgen door bijvoorbeeld meer geavanceerde waterkwaliteitsberekeningen uit te voeren. De effecten van de fosfaatinname op de verbetering van de waterkwaliteit wordt zo nauwkeuriger in kaart gebracht.

Ook de commerciële effecten zoals opbrengst van fosfaat, energie en eventueel andere producten kunnen nauwkeurig in kaart worden gebracht.

Dutch Water Mining

21

Eigenschappen schelpdieren: productie en vestiging Naast een maximaal te halen fosfaatinvang hebben de schelpdieren een functie in het filtreren van het water en het vastleggen van zwevend stof uit te waterkolom.

Driehoeksmosselen kunnen actief overleven bij zuurstofverzadiging groter dan 25%, optimale groei en voortplanting zijn gerapporteerd bij een zuurstofverzadiging van 100% (Weber, 2004).

Driehoeksmosselen vestigen zich op verschillende type harde substraten, zoals stenen, schelpen van zoetwater- en zoutwaterschelpdieren. Weber (2004) heeft onderzoek gedaan naar de mogelijkheden voor vestiging van driehoeksmosselen op verschillende substraten. Deze studies (literatuur en praktijk) wijzen uit dat locaties waar schelpenmateriaal (substraat) aanwezig is een grotere dichtheid aan driehoeksmosselen hebben. Dit op basis van velddata uit het Volkerak Zoommeer (Reeders, 1989 en Reeders, 1990).

Daarnaast blijkt dat locaties waar een relatief beperkte sliblaag aanwezig is een grotere kans hebben op vestiging van driehoeksmosselen. Experimenten die uitgevoerd zijn met het uitzetten van substraat (6m3 schelpen van zoutwatermosselen per 100m2) hebben aangetoond effectief te zijn om driehoeksmosselen te laten vestigen. Locaties met een relatief hoge hoeveelheid slibafzet bleken hiervoor niet of minder geschikt te zijn.

Driehoeksmosselen komen volgens de literatuur voor op verschillende diepten. De mosselen komen met name voor tussen de 1 en 4 meter diepte, met een optimum tussen 1 en 3 meter. In figuur 8 is te zien op welke diepten driehoeksmosselen in een Zweeds meer (Lake Ekoln) zijn aangetroffen (Goedkoop, 2010). Een diepte van maximaal 4 meter zal in een pilot worden gekozen, als randvoorwaarde voor kweek.

Bij de monding van de Steenbergse Vliet (Volkerak Zoommeer) zijn in 2002 en 2003 experimenten uitgevoerd naar de filtratiekarakteristieken van driehoeksmosselen. Hieruit is gebleken dat dit organisme uit een grote hoeveelheid waterdeeltjes kan filteren. Eerder is onderzocht of deze eigenschap gebruikt kan worden om een mosselfilter te ontwikkelen om de nutriëntbelasting te verlagen. In 2003 is een mosselfilter (op basis van driehoeksmosselen) beproefd, met als doel een groot deel van het zwevende stof uit het water te verwijderen en hiermee de helderheid te verhogen. Ook is door het gebruik van een mosselfilter (bij verwijdering van slib) de hoeveelheid nutriënten in de waterkolom gereduceerd en vastgelegd in slib en in biomassa (schelpdieren). Deze functie kan ingezet worden in combinatie met wieren om fosfaatconcentraties (en overige nutriënten) in de waterkolom te reduceren.

De driehoeksmosselen kunnen door filtratie een hoeveelheid gebonden N en P reduceren. De opgeloste hoeveelheid nutriënten kan hierdoor toenemen, waardoor deze nutriënten beschikbaar komen voor algen, wieren of planten. In 2003 was in de Steenbergse Vliet in de zomer ongeveer 25% van de hoeveelheid P in het water in gebonden vorm aanwezig, dit betekent dat 75% van de totale hoeveelheid P vrij in het water aanwezig is (en beschikbaar is voor algen, planten en wieren).

De pilot voor de mosselfilter beveelt aan om de mosselfiltercapaciteit te combineren met overige maatregelen (Weber, 2004).

Plantaardige biomassa (zoals Fonteinkruid) komt hiervoor in aanmerking.

In de rapportage naar de mogelijkheden om driehoeksmosselen in te zetten als waterzuiveringstechniek is voornamelijk beoordeeld of gewerkt kan worden met slibinvang (Weber, 2004). Door filtratie worden nutriënten die gebonden zijn aan zwevend stof vastgelegd in slib. Hergebruik van het slib is in de studie niet nader uitgewerkt. Dit principe voor slibinvang zal pas in een later stadium mogelijkheden bieden voor voorliggende case, aangezien er primair vanuit wordt gegaan dat fosfaat wordt ingewonnen via biomassa van organismen.

Bak (2004) heeft berekeningen uitgevoerd naar de efficiëntie van driehoeksmosselen als zuiveringsmaatregel in het Volkerak.

Hieruit blijkt dat grofweg een derde van het totale watervolume per dag gefilterd moet worden om algengroei te beperken. Dit op basis van de groeisnelheid van algen en de filtratiesnelheid van schelpdieren. De mogelijkheden om het Volkerak Zoommeer te behandelen door driehoeksmosselen te gebruiken wordt besproken, maar er worden vraagtekens gezet bij de haalbaarheid, in verband met de mogelijk beperkte hoeveelheid geschikte locaties.

22

Delta Water Award

Pilot Matten In de literatuur is voor reproductie meestal uitgegaan van natuurlijke reproductie, welke eventueel gestuurd kan worden door het gebruik van inzaaien. Dit is uitgangspunt van de eerste pilot, namelijk een structuur met het neerleggen van matten of hard substraat.

Matten, gemaakt van polyethyleen met een maaswijdte van 10x10cm, worden op de bodem neergelegd. De functie van de matten is tweeledig, enerzijds kunnen schelpdieren zich op het substraat vestigen door natuurlijke broedval, anderzijds zal het substraat gebruikt worden voor waterplanten (inwortelen in de bodem). Schelpdieren zullen zich in de periode maartmei voortplanten, waarbij de larven in de waterkolom volgroeien en naar de bodem zakken. Bij aanwezigheid van geschikt substraat en geschikte omstandigheden vestigen zij zich op het substraat. Naast matten zullen ook schelpen gebruikt worden als substraat.

Voor het vestigen van planten wordt nog nader onderzoek gedaan naar de meest (economisch) geschikte wijze. De matten zorgen voor de mogelijkheden om gebieden (en de bodemstructuur) vast te leggen. Tussen de mazen van deze matten

Figuur 9. Pilotsopstelling matten: Combinatie schelpdieren en plantenkweek op matten

zullen de zaden van het (schede)fonteinkruid zich van nature vestigen. Er zal geĂŤxperimenteerd worden met inzaaien van de systemen. Zo worden uit de natuur geoogste zaden (wilde populatie) gericht uitgezaaid op de pilot locaties. Hierna wortelen de zaden zich in en volgroeien de planten. De planten worden cyclus of aan het eind van het groeiseizoen geoogst (maaien).

Daarnaast vestigen de zaden van de planten zich tussen de matten. Hierdoor is overleving over de winter gerealiseerd.

Pilot Bakken Een tweede pilot richt zich met name op een semigecontroleerde voorplanting van fonteinkruiden. Met inzet van substraatbakken die aan land ingezaaid worden met zaad van (schede)fonteinkruid vindt een gecontroleerde voortplanting van waterplanten plaats.

In de bakken zullen de fonteinkruidzaden ontkiemen en wortelschieten. De substraatbakken worden hierna in ondiepe gebieden geplaatst voor verdere doorgroei. Deze pilot is nodig om de reproductie onder gecontroleerde omstandigheden optimaal te beheersen en hiermee kennis op te doen voor het vervolgproces.

Figuur 10. Pilotopstelling bakken: Combinatiekweek planten in substraatbakken en schelpdieren op matten

Dutch Water Mining

23

Van aquahoeve naar zuiverend landschap van overvloed Een aquahoeve is een Dutch Water Mining-bedrijf dat met behulp van biologische productie biomassa uit het Volkerak Zoommeer wint. Het doel ervan is om uit deze biomassa hoogwaardige stoffen te onttrekken voor verwerkende bedrijven die hieruit hoogwaardige producten kunnen maken zoals kunstmest maar ook diervoeder- of wellicht voedselproducten en energie.

Een aquahoeve bestaat uit een oogstgebied van ten minste 225 hectare in het meer. Hier worden de wieren en schelpdieren gekweekt. Hiervoor wordt een onderwaterlandschap aangelegd waarin de productie optimaal kan plaatsvinden en tegelijk het ecosysteem van het Volkerak Zoommeer wordt versterkt. Op het water is een drijvend of op palen gefundeerd oogsthuis gesitueerd. Dit is de werkplaats op het water waar de oogstboot kan aanleggen.

De aquahoeve verbindt het meer en het achterland. Op het land, aan de andere zijde van de dijk, ligt een boerderij met een grote schuur voor opslag van de biomassa. Deze droogschuur of wierschuur lijkt wel wat op de cultuurhistorische meekrapstoven uit de 18e eeuw die in deze regio bekend zijn. In deze droogtorens werd het gewas meekrap gedroogd ten behoeve van de gewilde kleurstof meekrap. De aquahoeve kiest een architectuur die eigentijds is, maar verwijst naar deze gebiedseigen historie. Rond de droogschuur van de aquahoeve ligt een helofytenfilter waar het water dat uit de wieren komt wordt nagezuiverd.

Een aquahoeve met buitendijkse en binnendijkse elementen biedt een verrijking van het landschap. Een belangrijke ontwerpuitdaging is het onderwaterlandschap waar de schelpdieren en waterplanten gaan groeien. De situering en markering van de productievelden, het bewerken van de waterbodem en de aanleg van schelpenbanken vragen om een zorgvuldig landschappelijk ontwerp. Mogelijk kunnen sommige schelpenbanken net boven water uitsteken, zodat met de waterplantenvelden ook een fascinerend lijnen- en vlakkenspel op het wateroppervlak wordt gecreĂŤerd. Vooralsnog wordt uitgegaan van een zoetwatersysteem. Maar ook bij het zout maken van het Volkerak Zoommeer is het onderwaterlandschap geschikt voor Dutch Water Mining en bieden de schelpenbanken een uitstekend substraat voor de onderwaterflora en fauna.

Het leggen van een (fysieke) verbinding tussen binnendijks en buitendijks gebied is een tweede ontwerpopgave. Het oogsthuis, de aanlegplaatsen, de droogschuur en andere faciliteiten worden met zorg ontworpen in een lijn haaks op de oever.

De aquahoeve is ook meer dan een productiebedrijf. Elke aquahoeve langs het Volkerak Zoommeer krijgt een eigen recreatieve functie zoals bed & breakfast, restaurant, watersportvoorziening of wellnessoord. De zeven aquahoeves rond het Volkerak Zoommeer maken samen een recreatief rondje rond het meer mogelijk. De 1.570 ha oogstgebied vormt boven en onder water een zuiverend landschap van overvloed. Vanzelfsprekend ligt op een unieke plaats aan deze route een regionaal informatiecentrum over Dutch Water Mining.

Figuur 11. concept aquahoeve

24

Delta Water Award

Figuur 12. 7 Aquahoeves rondom het Volkerak Zoommeer

Oogstmethoden De plantaardige biomassa zal worden geoogst door gebruik te maken van een oogstvaartuig. Dit vaartuig knipt de plantenbiomassa af en vangt het op in een verwerkingssysteem of opslagbak. De plantaardige biomassa zal hierna gemangeld of gedroogd moeten worden voor verdere verwerking. Er zijn al commerciële oogstvaartuigen in gebruik, aangezien Waterschappen en Rijkswaterstaat in Nederland dergelijke technieken gebruiken voor onderhoudsdoeleinden.

De schelpdieren worden in de pilot eens in het jaar of eens in twee jaar (afhankelijk van de soort: driehoeksmossel of quagga mossel) geoogst en afgevoerd voor verdere verwerking. De exacte oogstwijze zal nog nader worden uitgewerkt.

Schelpdieren worden geoogst door gebruik te maken van schelpdierkorren, zoals in de mossel en oesterkweek wordt toegepast. Een andere mogelijkheid is om de schelpdieren direct te oogsten door de substraatmatten aan boord te trekken. In beide gevallen is gebruik van een uitgerust schip of werkvaartuig noodzakelijk. De pilot zal de meest geschikte oogstwijze in beeld brengen.

De opbrengst aan biomassa is in de vorige paragraaf reeds beschreven.

2.4 Zoekgebied voor pilot en productielocaties

Groei van waterplanten en schelpdieren is afhankelijk van allerlei omgevingsfactoren zoals bijvoorbeeld temperatuur, licht, beschikbaarheid van voedingsstoffen en ondergrond. In het Volkerak Zoommeer zijn dan ook niet alle plekken geschikt voor het toepassen van Dutch Water Mining. De zoekgebieden voor pilot en later ook productie in en rond het Volkerak Zoommeer moeten voldoen aan de volgende criteria: • Bij voorkeur enige stroming en gunstig op de windrichting (Zuidwest-Noordoost) georiënteerd

• Beperkte troebelheid (niet in de directe monding van de afwatering)

• Optimale fosfaatlast in het water • Buiten de gangbare vaarroutes en recreatieve zones

• Bereikbaar vanaf het land/haven • Hoge mate van toegankelijkheid voor een verwerker van biomassa

• Diepte tot 1 tot 4 meter

Indien rekening gehouden wordt met bovenstaande factoren, kan maximaal 1.570 hectare als potentieel productiegebied aangewezen worden. Figuur 25 geeft een weergave hiervan voor het Krammer-Volkerak (het Zoommeer biedt minder mogelijkheden). Andere interessante locaties in de Zuidwestelijke Delta zijn de Binnenschelde en het Markiezaatsmeer.

2.5

Productie in Volkerak Zoommeer

Bij opschaling van de productieketen tot 1.570 ha in het Volkerak Zoommeer wordt (grofweg) uitgegaan van een verhouding aan oppervlakte van schelpdierkweek versus plantaardige biomassa van 1:10. Hiermee zal het totale oppervlakte aan schelpdierbiomassa 150 ha zijn en plantaardige biomassa ongeveer 1.400 ha. Dit betekent een productie van 85.000 ton plantenbiomassa (nat) en 900 ton schelpdieren (nat).

Aquahoeves De productielocaties zorgen voor enerzijds energieen fosfaatproductie en anderzijds helder water ten behoeve van wonen, werken en recreatie. Deze productielocaties, ook wel aquahoeves genaamd, hebben een omvang van enige honderden hectares oogstgebied onder water. Daarmee plaatsen de gezamenlijke aquahoeves op en aan het Volkerak Zoommeer (potentieel agrarisch bedrijf van maximaal 1.500 hectare) zich in de top van grootste boerderijen in Nederland. Tekstvak op pagina 24 geeft een beschrijving van een aquahoeve.

Dutch Water Mining

25

26

Delta Water Award

Dutch Water Mining

27

3

water reserve waar de landbouw van profiteert (irrigatie), maar dat ook bijdraagt aan het tegengaan van verzilting.

van de fosfaat- en watercycli. Door ze hier nadrukkelijk bij te betrekken en de voordelen ervan te laten plukken

Het biedt daarnaast kansen voor het verbeteren van landschappelijke kwaliteit, het verhogen van de recreatieve

(garantie zoet water, bemesting), ontstaat een grotere bewustwording over het gebruik van beide schaarse goe-

waarde en het versterken van de ecologische structuur.

deren en draagvlak voor de gekozen werkwijze. Dit met een efficiënter en meer gericht gebruik van meststoffen

Fosfaatwinning uit oppervlaktewater kan in zoete en zoute watersystemen plaatsvinden. Indien op termijn toch

en zoet water tot gevolg (sluiten cycli).

wordt overgegaan op verzilting van het Volkerak-Zoommeer, kunnen de voorgestelde inrichtingsmaatregelen, worden gebruikt voor fosfaatwinning in zout water.

Door bij terugwinning de focus te leggen op “natuurlijke processen” ontstaat een duurzaam, en mogelijk op termijn goedkoop alternatief voor kunstmest. Om deze

2

Inzetten

Verwerken

Winnen

Systeem

Dutch Water Mining: Een veelzijdige oplossing Fosfaat in waterkolom

Voor het sluiten van de fosfaatcyclus zijn initiatieven op allerlei vlakken noodzakelijk.Directe Naast het (door)ontDierlijke Plantaardige Afwatering biomassa biomassa naar zout algenwinning wikkelen van natuurlijke processen voor het terugwinnen van fosfaat uit oppervlaktewater, richt ons voorOogst Vocht Natte Schelpdieren minnende blauwalgen gewassen toepassing van fosfaat en stel zich opgewassen een efficiëntere zoet water door agrariërs, het lokaal hergebruiken van P vastlegging P via compostering P via via aquatisch en via vergisting RWZI/SNB teruggewonnen fosfaat in landbouw, het systeem opschalen van kennis uit proeftuinen naar grotere productieni-

processen te stimuleren wordt een ecologisch interessant (onder)waterlandschap ingericht. Vergelijkbare

natuurlijke processen treden ook elders op in Nederland en in delta’s wereldwijd. De zeer specialistische kennis

die hiermee in Nederland ontwikkeld wordt, kan vervolgens rivieropwaarts (bij voorkeur nabij uitstootlocaties) en elders ter wereld worden vermarkt. Dit heeft een positief economisch effect voor de kenniscentra in Zeeland en de ontwikkeling van de waterlandbouw. Een schoon

aantrekkelijk biedt meer Dit hoofdstuk beschrijft voor het Volkerak Zoommeer deeneffecten vanVolkerak-Zoommeer Dutch Water Mining opkansen waterkwaliteit, de veaus en het betrekken van de deltabewoners bij de Pilots fase 1 Pilots fase 2 voor de lokale recreatieve sector, versterkt de regionale (bio)economie, de hun omgeving en gaat in op de kansen voor ontwikkeling van een regionale mondiaal kenniscentrum over rijkdom en kansen van leefomgeving. economie en maakt deze robuuster. fosfaatterugwinning.

Ongebruikt P

Gebruik P landbouw

OPGAVEN

Ecologische oninteressant lokaal slechte Verzilting waterkwaliteit Volksgezondheid

OPLOSSINGEN Ecologische systeemsprong

Zeeuwse Delta verzamelplaats van kansen

Zoet water schaarste Mondiaal fosfaat tekort Mondiaal voedselschaarste

2010

28

Delta Water Award

Kennisontwikkeling in Volkerak Zoommeer fosfaatrecycling Fosfaatproductie

Recreatie

Verbeterde volksgezondheid

2040

2060

Voedselproductie Waterlandbouw

Tegengaan verzilting

Beschikbaarheid zoet water

Figuur 13. Dutch Water Mining verbetert de waterkwaliteit

3.1 Blauwalgoverlast door overschot aan fosfaat

Blauwalg (Microcystis) is een veelvoorkomend probleem in (stilstaande) zoetwatermeren over de gehele wereld en zorgt jaarlijks voor veel overlast. De duur en de mate van de algenbloei neemt wereldwijd toe als gevolg van eutrofiering en klimaatverandering (men voorziet een algehele opwarming en vaker hittegolven). Vooral in de zomerperiode zijn giftig water en stank een hinderlijk fenomeen voor iedereen die op of rond het water leeft en werkt. De gifstoffen kunnen vogel- en vissterfte en ernstige gezondheidsklachten bij de mens veroorzaken.

Daarnaast kan het water - meestal in de zomer - niet gebruikt worden als zwemwater en beregenings- of doorspoelwater voor de landbouw. De stankoverlast wordt veroorzaakt door het afsterven van de drijflagen van blauwalgen, voornamelijk in de nazomer.

Belangrijkste oorzaak van de blauwalggroei is het overschot aan voedingstoffen. De decennialange uitspoeling van onder andere fosfaatrijke meststoffen en wasmiddelen in het oppervlaktewater heeft veel Nederlandse wateren doen omslaan van heldere ecosystemen met een hoge biodiversiteit naar een troebele soep met giftige blauwalgen. Waterstromen zullen nog lange tijd veel nutriënten blijven bevatten door de hoge mate van fosfaatverzadiging van de aangrenzende landbouwgronden en bodems. In de Zuidwestelijke Delta hebben vooral het Volkerak Zoommeer, de Binnenschelde en het Markiezaatsmeer te maken met sterke blauwalgenbloei.

De enige echte remedie om deze eutrofiering en de blauwalgbloei te beteugelen is het verminderen van fosfaat en nitraat in het oppervlaktewater. Door een reductie in de aanvoer van nutriënten (reductie mestgebruik) of onttrekking van nutriënten zoals met Dutch Water Mining. Aangezien sommige blauwalgen ook stikstof kunnen binden is de fosfaatcontrole in de praktijk het belangrijkst6.

3.2 Waterkwaliteit verbetert, blauwalgoverlast voorbij

Het ontstaan van massale bloei en drijflagen van blauwalg is een duidelijk zichtbaar teken dat de waterkwaliteit van het Volkerak Zoommeer niet goed is. De nutriëntenconcentraties (stikstof en fosfaat) zijn hoog, de diversiteit van macrofyten, macrofauna en fytoplankton (algen) is laag, de visstand is erg eenzijdig (veel brasem) en de helderheid van het water is gering (eind van de zomer minder dan één meter doorzicht).7 In de periode van algenbloei is de zuurstofconcentratie laag. Het Volkerak Zoommeer voldoet dan ook niet aan de Goed Ecologisch Potentieel (GEP) waarden die zijn opgesteld op basis van de Europese Kader Richtlijn Water (KRW) waterkwaliteitsdoelen.

Belangrijkste oorzaak voor de slechte waterkwaliteit in het Volkerak Zoommeer is vooral gelegen in de aanvoer van grote hoeveelheden nutriënten. In het Volkerak Zoommeer vindt momenteel een jaarlijkse aanvoer van 21 kg fosfor/ha (gemiddelde last 20052009) en 990kg stikstof /ha plaats (gemiddelde last 2000-2009). De lange verblijftijd van het water door de geringe doorstroming, de beperkte concurrentie van waterplanten en bijvoorbeeld schelpdieren, en de bovengemiddelde hoeveelheid brasem versterken de effecten van de eutrofiëring.

Stikstofconcentratie Volkerak Zoommeer Sinds de afsluiting van het Volkerak Zoommeer is de stikstofconcentratie meer dan verdubbeld, maar vanaf 2000 dalen de concentraties weer. De hoogst gemeten concentraties waren ca. 8 mg/l in 1998 en deze zijn gedaald naar ca. 4 mg/l in 2009 (jaargemiddelde). Deze daling wordt waarschijnlijk veroorzaakt door variatie van het weer (natte/droge jaren) en door de dalende concentraties in de Brabantse beken, onder meer door het efficiënter gebruik van meststoffen. Voor stikstof zijn geen GEP-waarden geformuleerd, omdat P het limiterende element is.

Dutch Water Mining

29

Blauwalg De blauwalg of blauwwier is een bacterie die net als planten fotosynthese toepast om te kunnen leven.

De officiĂŤle naam voor deze groep is Cyanobacteria.

Microcystis aeruginosa is de meest voorkomende toxische cyanobacterie. De taxonomische indeling is nog sterk in beweging. De kleur varieert van blauwgroen tot roodbruin. Fosfaat is een onmisbaar nutriĂŤnt voor de blauwalg dat uit het water wordt opgenomen. Voor stikstof ligt dat anders: de blauwalg heeft er minder van nodig en sommige soorten kunnen zelf stikstof binden uit de lucht. Bij hoge stikstofconcentraties in het water zullen andere algen als groenalgen gaan domineren.

Figuur 14. Blauwalg

Figuur 15. Balansmodel stikstof Volkerak Zoommeer 1996-2009 8

30

Delta Water Award

Fosfaat P is het elementaire deel fosfor. Onder normale omstandigheden is dit onoplosbaar in water. Fosfor is in de vorm van fosfaat (PO43- ) het meest voorkomend en een belangrijke voedingsstof voor dieren en planten.

Totaal P bestaat uit oplosbaar en aan deeltjes gebonden fosfor. In het sediment kan vervolgens onderscheid worden gemaakt tussen anorganische en organische fosforverbindingen.Daarnaast is fosfaat in organismen vastgelegd, onder andere in blauwalg.

Fosfaat komt in verschillende (chemische) vormen voor in het water en de bodem, onder andere: 1. Anorganisch opgelost fosfaat in het water: onder andere HPO42- en H2PO4-, afhankelijk van de zuurgraad 2. Organisch gebonden fosfaat: gebonden aan organisch materiaal 3. Geadsorbeerd fosfaat: aan het ionencomplex 4. Fosfaat geprecipiteerd in ijzerfosfaat 5. Fosfaat geprecipiteerd in en chemisch gebonden aan apatiet-achtige mineralen en calciumcarbonaat Het grootste deel van de fosfaten is beschikbaar voor biologische productie. Fosfaat geprecipiteerd in ijzerfosfaat is minder gemakkelijk beschikbaar en de apatiet-achtiige mineralen zijn zeer stabiel.

Fosfaatconcentraties Volkerak Zoommeer De fosfaatconcentraties daalden in de eerste jaren na de afsluiting in 1987, zijn weer toegenomen en zijn na 2005 weer afgenomen. De hoogste concentraties zijn gemeten in 2003 ca. 0,17 mg/l en deze zijn gedaald naar 0,14 mg P/l in 2009 (jaargemiddelde); nog steeds ruim boven de GEP-waarde (0,093 mg/l). Een deel van deze afname kan verklaard worden door biologische processen zoals de toename van ‘begrazing’ door bijvoorbeeld zoöplankton of schelpdieren9. Water wordt door hun filterapparaat gepompt en daarin aanwezig partikels zoals algen en sediment worden afgefilterd.

Hierdoor blijft de algenconcentratie laag. Daarnaast kan het ontstaan van stabielere (apetiet-achtige) fosfaten in de bodem bijdragen aan lagere fosfaatconcentraties.10 KRW-norm Volkerak Zoommeer nu niet gehaald De fosfaatconcentraties laten een seizoensvariatie zien (zie figuur 16), waarin in de winter fosfaat wordt vastgelegd in de bodem en in de zomer het weer vrij komt (interne belasting). Verder worden de schommelingen van de nutriëntenconcentraties veroorzaakt door variatie in debieten uit de Brabantse rivieren en neerslag en verdamping. Zoals in de figuren 15 en 16 te zien is, schommelen de stikstofconcentraties jaarlijks tussen 7mg/l en 2mg/l en de fosfaatconcentraties tussen 0,20mg/l en 0,11mg/l

(langjarig maandgemiddelde). De GEP-waarden om de KRW-doelstellingen te behalen (onder andere doorzicht, fytoplankton, macrofyten, macrofauna) worden niet behaald. Ondanks deze positieve ontwikkelingen in de waterkwaliteit van het Volkerak Zoommeer, wordt het meer nog steeds gekarakteriseerd als een eutroof watersysteem en is er in de zomer van 2011 weer forse blauwalgenbloei opgetreden (zie figuur 17 en 18).

Oplossingen als doorspoelen of verzilten vragen grote investeringen en brengen negatieve consequenties met zich mee voor de omgeving. Van andere kunstmatige meren is bekend dat met name hydromorfologische maatregelen (maatregelen aan vorm van de waterbodem) nodig zijn waardoor habitats voor waterplanten en -dieren ontstaan om een systeemomslag te bewerkstelligen. Op dit laatste concept speelt Dutch Water Mining in.

Dutch Water Mining: KRW norm gehaald Dutch Water Mining is de oplossing voor de verbetering van de waterkwaliteit in het Volkerak Zoommeer. Een specifieke combinatie van planten en schelpdieren gaat de concurrentie aan met de blauwalgen om de aanwezige voedingsstoffen. Met de oogst van deze biomassa worden nutriënten zoals fosfaat en stikstof uit het water en de bodem

Figuur 16. Balansmodel fosfaat Volkerak Zoommeer 1996-2009 11

Dutch Water Mining

31

gehaald, en hiermee uit het aquatisch systeem. Deze extra afname van voedingsstoffen zal het proces van waterkwaliteitsverbetering versterken en bestendigen.

Eerste eenvoudige berekeningen wijzen op een mogelijke maximale verlaging van de fosfaatconcentratie 48% (0,06 mg P/l jaargemiddeld). Uitgangspunt hierbij is dat een oppervlak van ca. 1.570 ha. van het Volkerak Zoommeer wordt gebruikt; dit is het gebied met de juiste diepte voor het groeien van waterplanten. Bij de productie op een oppervlak van 670 ha. zal de KRWnorm van 0,093 mg/l gehaald worden. In bijlage 4 zijn de berekeningen uitgewerkt die tot deze uitkomsten leiden. De verwachting is dat deze ontwikkeling ook zal gelden voor bijvoorbeeld het Markiezaat.

Na enkele jaren zichtbaar resultaat Er zullen enkele jaren nodig zijn om het systeem in evenwicht te brengen en de verwachte systeemomslag te stabiliseren. Dit houdt verband een vertraagde reactie van het systeem dat bekend staat als ‘hysterese’ (‘het achterblijven’)12. Aanvankelijk verzet het ecosysteem zich tegen de verandering. Ook al neemt het fosfaatgehalte meetbaar (sterk) af, aan het ecosysteem zie je nog weinig. De reactie van het systeem op de afname van voedingsstoffen wordt vertraagd, maar komt dan opeens en met grote vaart.

Na enkele jaren van productie en oogst zullen blauwalgen, maar ook andere (groen)algen in veel kleinere hoeveelheden voorkomen. De drijflagen

Figuur 17. Blauwalg in Volkerak Zoommeer 05-07-2011 (www.volkerak-zoommeer.nl)

32

Delta Water Award

en excessieve bloei behoren tot het verleden. Er is daarentegen wel een grotere variëteit aan flora en fauna.

De afname van de algen (fytoplankton) leidt tot lagere chlorofylconcentraties wat leidt tot een beter doorzicht, waardoor waterplanten (macrofyten) zich makkelijker kunnen ontwikkelen. Er ontstaan daardoor ook meer kansen voor de ontwikkeling van macrofauna. De visstand die wordt gekenmerkt door veel brasem is een factor die aandacht nodig heeft in dit proces. Mogelijk is uitdunningsvisserij nodig. Al met al is de verwachting dat Dutch Water Mining de trigger zal zijn om de waterkwaliteit onder controle te brengen en de KRWdoelstellingen te behalen.

3.3

Prettig wonen, werken en recreëren

Als gevolg van de waterkwaliteitsproblemen kampt de regio rond het Volkerak Zoommeer met een groot aantal problemen. Door de blauwalgoverlast heeft het gebied een kwijnend imago. De recreatieve mogelijkheden waren -ondanks een bijzonder landschap - al beperkt in vergelijking met bijvoorbeeld de Grevelingen of het Veerse Meer. Door de algen is zwemmen en watersport in het zomerseizoen moeilijk en zelfs gevaarlijk omdat de blauwalg zich verzamelt in hoeken van het meer en in de havens. Er gaan 45 duizend zwemdagen per jaar verloren.13 Het is bekend dat vastgoedontwikkeling in de omliggende plaatsen zoals Oude Tonge of Ooltgensplaat mede hierdoor stagneert. Kortom, door de slechte waterkwaliteit blijven investeringen in het gebied achterwege.

Figuur 18. Blauwalg in Volkerak Zoommeer 27-07-2011 (www.volkerak-zoommeer.nl)

Ook de landbouw heeft last van de waterkwaliteitsproblemen. Agrariërs kunnen bij blauwalgoverlast ’s zomers geen water innemen voor de beregening.

Daarnaast ontstaan er problemen bij Oude Tonge en Ooltgensplaat voor de oppervlaktewatervoorziening van Oostflakkee. Door de algen is dit water op bepaalde momenten van het jaar niet bruikbaar voor waterinlaat.

Volkerak Zoommeer van achterkant naar voortuin Het wenkende perspectief van Dutch Water Mining is een Volkerak Zoommeer waarin een aantal productielocaties zorgen voor enerzijds energie- en fosfaatproductie en anderzijds helder water ten behoeve van wonen, werken en recreatie. Met Dutch Water Mining worden bovenstaande negatieve effecten van blauwalg omgebogen en kan het Volkerak Zoommeer van een achterafplek in een voortuin voor de Zuidwestelijke Delta veranderen. Op meerdere vlakken.

Dutch water Mining kan als motor voor een integrale gebiedsontwikkeling van het Volkerak Zoommeer dienen. Met een eigen profiel kan het meer zich onderscheiden van de andere deltawateren; Oosterschelde, Grevelingen en Veerse Meer.

De laatstgenoemde meren hebben zich positief geprofileerd als zoute recreatieve hotspots, denk aan de Brouwersdam, Neeltje Jans en de watersportvoorzieningen. Het profiel van het Volkerak Zoommeer kan (in ieder geval de eerste tijd) gebaseerd

worden op zoet water en een rijk ecosysteem waarin ruimte op en rond de aquahoeves interessante bestemmingen creëert. Daarnaast is de kans groot dat ook op andere plaatsen new business ontwikkelingen op of rond het meer gaan plaatsvinden nu het gevaar van blauwalgoverlast is verdwenen. Wanneer met deze nieuwe economische ontwikkelingen ook belangrijke aspecten als landschap, natuur, wonen en leefbaarheid integraal worden opgepakt kan dit een boost geven aan de gehele regio.

Meer werkgelegenheid Dutch Water Mining verbetert niet alleen de waterkwaliteit en daarmee de woon- en leefomgeving van het Volkerak Zoommeer. Zeven aquahoeves leveren direct ook meer werkgelegenheid op. Werkgelegenheid in de productie en oogst van biomassa maar ook binnen de toeristisch-recreatieve sector. In totaal zal het gaan om circa 15 fte’s in de landbouw, energie en recreatieve sector per jaar in de regio als direct effect van Dutch Water Mining in het Volkerak Zoommeer. De indirecte werkgelegenheid bij toeleveranciers van deze sectoren is naar schatting 10 fte14. Wanneer als gevolg van deze positieve effecten additionele investeringen in de regio worden gedaan (luxe toeristische en recreatieve voorzieningen, (internationaal) onderzoek, etc.) nemen de positieve effecten op de regionale werkgelegenheid verder toe.

Figuur 19. Waterkwaliteit verbetert door fosfaatopname in planten en schelpdieren

Dutch Water Mining

33

Figuur 20. Regionale positie Volkerak Zoommeer in biobased economy.

34

Delta Water Award

Oude Tongen Willemstad am Kr

m

Ooltgensplaat er

erak Volk

Dinteloord St. Philipsland Sc

held e - R ij n k a naa

St. Annaland

Oud Vossemeer

l

Steenbergen Nieuw Vossemeer

Tholen Halsteren

Zoommeer

Bergen op Zoom

Markiezaatsmeer

Plaatsaanduiding Natuurgebied rondom Volkerak Zoommeer Haven Scheepvaartroute

Figuur 21. Belangrijkste locaties op en rond het Volkerak Zoommeer

Inlaatpunt

Dutch Water Mining

35

Bedrijvigheid in Zuidwestelijke Delta Thermphos International produceert fosfor en verschillende producten die fosfor bevatten zoals fosforderivaten, fosforzuur en fosfaten op basis van fosfaaterts. Slibverwerking Noord-Brabant verbrandt slib afkomstig uit de rioolwaterzuiveringsinstallaties en wint fosfaat terug uit het slibas. De Hogeschool Zeeland levert specialisten af op gebied van aquatische ecotechnologie en deltamanagement. Imares is een gerespecteerd instituut op gebied van kennis die nodig is voor het duurzaam beschermen, oogsten en ruimtegebruik van zee- en zilte kustgebieden. Ook de landbouw is een sterk vertegenwoordigde tak in de Zuidwestelijke Delta.

Daarnaast zijn er interessante initiatieven als de Groene Poort te Rilland waar 6 agro-ondernemers (tuinders en akkerbouwers) vanaf medio 2013 zelf biogas en kunstmest produceren. Andere nabijgelegen initiatieven op het gebied van de biobased economy zijn de proeftuin Moerdijk over reststromenenergie en bijvoorbeeld de Biobased Campus in Bergen op Zoom. In deze Campus wordt 3,5 miljoen euro geĂŻnvesteerd en er wordt 10 miljoen euro gestort in een aanjaagfonds voor bedrijven die zich willen aansluiten in het Biobased netwerk. productieketen Dutch Water Mining Toeleveranciers van (zaden van) planten en schelpdieren, substraatbakken en matten, oogstapparatuur, productieruimte Producenten Aquahoeves / Aquaboeren, transporteurs Verwerkers Biovergister, kunstmestproducent, ruimte voor verwerking productie Afnemers Energieleveranciers, kunstmesthandelaren, veevoerfabrikanten, farmaceutische industrie

Spin-offs ontwikkeling nieuwe productiemethoden Toerisme en recreatie op aquahoeve en directe omgeving Kenniscentrum, onderzoek, educatie, excursie en musea

Toerisme, recreatie, vastgoedontwikkeling etc. a.g.v. verbeterende waterkwaliteit

Ontwikkeling nieuwe toepassingsgebieden

Figuur 22. Productieketen Dutch Water Mining

36

Delta Water Award

Kennisontwikkeling

Een rijker landschap Door de ontwikkeling van aquahoeves met bijbehorende schuren en activiteiten, het ontstaan van meer recreatie met daaraan gerelateerde voorzieningen als stranden, steigers en havens, de activiteiten op het water voor de oogst van de biomassa, en – last but not least het verdwijnen van de blauwalgdrijflagen en excessieve bloei - zal het landschap op en rondom het VolkerakZoommeer aanzienlijk in positieve zin veranderen. Meer activiteiten en een schoner milieu maken het tot een aantrekkelijker landschap in de brede zin van het woord.

Landbouw en industrie Daarnaast zullen de landbouw en industrie 365 dagen per jaar kunnen putten uit een van de grootste zoetwatermeren van Nederland.

3.4 Kansen voor de regionale biobased economy

De Zuidwestelijke Delta kent een historie van bedrijvigheid gerelateerd aan fosfaat en energie, maar ook van water, waterkwaliteit en landbouw (zie kader).

Ondanks deze aanwezigheid van sterke bedrijven en organisaties is ook in Zeeland een trend van vergrijzing en ontgroening waar te nemen. Jongeren trekken naar de stedelijke gebieden in de omliggende provincies, onder andere door een tekort aan (passende) werkgelegenheid. Dutch Water Mining kan een grote stimulans bieden voor de regionale (biobased) economy.

In de gehele productieketen liggen kansen Dutch Water Mining bestaat uit een productieketen van activiteiten die ieder meerwaarde hebben voor de regionale (biobased15) economy16 (zie figuur 22).

Daarnaast bieden diverse spin-offs van deze keten aanvullende mogelijkheden voor de economie van de Zuidwestelijke Delta.

In de Dutch Water Mining keten zijn verschillende schakels te onderscheiden (zie figuur 4). In elke schakel zijn ondernemers actief, vinden toeleveringen plaats,

worden materialen en machines ingezet ten behoeve van het productieproces en zijn mogelijke slimme spin-offs te benoemen die ofwel bij de ondernemer zelf, ofwel in andere sectoren buiten de directe productieketen neerslaan.

1. Toeleveranciers Ten behoeve van de biologische productie en oogst van waterplanten en schelpdieren zijn leveranciers van zaden, substraten, oogstmachines etc. nodig. Deze leveranciers kunnen een nieuwe aanvulling betekenen op de huidige economische activiteiten.

2. Producenten: biologische vastlegging van fosfaten, productie en oogst De teelt en het oogsten van de planten en schelpdieren vraagt specifieke kennis en kunde. Er moeten ondernemers zijn, aquaboeren, die de biologische productie en oogst ter hand nemen. Een aquaboer kweekt, oogst en levert ruwe biomassa. Is de oogst binnengehaald dan moet de biomassa worden verwerkt (drogen of inkuilen) om het droge stof gehalte te verhogen. Aannemers en loonbedrijven kunnen hierbij een rol spelen. De logistiek van het verplaatsen en bewerken van biomassa maakt onderdeel uit van de werkzaamheden op de aquahoeve.

De aquahoeves hebben daarnaast een belangrijke recreatieve waarde: extra spinn-off voor de regionale economie is te verwachten vanuit toeristisch-recreatieve activiteiten gekoppeld aan de aquahoeves. Specifieke aandacht gaat uit naar veelbelovende combinaties tussen de biologische productie en ‘groene’ recreatie.

Natuurlijk zijn er kansen om deze groene recreatie te combineren met de klassieke waterrecreatie, zoals zwemmen, varen, waterskiĂŤn en dergelijke. Hiervoor kunnen voorzieningen worden gerealiseerd, zoals steigers, havens, campings en strandjes. Ook het uitbaten van winkels, restaurants en overige horeca vormen dan kansen voor ondernemers.

Vooral in de pilotfase zal er een nauwe samenwerking bestaan tussen de eventuele aquaboer en de onderzoekers om tot een optimale toepassing van Dutch Water Mining te komen. Optimaal in termen van een maximale fosfaatinvang en in termen van een maximale extractie van hoogwaardige nevenproducten uit de biomassa.

3. Verwerkers van biomassa De ruwe voorbewerkte biomassa wordt door de aquahoeves opgeleverd. Een nadere verwerkingsslag is wellicht nodig om toepassing in een vergistingsinstallatie mogelijk te maken en mogelijk ook transport naar de verwerkingslocaties. Hierbij is het het streven om voor de biomassa zoveel mogelijk hoogwaardige toepassingen te bereiken. Het is technisch al goed mogelijk om mineralen, zoals fosfaat te onttrekken en biogas te produceren. In de pilotfase moet nader worden onderzocht of andere hoogwaardige stoffen onttrokken of geproduceerd kunnen worden die als grondstof kunnen dienen voor de diervoeder, voedselof farmaceutische industrie. Met bioraffinage kan de biomassa volledig ontleed worden en alle losse componenten als eiwitten en cellulose uit de biomassa worden gebruikt. Ook hier kunnen onderzoekers een belangrijke rol spelen.

Indien er organisch materiaal resteert kan worden geleverd aan bedrijven die zijn gespecialiseerd in afvalverbranding (pyrolyse of torre-factie). Bij verbranding kan er als eindproduct energie worden opgewekt en is as het restproduct. In geval van biovergisting resteert slechts water.

4. Afnemers Zoals eerder aangegeven bestaat er geen keten zonder een markt. Als eindafnemer van de Dutch Water Mining komt een aantal partijen in aanmerking. Als het gaat om het verbeteren van de waterkwaliteit van meren kunnen de beheerders van deze meren als afzetmarkt van Dutch Water Mining beschouwd worden.

Dutch Water Mining

37

Waterpoort Het Volkerak Zoommeer wordt omringd door de provincies Zeeland, Zuid-Holland en Noord-Brabant.

Provincie Noord-Brabant is samen met de regionale partners in West-Brabant een gebiedsontwikkeling gestart met het Volkerak Zoommeer als hart van deze ontwikkeling, Waterpoort genaamd. In Waterpoort komt een aantal kansrijke ontwikkelingen samen waarmee deze regio zich denkt te profileren. Waterpoort ligt strategisch tussen de regio Antwerpen en Rotterdam Rijnmond, in het blauwgroene hart van de Zuidwestelijke Delta en aan een belangrijke scheepvaartroute. In Waterpoort wordt gezocht naar een nieuwe balans tussen landbouw, biobased economy en het watersysteem. Zelf formuleerde deze regio in het kader van de EO Wijers prijsvraag in 2011 kansen om het open landschap in te zetten als regionale grondstoftoeleverancier voor de ‘biobased economy’. Bovendien bieden de nabijgelegen industriële complexen en de bestaande buisleiding hiervoor concrete kansen. Daarnaast zou het open landschap bijzondere toeristische en recreatieve waarde hebben en moet er meer samenhang komen tussen de leefbaarheid van de kernen en de grote complexen.

Figuur 23. Ontwikkeilng fosfaatprijzen 2006-2011 (Rijkswaterstaat en het oprakend fosfaat, Novioconsult, 2011)

38

Delta Water Award

In de commerciële keten zijn er verschillende eindafnemers te onderscheiden. Dit zijn bedrijven die energie of grondstoffen inkopen en deze opwerken naar halffabrikaten of eindproducten. Denk aan energieleveranciers, farmaceutische industrie of veevoerfabrikanten. Specifiek voor fosfaat zijn onder andere kunstmestfabrikanten een geschikte afzetmarkt.

Voor het Volkerak Zoommeer hebben eerder studies uitgewezen dat (schede)fonteinkruid de beste prestaties levert als het gaat om fosfaatinvang (hoofdstuk 2).

Afhankelijk van de afzetmarkt kan het voorkomen dat er ook andere planten gebruikt worden omdat een betere samenstelling hebben om specifieke grondstoffen of energie uit te onttrekken. Dit kan in de pilotfase nader worden onderzocht.

Kansen voor onderzoek en onderwijs Zoals beschreven is in verschillende schakels nader onderzoek nodig en zijn er volop mogelijkheden voor opleiding en educatie. Dutch Water Mining vormt daarmee een goede aanvulling op de al aanwezige onderwijs- en onderzoeksfaciliteiten in de Zuidwestelijke Delta.

Stimulans voor de biobased economy De productieketen van Dutch Water Mining levert een bijdrage en een stimulans aan de biobased economy van de Zuidwestelijke Delta: biologisch materiaal als basis voor nutriënten en energie, in een omgeving die aantrekkelijk is om in te wonen en te werken. Het biedt bestaande bedrijven verdere ontwikkelingsmogelijkheden en trekt nieuwe bedrijven aan die deelnemen in de productieketen. Verdere ontwikkeling van de techniek naar producten die toepasbaar zijn kan tot de mogelijkheden behoren.

Dutch Water Mining sluit daarmee naadloos aan op de visie17 die provincie Zeeland heeft ontwikkeld als reactie op de toekomstige krimp en vergrijzing van de bevolking. Dutch Water Mining geeft concreet invulling

aan de drie centrale uitgangspunten waarmee de provincie meer kwaliteit wil leveren met minder mensen: • Kwaliteit in plaats van kwantiteit: Van meer naar beter • Samenwerking: zonder samenwerking geen kwaliteit • Nieuw perspectief Het draagt zo bij aan de versterking van de economie en vergroting van de werkgelegenheid.

Dutch Water Mining past ook goed in de ambities van gebiedsontwikkeling Waterpoort voor een biobased economy in dit gebied (zie kader).

3.5

Kenniscentrum fosfaatrecycling

Schoon zoet water is een randvoorwaarde voor de landbouwproductie en zal door de klimaatverandering een (nog) schaars(er) goed worden. Fosfaten, vooral toegepast als kunstmest, vormen een onmisbare grondstof voor wereldwijde voedselproductie. Dutch Water Mining draagt bij aan de verbetering van de waterkwaliteit en maakt het mogelijk fosfaten terug te brengen in de cyclus.

De fosfaatreserves zijn eindig: in de rapportage “Rijkswaterstaat en het oprakend fosfaat” (Novioconsult, 2011), worden schattingen gepresenteerd voor de periode waarvoor voldoende fosfaat beschikbaar is die uiteenlopen van 50 tot 400 jaar. Verschil in de kwaliteit van erts, maar ook in de vraag naar fosfaten zijn de belangrijkste oorzaken voor de spreiding in de schatting. De huidige fosfaatreserves bevinden zich vooral in mijnen in China en Marokko: er bestaat dus een een grote afhankelijkheid voor de levering van fosfaten. De fosfaatprijzen kenden de afgelopen jaren al sterke pieken (figuur 23). Als gevolg van deze toenemende schaarste en afhankelijkheden zullen de prijzen naar verwachting in de toekomst (sterk) stijgen met consequenties voor voedselbeschikbaarheid en prijzen.

Een wereldfosfaatcrisis beïnvloedt zo direct de mondiale voedselzekerheid. Onbekendheid met de schaarste van fosfaat en economische overwegingen voor de korte termijn, maken dat in de landbouwproductie veel verspilling optreedt van meststoffen: ca. 70% van het fosfaat dat wordt gebruikt in de landbouw stroomt af naar het oppervlaktewater. Kennisontwikkeling over het terugwinnen, verwerken en weer toepassen van deze schaarse grondstof is nu cruciaal om een robuuste toekomstige voedselvoorziening te garanderen.

Het ketenakkoord Fosfaatkringloop dat in oktober 2011 door een groot aantal partijen is ondertekend, onderstreept dit belang.

Strategische kennisontwikkeling fosfaatrecycling Naast commerciële en maatschappelijke opbrengsten levert Dutch Water Mining ook veel strategische en praktische kennis op. Kennis over (1) het verminderen van blauwalgoverlast en (2) bijdragen aan het sluiten van de fosfaatkringloop door biologische productie, oogst en verwerking. Deze kennis is ook inzetbaar in andere delen van Nederland en wereldwijd exporteerbaar.

Hiermee kan de Zuidwestelijke Delta zich krachtig profileren als een kenniscluster op het gebied van de Deltatechnologie (een van de topsectoren waarin het huidige kabinet wil investeren).

Een goed voorbeeld van een meer waar soortgelijke problematieken spelen als in het Volkerak Zoommeer is het Saemangeum meer in Zuid Korea.

Daarnaast kan Dutch Water Mining door het betrekken van lokale partijen de bewustwording over het gebruik van schaarse grondstoffen als fosfaat en schoon water vergroten. Een efficiëntere toepassing van fosfaat en zoet water door agrariërs en het lokaal hergebruiken van teruggewonnen fosfaat in de regionale biobased economy zijn interessante mogelijkheden die als spinnoff van Dutch Water Mining kunnen ontstaan.

Dutch Water Mining

39

40

Delta Water Award

Dutch Water Mining

41

4 Beperkte investeringen, grote maatschappelijke meerwaarde

Dutch Water Mining vraagt om een eenmalige investering om een productielocatie in te richten en alle schakels in de keten in gereedheid te brengen. Daarna zijn alleen exploitatiekosten nog aan de orde. Het waterkwaliteitsprobleem wordt daarmee opgelost en producten als kunstmest en energie worden geproduceerd. De maatschappelijke baten overstijgen de kosten waarschijnlijk aanzienlijk, een maatschappelijk rendement van ruim 25 miljoen euro behoort tot de mogelijkheden. Dat is een unicum: alle eerdere initiatieven om blauwalg te bestrijden in het Volkerak Zoommeer leidden tot negatieve maatschappelijke kosten-batensaldi en vereisten aanzienlijk grotere investeringen. Een eerste stap om meer grip op de effecten te krijgen, grootschalige productie voor te bereiden en internationale interesse te wekken wordt gedaan met het draaien van de pilot. De kosten hiervoor liggen in totaal op circa 5 miljoen euro als totaalpakket.

Een beperkte investering met een grote kans op maatschappelijk rendement en interessant voor internationaal unieke kennisontwikkeling. Dutch Water Mining is daarmee (nog) geen commercieel rendabel concept. Subsidie is nodig om het concept van de grond te krijgen. Maatschappelijk gezien biedt het project echter grote kansen en lijkt een subsidie gerechtvaardigd. Dit hoofdstuk gaat in op de businesscase die ten behoeve van de pilots is opgesteld, de Maatschappelijke Kosten Baten analyse voor de casus Volkerak Zoommeer en vergelijkt Dutch Water Mining met andersoortige oplossingsrichtingen.

Verantwoording: Dutch Water Mining maakt gebruik van bestaande technieken, toegepast in een nieuwe keten met andere doelstellingen. Voor veel van de schakels uit de keten zijn kentallen beschikbaar op basis waarvan deze kosten en opbrengstenramingen gebaseerd zijn. Voor een aantal aannamen, met name op het gebied van de productiekosten in de opgeschaalde productiefase, zijn de best bekende kentallen genomen. Hiervoor is onder meer gebruik gemaakt van cijfers uit studies naar nearshore wierenteelt op zee en oogst van zoetwaterplanten uit sloten18. Bijlage 5 geeft een overzicht van de gebruikte uitgangspunten en kentallen. Daarnaast hebben de pilots tot doel meer inzicht te krijgen in kosten en opbrengsten van de diverse schakels in het productieproces.

42

Delta Water Award

4.1 Businesscase Pilots

In deze paragraaf worden de kosten van de twee voorgestelde pilots uiteengezet; een pilot op een substraat van matten en een pilot op een substraat van bakken. Streven is om gedurende drie jaar op twee locaties een pilot van ongeveer één hectare in te richten. De technische details van de pilots zijn beschreven in hoofdstuk 2. In de pilotfase draait het om beheersbaar testen en is de teelt nog te klein om significante opbrengsten te verwachten uit de productie.

Ook zal de waterkwaliteit van het Volkerak Zoommeer niet verbeteren als gevolg van de pilots. De paragraaf is daarom beperkt tot een onderbouwing van de kosten om de pilots te kunnen draaien. De kosten zijn opgedeeld in drie onderdelen: 1. Kosten substraattype bakken 2. Kosten substraattype matten 3. Kosten overkoepelende activiteiten In de kostenbegroting van de pilots gaan we uit van een totaalpakket dat alle facetten omvat die nodig zijn om bij een succesvolle pilot op te kunnen schalen naar grootschalige productie. Zo zijn niet alleen de kosten van de teelt inbegrepen, maar ook organisatie, communicatie, voorbereidend onderzoek, vergunningaanvraag en geïnteresseerde partijen verzamelen om op te schalen. In dit hoofdstuk worden de belangrijkste bevindingen uiteengezet.

Kosten pilots Beide pilots beslaan ongeveer één hectare aan ruimte.

Het oppervlak waarop daadwerkelijk gekweekt wordt is kleiner doordat de ene pilot ruimte extensiever is dan de andere. Tabel 2 in de volgende paragraaf geeft een overzicht van de belangrijkste eigenschappen van de twee verschillende pilots.

Pilot bakken De pilot bakken bestaat uit een eenvoudig kweeksysteem waarbij substraat van (schede) fonteinkruid wordt afgezonken in verzwaarde bakken. In totaal wordt bijna een hectare aan bakken afgezonken.

De kosten bestaan uit een aantal eenmalige en terugkerende kosten. De grootste investeringspost zit in de aanschaf van de substraatbakken. Hiervoor is ongeveer 600 duizend euro nodig. Daarnaast moet er eenmalig worden geïnvesteerd in de ontwikkeling van een machine en proceslijn om het plaatsen, verwijderen en oogsten soepel te laten verlopen. De locatie moet worden onderzocht en voorbereid, vergunningen moeten worden gecoördineerd en aangevraagd en tot slot dient de locatie ook weer te worden opgeruimd. De totale kosten voor investeringen en opruimen van de locatie blijven daarmee net onder de 900 duizend euro.

Daarnaast dient de kweek te worden voorbereid: dit gebeurt in de pilotfase jaarlijks. De bakken worden ieder jaar voor aanvang van de winter verwijderd, zodat de planten vervolgens kunnen worden opgekweekt in het voorjaar en voor aanvang van de lente de bakken geplaatst worden en de plant weer kan groeien. Tot de kweektechnische reproductie onder de knie is zal dit nodig zijn, zodat bij grootschalige productie op een kosteneffectievere manier kan worden gewerkt. Inclusief twee maal per jaar oogsten schatten we de pilotkosten in op € 195 duizend euro per jaar.

De totale kosten voor de pilot bakken komen daarmee op iets minder dan 1,6 miljoen euro uit voor een 4-jarige pilotproef.

Pilot matten Een systeem op basis van matten simuleert een natuurlijkere inpassing. Omdat er een combinatie van plantenteelt en schelpdieren plaatsvindt, zijn er meer kostenposten. Aan de andere kant gaan we in deze Dutch Water Mining

43

pilot uit van substraatmatten in plaats van bakken, wat de kosten aanzienlijk drukt. Dit kan doordat een luwte wordt gecreëerd met schelpdieren die op zandschelpenbanken liggen. Het oppervlak dat bedekt wordt met substraatmatten is ook kleiner dan in de pilot met bakken door de ruimte die de schelpdieren innemen.

Dit drukt de kosten, maar zorgt ook voor een lagere productie. In de pilotfase is dit laatste echter nog niet van belang, aangezien methodiekontwikkeling centraal staat.

€ 3.000.000

€ 2.500.000

€ 2.000.000 Overall kosten

€ 1.500.000

Pilot matten Pilot bakken

€ 1.000.000

€ 500.000

€0 1

2

3

4

Figuur 24. Kosten 2 pilotlocaties per jaar

Pilot bakken

Pilot matten

Oppervlak planten (ha)

0,81

0,49

Oogst planten (ton/jaar) Droge stof biomassa (ton/jaar)

48,6

29,2

6,3

3,8

Energiepotentieel (GJ/jaar)

88,5

53,1

P opname (kg/jaar) Bemestingspotentieel (ha landbouwgrond)

21,1

12,6

0,6

0,3

Schelpdieren Oppervlak schelpdieren (ha)

-

0,40

Schelpdieren (ton/jaar)

-

2,4

P opname (kg/jaar)

-

1,2

P in slib (kg/jaar)

-

11,0

Planten

Tabel 2. Productie biomassa en P opname pilots

44

Delta Water Award

Doordat de substraatmatten veel goedkoper zijn en de investeringen in schelpdieren beperkt blijven tot 150 duizend euro per hectare, vallen de eenmalige investeringskosten ongeveer 250 duizend euro lager uit dan in de pilot bakken. De totale eenmalige kosten komen uit op ruim 600 duizend euro per hectare.

De jaarlijkse kosten liggen wel iets hoger in deze pilot.

In tegenstelling tot de bakken zullen de matten niet jaarlijks verwijderd worden, het (schede)fontijnkruid wordt alleen twee maal per jaar geoogst. Dit bespaart kosten, maar de schelpdieren worden wel gemonitord en na twee jaar verwijderd en opnieuw geplaatst wat sterk kostenverhogend werkt. De gemiddelde jaarlijkse kosten komen daardoor uiteindelijk 20 duizend euro hoger per jaar uit dat voor de pilot met bakken.

De totale kosten voor de pilot matten komen uit op ruim 1,4 miljoen euro voor een 4-jarige pilotproef.

Overkoepelende activiteiten Voordat op de 2 locaties de pilots kunnen starten zal er onderzoek moeten plaatsvinden naar de waterkwaliteit en optimale kweekmethoden. Ook moet er een projectorganisatie worden opgezet om de pilot te kunnen draaien en hanteren we een post onvoorzien van 20 procent van de totale pilotkosten (circa €600K).

Een pilot houdt immers per definitie in dat er nog veel onzekerheden zijn. Er wordt rekening gehouden met

een reservering van ruim 800 duizend euro voor de bovenstaande posten.

Daarnaast zijn er jaarlijkse kosten voor wetenschappelijk onderzoek en monitoring, procesmanagement, relatiemanagement en communicatie, zowel nationaal als internationaal en het organiseren van opschaling naar de productiefase als de pilotfase leidt tot succesvolle resultaten. De jaarlijkse kosten hiervoor komen uit op 275 duizend euro.

In totaal zijn de kosten voor deze overkoepelende activiteiten 1,9 miljoen euro.

Totale kosten pilots De totale kosten om de twee pilots op te zetten, onderzoek te doen, promotionele activiteiten te houden en rekening te houden met onzekere factoren komen uit op bijna 5 miljoen euro voor het testen van Dutch Water Mining op 2 pilotlocaties gedurende 4 jaar. Het verloop van deze kosten staat in figuur 24 weergegeven.

Productieopbrengsten pilots De pilots hebben onder meer tot doel de opbrengstdoelstellingen te onderzoeken. Deze paragraaf beschrijft de verwachte opbrengsten per substraattype en vertaalt deze in termen van droge stof, energiepotentieel en bemestingspotentieel. Per hectare zal er naar verwachting 60 ton (schede)fonteinkruid geoogst kunnen worden. Dit is het uitgangspunt voor beide substraattypen. Dit komt overeen met 7,8 ton droge stof biomassa. Het energiepotentieel van elke ton droge stof is gelijk aan 14 GJ: iets meer dan het jaarlijkse elektriciteitsverbruik van een huishouden.

Het is afhankelijk van de verwerkingsmethode hoeveel energie hiervan daadwerkelijk te benutten is: • Vergisting tot biogas levert een rendement van circa 25%. Indien dit vervolgens tot elektriciteit wordt omgezet blijft 8% van het potentieel over aangezien kleine energiecentrales een rendement

van 30% hebben.

• Mee-stook in kolencentrales kan tot maximaal 40%

•

rendement leveren maar vereist veel voorbewerking, omdat (schede)fonteinkruid niet een optimale samenstelling van stoffen heeft voor mee-stook en veel vocht bevat.

Via bioraffinage wordt biomassa tot het kleinste element uit elkaar gehaald en zo optimaal mogelijk benut. In potentie levert deze techniek de meeste meerwaarde voor verwerking biomassa, maar de kosten zijn nu nog hoog en raffinage op grote schaal gebeurt nog niet.

Tot slot nemen de planten 10 tot 20 kilogram fosfaat per hectare op per jaar. Dit is het equivalent van de bemesting van 0,3 tot 0,6 hectare landbouwgrond.

De verschillen tussen de pilots komen voort uit het feit dat de pilot bakken een groter deel van de hectare pilotlocatie effectief benut voor teelt van biomassa: bakken worden dichter op elkaar geplaatst en er is geen ruimte nodig voor schelpenkweek.

Schelpdieren nemen zelf amper fosfaat op: het gaat om 1,2 kg per jaar (3 kg per hectare) in de pilot met matten. Dat is ongeveer 10 keer minder dan de opname van het schedefonteinkruid. Wel kan er veel fosfaat in hun uitwerpselen terecht komen (afhankelijk van de concentraties in het water). Een kilo mosselen zal 9 tot 16 milligram P per dag filteren in het Volkerak Zoommeer. Dit betekent dat er 11 kg P per jaar in het slib van de mosselen terecht zal komen. Dit wordt vastgelegd in de bodem en er is een flux terug naar de waterkolom. In de toekomst zal beoordeeld worden of de slibfractie een waardevolle fosfaatbron kan zijn.

Dutch Water Mining

45

4.2 Businesscase productiefase

Figuur 25. Potentieel oogstgebied in Investeringen Jaarlijkse kosten oogst+bewerking

o.b.v. teelt in o.b.v. optimistische sloten schatting near shore Volkerak Zoommeer -€ 4.710.000 -€ 14.130.000 -€ 612.300 -€ 220.428

o.b.v. optimistische schatting near o.b.v. teelt in sloten shore 11021 11021 37 37 € 220.428 € 220.428

Productie d.s. (ton) Productie P (ton) Inkomsten productie

o.b.v. pessimistische schatting near shore -€ 56.520.000 -€ 551.070

o.b.v. pessimistische schatting near shore 11021 37 € 220.428

Tabel 3. Productieopbrengsten grootschalige teelt (1570 ha.)

o.b.v. teelt in sloten -€ 4.710.000 -€ 612.300

Investeringen Jaarlijkse kosten oogst+bewerking

o.b.v. optimistische schatting near shore -€ 14.130.000 -€ 220.428

o.b.v. pessimistische schatting near shore -€ 56.520.000 -€ 551.070

Tabel 4. Kosteninschatting grootschalige teelt (1.570 ha.)

46

Productie d.s. (ton) Productie P (ton) Inkomsten productie

o.b.v. optimistische schatting near o.b.v. teelt in sloten shore 11021 11021 37 37 € 220.428 € 220.428

Delta Water Award

o.b.v. pessimistische schatting near shore 11021 37 € 220.428

Waar in de pilotfase een beheersbare testomgeving centraal staat, zal in de productiefase voor een kosteneffectieve oplossing worden gekozen. Ook met een kosteneffectieve oplossing is op korte termijn een commerciële businesscase zonder subsidies nog niet mogelijk. Er zijn echter ook maatschappelijke redenen om Dutch Water Mining in het Volkerak Zoommeer toe te passen en dus te financieren zoals ook duidelijk zal worden uit de MKBA in de volgende paragraaf. Veel maatschappelijke doelen die van nature vanuit overheidswegen gefinancierd worden, kunnen worden gerealiseerd met Dutch Water Mining. De belangrijkste doelen die aansluiten bij overheids- en subsidieprogramma’s zijn: verbeterde waterkwaliteit, brandstof voor duurzame energieopwekking, sluiting fosfaatcyclus en internationale kennisontwikkeling.

In de onderstaande berekeningen gaan we uit van een beschikbaar oppervlak van 1.570 hectare waarvan 90% effectief gebruikt wordt voor plantenkweek. Zo wordt het potentieel bruikbare areaal voor Dutch Water Mining maximaal benut. De kanttekening dient gemaakt te worden dat naar verwachting de waterkwaliteit met de helft van dit areaal (670 ha) al voldoende verbetert om de KRW-norm te halen. Zowel kosten als opbrengsten kunnen ongeveer halveren om dezelfde maatschappelijke baten te realiseren. In paragraaf 4.2.3 wordt ook dit overzicht weergegeven. Uitgangspunten zijn te vinden in bijlage 5.

Kosteninschatting grootschalige teelt De kosten voor Dutch Water Mining kennen op dit moment nog behoorlijke onzekerheden. Er zijn voor het kweeksysteem van Dutch Water Mining nog geen ingenieurstechnische berekeningen gemaakt en bestaande systemen zijn niet één op één vergelijkbaar. De bandbreedte in deze paragraaf is daarom redelijk groot. Cijfers voor de kosteninschatting van grootschalige productie in deze paragraaf zijn

gebaseerd op studies naar nearshore wierenteelt op zee en oogst van zoetwaterplanten uit sloten.19 De verwachting is met deze twee vormen van biomassateelt als proxy een goede bandbreedte van de kosten te kunnen schetsen. De plussen en minnen waarom Dutch Water Mining goedkoper of duurder is kunnen tegen elkaar worden weggestreept.

Nearshore wierenteelt kan gaan om grotere oppervlakten met goedkope systemen van enkele vierkante kilometers met drijvende velden. Aan de andere kant zijn installaties voor nutriëntentoevoer voor zijn nodig (terwijl Dutch Water Mining nutriënten uit het water haalt). De installaties moeten bestand zijn tegen zout water en de ruwe zee. De aanleg, oogst en transport in rustig zoet water omringd door land is eenvoudiger en goedkoper dan op zee. De oogst van zoetwaterplanten uit sloten is enerzijds goedkoper omdat het vanaf de kant gebeurt en er geen investeringen nodig zijn bij oogst uit sloten, maar de transportkosten zijn vele malen hoger doordat teelt niet grootschalig kan gebeuren. Al met al is de inschatting dat met de kosten van near shore wierenteelt en oogst van zoetwaterplanten een goede inschatting gegeven kan worden van de investerings- en exploitatiekosten.

In het vervolg van dit rapport worden drie scenario’s geschetst: een scenario op basis van de kosten van zoetwaterplantenteelt (onderkant bandbreedte), en een optimistische inschatting (midden) en pessimistische inschatting (bovenkant bandbreedte) van nearshore zeewierenteelt. In de bewerking zitten de kosten voor het fijn maken en drogen of inkuilen van het (schede) fonteinkruid om het drogestof percentage omhoog te krijgen. Na deze bewerking is de biomassa geschikt voor een vergister. Tabel 4 geeft een overzicht van de investeringskosten en teelkosten. Een inschatting op basis van nearshore activiteiten leidt tot hoge investeringskosten en relatief lage oogstkosten, omdat oogst zeer grootschalig kan. Een inschatting

op basis van plantenteelt in sloten leidt tot lage investeringskosten (beperkte investeringen in machines en faciliteiten voor oogst en verwerking) maar hoge operationele kosten doordat oogst kleinschaliger is en hoge transportkosten kent.

Opbrengsten grootschalige teelt De opbrengsten van de grootschalige teelt worden ingeschat op basis van de uitgangspunten zoals benoemd in paragraaf 4.1. Met 1.570 ha aan oppervlak wordt circa 85 duizend ton biomassa geproduceerd, oftewel 11 duizend ton droge stof met in totaal 37 ton opgenomen fosfaat20. In onderstaande berekening is het uitgangspunt dat deze 11 duizend ton via een vergister wordt omgezet in biogas. Met magnesium en stikstof kan het fosfaat worden omgezet naar struviet. Dit kan worden gebruikt bij de productie van kunstmest. Boeren krijgen vanwege het mestoverschot momenteel betaald om mest op hun land uit te rijden. Dit is nadrukkelijk wel afhankelijk van de kwaliteit van de mest. Alleen als een beduidend beter product dan koeienmest wordt gecreëerd of de fosfaatprijs nog fors stijgt, zal het gewonnen fosfaat ook financieel toegevoegde waarde opleveren. Op termijn zijn er wellicht betere alternatieven dan vergisting, maar op dit moment is vergisting de meest kosteneffectieve methode. Voor een realistische korte termijn businesscase zijn de huidige technologische stand en prijsniveau het uitgangspunt.

Subsidieregeling Omdat de opwekking van biogas momenteel nog niet commercieel rendabel is, maar wel grote potentie biedt voor hernieuwbare energie subsidieert het ministerie van EL&I deze vorm van energie via de SDE+ regeling. Subsidies gaan getrapt in inschrijvingsronden: er wordt begonnen met lage vergoedingen voor elke geproduceerde eenheid energie. Is het aantal inschrijvingen in de eerste ronde dusdanig dat er nog geld beschikbaar is in de pot, dan wordt de volgende ronde geopend met hogere subsidiebedragen.

Dutch Water Mining

47

Afhankelijk van het type vergister en de ronde waarin deze subsidie krijgt, is de waarde van een ton droge stof 20 tot 50 euro21. Aangezien in 2011 de subsidiepot al vrij snel leeg was, is het uitgangspunt voor de berekeningen 20 euro per ton droge stof. Tabel 3 geeft een overzicht van de productieopbrengsten.

Afschrijvingen Rentelasten (gemiddeld) Exploitatiekosten Afschrijvingen Totaal jaarlijkse kosten Rentelasten (gemiddeld) Exploitatiekosten Jaarlijkse opbrengsten biomassa Totaal jaarlijkse kosten Benodigde subsidie Totaal jaarlijkse opbrengsten Jaarlijkse opbrengsten biomassa Benodigde subsidie Saldo over 15 jaar NCW Totaal jaarlijkse opbrengsten

o.b.v. teelt in sloten -€ 314.000 o.b.v. teelt in sloten -€ 230.790 -€ 612.300 -€ 314.000 -€ 1.157.090 -€ 230.790 -€ 612.300 € 220.428 -€ 1.157.090 € 995.920 € 1.216.348 € 220.428 € 995.920 €0 € 1.216.348

o.b.v. optimistische schatting near o.b.v. shore optimistische -€ 942.000 schatting near shore -€ 692.370 -€ 220.428 -€ 942.000 -€ 1.854.798 -€ 692.370 -€ 220.428 € 220.428 -€ 1.854.798 € 1.812.144 € 2.032.572 € 220.428 € 1.812.144 €0 € 2.032.572

o.b.v. pessimistische schatting near o.b.v. shore pessimistische € -3.768.000 schatting near € -2.769.480 shore € -551.070 € -3.768.000 -€ 7.088.550 € -2.769.480 € -551.070 € 220.428 -€ 7.088.550 € 7.799.647 € 8.020.075 € 220.428 € 7.799.647 €0 € 8.020.075

Tabel 5. Uitkomsten bussiness case grootschalige teelt (getallen per jaar) Saldo over 15 jaar NCW

Afschrijvingen Rentelasten (gemiddeld) Exploitatiekosten Afschrijvingen Totaal jaarlijkse kosten Rentelasten (gemiddeld) Exploitatiekosten Jaarlijkse opbrengsten biomassa Totaal jaarlijkse kosten Benodigde subsidie Totaal jaarlijkse opbrengsten Jaarlijkse opbrengsten biomassa Benodigde subsidie Saldo over 15 jaar NCW Totaal jaarlijkse opbrengsten Saldo over 15 jaar NCW

€0

€0

€0

o.b.v. teelt in sloten -€ 134.000 o.b.v. teelt in sloten -€ 98.490 -€ 261.300 -€ 134.000 -€ 493.790 -€ 98.490 -€ 261.300 € 94.068 -€ 493.790 € 425.010 € 519.078 € 94.068 € 425.010 €0 € 519.078

o.b.v. optimistische schatting near o.b.v. shore optimistische -€ 402.000 schatting near shore -€ 295.470 -€ 94.068 -€ 402.000 -€ 791.538 -€ 295.470 -€ 94.068 € 94.068 -€ 791.538 € 773.335 € 867.403 € 94.068 € 773.335 €0 € 867.403

o.b.v. pessimistische schatting near o.b.v. shore pessimistische € -1.608.000 schatting near € -1.181.880 shore € -235.170 € -1.608.000 -€ 3.025.050 € -1.181.880 € -235.170 € 94.068 -€ 3.025.050 € 3.328.512 € 3.422.580 € 94.068 € 3.328.512 €0 € 3.422.580

€0

€0

€0

Tabel 6. Uitkomsten business case minimale teelt voor voldoen KRW norm (670 ha.)

Business case en benodigde subsidies bij grootschalige teelt Indien een commerciële partij investeert in de grootschalige aquahoeves met 50% eigen vermogen22, is jaarlijks een bedrag van 1 tot 8 miljoen euro aan exploitatiesubsidies nodig. De jaarlijkse opbrengsten inclusief subsidie overstijgende gemiddelde jaarlijkse kosten licht, omdat in het begin de rentelasten hoog zijn en deze langzaam aflopen (en hoge kosten in de beginfase wegen zwaarder). Verdisconteerd komt het saldo met exact uit op 0 bij een subsidieperiode van 15 jaar.

Omdat een overheid tegen lagere kosten kan lenen dan een commerciële partij kan het ook interessant om een investeringssubsidie te bieden in plaats van een exploitatiesubsidie. Met een investeringssubsidie waarbij de gehele investering door de overheid wordt gefinancierd, hoeft voor de exploitatie alleen het verschil tussen de exploitatiekosten en de biomassaopbrengsten gefinancierd te worden. Dus na een eenmalige investering van 5 tot 56 miljoen euro is daarna maximaal per jaar 4 ton aan subsidie nodig voor de exploitatie. In het middelste scenario is na een eenmalige overheidsbijdrage van 14 miljoen zelfs helemaal geen subsidie meer nodig.

Zoals vermeld kan de KRW-norm ook worden gehaald met een fors kleiner oppervlak. Dit drukt te benodigde investeringen en subsidies ook aanzienlijk (bijna 60 procent), zoals te zien is in figuur 20.

48

Delta Water Award

4.3 Maatschappelijke kostenbatenanalyse

Naast de financiële aspecten die in de businesscase zijn besproken, zijn er ook maatschappelijke effecten te verwachten als gevolg van het verdwijnen van blauwalg.

Deze effecten worden hieronder kort uiteen gezet.

Voor de financiële opbrengsten is verder in de keten gegaan en zijn de kosten en baten van biogasproductie meegenomen. Subsidies hebben netto geen effect in de MKBA en zijn puur een overdracht van de overheid naar de producent. Deze zijn daarom niet meegenomen in het overzicht. Alle effecten in de MKBA zijn uitgedrukt in netto contante waarden (NCW). Dat wil zeggen dat alle toekomstige kosten en opbrengsten zijn vertaald naar wat ze vandaag de dag waard zijn, zodat ze op een eenduidige wijze bij elkaar kunnen worden opgeteld.

Duurzame energieproductie De geproduceerde biomassa is goed voor 3,6 miljoen m3 aan biogas (met een methaangehalte van 60%). Dat komt overeen met het gasgebruik van 1.250 huishoudens. De vermeden hoeveelheid CO2 uitstoot bedraagt bijna 3.900 ton. De opbrengsten uit energieproductie en vermeden CO2 emissies bedragen circa 12 miljoen euro NCW. Omdat de kosten van biogasproductie nog steeds hoger zijn dan de opbrengsten (er moet immers subsidie bij) zijn de kosten van deze productie 15 miljoen euro en resulteert hier een negatief effect van 3 miljoen euro NCW. Subsidies worden gegeven omdat de verwachting is dat dit leidt tot versnelde technologische ontwikkeling en op lange termijn gunstig is voor de Nederlandse maatschappij. Echter kunnen we daar in de deze KBA niet van uitgaan.

Fosfaatproductie De 37 ton fosfaat levert naar verwachting in beperkte mate geld op. Het verwerken van het teruggewonnen fosfaat tot kunstmest, levert bij de huidige fosfaatprijzen ongeveer 30 duizend euro aan inkomsten per jaar

op, oftewel 0,6 miljoen euro in NCW. De vraag is nog wel op dit moment of de teruggewonnen fosfaat ook eenvoudig bruikbaar is. Alleen in het meest optimistische scenario worden deze opbrengsten meegenomen. Mochten de prijzen in de toekomst door het groter worden van het fosfaattekort gaan stijgen, dan neemt de opbrengstpotentie natuurlijk toe. Hier is in deze MKBA vooralsnog niet vanuit gegaan.

Baten bij verdwijnen blauwalgoverlast Op basis van de berekening is de conslusie dat 5 jaar nadat de productie is gestart de blauwalgproblemen voor het grootste gedeelte verdwenen zijn. Wanneer geen maatregelen worden genomen blijven problemen met blauwalgen bestaan. De kosten en productie zijn geheel op basis van de businesscase.

Recreatie Als gevolg van blauwalg gaan er jaarlijks 45 duizend zwemdagen verloren23. Als deze gewaardeerd worden tegen € 4 per dag, leidt dit tot een batenpost van € 180 K netto contant, oftewel 2,6 miljoen euro NCW. Gederfde inkomsten landbouw Door de blauwalg kunnen boeren juist in de droge perioden hun land niet altijd besproeien. Dit leidt tot inkomsten derving. Deze kosten worden geschat op 1,1 miljoen euro per jaar24. Netto contant is deze inkomsten derving 16 miljoen euro waard.

Stankoverlast en helder water Bewoners in de nabijheid van het water hebben momenteel last van stankoverlast. Deze waardering is te zien in de woningprijs. Woningen aan schoon en helder water hebben een hogere prijs dan woningen aan vies troebel water. Afhankelijk van de mate van verbetering van het doorzicht van het water zullen de huizenprijzen in de omgeving met 2,1 tot 12,8 miljoen euro stijgen (NCW 1,6 tot 9,8 mln.). Daarnaast komt erbij dat voor het nieuwbouwprogramma de Bergse Dutch Water Mining

49

Onderkant kosten

Investeringen Productiekosten teelt Investeringen Productie kostenteelt biogas Productiekosten Opbrengsten biogas Productie kosten biogas Opbrengsten biogas fosfaat Opbrengsten Financiele effecten Opbrengsten fosfaat Vermeden CO2 uitstoot Financiele effecten Recreatie Vermeden CO2 uitstoot Landbouw Recreatie Woningwaarde Landbouw Vermeden investeringen Woningwaarde Natuur en ecologie Vermeden investeringen Kennisontwikkeling Natuur en ecologie Maatschappelijke effecten Kennisontwikkeling Totaal Maatschappelijke effecten Baten Totaal kosten verhouding

-€ 4,7 -€-€11,7 4,7 -€ 11,7 15,2 -€ 9,9 -€€15,2 € € 0,6 9,9 -€€21,1 0,6 € 2,2 -€ 21,1 € € 2,6 2,2 €€16,0 2,6 € 9,8 € 16,0 € € 7,2 9,8 + € 7,2 + + € 37,8 + € 37,8 16,7 € 2,0 € 16,7

Onderkant kosten

Midden

Bovenkant kosten

-€Midden 14,1 Bovenkant -€kosten 56,5 -€ 14,1 10,2 -€ 56,5 10,5 -€ -€ -€ 10,2 15,2 -€ 10,5 15,2 -€ -€ 9,9 9,9 -€€15,2 -€€15,2 € 9,9 € 9,9 -€ 29,6 -€ 72,3 2,2 2,2 -€€29,6 -€€72,3 € 2,2 2,6 € 2,2 2,6 € € €€16,0 €€16,0 2,6 2,6 5,7 1,6 €€16,0 €€16,0 € € 1,6 0,0 € 3,6 5,7 € + + € 3,6 € 0,0 + + + + € 30,1 € 22,5 + + 0,6 -€ 49,9 €€30,1 € 22,5 0,3 € 1,0 0,6 -€ 49,9

Baten7.kosten verhouding 2,0 Water Mining 1,0 Tabel Uitkomsten MKBA bij 1.570 ha. Dutch in mln. € NCW

Onderkant kosten

Investeringen Productiekosten teelt Investeringen Productie kostenteelt biogas Productiekosten Opbrengsten biogas Productie kosten biogas Opbrengsten biogas fosfaat Opbrengsten Financiële effecten Opbrengsten fosfaat Vermeden effecten CO2 uitstoot Financiële Recreatie Vermeden CO2 uitstoot Landbouw Recreatie Woningwaarde Landbouw Vermeden investeringen Woningwaarde Natuur en ecologie Vermeden investeringen Kennisontwikkeling Natuur en ecologie Maatschappelijke Kennisontwikkelingeffecten Totaal Maatschappelijke effecten Baten kosten verhouding Totaal Baten kosten verhouding

-€ 2,0 -€ 2,0 5,0 -€ -€ 5,0 6,5 -€ € 4,2 -€ 6,5 € € 0,2 4,2 -€ 9,0 € 0,2 € 9,0 0,9 -€ € € 2,6 0,9 €€16,0 2,6 9,8 €€16,0 € € 7,2 9,8 + € 7,2 + + € 36,6 + € 36,6 27,6 € 4,9 € 27,6

Onderkant kosten

4,9

Midden

Bovenkant kosten

-€ 6,0 Bovenkant -€kosten 24,1 -€ 6,0 4,3 4,5 -€ -€-€24,1 -€ 4,3 6,5 -€ 4,5 6,5 -€ -€ € 4,2 € 4,2 -€ 6,5 -€ 6,5 € 4,2 € 4,2 -€ 12,6 -€ 30,9 0,9 0,9 -€€12,6 -€€30,9 € 0,9 2,6 € 0,9 2,6 € € €€16,0 €€16,0 2,6 2,6 5,7 1,6 €€16,0 €€16,0 € 3,6 € € 5,7 € 0,0 1,6 + + € 3,6 € 0,0 + + + + € 28,9 € 21,2 + + € 28,9 16,3 9,6 € €-€21,2 2,6 0,7 € 16,3 -€ 9,6 Midden

2,6

Tabel 8. Uitkomsten MKBA bij 670 ha. Dutch Water Mining in mln. € NCW

50

Delta Water Award

0,3

Haven investeringen waren gepland van 7,2 euro voor een betering van de waterkwaliteit25. Momenteel staan de gehele plannen van de Bergse Haven onder druk als gevolg van een niet sluitende grondexploitatie.

Mochten de plannen echter toch doorgaan, kan hier een besparing worden gerealiseerd.

Effecten op ecologie en natuur De effecten op ecologie en natuur zijn op dit moment nog niet in kaart gebracht. Daarnaast zijn deze effecten altijd moeilijk in geld uit te drukken. Naar verwachting zijn de effecten wel positief en ontstaat er een hogere mate van biodiversiteit in het Volkerak Zoommeer.

Kennisontwikkeling Met de succesvolle ontwikkeling van Dutch Water Mining ontstaat een nieuw kennisexportproduct.

Daarnaast sluit de ontwikkeling van dit project goed aan binnen de expertise die in de Zuidwestelijke Delta wordt opgebouwd op het gebied van duurzame energie, water, landbouw en biobased economy. Kennis laat zicht echter moeilijk waarderen in MKBA’s. De waarde valt of staat met de mate waarin kennis uiteindelijk gebruikt kan worden om te komen tot productie. Met de huidige stand van zaken is het nog niet mogelijk om een MKBA te maken van innovatie-instrumenten26.

Totaal overzicht Het onderstaande schema geeft een overzicht van de totale maatschappelijke kosten en baten van grootschalige biologische productie in het Volkerak Zoommeer. De baten/kosten verhouding komt uit tussen 0,3 en 2 (tabel 7).

0,7

Zoals duidelijk is, is er nog een aanzienlijke onzekerheidsmarge in deze fase die in de pilotfase moet worden beslecht. Wat echter geconcludeerd kan worden is dat Dutch Water Mining een grote potentie biedt voor een maatschappelijk rendabele investering.

Zeker als in beschouwing wordt genomen dat de netto

negatieve financiële effecten ruim gehalveerd kunnen worden bij 670 ha in plaats van 1.570 ha, zonder dat dit ten koste gaat van de positieve maatschappelijke effecten. Daarmee kan dus een B/K verhouding van 0,7 tot 4,9 worden gerealiseerd. Dit is weergegeven in tabel 8.

4.4 Vergelijking met andere oplossingen en risico’s

Het meest negatieve scenario van Dutch Water Mining met een maatschappelijk kosten-baten saldo van 50 miljoen euro, scoort nog steeds fors beter dan de alternatieven die in de loop der jaren zijn ontwikkeld om de blauwalg uit het Volkerak Zoommeer te krijgen.

Zo kost het doorspoelen met zoet water tussen de 200 en 400 miljoen euro, waarbij de verwachting is dat de blauwalgproblematiek niet wordt opgelost. Het verzilten van het meer kost circa 50 miljoen euro, maar de kosten voor compenserende maatregelen voor de landbouw bedragen ruim 450 miljoen euro27 (volgens de laatste openbare publicaties, RWS geeft aan dat het volgens recentere inzichten voor € 120 mln. kan). Ten opzichte van DWM heeft een zout Volkerak Zoommeer een belangrijke ecologische meerwaarde: de estuariene dynamiek die van nature thuishoort in het gebied wordt hersteld. Ook als een zout Volkerak Zoommeer het eindbeeld blijft, is DWM nog steeds aantrekkelijk als tussentijdse oplossing. Een zout Volkerak Zoommeer zal naar verwachting minimaal 10 tot 20 jaar op zich laten wachten. Indien DWM 15 jaar met 670 hectare actief kan zijn, dalen de maatschappelijke baten weliswaar met ruim 50 procent, maar de kosten nemen ook met 9 tot 33 procent af (in NCW). Een batenkostenverhouding van 0,3 tot 3,2 resulteert: lager dan bij een oneindige looptijd, maar nog steeds een grote kans op een positief saldo.

de totale kosten fors hoger uit dan met Dutch Water Mining.

De aanvoer van nutriënten vanuit met name de Brabantse beken is de afgelopen jaren afgenomen, onder andere onder invloed van de aangescherpte mestwetgeving. Dit is samengegaan met een lichte verbetering van de waterkwaliteit (I. de Vries). Onze verwachting is dat extra maatregelen nodig zijn om deze verbetering door te laten zetten en de systeemomslag te bereiken en behouden. De fosfaten in de bodem geven de komende decennia voldoende voeding om de aquahoeves te laten draaien. Daarnaast zijn duurzame energieproductie en kennisontwikkeling belangrijke facetten die overeind blijven.

Dutch Water Mining is, als het zijn theoretische potentie ook in de praktijk waarmaakt, de meest kosteneffectieve manier om blauwalg te bestrijden in het Volkerak Zoommeer. Als naast blauwalgbestrijding ook de estuariene dynamiek moet worden teruggebracht in dit gebied, biedt Dutch Water Mining een goede tussentijdse optie om sneller maatschappelijke baten te realiseren en kennis te ontwikkelen die internationaal exporteerbaar is.

Om een product als Phoslock net zoveel fosfaat te laten binden als nu uit het water wordt gehaald, moet jaarlijks 5 tot 10 miljoen euro worden geïnvesteerd28 en vallen Dutch Water Mining

51

52

Delta Water Award

Dutch Water Mining

53

5

Van Prijsvraag naar Productie Zoals aangegeven heeft het team ‘Dutch Water Mining’ de ambitie om de ´papieren´ inzending voor de Delta Water Award daadwerkelijk tot uitvoering te brengen. In de maanden voorafgaand aan de het opstellen van dit rapport zijn daar al veel verkennende gesprekken voor gevoerd. Voordat daadwerkelijk tot productie en eventueel export van de ontwikkelde kennis overgegaan kan worden, wil het team de theorie toetsen in praktijk door middel van een tweetal pilots, bijvoorbeeld in het Volkerak Zoommeer en in het Markiezaatsmeer. In de vorige hoofdstukken zijn de pilot- en productiefase uitvoerig besproken in termen van inrichting, techniek,mogelijke effecten, kosten en baten. Om tot een daadwerkelijke uitvoering van de pilot en productie te kunnen komen, zijn ook zaken als organisatie en financiering, het verkrijgen van draagvlak, communicatie en eventuele juridische aspecten van belang. Deze aspecten komen in dit hoofdstuk aan bod.

Het hoofdstuk start met de argumenten waarom het team overtuigd is van een succesvolle uitvoering van Dutch Water Mining en deze uitvoering nastreeft. Daarna wordt ingegaan op de recente ontwikkelingen in de besluitvorming rondom het Volkerak Zoommeer. Vervolgens de keuze van de pilotlocaties en de partners nodig om de pilots uit te kunnen voeren besproken: de keten moet volledig aan tafel. Het hoofdstuk gaat verder met een verkenning van mogelijke partners en organisatiewijzen, beschrijft de wijze waarop de omgeving betrokken wordt bij het project. Het hoofdstuk eindigt met een planning en fasering van de activiteiten in de pilots en productie.

Figuur 26. Impressie Aquahoeve

54

Delta Water Award

5.1 Overtuigd van mogelijk succes

Verschillende argumenten heeft het team ‘Dutch Water Mining’ overtuigd van een mogelijk succesvolle uitvoering.

Geen tegenspraak, zelfs medewerking Dutch Water Mining is gestart als inzending voor de Delta Water Award. Zoals eerder aangegeven hebben gesprekken met diverse stakeholders en experts, zoals ZLTO, Brabantse Delta, De Groene Poort, RWS, Termphos, het team ‘Dutch Water Mining’ ervan overtuigd dat deze keten écht een oplossing kan bieden voor blauwalgproblematiek in onder andere het Volkerak Zoommeer. Kortom, de theorie ondersteunt Dutch Water Mining. Geen enkele expert spreekt dit tegen. Of het in de praktijk ook kan werken, wil het team onderzoeken in de vorm van een pilot. Enkele stakeholders staan positief tegenover deelname in de pilot. Deze toezeggingen sterkt het vertrouwen van het team in een succesvolle uitvoering van Delta Water Mining.

Ook de lange termijn visie van Dutch Water Mining, het sluiten van de fosfaatcyclus, lijkt haalbaar. Niet op korte termijn, daarvoor is het aanbod van minerale fosfaat nog te goedkoop. Echter op lange termijn zullen de fosfaatprijzen stijgen door een toenemende vraag en een verminderd aanbod.

De kennis die nu in het Volkerak Zoommeer ontwikkeld wordt, kan op lange termijn toegepast worden in grote zoete en zoute meren in andere delen van de wereld.

Innovatief en duurzaam Naast een sluitende theorie en het vertrouwen van stakeholders is de mate van innovativiteit en duurzaamheid van Dutch Water Mining een argument om het nieuwe ketenconcept verder te brengen.

In essentie lijkt Dutch Water Mining een eenvoudig ketenconcept waarvan sommigen zich zelfs afvragen ´Waarom is hier niet eerder aan gedacht?’ Ondanks of misschien dankzij deze ogenschijnlijke eenvoud is

Dutch Water Mining erg innovatief en duurzaam.

Innovatief omdat Dutch Water Mining bewezen technieken combineert en aaneenschakelt tot een nieuwe keten voor de productie, oogst en verwerking van biomassa. Maar ook omdat Dutch Water Mining door het sluiten van de fosfaatcyclus een nieuwe oplossing biedt voor de aanstaande fosfaatcrisis.

Duurzaam omdat Dutch Water Mining daadwerkelijk meerwaarde oplevert voor de People, Profit en Planet van de Zuidwestelijk Delta.

Profit Dutch Water Mining levert een enorm maatschappelijk rendement op: uit de berekening in paragraaf 4.3 blijkt dat de maatschappelijke baten de kosten aanzienlijk overstijgen, een maatschappelijk rendement van ruim 25 miljoen euro behoort tot de mogelijkheden. Een positief rendement is een unicum voor het Volkerak Zoommeer: alle eerdere initiatieven om blauwalg te bestrijden in dit meer leidden tot negatieve maatschappelijke kosten baten saldi en vereisten aanzienlijk grotere investeringen.

Naast maatschappelijke baten lijkt het concept ook economische baten op te leveren. Denk hierbij aan bijproducten zoals energie en kunstmest en wellicht andere producten. In kleinere meren zoals het Volkerak Zoommeer wegen deze ‘commerciële’ baten niet op tegen de maatschappelijke baten. Echter in grotere meren in de wereld, zoals het Saemangeum meer in Zuid-Korea, kan de productie van energie en kunstmest wel degelijk een belangrijke baten worden en daarmee kan de Dutch Water Mining ook commercieel rendabel worden. Zeker als de beoogde fosfaatprijsstijging in de toekomst doorzet.

De ontwikkelde kennis over blauwalgbestrijding en fosfaatrecycling is eveneens een interessant (commercieel) expertproduct voor bedrijven en overheden die met deze problematiek te maken hebben in andere delen van de wereld.

Dutch Water Mining

55

Alternatieven Volkerak Zoommeer (planstudie waterkwaliteit Volkerak Zoommeer) 1. In het Alternatief Zoet wordt het Volkerak Zoommeer doorgespoeld met zoet water uit het Hollands Diep.

Er wordt uitgegaan van een benodigd debiet van 150m3/sec. In de zomer is er mogelijke sprake van watertekort, waardoor dit debiet niet aanwezig is. De blauwalgconcentratie (gemeten in chlorofyl concentratie) blijft dusdanig hoog dat de kans op drijflagen aanwezig blijft. Wanneer, vaak juist in de zomer, het doorspoeldebiet beperkter is, zal de kans op blauwalg toenemen. Er is daarom gesteld dat deze variant het probleem niet oplost.

2. In het Alternatief Zout wordt het Volkerak Zoommeer doorgespoeld met zout water uit de Oosterschelde.

Het gaat om een aanvoer van ca. 100m3/sec waarbij de verwachte zoutconcentratie toeneemt tot 8 a 10 gr/liter. Hierdoor verdwijnen de blauwalgen. Er voor in de plaats komen verschillende zoutwateralgen terug. Er is meer getijdenbeweging op het Volkerak Zoommeer nodig om overlast van deze algen te voorkomen. Door de getijden gaat het waterpeil meer variëren dan vastgelegd in het peilbesluit en het leidt tot meer zoutindringing op het Hollands Diep en Haringvliet dan aanvankelijk was voorzien. Het Volkerak Zoommeer is bij deze variant niet langer een zoetwaterreservoir. Er dienen alternatieven te worden gevonden voor de zoetwateraanvoer naar de omliggende landbouwgronden (en drinkwatervoorziening). Om de zoutindringing tegen te gaan en voldoende door te spoelen is ook ca. 130 m3/s aan zoet water nodig in deze zoute variant.

3. Op dit moment is er vrij veel draagvlak voor het Aangepast Alternatief Zout waarin beperkte getijdenbeweging is toegestaan. Door de regio is wel de duidelijke voorwaarde neergelegd dat de alternatieven voor de zoetwatervoorziening gereed dienen te zijn alvorens er zout water wordt ingelaten en dat het rijk deze dient te betalen. De kosten van deze variant worden geschat op meer dan € 400 mln.

Waterkwaliteit Volkerak Zoommeer. Aanvullende Startnotitie in het kader van de procedure voor de milieueffectrapportage. 2007.

56

Delta Water Award

Kortom er ontstaat een geheel nieuwe biobased economy rondom Dutch Water Mining met ruimte voor nieuw ondernemerschap, werkgelegenheid in zowel laagopgeleide functies (productie en verwerking) als hoogopgeleide functies (kennisontwikkeling) en meer welvaart, lees inkomsten, voor de regio (zie ook paragraaf 3.4).

Als laatste draagt het verdwijnen van de blauwalgproblematiek ook bij aan een beter klimaat voor de toeristische en vastgoedsector in de regio (zie ook paragraaf 3.3) People Het verdwijnen van de blauwalgoverlast levert de regio veel op in termen van prettig wonen, werken en recreëren. Hogere levenskwaliteit van de bewoners en een betere verblijfskwaliteit van de gasten maakt het wonen aan en het recreëren op en rond het water weer aantrekkelijk.

Dit zal ook door ondernemers gezien worden en naar verwachting zullen nieuwe initiatieven worden ontwikkeld waardoor er meer mogelijkheden voor bewoners en bezoekers ontstaan om hun vrijetijd op of rondom het Volkerak Zoommeer te besteden. De komst van zeven aquahoeves met een eigen recreatief profiel draagt hier in ieder geval aan bij.

De ontwikkeling van de pilot en de productie wordt in nauw overleg met de lokale bevolking opgezet.

Via communicatie en participatie wordt gewerkt aan draagvlak en betrokkenheid van de lokale bewoners en ondernemers. Dit kan ook weer bijdragen aan de lokale gemeenschapszin.

De kennis die wordt opgedaan over het sluiten van de fosfaatcyclus en vooral de communicatie hierover kan bij de lokale agrarisch ondernemers tot meer bewustzijn leiden. Dit kan zelfs zover gaan dat ze zich gestimuleerd voelen tot zuinig gebruik van grondstoffen fosfaat en water.

Planet Afname van voedingsstoffen zoals fosfaat in het water van het Volkerak Zoommeer zal het proces van waterkwaliteitsverbetering versterken en bestendigen.

Blauwalgen, maar ook andere (groen)algen komen door het toepassen van Dutch Water Mining in veel kleinere hoeveelheden voor waardoor drijflagen en excessieve bloei tot het verleden behoren. Door een beter doorzicht van het water kunnen waterplanten (macrofyten) zich makkelijker ontwikkelen.

Daarnaast zal het landschap in positieve zin veranderen. Het landschap wordt verrijkt door goed ingepaste aquahoeves. Op grote schaal verbetert de waterkwaliteit en daarmee het natuurbeeld. Het onderwaterlandschap is een verrijking maar grotendeels onzichtbaar.

Kringloopsluiting is een belangrijk issue met oog op de steeds schaarser wordende grondstof fosfaat. Door de aanwezige fosfaat te winnen en op te waarderen naar grondstoffen voor bijvoorbeeld de landbouw kan de uitputting van de mijnen verminderd worden. Daarnaast wordt in de pilots onderzocht of er nog meer stoffen uit de biomassa onttrokken kunnen worden die als grondstof kunnen dienen voor anderen ketens.

Dutch Water Mining gaat enkel uit van de productie en teelt van biologische gewassen en schelpdieren die ´van nature´ in het betreffende water voorkomen.

Past binnen planvorming Zuidwestelijke Delta Sinds de jaren ’90 van de vorige eeuw is het watersysteem van het zuidwestelijke deltagebied onderwerp van studie. De aanleg van de deltawerken heeft de waterveiligheid sterk verbeterd, maar de grote waterbekkens zijn ecologisch verarmd. Door een afsluiting van de zeedynamiek is het Volkerak Zoommeer verzoet en sterk geëutrofieerd. Tegelijk is de natuurlijke aanvoer van voedingsstoffen

richting Oosterschelde hierdoor afgenomen, waardoor het ecosysteem van de Oosterschelde niet optimaal functioneert. Al vele jaren is met name de waterkwaliteitsproblematiek van het Volkerak Zoommeer een punt van zorg voor de omliggende gemeentes, waterschappen en Rijkswaterstaat. De meest effectieve oplossing werd tot nu toe gezien in het opnieuw zout maken van het Volkerak Zoommeer en een beperkte getijdendynamiek toe te staan.

In het Nationaal Waterplan is een principebesluit genomen om uiterlijk in 2015 weer zout water toe te laten in het Volkerak Zoommeer. Samen met alle betrokken partijen is toegewerkt naar oplossingsrichtingen voor de gevolgen van het zout maken van het meer: daartoe zijn drie alternatieven onderzocht door Rijkswaterstaat, te weten zoet, zout en alternatief zout (zie kader). Het belangrijkste aandachtspunt bij met name de zoute alternatieven is het duurzaam handhaven van de watervoorziening voor de landbouw, drinkwater en industrie. In 2012 is volgens de stuurgroep Zuidwestelijke Delta29 een uitvoeringsbesluit voorzien voor de te nemen maatregelen. Het besluit zal enerzijds betrekking hebben op de bergende functie van het Volkerak Zoommeer en anderzijds ingaan op het waterkwaliteitsprobleem. Op dit moment lijkt de besluitvorming toe te werken naar een Rijksstructuurvisie waarin het Volkerak wordt gekoppeld aan de toekomst van de Grevelingen.

Hier wil men een getijdencentrale ontwikkelen en op langere termijn een open verbinding maken naar het Volkerak. Het Volkerakmeer zal vanuit PKB Ruimte voor de Rivier op kortere termijn waarschijnlijk de functie van rivierwaterberging krijgen. Naar verwachting zal de effectuering van het zout maken van het Volkerak nog vele jaren op zich laten wachten. Een eventueel besluit moet aansluiten op de besluiten in het kader van Ruimte voor de Rivier, de MIRT verkenning AntwerpenRotterdam en de MIRT verkenning voor de Grevelingen.

Dutch Water Mining

57

Natura 2000 Krammer-Volkerak en Zoommeer zijn Natura 2000gebieden. Ze maken deel uit van de 9 gebieden die de Natura 2000 Deltawateren op maken. Beide gebieden zijn eerder als Volgelrichtlijngebieden aangewezen, Krammer-Volkerak ook als Habitatrichtlijngebied.

Voor de gebieden is nog geen natura 2000-aanwijzingsbesluiten omdat er plannen zijn om waterbeheer in het Volkerak-Zoommeer ingrijpend te veranderen. Dit betekent dus dat voor deze gebieden de aanwijzing als Vogelrichtlijn en habitatrichtlijn nog niet is vervallen.

Om op grootschalige wijze biologische productie en oogst uit te voeren in dergelijke beschermde gebieden, zal een Natuurbeschermingswet vergunning nodig zijn.

Wij verwachten te kunnen onderbouwen dat de kwaliteit van de natuurlijke habitats en de habitats van soorten zal verbeteren en dat de biodiversiteit zal toenemen. De biologische productie is een activiteit die bijdraagt aan de kernopgave van landschappelijke samenhang en interne compleetheid.

Vergunningverlening zal naar verwachting uiteindelijk mogelijk zijn.

58

Delta Water Award

Daarnaast wordt in 2014 door het kabinet een samenhangend besluit genomen over de toekomst van de Nederlandse delta in relatie tot waterveiligheid en zoetwatervoorziening (het Deltaprogramma). Het Volkerak Zoommeer speelt een sleutelrol in de mogelijke doorvoer van hoogwater op de grote rivieren richting de Zuidwestelijke Delta. Bij zeer hoog water is het denkbaar dat rivierwater anders dan nu zuidwaarts via de Oosterschelde wordt afgevoerd. Hiermee kan de Rotterdamse regio worden ontzien. Om het Volkerak Zoommeer hiervoor geschikt te maken is een aanpassing van waterkeringen waarschijnlijk noodzakelijk. Het mogelijke nadeel (afgezien van de kosten) is een plotselinge zoetwatergolf in een, op dat moment, zout ecosysteem wat hier niet goed tegen kan.

Dutch Water Mining: weg uit de impasse Dutch Water Mining biedt een oplossing voor de zoetwaterkwaliteit van het Volkerak. Het concept draagt niet direct bij aan het terugbrengen van estuariene dynamiek. Wordt er blijvend gekoerst op een zout Volkerak, dan kan Dutch Water Mining een belangrijke tussenstap zijn die het hele gebied weer in beweging brengt. In de decennia voordat het meer zout wordt, verbetert de waterkwaliteit en genereert het Volkerak positieve maatschappelijke baten. De benodigde (schelpen) substraten voor quaggamosselen kunnen in zoute omstandigheden prima dienstdoen als substraat voor zoutwaterorganismen. Als wordt gekozen voor een zoet Volkerak, dan biedt onze oplossing kansen voor de toekomst. Het Volkerak Zoommeer kan zo een strategische zoetwaterreserve blijven waar de landbouw van profiteert (irrigatie), maar die ook bijdraagt aan het tegengaan van de verwachte toenemende verzilting als gevolg van klimaatverandering. Anders dan de oplossing ‘zoet’ kiest Dutch Water Mining er niet voor de oplossing te zoeken in de vorm van grootschalige aanpassing van infrastructuur (doorspoelen) en het inzetten van grote hoeveelheden zoetwater in droge perioden. Door de natuur het werk te laten doen en deze hierbij een handje te helpen, worden omstandigheden gecreĂŤerd waardoor de overlast van

blauwalg verdwijnt. En ook als wordt besloten om het Volkerak Zoommeer zout te maken, kan Dutch Water Mining in de tussenliggende periode van vele jaren worden gebruikt om de kwaliteit in het Volkerak Zoommeer te verbeteren. Na het verzilten van het meer zal de initiële aanleiding van Dutch Water Mining, blauwalgoverlast, verdwijnen. aangezien deze niet in een zout milieu kan bestaan. Echter de commerciële keten van Dutch Water Mining fosfaatrecycling en productie van andere biobased producten kan met enige aanpassingen ook in een zoutwatermeer doorgang vinden.

5.2

Keten wordt consortium

Innovatieve projecten als Dutch Water Mining staan of vallen bij het betrekken van stakeholders uit de wereld van de ondernemers, overheid, onderwijs, onderzoek en belangenbehartigers. Partijen die al dan niet belang hebben bij het succes van Dutch Water Mining. Partijen die veel belang hebben, kunnen benaderd worden om als partner deel te nemen in de consortium voor uitvoering. Met partijen die een kleiner of misschien een negatief belang hebben bij de uitvoering, moet contact gehouden worden zodat ze geen rem gaan zetten op de uitvoering. In deze paragraaf wordt uiteen gezet hoe het team aan een consortium van partners gaat bouwen. Daarna wordt besproken hoe andere partijen in de omgeving van het project worden betrokken.

Waarom een publiekprivaat consortium?

Om via een pilotfase tot uitvoering van Dutch Water Mining te komen, is veel nodig in termen van middelen, ruimte, organisatie, lobby, passend beleid, vergunningen. Veel van deze aspecten zijn organisatie- of persoonsgebonden en daarnaast zijn de doelstellingen meervoudig en divers van aard: de waterkwaliteitsdoelstelling is sterk gekoppeld aan het Rijk, de energieopwekking en fosfaatrecycling zijn juist meer van belang voor (regionale) ondernemers.

Grof gezien zijn de volgende partijen nodig: cruciale ketenpartners/ondernemers, overheden, onderzoekers en belangenbehartigers.

Zonder afzet geen productie, zonder keten geen markt De keten van Dutch Water Mining stopt niet bij biologische productie en oogst om daarmee de fosfaat uit het water te halen. De oogst wordt verwerkt tot onder andere biogas en kunstmest waardoor het naast een maatschappelijke doel (vermindering blauwalgoverlast) ook een direct commercieel doel krijgt. Om afzet te garanderen is het van belang dat de cruciale schakels, de afnemers, aan tafel komen. Want zonder afzet geen productie.

Bij de keuze van pilot- en productielocaties speelt daarom naast de in hoofdstuk 2 benoemde factoren de nabijheid een verwerker /afnemer een grote rol.

Wanneer de geoogste biomassa over een grote afstand getransporteerd moet worden, is het verwerken van de biomassa al snel geen succesvolle business case.

Het heeft absoluut meerwaarde als Dutch Water Mining aan kan sluiten bij andere initiatieven uit de biobased economy van de Zuidwestelijke Delta. Tevens is een goede bereikbaarheid voor publiek belangrijk om exposure voor het project te krijgen. Daarnaast is de aanwezigheid van kennis van Deltatechnologie op bijvoorbeeld de hogeschool Zeeland en de in de regio aanwezige kennisinstituten van belang.

Een tweede belangrijke commerciële partij om tot succesvolle productie te komen is de aquaboer.

Een enthousiaste ondernemer die bereid is om in dit innovatieve project te stappen als producent van de waterplanten en schelpdieren. Dit kan een agrarische ondernemer zijn die vanuit de landbouw zijn bedrijf wil uitbreiden met dan wel wil overstappen naar de waterbouw. Dit kan ook een ondernemer zijn zonder agrarisch ervaring. Om een of meerdere ondernemers te kunnen interesseren om een productielocatie op te starten, is het van groot belang dat er duidelijkheid bestaat over de planvorming Volkerak Zoommeer.

Dutch Water Mining

59

Naast de ondernemer van productielocaties en de afnemer van de biomassa is voor het succes van Dutch Water Mining Rijkswaterstaat als eigenaar van het waterkwaliteitsprobleem ook een van de cruciale partners.

Pilotfase Vooral in de pilotfase zijn nog anderen nauw betrokken bij het productie, oogst en verwerkingsproces. Denk aan onderzoekers en wellicht onderwijsinstanties die de pilot nauwgezet volgen en op basis van tussentijdse resultaten het zaai, productie, oogst of verwerkingsproces bijsturen. Daarnaast zijn deze partijen belangrijk voor het ontwikkelen van het Intellectual Property (IP) rondom fosfaatrecycling en eventueel andere biobased producten.

Een eenvoudige projectorganisatie bestaande uit een project/procesleider, communicatiespecialist, landschapsarchitect en financieel/juridisch specialist zorgen voor een werkzaam klimaat voor de ketenondernemers en onderzoekers maar ook voor afstemming met stakeholders zoals belangenbehartigers, landschappelijke inpassing, verspreiden van de ontwikkelde kennis en ervaring en het profileren van Dutch Water Mining.

Figuur 27. Communicatie en participatie

Productiefase In de productiefase zal onderzoek en onderwijs meer op afstand van de commerciële keten in het Volkerak Zoommeer komen te staan. Hoewel de keten naast een commerciële nog steeds een maatschappelijk belang dient, namelijk blauwalgbestrijding, is het niet noodzakelijk hiervoor een projectorganisatie op de been te houden. De meeste functies van de projectorganisatie worden geïntegreerd in een commerciële organisatie, die de productie mogelijk gedeeltelijk in opdracht van Rijkswaterstaat uitvoert.

De projectorganisatie en onderzoekers zijn nog wel cruciaal voor het verder brengen en ‘vermarkten’ van

60

Delta Water Award

de opgedane kennis (IP) over blauwalgbestrijding, fosfaatrecycling en de productie van eventueel andere biobased producten. Dit kan ondergebracht worden in een kenniscentrum voor de Zuidwestelijke Delta.

Voorbereiding Een aantal partijen zijn vooral eerder in het proces, tijdens de voorbereiding, van cruciaal belang. In dit stadium moet een groot aantal zaken geregeld worden voordat daadwerkelijk van start gegaan kan worden.

Denk hierbij aan: • Politieke en bestuurlijke lobby om beleidsruimte, vergunningen en middelen los te krijgen; • Vergaren van middelen voor pilot (en productie); • Zoeken van daadwerkelijk locaties voor de pilot (en productie), inclusief verwerking van de materialen; • Aanstellen van ondernemers / beheerders van pilotlocatie(s); • Voorbereiden van de pilotlocatie(s): ondernemers, onderzoekers, onderwijs, materialen, gebouwen, infrastructuur etc.

• Opzetten van de projectorganisatie: taken, rollen en verantwoordelijkheden; • Communicatie met stakeholders en omgevingspartijen zoals natuurorganisaties, dorpsraden, lokale overheden etc.; Een aantal van de partijen die in de voorbereiding veel werk verzetten en in de pilot en productiefase wellicht minder – denk aan overheden, belangenpartijen, financier, kunnen in de pilotfase en zelfs in de productiefase plaats nemen in een zogenaamde Raad van Advies die op afstand nog wel betrokken zijn bij Dutch Water Mining. Ze blijven betrokken en zetten zich actief in voor het succes van Dutch Water Mining, evalueren op afstand en voorzien de commerciële keten van advies.

In de organisatie van het kenniscentrum wordt gedacht om deze Raad als een zogenaamde Raad van commissarissen in te zetten.

Mogelijke partners Wanneer bovenstaande werkzaamheden gekoppeld worden aan organisaties en personen, zijn in de pilotfase idealiter de volgende partijen betrokken: • Ministerie van E,L&I • Ministerie van Infrastructuur en Milieu (DG Water, Ketenregisseur Ketenakkoord Fosfaatkringloop) • Rijkswaterstaat als beheerder van het Volkerak Zoommeer • Provincie(s) • Deltacommissie (programma Zuidwestelijke Delta • Gemeente van pilotlocaties • Waterschap(pen) • Natuur- en/ of milieuorganisatie • ZLTO • Biovergister • Bank/financier-eigenaar participatiefonds • Kennisinstellingen als Imares / Wageningen UR, Deltares • Thermphos • Hogeschool Zeeland • Infram • BVR • Decisio • Imagro Bouwen aan een consortium Een stevig consortium kenmerkt zich doordat alle partijen een gezamenlijk doel nastreven, een gezamenlijk belang hebben. Dit doel moet ook door alle partijen gezamenlijk bepaald worden. Natuurlijk is er een stip op de horizon waardoor partners getriggerd worden zich aan te sluiten bij het consortium. In dit geval is dat Dutch Water Mining als succesvolle business case ontwikkelen om de blauwalg in het Volkerak Zoommeer te bestrijden en de biobased economy van de Zuidwestelijke Delta te versterken.

Hier spelen twee belangen: (1) laten verdwijnen van de blauwalg en (2) versterken van de economie van de Zuidwestelijke Delta. Echter het doel om deze belangen Dutch Water Mining

61

te dienen kan hetzelfde zijn. Op basis van dit doel verenigen de consortiumpartners zich.

Figuur 28. Communicatie en participatie doelstellingen per doelgroep

Om tot een stevig consortium van partners te komen, is minimaal een bijeenkomst met mogelijke partners nodig. In deze sessie wordt het project besproken en vooral stilgestaan bij de cruciale onderwerpen, onder andere: Welk belang hebben de verschillende actoren bij het project? Welke uitkomst streven ze na? Hoe kan het project gefinancierd worden? Doel van de bijeenkomst is het projectvoorstel te verrijken en te besluiten tot het opstellen van een gezamenlijk business case die de haalbaarheid van Dutch Water Mining onderbouwd. Dit rapport vormt daarvoor de basis. Op basis van deze sessie wordt duidelijk welke partijen met elkaar in zee willen om Dutch Water Mining tot uitvoer te brengen.

Stakeholdersanalyse Om zicht te krijgen op mogelijke consortiumpartners is het belangrijk om mogelijke stakeholders in kaart te brengen. Daarvoor is gebruik gemaakt van een actorenanalyse. Door stakeholders te benoemen inclusief hun belang en houding t.a.v. Dutch Water Mining, wordt duidelijk welke stakeholders kansrijke partners zijn, welke tegenstanders zijn en welke nog geen duidelijke mening gevormd hebben.

Overigens zijn op dit moment veel partijen nog onbekend met Dutch Water Mining en zullen dan ook neutrale houding hebben. Gaandeweg het proces zullen actoren echter gaan schuiven. Zij zijn het eens/oneens met de plannen, zij willen meewerken of juist niet.

Belangrijk is om dit proces te volgen en de analyse zeer regelmatig te herijken.

Een eerste aanzet voor een stakeholderanalyse Dutch Water Mining Volkerak Zoommeer is gemaakt. Deze analyse is opgezet op basis van gesprekken30 en deskresearch. Omdat nog niet met alle stakeholders gesproken is, is ook nog niet van alle stakeholders bekend welke houding ze hebben ten aanzien van

62

Delta Water Award

Dutch Water Mining. Voor zover mogelijk is een inschatting gemaakt. In aanloop naar de uitvoering zullen nog meer de gesprekken georganiseerd gaan worden om zo een compleet beeld te krijgen.

5.3 Betrekken van de omgeving

Een consortium alleen is niet voldoende om tot een succesvolle uitvoering te komen. Dutch Water Mining is een gebiedsontwikkeling waar veel publieke en private partijen een belang of een mening over hebben. Op dit moment zijn nog een beperkt aantal organisaties en personen betrokken bij Dutch Water Mining. Maar dit zal in toekomst veranderen. Naarmate plannen concreter worden en realisatie dichterbij komt zal het aantal betrokken partijen en personen toenemen. De vraag is dan: hoe kan communicatie en participatie bijdragen aan het proces om de plannen voor Dutch Water Mining zonder veel weerstand verder te ontwikkelen en te realiseren?

Niet iedereen kan en wil op dezelfde wijze betrokken zijn of worden bij Dutch Water Mining. Daarom onderscheiden we enkele doelgroepen. Per doelgroep is een strategie ontwikkeld hoe deze doelgroep bij Dutch Water Mining te betrekken .

Verschillende doelgroepen, verschillende benadering De stakeholderanalyse helpt bij bepalen van doelgroepsegmentatie voor het betrekken van de omgeving. Grof gezien kan voor Dutch water Mining Volkerak Zoommeer een onderscheid gemaakt worden in vier doelgroepen, te weten: 1.

(PotentiĂŤle) partners: publieke en private

partijen die direct bij de uitvoering van Dutch

Water Mining betrokken (kunnen) zijn en aan

tafel zitten. De initiatiefnemers / kartrekkers.

2.

Belanghebbenden: publieke en private partijen/personen die direct belang hebben bij Dutch Water Mining omdat het plan directe impact heeft op eigen organisatie/

achterban/leefomgeving/doelen en die invloed hebben in relevante netwerken of op de beeldvorming.

3.

Betrokkenen: publieke en private partijen die niet zozeer een belang hebben bij Dutch Water Mining maar die zich wel betrokken voelen en het proces kritisch volgen.

4.

Het brede publiek: iedereen die geĂŻnteresseerd is in (het resultaat van) Dutch Water Mining zoals bewoners rondom het Volkerak Zoommeer.

Communicatiedoel Communicatie kan nadrukkelijk als hulpmiddel dienen om Dutch Water Mining verder te ontwikkelen en te realiseren. Het is hierbij heel belangrijk om op het juiste moment de juiste informatie te verstrekken. Ook is de toon en wijze van communiceren belangrijk. Alleen informeren kan voor sommige actoren niet voldoende zijn om je doel te bereiken. Alvorens mensen overgaan tot gewenst gedrag (bijvoorbeeld zich positief uitlaten over het proces en de plannen van Dutch Water Mining of het proactief meedenken) moeten zij allereerst kennis hebben over het project. Ze moeten weten wat de plannen inhouden en welk proces wordt doorlopen.

Ook is het belangrijk dat zij een positieve houding hebben ten opzichte van het project. Daarvoor is het belangrijk dat ze kansen en ontwikkelingsmogelijkheden zien die het project biedt. Echter niet elke actor hoeft over te gaan tot een bepaald gedrag, soms is acceptatie voldoende.

Voor de ontwikkeling en realisatie van Dutch Water Mining gelden de volgende doelstellingen per doelgroep. Deze segmentering is mede gebaseerd op de mate van betrokkenheid bij het project. Dit wordt ook weergegeven in tabel 9.

Dutch Water Mining

63

Doelgroep Partners Belanghebbenden

Betrokkenen Breed publiek

Wie zijn dit?

Initiatiefnemers / kartrekkers van project Partijen/personen die direct belang hebben bij project omdat plan directe impact heeft op eigen organisatie/achterban/leefomgeving Partijen/personen die betrokkenheid tonen vanuit eigen interesse, zonder direct eigen belang Bewoners rondom het Volkerak Zoommeer

Doel Samenwerken aan gemeenschappelijk doel Draagvlak en medewerking krijgen en behouden Positief imago Op hoogte houden

Tabel 9

Figuur 29. Communicatiekruispunt van Van Ruler voor Dutch Water Mining

Figuur 30. Communicatiestategie per doelgroep met de consequenties voor de communicatie

64

Delta Water Award

Strategie voor communicatie en participatie Hierboven is per doelgroep het communicatiedoel geformuleerd. Deze doelen lopen sterk uiteen en vragen dan ook elk om een eigen hoofdstrategie wat betreft communicatie. Voor het bepalen van de strategie per doelgroep wordt het communicatiekruispunt van Van Ruler ingezet. Het kruispunt gaat ervan uit dat je in je aanpak van de communicatie twee fundamentele keuzes moet maken, die vier basisstrategieën opleveren: • Informeren: Vanuit eigen kracht communiceren. Je presenteert de feiten en laat de meningsvorming zoveel mogelijk bij de ander.

• Overreden: De nadruk in communicatie ligt op het beïnvloeden van de doelgroep.

• Dialogiseren: Draagvlak door dialoog creëren.

Bewust in gesprek met de doelgroep, gaan, luisteren en goede ideeën gebruiken.

• Formeren: Overeenstemming door onderhandeling.

De nadruk ligt op belangen in plaats van standpunten, denken in kansen.

Deze vier richtingen zijn nadrukkelijk hoofdstrategieën.

Voor alle doelgroepen geldt dat ze geïnformeerd moeten zijn. Maar we gaan niet met elke doelgroep dialogiseren of formeren. Het onderscheid van de hoofdstrategieën is belangrijk omdat ze elk hun eigen consequenties voor communicatie hebben zoals ook blijkt uit figuur 30.

Partners Zoals in paragraaf 5.3 reeds is aangegeven is het van belang om met de (potentiële) partners te formeren. Dit is de beste strategie om te zorgen dat:.

• De partners actief samenwerken aan een gedeelde uitkomst waardoor gedeeld belang en dus ook gedeelde financiering ontstaat en daadwerkelijke realisatie haalbaar wordt.

• Alle partners op de hoogte blijven van de laatste ontwikkeling rondom Dutch Water Mining.

Het werken in een consortium vraagt openheid en transparantie. Middelen om een stevig consortium te behouden zijn: • Heldere afspraken die gemaakt worden op basis van een gezamenlijke business case. Hieruit dient de meerwaarde van het project voor iedere partij te blijken.

• Bilaterale gesprekken met projectleider etc.

• Gezamenlijke gesprekken met een informele derde helft • Excursie voor teambuilding • Samen dromen over eindplaatje • Afspraken over organisatie communicatie • Transparantie in stukken • Helder proces / planning met communicatie momenten • Ambassadeurs / woordvoerders benoemen bij partners • Communicatietoolkit (factsheet, kernboodschap, powerpointpresentatie, visualisatie etc.)

Belanghebbenden Met de belanghebbenden gaan we de dialoog aan.

Over het proces dat doorlopen wordt, de maatregelen die genomen moeten worden en de bijdrage die ze kunnen leveren aan de uitvoering van Dutch Water Mining. Belangrijk is dat actoren het gevoel krijgen betrokken te worden bij het project en het idee dat de uitkomst bijdraagt aan het eigen belang. Dit leidt ertoe dat ze geen bezwaar aantekenen.

Ideeën bestaan om belanghebbenden daadwerkelijk te laten participeren in het proces door een Raad van inspiratie / klankbordgroep. Een raad die meekijkt, meedenkt en meedoet in de planvorming. Het is niet de bedoeling dat deze raad een geformaliseerde positie krijgt in de officiële besluitvorming in het proces. Wel worden de leden van deze raad op een interactieve wijze betrokken bij de planvorming en –uitvoering. In een uitwerkingsplan wordt het doel, de samenstelling en de werkwijze van de raad van inspiratie verder ingevuld.

Hieronder volgt voor deze doelgroep een overzicht van communicatie-effect, de strategie en de mogelijke acties.

Effect communicatie:

• Belanghebbenden zijn goed op de hoogte van het •

•

project (inhoud en proces) en hebben het gevoel dat ze betrokken zijn.

Het merendeel staat positief t.o.v. de plannen en ziet de mogelijkheden die plannen bieden (prettiger wonen, werken en recreëren, werkgelegenheidsgroei, natuurontwikkeling etc.).

Het merendeel denkt – binnen de plankaders constructief mee om tot gezamenlijke win-win situaties te komen en helpt bij het doorvertellen van het verhaal.

Strategie: • Dialoog aangaan, blijven betrekken laagdrempelig, kleinschalig, persoonlijk) Acties / middelen (naast acties voor brede publiek): • Persoonlijke gesprekken • Excursies naar andere attractieparken • Kleinschalige discussiebijeenkomsten organiseren • Acte de presence geven bij bijeenkomsten van belanghebbenden (bv presentatie en discussie in dorpsraden) • Inzet van aansprekende belanghebbenden als ambassadeurs • Deelname in Raad van inspiratie / klankbordgroep Dutch Water Mining

65

Betrokkenen Strategie is om betrokkenen te overtuigen van de kansen die Dutch Water Mining biedt, bijvoorbeeld op het gebied van waterkwaliteit, werkgelegenheid en imago. Maar ook van de wijze waarop rekening wordt gehouden met ruimtelijke belangen zoals natuurontwikkeling en scheepvaart. Dit opdat zij een positieve houding aannemen t.a.v. de ontwikkeling en realisatie van Dutch Water Mining en geen bezwaar aantekenen tegen de plannen. Zo mogelijk beĂŻnvloeden zij andere betrokkenen positief.

In de communicatie met deze doelgroep is het van belang steeds te weten welke issues er spelen. Wat zijn de onderliggende belangen? En: hoe kunnen we daar op reageren? Soms is het antwoord al voorhanden, maar is het nog niet breed uitgedragen (niet rechtstreeks, maar indirect reageren op verwijten).

Soms kan het nodig zijn de tegenstanders openlijk van repliek te dienen (rechtstreeks reageren op feiten).

Soms is het strategisch handiger buiten de discussie te blijven (negeren).

Media is aan deze doelgroep gevoegd omdat zij een belangrijke rol vervullen als het gaat om de beeldvorming van het project. Zij hebben enerzijds een informatieve rol en anderzijds een duidende.

Hieronder volgt voor deze doelgroep een overzicht van communicatie-effect, de strategie en de mogelijke acties.

Effect communicatie: • Betrokkenen zijn overtuigd van kansen die Dutch Water Mining biedt wat betreft werkgelegenheid en imago en dat bij realisatie rekening wordt gehouden met ruimtelijke belangen zoals natuurontwikkeling en landbouw. • Betrokkenen hebben hierdoor een neutrale tot positieve houding t.o.v. het project. Zij ageren niet tegen de plannen.

66

Delta Water Award

Strategie: • Overreden Acties / middelen (naast acties voor brede publiek): • Logo-huisstijl ontwikkelen • Visualisatie plan • Website als centrale communicatiedrager (voortdurend actualiseren) • Kleinschalige bijeenkomsten organiseren • Proeflocaties open stellen voor bezoek / educatieve doeleinden • Signaleren en inzetten van aansprekende betrokkenen als ambassadeurs (testimonia) • Digitale nieuwsbrief – blog – filmpjes – Dutch Water Mining TV • Inzet social media bv twitter + monitoren reacties betrokkenen en hierop reageren • Namenwedstrijd voor productielocatie(s) • Ontwerpwedstrijd voor landschappelijke inpassing (voor studenten / kunstenaars) Brede publiek Voor het brede publiek, dat in mindere mate betrokken is, volstaat ‘informeren’. Overigens mag deze groep niet worden verwaarloosd. Als niet-deskundige laten zij zich waarschijnlijk sterk beïnvloeden door de publieke opinie. Die publieke opinie wordt vaak vooral bepaald door de actoren uit de doelgroep ‘betrokkenen’, die bijeenkomsten en media gebruiken om hun standpunten naar voren te brengen. Van belang is dat het brede publiek op gezette tijden wordt geïnformeerd over de plannen – zowel qua inhoud als qua proces.

• Timing: steeds de inschatting maken op welke

moment welke boodschap het best verkondigd kan worden en door wie.

Hieronder volgt voor deze doelgroep een overzicht van communicatie-effect, de strategie en de mogelijke acties.

Effect communicatie: • Het brede publiek weet op hoofdlijnen wat er gaande is (in eerste instantie veel proces, later meer inhoud) Strategie: • Informeren a.d.h.v. WET (waarom – eenheid – timing) Acties / middelen: • Free publicity (dag- en weekbladen, lokale/regionale omroepen, internet) • Eén kernboodschap (belofte + bewijs) die steeds wordt toegesneden op de fase waarin project verkeerd • Visualisatie plan • Via social media geïnteresseerden een platform bieden om hun mening te ventileren zodat je publieke opinie kunt monitoren, denk aan een facebook pagina, twitter, etc.

Belangrijk is het toepassen van WET: • Waarom zijn we dit van plan of waarom is dit besluit genomen?

• Eenheid in de boodschap: samenhang tussen de communicatiemiddelen en de boodschap van alle betrokken partijen die ten behoeve van het project worden ingezet. Het zou gewenst zijn dat alle partners dezelfde boodschap uitdragen.

Dutch Water Mining

67

Eén stuurman De verantwoordelijkheid voor de communicatie over het project Dutch Water Mining ligt bij één persoon, de communicatiecoördinator. Deze persoon hoeft niet alle werkzaamheden zelf uit te voeren maar heeft de regie over het geheel en is eindverantwoordelijk. Er gaat niets de deur uit zonder dat de communicatiecoördinator dit heeft gefiatteerd.

De communicatiecoördinator werkt hierbij zeer nauw samen met de projectleider en de toekomstige portefeuillehouder communicatie uit de stuurgroep die eindverantwoordelijk is.

Strategie voor communicatie en participatie De organisatie van de communicatie is vaak de achilleshiel van een project. Het is niet alleen belangrijk om goede dingen te doen maar ook om de dingen goed te doen. De communicatie van de communicatie wordt opgepakt met het opzetten van de projectorganisatie. Vanuit communicatie oogpunt worden hieronder een aantal aandachtpunten benoemd.

• In een project met zoveel betrokken partijen is het van belang dat de communicatie centraal wordt georganiseerd. Dat betekent: een woordvoerder, een kernboodschap, een communicatieplan en een coördinator die de centrale regie houdt.

• Maak daarentegen wel gebruik van de middelen van alle betrokken partijen.

• Vanwege de complexiteit van het project wordt geadviseerd om de communicatie-expertise te borgen in de projectorganisatie.

• Communicatie gaat niet alleen over inhoud (besluiten, maatregelen etc.) maar ook over de te nemen stappen (proces).

Goede en correcte informatie is belangrijk om verkeerde beeldvorming te voorkomen en discussies zuiver te houden. Maar ook de zorgvuldigheid in communicatie is in projecten als Dutch Water Mining van cruciaal belang.

Dit om het verstrekken van goede en correcte informatie te waarborgen, discussies zuiver te houden, verkeerde beeldvorming te voorkomen én om gevoeligheid en soms ook vertrouwelijkheid van de informatie te kunnen waarborgen. Vooruitlopend op het organisatiemodel is een afspraak gemaakt als het gaat om communicatie.

Een afspraak waaraan alle partners zich conformeren.

68

Delta Water Award

5.4

Projectorganisatie

In paragraaf 5.3 is een eerste beeld geschetst van de partijen die betrokken zijn in de verschillende fasen van Dutch Water Mining. Het streven is om met een consortium van partijen te werken. In de pilotfase stuurt dit consortium een werkorganisatie aan die zich bezighoudt met de financiering, ontwikkeling en uitvoering van de pilot en de voorbereidingen voor de productie, oogst en verwerking organiseert. In de productiefase ontstaat een keten aan partijen die ieder vanuit het eigen belang een deel van de activiteiten van Dutch Water Mining voor hun rekening nemen, eventueel onafhankelijk van elkaar. EfficiĂŤntie staat in deze fase voorop.

5.5

Planning en fasering

Zoals aangegeven is de eerste stap om tot uitvoering te komen het formeren van een consortium van partners (zie paragraaf 5.3). Dit consortium staat aan de lat om het plan om te zetten in een business case en de financiering voor de pilotfase te organiseren. Daarnaast maken zij afspraken over de beoogde effecten van Dutch Water Mining en de wijze waarop zij deze gaan meten.

De volgende stap is de voorbereiding van de pilotfase.

Denk hierbij aan het regelen van locaties, ondernemer, vergunningen, het biologische productiemateriaal etc. De verwachting is dat voor bovenstaand proces ongeveer 1 jaar nodig is en dat in 2013 de aquahoeve geopend kan worden. In deze periode zullen tevens de huidige plannen verder geoptimaliseerd worden in termen van te gebruiken planten en wieren, zaai en oogsttechnieken, voorbewerking en nabewerking, etc.

de pilotresultaten gebruikt om de effecten op de waterkwaliteit gedetailleerder in te schatten, eventueel met behulp van een gedetailleerd waterkwaliteitsmodel.

Tevens vindt in deze periode een zoektocht plaats naar mogelijkheden om Dutch Water Mining ook elders ter wereld uit te voeren.

Bij een succesvolle pilot wordt de productiefase voorbereid en geleidelijk opgestart. Het streven is in 2015/2016 de volledige productiecapaciteit van het Volkerak Zoommeer te hebben benut.

De verwachting is dat binnen enkele jaren daarna de KRW-norm voor fosfaat zal zijn gehaald en dat daarmee de belangrijkste driver voor de blauwalgoverlast in het Volkerak Zoommeer is verdwenen. Het exacte moment van verdwijnen van de blauwalgoverlast is moeilijk te voorspellen.

Figuur 31. Planning Dutch Water Mining

In de drie jaar van pilots wordt de theorie van Dutch Water Mining uitgebreid getoetst en bijgeschaafd.

Wordt de productieketen van biogas en fosfaat geoptimaliseerd en wordt het Intellectual Property voor fosfaatrecycling vastgelegd. Daarnaast worden Dutch Water Mining

69

70

Delta Water Award

Dutch Water Mining

71

Bijlagen Bijlage 1

Voorkomende wieren en planten in het Volkerak Zoommeer

Bron: Sierdsma F. (2006) MEP en GEP voor het Volkerak-Zoommeer als zoetwatermeer. Royal Haskoning Rapport 9S0256A0/R00001/902056/Rott1. 18 augustus 2006.

72

Delta Water Award

Bijlage 2

Schelpdieren in het Volkerak/Zoommeer

Latijnse naam

Nederlandse Naam

Corbicula fluminalis (M端ller, 1774)

Toegeknepen korfmossel

Corbicula fluminea (M端ller, 1774)

Aziatische korfmossel

Dreissena polymorpha (Pallas, 1771)

Driehoeksmossel

Dreissena rostriformis bugensis (Andrusov, 1897)

quagga mussel

Mytilopsis leucophaeta (Conrad, 1831)

Brakwatermossel

Pisidium amnicum (M端ller, 1774)

Erwtenmossel

Anodonta anatina (Linnaeus, 1758)

Vijvermossel

Anodonta cygnea (Linnaeus, 1758)

Zwanenmossel

Pseudanodonta complanata (Rossm辰ssler, 1835)

Platte zwanenmossel

Unio crassus riparius Pfeiffer, 1821 Unio pictorum (Linnaeus, 1758)

Schildersmossel

Unio tumidus Philipsson, 1788

Bolle stroommossel

Dutch Water Mining

73

Bijlage 3

Fosfaat invangpotentie schelpdieren en planten

Uitgangspunten planten Fosfaat gehalte plant Droge stof gehalte plant Groeisnelheid Opbrengst P-totaal Groeisnelheid per jaar Realitieitsfactor (expert judgement) Fosfaat invangspotentie Biomassa productiepotentie Productie biomassa pilot Productie biomassa pilot Fosfaat invang Opbrengst P Wieren Groeisnelheid per jaar Realiteitsfactor (expert judgement) Groeisnelheid Nederlandse omstandigheden Fosfaat invang Productie biomassa pilot Fosfaat invang pilot

74

Delta Water Award

0.0033 0.127 4.28

15622 50 26 61504 60 7.8 26

mg P / mg DW mg DW / mg WW g DW / m2 /d

kg DW/ ha / j % kg P / ha / j kg WW / ha / j ton WW / j ton DW / j kg P / j

240 50

ton / ha / j %

120 48 120 48

ton / ha / y kg P / ha kg WW / j kg P / j

Uitgangspunten schelpdieren

Fosfaat gehalte schelpdieren

0.4

Dichtheid schelpdieren Dichtheden schelpdieren Gewicht schelpdieren Fosfaat gehalte schelpdieren

5 1173 0.11 9.4

Vleespercentage schelpdieren Droge stof gehalten schelpdieren Groeicyclus Droog gewicht schelpdieren

10 10 2 27.27

g P / kg WW

0.4‐ 1.6

Reeders (RIZA), 1990 Bak, 2004

kg / m2 stuks per m2 g/stuk mg P/ g DW % vlees / kg schelpdieren % DW in WW jaar mg DW / n

Goedkoop, 2011

Conroy, 2005

Opbrengst P Schelpdieren

Dichtheid Productie biomassa Fosfaat invang

0.13 6451.5 3

kg DW / m2 kg WW / ha / j kg P / ha / j

Dichtheden Gemiddeld.

Dutch Water Mining

75

Bijlage 4

Vereenvoudigd waterkwaliteitsmodel VZM

Gele vakken zijn aanpasbaar.

Tabel 1: Uitgangspunten

Debiet [gemiddelde 2008‐2009] (de Vries et al. 2011 A, p.p. 15)

733842720 m3/j

Oppervlakte van VZM ( de Vries et al. 2011 B, p.p. 4)

60600000 m2

6060 ha

Vracht Ptot‐P *

21 kg/ha/j

^

Vracht Ortho‐fosfaat *

7,8 kg/ha/j

^

Levering P‐totaal naar de bodem ("putterm") *

8,1 kg/ha/j

^

Levering P‐totaal uit de bodem ("bronterm) *

1,2 kg/ha/j

^

Levering Ortho‐fosfaat naar de bodem ("putterm") *

2,2 kg/ha/j

^

Levering Ortho‐fosfaat uit de bodem ("bronterm) *

1,4 kg/ha/j

^

* de Vries et al. 2011 A, p.p. 25 tabel 6 ^ gemiddelde over periode 2005 ‐ 2009 Tabel 2: Effect pilots (P‐totaal)

Pilot onderdeel planten Oppervlakte (Potamogeton spp ) Pilot onderdeel planten Invang

26 kg P/ha/j

Pilot onderdeel schelpdieren Oppervlakte (Dreissena spp)

70 ha

Pilot onderdeel schelpdieren Invang

3 kg P/ha/j

Totale onttrekking P (kg P/j)

17420 kg P/j

Concentratie Ptot na pilot (gemiddelde over hele meer)

0,092 mg P/l

Concentratie PtotX%reductie Tabel 3: Concentratie P‐totaal

20,6 %

Netto vracht Ptot‐P (gecorrigeerd voor bodemprocessen)

85446 kg/j

0,116 mg/l

Netto vracht Ptot‐(vrije invoer)

21 kg/ha/j

Concentratie Ptot Netto vracht Ptot‐P X% reductie t.o.v. jaargemiddelde 2005‐ 2009 (gecorrigeerd voor bodemprocessen)

127260 kg/j

0,173 mg/l 5,499 kg/ha/j

Reductie percentage

33323,94 kg/j

39 %

Concentratie Ptot X% reductie

Delta Water Award 42‐ (Ortho‐fosfaat) Tabel 4: Concentratie PO

14,1 kg/ha/j

Concentratie Ptot (periode 2005 ‐ 2009)

76

670 ha

0,045 mg/l

Voor de berekeningen van de waterkwaliteit is een vereenvoudigde versie van het waterkwaliteitsmodel gebruikt uit het rapport “Waterkwaliteit en water- en nutrientenbalansen Volkerak Zoommeer” (Deltares 2011). Het doel van dit aangepaste model is het inzichtelijk maken van de effecten van het onttrekken van P uit het systeem van het Volkerak Zoommeer.

In deze bijlage wordt eerst de aanpak van het vereenvoudigde model uitgelegd, daarna de werking en de verkregen resultaten.

Aanpak Aan het rapport “Waterkwaliteit en water- en nutrientenbalansen Volkerak Zoommeer” (Deltares 2011) ligt een complex model ten grondslag. Het betreft een beschrijvend model waarbij met een fitprocedure onbekende processen worden gekwantificeerd om het gemeten systeemgedrag (verloop van concentratie P in mg/l) te reproduceren. Die onbekende processen zijn in dit geval (voornamelijk) bodemprocessen, dus levering vanuit het water naar de bodem en omgekeerd.

Vanuit de gemeten vrachten en de resultaten uit de fitprocedure is toegewerkt naar een vereenvoudigd model. In dit model kunnen de externe vrachten aangepast worden om de effecten op de waterkwaliteit weer te geven. Het model is getoetst door eerst de vrachten in te voeren die in het Deltares model zijn gebruikt en deze te vergelijken met de gemeten waarden. Hieronder staan de uitkomsten: Totaal-P

Berekend 0.116 mg/l

Gemeten 0.118 mg/l

Ortho-P

0.056 mg/l

0.050 mg/l

Tussen de gemeten en berekende waarden zit een verschil van enkele honderdsten van milligrammen.

Deze fout kan worden verklaard door het feit dat het Deltares model rekent met twee compartimenten (Volkerak-Krammer en Zoommeer) en het vereenvoudigde model maar met één. De twee compartimenten zijn nodig om de effecten op de concentraties te modelleren die optreden door het uitlaten van het water “halverwege het systeem” bij de Krammersluizen. Omdat de fout relatief klein is n het modelleren van twee modellen veel extra werk zou opleveren, is besloten de compartimenten niet te modelleren.

De debieten zijn berekend op basis van de waarden in tabel 4 op pagina 15 van het Deltares rapport. Het debiet is als volgt berekend: Qtotaal = Qvolkeraksluizen+QDintel+QBonvensas+

Qneerslag-Qverdamping De zogenaamde restterm uit deze tabel is hierin niet meegenomen omdat het deltaresmodel daar ook niet mee rekent. Deze restterm van 200.568.960 m3 is volgens deltares verwaarloosbaar. Vrachten als gevolg van uitgemalen polderwater en andere inlaten zijn dan ook niet in het model meegenomen.

De werking In tabel 1 in het model hieronder zijn alle uitgangspunten voor de berekeningen weergegeven.

Deze zijn verkregen uit het model van Deltares . Dit zijn de standaardwaarden waarmee het meer in de huidige situatie wordt gemodelleerd.

In de tweede tabel is het effect van de productie Dutch Water Mining

77

Levering P‐totaal uit de bodem ("bronterm) *

1,2 kg/ha/j

^

Levering Ortho‐fosfaat naar de bodem ("putterm") *

2,2 kg/ha/j

^

Levering Ortho‐fosfaat uit de bodem ("bronterm) *

1,4 kg/ha/j

^

* de Vries et al. 2011 A, p.p. 25 tabel 6 ^ gemiddelde over periode 2005 ‐ 2009 Tabel 2: Effect pilots (P‐totaal)

Pilot onderdeel planten Oppervlakte (Potamogeton spp ) Pilot onderdeel planten Invang

26 kg P/ha/j

Pilot onderdeel schelpdieren Oppervlakte (Dreissena spp)

70 ha

Pilot onderdeel schelpdieren Invang

3 kg P/ha/j

Totale onttrekking P (kg P/j)

17420 kg P/j

Concentratie Ptot na pilot (gemiddelde over hele meer)

0,092 mg P/l

van waterplanen en schelpdieren berekend. De Concentratie PtotX%reductie 20,6 % invangcapaciteit in kg P per hectare per jaar van twee Tabel 3: Concentratie P‐totaal

soorten is ingevoerd (26 kg P/ha/j voor Potamogeton Netto vracht Ptot‐P (gecorrigeerd voor bodemprocessen) spp. en 3 kg P/ha/j voor Dreissena spp.)31. In deze 14,1 tabelkg/ha/j Concentratie Ptot (periode 2005 ‐ 2009) kan ook het areaal van de pilots worden ingesteld.0,116 Dat mg/l Netto vracht Ptot‐(vrije invoer) 21 kg/ha/j staat nu op 670 ha voor de planten pilot en 70 ha voor 0,173is mg/l Concentratie Ptot de schelpdieren (verhouding 10:1). Bij deze waarden teNetto vracht Ptot‐P X% reductie t.o.v. jaargemiddelde 2005‐ zien dat 20% fosfaatconcentratie reductie is behaald 2009 (gecorrigeerd voor bodemprocessen) 5,499 kg/ha/j enReductie percentage dat de KRW norm van 0,093 mg/l P wordt gehaald.

39 % Het concentratieverloop is tevens duidelijk af te lezen Concentratie Ptot X% reductie 0,045 mg/l uit de grafiek onder de onderste tabel. Hierbij dient te Tabel 4: Concentratie PO42‐ (Ortho‐fosfaat)

Netto vracht orthoP (gecorrigeerd voor bodemprocessen)

worden opgemerkt dat de invangcapaciteit (kg/ha/j) van planten en schelpen af neemt naarmate de concentratie

daalt.

Als dit proces gemodelleerd zou zijn zou de 85446 grafiek eenkg/jcurve vormen welke naar een asymptoot op 0,0 mg/l zou lopen.

127260 kg/jvan het model is in tabel 2 is de Ter controle concentratie berekend in de huidige situatie. Daarnaast kan de netto vracht of een reductiepercentage van de 33323,94 kg/j netto vracht P-totaal vrij worden ingevoerd. Hetzelfde geldt voor tabel 3 met als enig verschil dat hier de Ortho-fosfaatconcentratie wordt berekend.

6,8 kg/ha/j

Concentratie orthoP (periode 2005 ‐ 2009)

7,8 kg/ha/j

Concentratie orthoP Netto vracht orthoP X% reductie t.o.v. jaargemiddelde 2005‐ 2009 (gecorrigeerd voor bodemprocessen)

47268 kg/j

0,06 mg/l 3,4 kg/ha/j

Reductie percentage

20604 kg/j

50 %

Concentratie orthoP X% reductie

0,03 mg/l

Daling van P‐totaal (mg/l) uitgezet tegen areaal pilot (planten) in hectare

0,115 [Ptotaal] mg/l

0,105 0,095 0,085 0,075 0,065 0,055 0

150

300

450

600

750

900 1050 1200 1350 1500

Pilot areaal (ha) krw norm

78

Delta Bronnen

Water Award

41208 kg/j

0,056 mg/l

Netto vracht orthoP (vrije invoer)

670 ha

mg/l Ptotaal bij x ha waterplanten

de Vries, I., Smits, J., Nolte, A., Sprengers, C., 2011 A, Waterkwaliteit en water‐ en nutrientenbalansen

Bijlage 5

Uitgangspunten MKBA en BuCa

Tabel B6.1 Gebruikte proxy voor investerings- en productiekosten voor drie scenario’s gebaseerd op nearshore zeewier teelt en waterplantenoogst.

Onderwerp

Min

Max

Bron

Investeringskosten nearshore 10.000 40.000 ECN, TAUW, WUR (2006) PLATFORM GROENE zeewier (€/ha) GRONDSTOFFEN ) Productiekosten per ton droge stof 20 50 ECN, TAUW, WUR (2006) PLATFORM GROENE nearshore zeewier(€/ha) GRONDSTOFFEN Productiekosten per ton droge stof 100 100 ECN, TAUW, WUR (2006) PLATFORM GROENE waterplanten (inclusief GRONDSTOFFEN investeringen)* * we zijn uitgegaan van 50 euro productiekosten per ton en 3000 euro aan investeringen per hectare. Dit komt uit op circa 100 euro per ton droge stof commercieel tarief, uitgaand dezelfde parameters als in de Business Case.

Tabel B6.2 Productie en energie (alles exclusief subsidies) Onderwerp Opbrengsten ton droge stof (PJ/ton droge stof)

Aantal 0,000014

(PJ = 10^15 Joule)

Ton droge stof

7,8

ton / jaar/ha

Bron: ECN, TAUW, WUR (2006) PLATFORM GROENE GRONDSTOFFEN Bron: Imares

Ton biomassa (fonteinkruid)

60

ton/jaar/ha

Bron: Imares

6 324

Bron: Imares Bronnen: herleid op basis van 3 studies132 Idem

Productie schelpdieren

Prijs kWh electriciteit

6,6

ton/jaar/ha M3/ton d.s. biomassa (gras) €/ton d.s. biomassa (gras) cent/kWh

Prijs per kWh aardgas

2,5

cent/kWh

APX

Prijs m3 aardgas

24

cent/m3

APX

CO2 per m3 aardgas

1,8

Kg/m3

Productie biogas (60% methaan) Productiekosten biogas

25

ECN/APX

Ontwikkeling CO2 prijzen €/ton

CO2 prijs

2012 2020 10 20

2040 50

Bron ECN (2010), innovatie en leercurven

De onderstaande figuur geeft weer welke parameters zijn gebruikt om de fosfaatproductie te berekenen.

Effecten fosfaat Prijs fosfaat 800 €/ton Bron: Imares Productie fosfaat (P) 26 kg/HA/jaar Bron: Imares schedefonteinkruid Opname fosfaat 3 kg/HA/jaar Bron: Imares schelpdieren Fosfaat1 HOST in slib(2008), bio-energie installatie, 0,0125CE (2010) Energiebesparing op ’t Heen, Westra (2008), De g / kg mossel / dag Bron: Imares bemesting Min max biogassector in kaart: kansen en bedreigingen voor Hedimix als co‐product leverancier.

Norm 2013 (kg p2O5 55 85 Website EL&I per ha) Omgerekend in zuivere 24 37 Bewerking Decisio P Basisprijzen SDE+

Elektriciteit

MIN MAX Bron 7 15 ct/kwh Kamerbrief openstelling SDE+ 2012

Dutch Water Mining

79

Aanvullende en afwijkende uitgangspunten BuCA In de MKBA zijn we uitgegaan van de discontovoet van In de businesscase zijn we in plaats van een 5,5% die is voorgeschreven door het ministerie van discontovoet van 5,5% uitgegaan van een vereist Financiën. Het startjaar van de investeringen is 2015 en rendement op eigen vermogen van 15% en een investeringen in grootschalige waterhoeven worden in rentevoet van 6% op vreemd vermogen. Het aandeel één jaar gedaan. Alle effecten worden naar het startjaar eigen vermogen bedraagt 50%. Waar in de MKBA van de investeringen teruggerekend. We rekenen de subsidies geen rol spelen, hebben deze in de Business MKBA door voor een periode van 100 jaar. In de MKBA Case wel een effect. Deze zijn bepalend voor de waarde en BuCa wordt uitgegaan van een oppervlak van 1570 van de grondstoffen.

HA, waarvan 90% effectief bebouwd kan worden.

De Ontwikkeling CO2 prijzen €/ton gehanteerde kosten in de BuCa en MKBA staan in tabel 2012 2020 2040 Bron Het onderstaande schema geeft de subsidies weer B6.1 weergegeven CO2 prijs 10 20 50 ECN (2010), innovatie en leercurven die in het kader van de SDE+ regeling 2012 worden gegeven. De SDE+ regeling vergoed het verschil tussen De parameters om de productie van biomassa en De onderstaande figuur weer welke parameters zijn gebruikt om fosfaatproductie te berekenen. dedebasisprijs van duurzame energie en de marktprijs energie te bepalen zijn geeft weergeven in tabel B6.2. Omdat Effecten fosfaat van (grijze) energie. Voor de business case zijn we de exacte eigenschappen van het schedefonteinkruid Prijsenergieproductie fosfaat 800 waren €/ton op Bron:uitgegaan Imares dat biogas wordt geproduceerd dat ervan voor nog niet bekend Productie (P) kg/HA/jaar Bron:van Imares 60% de groengas subsidie krijgt (biogas heeft een het momentfosfaat van schrijven, is na een26interview met schedefonteinkruid methaan gehalte dat 60% is van dat van groen gas).

ECN gekozen om de eigenschappen van gras bij Opname fosfaat Bron: Imares Voorzichtigheidshalve gaan we uit van de minimum biovergisting te hanteren. Gras heeft3alskg/HA/jaar droge stof schelpdieren basisprijs. De gehanteerde basisprijs is dus 60% van redelijk vergelijkbare eigenschappen voor vergisting en Fosfaat 0,0125 Bron: Imares cent.

Aan de hand van drie studies33 hebben we daar zijn in welslib onderzoeken van bekend. g / kg mossel / dag 48,3 de waarde bepaald van een ton droge stof biomassa bemesting Min max De ontwikkeling van de CO2 prijs is weergeven in de (gras).

Deze komt dan uit op een waarde van circa € 20 Norm 2013 (kg p2O5 55 85 Website EL&I onderstaande figuur.

Doordat het CO2 plafond dat per ton, voor een biovergister die op gras is toegespitst. per ha) jaarlijks door de EU wordt vastgesteld, steeds lager Omgerekend in zuivere 24 37 Bewerking Decisio komt P te liggen, stijgt de CO2 prijs in de toekomst.

Basisprijzen SDE+

Elektriciteit Groen gas Duurzame warmte

80

Delta Water Award

MIN MAX Bron 7 15 ct/kwh Kamerbrief openstelling SDE+ 2012 48,3 62 ct/m3 Kamerbrief openstelling SDE+ 2012 1,94 4,17 ct/MJ Kamerbrief openstelling SDE+ 2012

Bijlage 6

Overzicht geraadpleegde instanties

naam

functie

organisatie

Carla Michielsen

ZLTO

René Boeters

specialist water Projectleider planstudie Waterkwaliteit Volkerak Zoommeer Rijkswaterstaat Zeeland

Leo Santbergen

Senior beleidsadviseur

Waterschap Brabantse Delta

Guido Waajen

Waterbeheerder / ecologisch specialist

Waterschap Brabantse Delta

RWS

Anne Fortuin

Waterschap Scheldestromen

Ies de Vries

Deltares

Rob Portielje

Senior beleidsmedewerker

Rijkswaterstaat, Waterdienst

dhr Berntsen

ABN-AMRO

Willem Schipper

Directeur Agrarische Bedrijven Technical Innovation Manager

Willem Brandenburg

Onderzoeker

PRI

Anne-Douwe van der Zee

Directeur

De Groene Poort

Mark Beumer

Manager Media & Events

Club van 30

dhr. Hagenbeek

Thermphos International

Torr-coal

Hans Reith

Co-ordinator Biorefinery

ECN

Drs. Arnoud Passenier

Ketenregisseur Fosfaatkringloop

Ministerie van Infrastructuur en Milieu

Cornelis Mijnders

Pojectregisseur

Agro&Co

Ed Hendriks Ronald Kramps Joost Schrijnen (kennisgeving)

Agro&co Projectleider Waterpoort Programmadirecteur Zuidwestelijk Delta

Provincie Noord Brabant Deltaraad Zuidwestelijke delta

Albert Vermuë (geïnformeerd) Directeur

Unie van Waterschappen

Kees Meijer

Senior communicatieadviseur

Unie van Waterschappen

Jaap Steketee

Consultant

Tauw Dutch Water Mining

81

Referenties Goedkoop W., R. Naddafi, U. Grandin (2010) Retention of N and P by zebra mussels (Dreissena polymorpha Pallas) and its quantitative role in the nutrient budget of eutrophic Lake Ekoln, Sweden Biol Invasions (2011) 13:1077–1086 Reeders, H. H., 1989. De driehoeksmossel (Dreissena polymorpha) als natuurlijk waterfilter; onderzoek naar mogelijkheden voor reductie van de verontreinigde sliblast bij de inlaat van het Volkerak-Zoommeer. DBW/Riza report nr. 89.052.

Reeders H.H. & A. bij de Vaate 1990. Zebra Mussels (Dreissena polymorpha): a new perspective for water quality management. In: Gulati R.D., E.H.R.R. Lammens, M.L. Meijer & E. van Donk ( eds.). Biomanipulations: Tool for water management. Hydrobiologia 200/201: 437-450 Sierdsma F. (2006) MEP en GEP voor het Volkerak-Zoommeer als zoetwatermeer. Royal Haskoning Rapport 9S0256A0/R00001/902056/Rott1. 18 augustus 2006.

Schutten J., J. A. van der Velden & H. Smit (1994) Submerged macrophytes in the recently freshened lake system Volkerak-Zoom (The Netherlands), 1987-1991. Hydrobiologia 275/276: 207-218.

Weber A, Smit MGD (2004) Waterzuivering door driehoeksmosselen (Dreissena polymorpha) in het Volkerak-Zoommeer: de inzet van een mosselfilter in de Steenbergse Vliet. http://www.volkerakzoommeer.nl planstudie Waterkwaliteit Volkerak-Zoommeer RWS (24-01-12) Ies de vries, 2011 Waterkwaliteit en water-nutriĂŤnten balansen Volkerak-Zoommeer 1996-2009. Deltares Rapport Milieueffectrapportage waterkwaliteit Volkerak-Zoommeer. Bestuurlijk Overleg Krammer Volkerak. Ontwerp-mer.

November 2009.

82

Delta Water Award

Voetnoten 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Bijvoorbeeld die van Bak, 2004 en Diepen, 2002 www.volkerakzoommeer.nl & I. de Vries, 2011 Vermaak, 1981 Vermaak, 1976 Weber, 2004 Carpenter, S.R. (2008). Phosphorus control is critical to mitigating eutrophication. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 105: 11039-11040.

7. I. de Vries, 2011 8. Royal Haskoning, Arcadis, november 2009. Milieueffectrapportage waterkwaliteit Volkerak Zoommeer 9. De sinds 2007 gesignaleerde Quaggamossel is hier een voorbeeld van 10. I. de vries, 2011 11. Royal Haskoning, Arcadis, november 2009. Milieueffectrapportage waterkwaliteit Volkerak Zoommeer 12. Dit is het verschijnsel dat het verband tussen oorzaak en gevolg niet alleen afhangt van de grootte van de oorzaak, maar ook van de richting waarin de oorzaak verandert.

13. Ecorys (2008) 14. Decisio input-output model, bij de omvang van effecten zoals beschreven in hoofdstuk 4.

15. De Biobased Economy (BBE) is een economie waarin gewassen en reststromen uit de landbouw en voedingsmiddelenindustrie worden ingezet voor niet-voedseltoepassingen. Een economie dus waarin deze groene grondstoffen ofwel biomassa worden toegepast als materialen, chemicaliĂŤn, transportbrandstoffen en energie (elektriciteit en warmte). In de keten van Dutch Water Mining worden met name planten omgezet naar grondstoffen en energie.

16. De Vries 2011 Deltares rapport 17. Op pad!, Provincie Zeeland, Reflexen doorbreken om te kunnen inspelen op de demografische veranderingen in Zeeland, 2009 18. Bron: ECN, TAUW, WUR (2006) PLATFORM GROENE GRONDSTOFFEN 19. Bron: ECN, TAUW, WUR (2006) PLATFORM GROENE GRONDSTOFFEN 20. Zoals in hoofdstuk 2 aangegeven is deze inschatting nog vrij conservatief. Als men de kweek goed onder de knie weet te krijgen is wellicht een drie maal zo hoge productie mogelijk.

21. (Schede)fonteinkruid is bij indroging tot circa 40% d.s. vergelijkbaar met de hoeveelheid vergistbaar materiaal in gras (bron: interview ECN). Op basis van 3 studies naar vergistingssystemen met gras is de waarde van een ton gras bepaald.

22. Het benodigd rendement op eigen vermogen ligt hoger dan op vreemd vermogen (leningen van banken).

Uitgangspunt is dat een bank pas wil lenen tegen 6% rente als 50% eigen vermogen wordt gestopt in het project.

23. Ecorys (2008), De regionale baten van een schoon en zout Volkerak Zoommeer Dutch Water Mining

83

24. Royal Haskoning (2007) en Arcadis (2009), MKBA waterkwaliteit Volkerak Zoommeer 25. Ecorys (2008), De regionale baten van een schoon en zout Volkerak Zoommeer 26. RAND (2006), Kan een maatschappelijke kosten-batenanalyse worden gebruikt voor de beoordeling van innovatieprogramma’s en SEO (2006), maatschappelijke kosten batenanalyse van innovatiebeleid.

27. Arcadis (2009), MKBA waterkwaliteit Volkerrak Zoommeer 28. DHV (2007), beheermaatregelen ter bestrijding van cyanobacterienoverlast. Kanttekening: phoslock kapselt fosfaat in, maar haalt het niet uit het water. Aan de andere kant halen planten ook fosfaat uit de bodem, dus voor blauwalgbestrijding waarbij concentraties in het water cruciaal zijn, kunnen de kosten wellicht lager uitvallen. Daar is nu nog te weinig over bekend.

29. Stuurgroep Zuidwestelijke Delta, Veilig Veerkrachtig Vitaal, ontwerp-uitvoeringsprogramma Zuidwestelijke Delta 2010-2015+ 30. Voor een overzicht van gesprekken zie bijlage 6 31. Paragraaf 2.2. Hoofdrapportage.

32. HOST (2008), bio-energie installatie, CE (2010) Energiebesparing op ’t Heen, Westra (2008), De biogassector in kaart: kansen en bedreigingen voor Hedimix als co-product leverancier.

33. HOST (2008), bio-energie installatie, CE (2010) Energiebesparing op ’t Heen, Westra (2008), De biogassector in kaart: kansen en bedreigingen voor Hedimix als co-product leverancier.

84

Delta Water Award

Colofon Dutch Water Mining; Potentie van een zuiverend landschap van overvloed Inzending voor prijsvraag Delta Water Award Publieksversie april 2012 Prijsvraagteam Overvloed: Edward van Os, Infram, mobiliteit, ruimte en water (Marknesse) Anja van de Kruijs, Infram, mobiliteit, ruimte en water (Marknesse) Bart Bomas, BVR adviseurs ruimtelijke ontwikkeling (Rotterdam) Marnix Poelman, Imares Wageningen UR (Yerseke) Menno de Pater, Decisio (Amsterdam) Diana van Bokhoven, Imagro; strategie & creatie voor agri, food en buitengebied (Ottersum) Š Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder bronvermelding. Aan de inhoud kunnen van deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend. Eventuele rechthebbenden op gebruikt beeldmateriaal dienen contact op te nemen met de uitgever.

Meer informatie: Edward van Os, Infram, Sectormanager Infrastructuur en Ruimte Tel. 06 5335 0386 Tel. 0527 24 11 20 Email: edward.vanos@infram.nl

Dutch Water Mining

85