Bijen en zoveel meer

En dan wordt je gevraagd om een artikel te schrijven over bijen, honingbijen nog wel.Bijen hebben me altijd gefascineerd. Ik was niet gestoord door enige kennis over hoe het er in zo’n kast aan toe ging maar de beestjes trokken altijd mijn aandacht.Bovendien was en ben ik gek op honing.

Honingbij in de kast — foto: Gilbert De Ghesquière

Mijn vader was dorpsonderwijzer, een 'meester', en één van z'n collega’s was imker. Imker en vaste honing-huisleverancier. Die zoete zaligheid werd thuis met mate geserveerd. Vaak als oplossing voor kleine pijntjes en verkoudheden. Later heb ik er potten 'verslonden', gekocht in de winkel. Heb me lange tijd nooit vragen gesteld over hoe er geïmkerd werd. Het leek me allemaal vanzelfsprekend en bijen werden gehouden om honing op je boterham te kunnen smeren. 55 jaar terug vond ik zowat alles vanzelfsprekend. Ook het feit dat er in de tuin aardig gesproeid werd en dat er naast onze kak ook 'korrels' gebruikt werden om het land 'vruchtbaar' te houden. We verwarmden ons met kolen. CO2 en klimaatproblemen moesten nog worden uitgevonden. Ouderwetse winters met veel sneeuw, volop vogels en vissen (om te vangen). Romantiek …

Vanaf mijn 16 was ik nergens meer voor, maar overal tegen. Tegen de kerk, tegen de bourgeosie, tegen het kapitaal. Lang haar, gescheurde jeans en een geest die actief 'verruimd' werd … In die jaren verdwenen de bijen uit mijn zichtveld hoewel de honing bleef. Ik leerde wat later naar vogels kijken zonder ze te vangen. Vooral de schuld van Gust Schamelhout, ik was immers scout. Begon meer en meer te bese en dat de mens met van alles bezig was waar je minstens vragen kon bij stellen. Biologische landbouw, gezonde voeding, natuurreservaten … het dook allemaal op aan de einder. Ik behoorde snel tot de groep die tegen de stroom in voer. En … dat is gebleven. En nu …

Laat me een sprong maken tot een handvol jaren terug. Mijn vrouw is acupuncturiste en we bezochten de prachtige siertuin van één van haar patiënten die ook imker bleek. De eerste gepassioneerde gesprekken over bijen houden waren een feit. “Als je wil starten krijg je van mij een volk”. Dat klonk als muziek in m’n oren.

En toen ... toen begon ik te lezen. Het internet bracht zowel Australische als Engelse, Hollandse of Oost-Vlaamse imkers in mijn leven. Ik las alles en stond voor alles open. Ik werd bij meerdere imkers met open armen ontvangen. Ik leerde de scherpe tegenstellingen tussen verschillende imker-strekkingen kennen. Uiteraard gingen de gesprekken het meest over alle mogelijke problemen voor de bijen. Die duivelse varroa kruiste mijn pad. Een parasiet die door veel imkers als het grootste bijen-probleem wordt gezien. Ik zag hoe die werd bestreden: de imker als apotheker … Bijen splitsen een volk in twee om zich te vermenigvuldigen. Zwermen noemen we dat. Maar dat zwermen wordt via een reeks ingrepen niet langer toegestaan. Bij koninginnen wordt een stukje van de vleugel geknipt waardoor het zwermen verhinderd wordt. Massa’s honing worden geoogst en als wintervoedsel voor de bijen vervangen door gera ineerde witte suiker. Ik las over imker-methodes en moest het vaak tien keer lezen om te begrijpen wat en hoe je het allemaal deed. Imkeren leek me meer en meer een hooggespecialiseerde bezigheid waar je veel kennis voor nodig hebt en bijzonder veel tijd instopt. Ik zag gelukkig ook veel bijen-liefde bij de imkers en vooral veel goede bedoelingen. Maar ik voelde een ingebouwde weerstand tegen heel wat ingeburgerde technieken en het gebruik in de kast van allerlei producten waar zelfs de imker zich moest tegen beschermen.

Al vrij snel was ik getuige van bitsige discussies tussen imkers en natuurbeschermers. Honingbijen als bedreiging … als onverantwoorde concurrenten voor wilde bijen. Vaak dovenmansgesprekken waar elke nuance ver zoek was (en is).

Statuut van de honingbij

Een eerste vaststelling is dat wij alles om ons heen bekijken in functie van rendement. In tegenstelling tot zowat alle andere insecten produceren honingbijen iets waar wij gek op zijn: honing. Daarnaast ook was, pollen en zelfs magische koninginnenbrij. De bij werd snel bekeken als een nutsdier. Eindelijk eens een interessant en waardevol insect! Daarom dat het statuut van de honingbij bij ons nu valt onder het hoofdstuk 'landbouw'.

foto: Adobe Stock

Honingbijen worden niet langer bekeken als wilde insecten. Meer nog, vaak wordt beweerd dat wilde honingbijen bij ons onbestaande zijn. Terwijl ik regelmatig op zijn minst verwilderde populaties op het spoor kom. Vaak in holle bomen.

Er is een gigantisch verschil tussen enerzijds een bijenvolk waarmee geïmkerd wordt in een kast waarbij de koningin een geknipte vleugel heeft, waarbij parasieten bestreden worden met allerlei zuren en chemicaliën, waarbij zowat alle honing wordt weggenomen en vervangen door industriële suikersiroop enz. Anderzijds een bijenvolk dat al jaren een holle boom bevolkt zonder tussenkomst van een mens.

Het e ect op de omgeving van één geïsoleerd, verwilderd bijenvolk is helemaal anders dan dat van een bijenstand met 25 kasten. In tegenstelling tot kippen, koeien en varkens zijn bijen nooit echt gedomesticeerd: niemand kan hun 'wilde' vluchten controleren. Waarmee ik absoluut pleit om het huidig statuut van de honingbij te herbekijken. Geef wilde en verwilderde bijenvolkeren een plaats.

Hebben honingbijen het lastig?

Ik had eigenlijk anders moeten starten. Eer we ’t over bijen hebben moeten we ’t hebben over de leefomgeving waarin ook deze beestjes moeten leven. Een leefomgeving die zij niet zelf inrichten of bepalen. Het begint met een zwaar gebrekkig voedselaanbod. Er is te weinig te eten en er is veel te weinig diversiteit. Veel mensen horen dat honingbijen in de problemen zitten en willen dit mee oplossen door ook bijen te houden. Nochtans is het eerste wat er dringend moet gebeuren een ruimer en geschikter voedselaanbod. Meer bijen en minder te eten werkt niet. We gaan er geen doekjes omwinden: dat gaan we niet oplossen door zakjes bloemzaad uit te delen. Dat gaan we alleen in de diepte oplossen door een complete systeemverandering. Een compleet andere landbouw, anders omgaan met het restje open ruimte, nieuwe open ruimte scheppen, een andere aanpak van privé tuinen enz … En wees gerust, ik besef dat wat ik zeg ZEER verregaand is.

Ik zou hier gedetailleerd kunnen ingaan op allerlei bijenproblemen. Als ’t over bijenvoedsel gaat denken veel mensen vooral aan nectar, de basis voor honing. Nectar is vooral een brandstof die massaal verbruikt wordt door de bijen. Zet je schrap, een bijenvolk kan 200 tot 300 kg honing produceren per jaar. Het grootste gedeelte wordt in de lente en zomer verbruikt als brandstof. Een relatief kleine hoeveelheid wordt opgeslagen als wintervoorraad (vaak weggenomen door de imker en vervangen door gera ineerde suiker). Veel meer dan nectar is stuifmeel de bouwsteen waaruit bijen zijn opgebouwd. Stuifmeel is vooral een eiwitbron en vaak lijden bijen meer onder een tekort aan stuifmeel dan aan nectar. Daarover zijn al massa’s studies die dit allemaal gedetailleerd uitleggen. Naast voedseltekorten zou ik het kunnen hebben over een ganse reeks bijkomende stressfactoren.

Zo is er de alhier geïmporteerde varroa parasiet. Door velen gezien als de baarlijke duivel en vijand nr. 1 van onze honingbij. Wat gezegd over al die toxische sto en waar bijen mee in contact komen? Pesticiden in de landbouw maar ook in zoveel particuliere tuinen, fungiciden die lang onder de radar bleven maar waarvan de negatieve impact bewezen is. Slechte luchtkwaliteit en het e ect van fijn stof op bijen.

En wat gezegd over straling? We leven in een web van allerlei stralingen … Daar is tot nu beperkt studie rond gevoerd maar genoeg om grote vraagtekens te plaatsen en te neigen naar het 'voorzorgprincipe'.

Bovendien kan geen mens nagaan wat de interactie tussen al deze factoren teweegbrengt. Terreinstudies durven nogal eens labo-resultaten ontkrachten …

Laat ons dan vreugdevol recht springen als er positieve maatregelen overwogen worden. Onlangs werd mijn advies gevraagd over dit mogelijk voorstel: De overheid zou boeren kunnen belonen als ze in hun teeltwissel systematisch het zaaien van éénjarig bloeiende bij-vriendelijke planten zouden opnemen. Bij-vriendelijk zowel voor wilde als honingbijen en tegelijk vlinder- of vliegvriendelijk. Een weg naar een grootschalig voedselaanbod voor insecten … Maar … je zaait deze bloemen op een veld waar een paar jaar, bij bijvoorbeeld maisteelt, uitvoerig neonicotinoïden gebruikt zijn. Degelijk onderzoek toont aan dat er nog gedurende minstens vijf jaar restanten van die neonic’s, die in de bodem achterblijven, opgenomen worden door de planten die daarna komen. Bloeiende bloemen worden zo een in meer of mindere mate vergiftigd geschenk voor de insecten. Goed bedoeld maar helaas.

Tot ruim meer dan een eeuw terug kwam er bij ons maar één soort honingbijen voor: de zwarte bij.

Maar omdat we het altijd beter weten zijn we bijen beginnen importeren en selecteren die meer aan onze verwachtingen moesten voldoen: om te beginnen hoger rendement en dus meer honing binnenhalen. Bijen met een grotere haaldrift en grotere volkeren. Minder steeklustig en zwermtraag zijn.

Daardoor zijn onze streekeigen bijen grotendeels weggeveegd en vervangen door soorten die vaak niet lokaal aangepast zijn. Maar dankzij intensieve imkertechnieken en behandelingen met zuren en medicatie houden we die volkeren in leven en productief.

Besluit

Als we het over de problemen bij honingbijen hebben zijn er twee dingen die eruit springen: * De verziekte leefomgeving is alvast een megagrote miserie voor de honingbijen. Vaak te weinig of te weinig divers voedsel dat dikwijls nog van slechte kwaliteit kan zijn. Gekweekte planten bevatten vaak toxische elementen die weinig acuut toxisch zijn maar die wel op langere termijn een ondermijnend e ect hebben. Zaken als sterk verminderde luchtkwaliteit, stralingen en niet in het minst de e ecten van de groeiende klimaatchaos vervolledigen het rijtje. * Daarnaast zijn al te veel honingbijen genetisch verzwakt (met de woorden van een vriend: “genetisch om zeep”). Met het veruit grootste aantal bijenvolkeren wordt 'ge-imkerd'. Temperatuur- en vochthuishouding zijn delicaat en cruciaal voor een bijenvolk. Het al te vaak openen van kasten verstoort dit systeem. Koninginnen worden jaarlijks of tweejaarlijks vervangen wat de eenheid van een volk verstoort. Varroa parasiet wordt behandeld. Met klassieke medicatie of met zuren. Maar beiden leiden tot resistentie op termijn en zijn een never ending story.

Het goede nieuws is dat meer en meer imkers neigen naar een meer natuurlijke vorm van bijen hoeden. Daarbij wordt het bijenvolk als een geheel benaderd en diens autonomie zoveel mogelijk gerespecteerd, net als alle natuurlijke processen (zwermen enz …). Er worden geen kastvreemde producten gebruikt. Lees meer daarover op www.natuurlijkimkeren.org

Niet alleen voor bijen maar voor al wat leeft is topprioriteit nummer één de catastrofale terugloop aan biodiversiteit. En dit heeft samen met alle andere ecologische problemen maar één oorzaak: de dwaasheid van de mens. Ik overdrijf niet als ik stel dat wij op vandaag als soort een ramp zijn voor alle leven op de planeet aarde. Laat het me nog één keer zeggen: onze dwaasheid ligt aan de basis van de niet te voorziene problemen waar alle leven nu al mee te maken heeft en die, als we zo verder doen, alleen maar in groeiende mate op ons zullen afkomen.

Nog veel meer bewust worden, nog veel meer consequent toepassen. Echt respectvol, echt duurzaam, echt ecologisch, echt eerlijk, echt rechtvaardig, echt sociaal, echt liefdevol … en dat niet alleen individueel maar ook als mondiale samenleving.

Wat denk je? Kan dit lukken?