IEDER EEN BE TROK KEN
Vermaatschappelijking van de zorg en vrijwilligerswerk
?
1
Over het Vlaams Steunpunt Vrijwilligerswerk Het Vlaams Steunpunt Vrijwilligerswerk vzw ondersteunt al meer dan 40 jaar het vrijwilligerswerk in Vlaanderen. Ons doel? Sterker vrijwilligen! We ondersteunen organisaties en lokale besturen die met vrijwilligers werken, in alle sectoren. Maar ook relevante spelers in het middenveld, diverse overheden en vrijwilligers kunnen bij ons terecht. We ondersteunen het vrijwilligerswerk met: Advies & instrumenten (publicaties, helpdesk, modeldocumenten en tools, …) Informatie (website, nieuwsbrief, social media, telefonisch en per e-mail) Vorming & studiedagen (wetgeving, specifieke thema’s) Promotie & sensibilisering (campagnes met de week van de vrijwilliger, internationale dag vrijwilligerswerk, www.vrijwilligerswerk.be) Belangenbehartiging (bij de lokale besturen, Vlaams Belgische en Europese overheid) De gratis verzekering vrijwilligerswerk
In het kader van het Vlaams Gecoördineerd Vrijwilligersbeleid denken we mee na hoe het vrijwilligerswerk in Vlaanderen beter ondersteund en minder versnipperd kan zijn.
COLOFON
‘De vermaatschappelijking van de zorg en vrijwilligerswerk’ is een uitgave van het Vlaams Steunpunt Vrijwilligerswerk vzw. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Redactie: Eva Hambach, Lies Pelsmakers, Jan Verdée Zetwerk & illustraties: Maggi Janssens Foto’s: Vlaams Steunpunt Vrijwilligerswerk vzw, Studio Aksento, Dany De Wulf, Zorgnetwerk Nestor, Brug Binnen Buiten, Praatgroep en praattafels Kortrijk, Buren voor Buren, OPZ Geel. Met dank aan: prof. Koen Hermans, Dany Dewulf, Katrien Schaubroeck, Tom Lemahieu, Theo Vaes, prof. dr. Dirk De Wachter, Rebecca Vandemaele, Ils Ielegems, Joke Coulembier, Koen Duyck, prof. Evelien Tonkens, Gabriella Civico, George Thomson, leden en iedereen die zich inzet voor vrijwilligers. D/2018/9253/01 Vlaams Steunpunt Vrijwilligerswerk vzw Amerikalei 164 bus 1 2000 Antwerpen tel. 03 218 59 01 www.vlaanderenvrijwilligt.be
2
04
Voorwoord door Eva Hambach
06
Vermaatschappelijking van de zorg: een definiëring, noodzaak of trend? Inleiding door prof. Koen Hermans
08
Lokaal sociaal Beleid: een toelichting door Dany De Wulf VVSG
10
Vermaatschappelijking van de zorg in relatie tot vrijwilligerswerk: wat is de plus? De min? Katrien Schaubroeck (auteur gewone helden), Tom Lemahieu (Howest) en Theo Vaes (AremenTeKort)
16
Van project naar vaste werking: vrijwilligerswerk in lokale besturen met tips om aan de slag te gaan, door Jan Verdée
ing
ijk pel
t me chap w rvie maats e t rd. . In r ver o e o d e son et w won ter ov m h e o d h h aan an Wac eT ns v n g e r e e n k o v e D e k Ton . Ge iati telp . Dirk rswer t e n s i l e t i p n l i He f. dr illige cou de Eve n d . o f e r w d r o p vrij o vico r e i r p i n C p en oor n: a Ins ella d i o . i r t k n b a e tij . Ga rific bur rak t r e p n e Jan p e d o r e r r g o d o u o In No and l, d in E e e g h s d e e n bac bij :G vic eri r g e m g t e n a i n un al S lijk ijki aH i l e v c Vol e p E o p S pp oor nd cha d cha s a s t , t a e g a ma kin lfar ma j r i r e e l e v V ppe in W de a g n h c n a i ats is v eer a t n n e m u d ver Vol hie r c e s v e eg ie o t n c n i dée r e e e l l e fl e k V e re ech an Een dée J h M c r s i o van Ver ,do Krit g g n n i ri kon kla r e e d V an a f Brie
18
24
29 30
32
34
36 40 42
3
Voorwoord
Er is ontegensprekelijk een link tussen vermaatschappelijking van de zorg en vrijwilligerswerk. Tal van vrijwilligers bieden een helpende hand in zorgtaken. Natuurlijk zou ik bijna zeggen. Toch moeten we opletten en die inzet van vrijwilligers niet als vanzelfsprekend beschouwen, hen zien als een goedkoop alternatief om de toenemende vraag en druk in de zorg op te lossen. Interessant thema, dachten we vanuit het Vlaams Steunpunt Vrijwilligerswerk vzw. We willen een stem hebben in het debat. Vrijwilligers verwachten dat, vrijwilligersorganisaties verwachten dat. Daarom zijn we trots in deze publicatie een bloemlezing te bieden met inzichten uit het binnen- en het buitenland. Het resultaat is dat we een waaier aanbieden van mild kritische reflecties. De Vermaatschappelijking biedt immers kansen, voor de gehele samenleving en voor het vrijwilligerswerk. Maar er zijn ook valkuilen. Om Prof. De Wachter te parafraseren: elke evolutie is hoopvol maar dwingt je ook om kritisch te zijn. Kritisch zijn is niet afbreken. Wel aantonen dat er grenzen zijn aan de inzet van vrijwilligers(werk). Die worden hier belicht. Prof. Koen Hermans duidt zo dat het begrip vermaatschappelijking een diffuus begrip is, dat je vanuit verschillende invalshoeken kan en moet benaderen. Hij wijst op de toenemende zorgzwaarte: dat kan stress opleveren bij vrijwilligers.
Het nieuw Decreet Lokaal Sociaal Beleid, zo schrijft Danny Dewulf van de VVSG, zal ertoe leiden dat lokale besturen steeds meer de regie in handen zullen nemen om onder andere zorg voor de burger in de buurt in goede banen te leiden. We stellen in onze praktijk vast dat al heel wat lokale besturen inzetten op de zogenaamde vermaatschappelijking. Onze collega Jan VerdĂŠe verzamelde enkele puike praktijkvoorbeelden. Tom Lemahieu, docent aan HOWEST, drukt er in zijn bijdrage op waarom je beter oplet om vrijwilligerswerk te zien als een synoniem voor vermaatschappelijking, en omgekeerd. Zijn kritische reflectie wordt in feite gevuld door Katrien Schaubroeck van de UA, die er duchtig aan twijfelt dat de vermaatschappelijking zal leiden tot een betere zorgdeling. Ze benadrukt dat de overheid per definitie haar rol moet blijven spelen. Wie sterk gelooft in de kracht van de burgers, die in staat zijn inclusieve netwerken te vormen, is Theo Vaes van ArmenTeKort. Inzet van iedereen kan tot meer inclusie leiden, zo stelt hij. Prof. De Wachter stelt in zijn interview dat onze samenleving onvoldoende oog heeft voor de kwetsbare mens, die ook verlangens heeft, deel wil uitmaken van het geheel, zonder aan stress te bezwijken. Meer oprechte aandacht voor de kwetsbare mens vraagt hij, en minder instrumentalisering en economisering.
4
In feite draagt prof. Evelien Tonkens van de Universiteit van Utrecht ook dergelijke waarschuwingen aan. In Nederland leidt de vermaatschappelijking van de zorg tot een toenemende druk op vrijwilligersorganisaties. Het leidt tot conflicterende situaties, in de organisaties en ten aanzien van de vrijwilligers. Vermaatschappelijking wordt in Nederland geduid met het mooi klinkende woord ‘Participatiesamenleving’. Onze collega Jan Verdée zet daar terecht kanttekeningen bij: we vermaatschappelijken op de lange duur alles zo hard, dat het opnieuw moeilijker dreigt te worden voor kwetsbare mensen en groepen om aan te haken.
Dat kan toch niet de bedoeling zijn? De enige manier om met die spanningsvelden om te gaan, besluit Gabriella Civico van het CEV, is door waarachtige partnerschappen aan te gaan, waar evenwicht is tussen de markt, de overheid en de organisaties. Enkel als vrijwilligersorganisaties op een evenwichtige manier in hun rol worden erkend, en ze mee vorm kunnen geven aan de uitvoering van het beleid, kan de vermaatschappelijking een mooi verhaal zijn. Directeur van Volunteering Scotland, George Thomson, sluit hier naadloos op aan met zijn tekst. Hij introduceert het begrip gentrificatie in het vrijwilligerswerk. Veel vrijwilligerswerk wordt opgenomen door beter opgeleide, sterke mensen en groepen. De realiteit is dat kwetsbare groepen in feite nog te vaak worden buitengesloten uit organisaties, uit het vrijwilligerswerk. En bijgevolg ook in de context van de vermaatschappelijking aan de staart blijven bengelen. Het kan anders. Zo bewijst de praktijk uit Geel, waar we een mooi verhaal vinden over verbondenheid tussen de buurt en psychisch kwetsbare mensen, opgetekend door Jan Verdée. Waar inclusie en een zorgzaam netwerk al decennia toegepast worden. Zonder te veel poeha. Ze ontvangen daar in Geel bezoekers uit de hele wereld om uit dat model te leren.
Ikzelf heb gepoogd een aantal positieve en negatieve kanten van de vermaatschappelijking te belichten, gebaseerd op literatuur, onderzoek en eigen inzichten. Deze uitgave bevat ook de zogenaamde Verklaring van Mechelen. Tijdens onze ledendag discussieerden we over de vermaatschappelijking en eindigden we met een verklaring in zes stellingen, die door onze leden worden ondersteund. De Verklaring van Mechelen vat het geheel enigszins samen. Ja, we zijn dus trots op de realisatie van deze publicatie. Ze is tot stand gekomen dankzij al die bereidwillige auteurs en het voltallige team van het Vlaams Steunpunt Vrijwilligerswerk vzw. Daarom een dikke pluim aan Jan, Lies en Maggi voor de bijdragen, de correcties, de kritische blik op al die schrijverij, de lay-out en het praktisch geprul.
Eva Hambach Directeur van het steunpunt sinds 2001 Gewezen voorzitter van de Hoge Raad voor Vrijwilligers en het CEV Knack ‘Mens van het jaar’ 2010
5
DE VERKLARING VAN MECHELEN 40
Vermaatschappelijking wordt gedefineerd als het streven om mensen met beperkingen, chronisch zieken, kwetsbare ouderen, jongeren met gedrags- en emotionele problemen, mensen die in armoede leven, … een eigen zinvolle plek in de samenleving te laten innemen, hen daarbij waar nodig te ondersteunen en de zorg zoveel mogelijk geïntegreerd in de samenleving te laten verlopen. Dat het vrijwilligerswerk een rol kan spelen bij vermaatschappelijking is evident. Tegelijk zien we dat vermaatschappelijking van de zorg steeds prominenter op de voorgrond komt, ook in het vrijwilligerswerk. Als Vlaams Steunpunt Vrijwilligerswerk vzw zijn we niet blind voor deze evolutie. We zien het als onze opdracht om de mogelijkheden, grenzen en linken met het vrijwilligerswerk te verkennen en bewaken. Op de ledendag van 18 september 2018 te Mechelen stelden we daarom de verklaring van Mechelen op, betreffende vermaatschappelijking van de zorg en vrijwilligerswerk. In deze verklaring spreken we ons uit over aandachtspunten bij vermaatschappelijking van de zorg, in functie van het vrijwilligerswerk.
1. De Vermaatschappelijking van de zorg mag niet leiden tot opgelegd vrijwilligerswerk Mensen die ondervertegenwoordigd zijn in het vrijwilligerswerk, mogen gestimuleerd worden om te vrijwilligen. Dat impliceert focussen op de meerwaarde van het vrijwilligerswerk; mensen ertoe enthousiasmeren. Opgelegd vrijwilligerswerk, geleid vrijwilligerswerk, al dan niet in het kader van een activeringstraject gaat voorbij aan de essentie en meerwaarde van het vrijwilligerswerk op zich, en raden we ten stelligste af. Aan het niet verrichten van vrijwilligerswerk kunnen geen sancties worden gekoppeld. Vrijwilligerswerk vloeit altijd uit een autonome beslissing van het individu.
2. Kwetsbare vrijwilligers inschakelen in de context van de vermaatschappelijking van de zorg, berust niet op automatisme. Om succeservaringen voor de mensen en/of groepen die heden ondervertegenwoordigd zijn in het vrijwilligerswerk te vergroten, zijn flankerende maatregelen nodig: •voldoende middelen voor organisaties om in begeleiding te voorzien •aanpak op maat ontwikkelen opdat rekening gehouden kan worden met de talenten van elke vrijwilliger •een waarderingsaanpak, zodat elke vrijwilliger trots kan zijn op zijn engagement
3. Vermaatschappelijking mag de kloof tussen groepen niet vergroten Uit onderzoek blijkt dat de meest kwetsbare personen en/of groepen minder kunnen terugvallen op netwerken. Bovendien blijkt dat wie iets geeft in zijn netwerk, meer kans heeft iets terug te krijgen. Er bestaat dus een risico dat de Vermaatschappelijking van de Zorg de kloof tussen (sub)groepen vergroot. Meer mensen in de zorg laten vrijwilligen, impliceert niet per definitie meer inclusie en/of solidariteit. De evoluties terzake dienen daarom gemeten en gevolgd te worden.
4. Vrijwilligerswerk is geen synoniem voor ‘vermaatschappelijking van de zorg’ Vrijwilligerswerk is breder: het concept op zich wordt geregeld in een wettelijke definitie, die afbakent wat vrijwilligerswerk is en kan zijn. Individuele initiatieven vallen per definitie niet onder de vrijwilligerswet. Vrijwilligerswerk is dus zowel ruimer als beperkter dan ’vermaatschappelijking van de zorg’, ook omdat het vrijwilligerswerk steeds gebeurt vanuit een min of meer georganiseerd verband. Vrijwilligerswerk is een engagement dat mensen nemen uit vrije keuze en op basis van hun eigen wilsautonomie: vrijwilligers zetten zich in omwille van een mogelijke rist aan motieven (ideologische, persoonlijke, individualistische, sociale). De vrijwilliger zet zich in voor anderen, ook al kent hij/zij die anderen niet. Vrijwilligerswerk heeft daarom altijd een externe dimensie.
5. Vermaatschappelijking van de zorg mag niet het ultieme alibi worden om te besparen De overheid zal altijd een taak hebben om zorg en welzijn te waarborgen, al dan niet met ondersteuning door vrijwilligers, om de meest kwetsbaren aan boord te houden. De Vermaatschappelijking van de Zorg mag dus geen verkapte manier zijn om te besparen.
6. Vrijwilligerswerk heeft zelf ondersteuning nodig De organisaties die met vrijwilligers werken, ervaren een concrete nood aan ondersteuning. Niet enkel om vrijwilligers ‘klaar te stomen’ in functie van hun activiteiten, maar vooral om het vrijwilligerswerk binnen de organisatie te stroomlijnen, duidelijke informatie te geven, de
vrijwilligers te begeleiden. Vlaams Steunpunt Vrijwilligerswerk vzw September 2018
41
Gaan we nu met z’n allen participeren?
42
Geachte Majesteit,
AAN DE KONING VAN NEDERLAND, WILLEM ALEXANDER Prins der Nederlanden Prins van Oranje Nassau
Ik wil het met u graag hebben over de participatiesamenleving. U gebruikte deze term voor het eerst in uw troonrede van 2013: “Van iedereen die dat kan, wordt gevraagd verantwoordelijkheid te nemen voor zijn of haar eigen leven en omgeving.” De verzorgingsstaat maakt plaats voor de participatiesamenleving. Deze verzorgingsstaat is immers onhoudbaar. Wat U, Majesteit, benoemt als de participatiesamenleving, noemen wij vermaatschappelijking.
Bezoek aan Nederland
Met een delegatie van medewerkers van lokale besturen en de Vlaamse overheid brachten we vanuit het Vlaams Steunpunt Vrijwilligerswerk een bezoek aan Nederland op 30 en 31 augustus. We lieten er ons inspireren door hoe uw landgenoten het lokale vrijwilligerswerk versterken. De Nederlanders hebben ons aangenaam verrast door hun hartelijkheid. Ze hebben ons met open armen ontvangen. We ontmoetten er de mensen van NOV, Movisie, de gemeentes en de vrijwilligerscentrales van Utrecht en Zeist. Meermaals verwezen ze in hun presentaties naar uw troonrede over de participatiesamenleving. Ze heeft duidelijk een blijvende indruk nagelaten op uw landgenoten. Ze is een belangrijk ankerpunt in de recente geschiedenis van uw koninkrijk. Onze eigen koning kan er alleen maar van dromen een dergelijke impact te hebben op zijn landgenoten. Er valt natuurlijk heel wat te vertellen over die participatiesamenleving. De accounthouder van de gemeente Utrecht was van mening dat de verzorgingsstaat mensen passief maakt en de participatiesamenleving mensen activeert.
Austerlitz zorgt
Het is inderdaad mooi om te zien dat uw landgenoten van onderuit allerlei initiatieven op poten zetten. Ook bij ons zie je dat gebeuren, maar in uw koninkrijk lijken de burgerinitiatieven nog meer te bloeien, zowel in de stad als op op het platteland. “Austerlitz zorgt” neemt als zorgcoöperatie de zorg op zich in het afgelegen dorp Austerlitz, een deelgemeente van Zeist. De zelforganisatie maakt het mogelijk dat ouderen in Austerlitz kunnen blijven wonen. Ze zetten in op ambulante zorg met tal van initiatieven: Austerlitz rijdt, Austerlitz klust, Austerlitz beweegt en Austerlitz online. De werking steunt op 75 vrijwilligers die ouderen rondrijden, klusjes doen of iemand gezelschap houden. Het is mooi dat dergelijke initiatieven in Nederland van onderuit tot stand komen en vertrekken vanuit een stevige lokale gedragenheid. Bij ons is het eerder de overheid die hierin het initiatief zal nemen. Een burgerinitiatief kan vaak sneller en flexibeler inspelen op zorgnoden en zit minder vast aan structuren en regeltjes.
Besparingsoperatie?
Austerlitz is echter geen arm dorp. Een dergelijk initiatief zal niet snel oppoppen in een arme of kwetsbare buurt of dorp. Hoe worden de zorgnoden in kwetsbare buurten dan beantwoord? Nederland telt talloze maatjesprojecten die zich richten naar kwetsbare mensen. De maatjes, die wij hier buddies noemen, kunnen vast heel wat bereiken met deze mensen, maar we mogen ook niet verwachten dat ze een volledig antwoord bieden op de noden van kwetsbare mensen. Professionele zorg en ondersteuning blijven noodzakelijk. En op die professionele zorg en begeleiding wordt nu net stevig bezuinigd. U verwijst in uw troonrede zelf ook naar de noodzakelijke bezuinigingen in onder meer de zorg. De participatiesamenleving gaat samen met een overheid die zich terugtrekt. Het risico wordt erg groot dat de meest kwetsbaren uit de boot van de participatiesamenleving vallen. Hier leeft sterk het gevoel dat jullie participatiesamenleving helemaal is doorgeslagen.
Gidsland?
We hoeven jullie samenlevingsmodel niet integraal te kopiëren. Wij hebben in Vlaanderen onze eigen verzorgingsstaat gelukkig nog niet afgezworen. Tegelijkertijd zetten we vanuit het beleid en sociale organisaties wel sterk in op de vermaatschappelijking. Als we blijven investeren in onze verzorgingsstaat kan de vermaatschappelijking haar extra ademruimte geven. Vermaatschappelijking verkleint bovendien de afstand tussen verzorgingsstaat en de maatschappij. Uw koninkrijk is helaas niet meer het gidsland maar jullie blijven wel nog steeds een belangrijke inspiratiebron. We kunnen nu kritisch kijken welke weg we hier willen opgaan en welke richting we moeten vermijden.
Hoogachtend, Jan Verdée
43
44