Kijk: chemie!
f e o r P r a a l p m e ex
logo Hier uw
1
y Uitgave: Deze uitgave is een voorbeeld. Niet bedoeld voor publicatie.
y Contact: ChemieBedrijf BV Elementenweg 12 9876 AB Synthesefoort 012-3456789 www.chemiebedrijf.nl info@chemiebedrijf.nl Twitter: @chemiebedrijf
2 Dit proefexemplaar toont hoe een op uw bedrijf toegesneden editie van Kijk: Chemie! eruit kan zien. Ter indicatie zijn een aantal artikelen opgenomen met voorbeelden van onderwerpen uit de industrie. Wanneer u tot uitgave van een eigen editie besluit, worden in nauwe samenwerking vergelijkbare teksten samengesteld rond het onderwerp of de onderwerpen van uw keuze. Daarnaast kunt u het boekje complementeren met een selectie van reeds voorhanden artikelen op chemieisoveral.nl/divers. Deze zijn van de hand van wetenschapsjournalist Harm Ikink, die u graag bij uw uitgave begeleidt. Voor vragen en reservering: Daan Mooiman, 070-3234070, dm@mooijmanmarketing.nl
Echt overal Graag neem ik je mee op ontdekkingsreis. Niet naar verre en onbekende oorden, maar gewoon dichtbij. Lekker makkelijk. In dit boekje laat ik je zien waar je chemie kunt tegenkomen. In een met kunstvezel versterkte wielrenbroek bijvoorbeeld, in een oud schilderij in het museum, of in het tapijt in je woonkamer. Ook in een auto vind je chemie. Zelfs in je broekzak - als daar tenminste je smartphone zit. Op de volgende bladzijden zie je hoe nuttig en waardevol chemie is, maar ook hoe verrassend en inspirerend. Het is een kleine collectie, maar met een brede horizon. Met trots laten we een aantal voorbeelden zien van Chemiebedrijf BV, maar je vind er ook asfalt, nagellak en zelfs softijs. Want chemie is overal. Echt overal.
Dr. Frans Lavoisier, directeur Chemiebedrijf BV
3
4
Wielrenbroek met supervezel Beschermt tegen schaafwonden bij valpartijen De Tour de France is eigenlijk één grote etalage van de chemie. Lichte fietsen, sterke banden en veilige helmen zijn gemaakt uit innovatieve materialen die zonder chemie ondenkbaar zijn. Chemiebedrijf DSM voegt daar nu een nieuw materiaal aan toe. Samen met de
y
materialen
kledingleveranciers van team GiantAlpecin ontwikkelde DSM speciale koersbroeken, versterkt met de supersterke Dyneema kunststofvezel. Dyneema is - bij vergelijkbaar gewicht - wel vijftien keer sterker dan staal. Het is een populair materiaal
voor lijnen en touwen van vissers, vliegers en zeilers. Je vindt het ook in kogelwerende vesten, motorkleding en veiligheidshandschoenen.
schouderbreuk, maar zijn broek was nog heel. Ook bij de gevallen Ramon Sinkeldam bleek de waarde van de Dyneema versterking.
Dijen en heupen
De helm achterna
Het bleek nog een aardige uitdaging om de vezel in een wielerbroek te verwerken. Die moet namelijk erg soepel zijn, en Dyneema rekt nauwelijks. De oplossing was het materiaal vooral te gebruiken op de plaatsen waar de bescherming het meest effectief is: rond de dijen en de heupen. Als een renner bij een valpartij over het asfalt schuift, ontstaan daar de meest vervelende wonden. Bij de forse valpartijen in de eerste etappes bleven de renners van Giant-Alpecin redelijk ongedeerd. ‘Geen schaafwonden dankzij Nederlandse wielrenbroek’ wist RTL nieuws te melden. De onfortuinlijke Tom Dumoulin moest in de derde etappe afstappen vanwege een
Aan de Volkskrant vertelde GiantAlpecin renner Roy Curvers waarom hij een gruwelijke hekel heeft aan schaafwonden: ‘Ze herstellen langzaam, houden je ‘s nachts uit je slaap en maken massages onmogelijk.’ Curvers is positief over de nieuwe broek en denkt dat in de toekomst alle renners er mee zullen rijden. Het zal net zo gaan als met de helm, denkt hij: ‘Twintig jaar geleden reed niemand met een helm op, nu draagt iedereen er een. De helm is niet meer uit het peloton weg te denken en ik denk dat het met deze vernieuwing net zo zal gaan.’
5
6
De echte kleuren van Renoir Zoek de verschillen
Altijd mooi, een echte Renoir. Maar het kan nog mooier. Neem het schilderij ‘Madame Leon Clapisson’ van het linker plaatje, te zien bij het Art Institute of Chicago. Zo op het oog is er niets mis mee. Maar kijk dan rechts. Deze versie is veel warmer. Mevrouw Clapisson (eigenlijk heette ze Marie Henriette Valentine Billet) lijkt y
materialen, analyse
meteen minder koel en afstandelijk. Dit is zoals Pierre Auguste Renoir het werk oorspronkelijk schilderde, denkt Richard van Duyne van Northwestern University (Chicago, VS). Zijn opnieuw ingekleurde versie van het schilderij is gebaseerd op chemische analyse van de pigmenten in Renoirs verf.
Veelgebruikte kleurstof Renoirs rode pigment blijkt karmijn te bevatten. Dat is ook vandaag de dag nog een veelgebruikte kleurstof. In voedingsmiddelen tref je het aan als E120. Het is nogal lichtgevoelig en verbleekt in de loop der jaren. Hoeveel, dat werd duidelijk aan de rand van het schilderij. Daar was een dunne strook jarenlang door de lijst beschermd tegen de inwerking van het licht. Het onderzoek liet zien dat deze rand het oorspronkelijke karmijnrood bevatte. De Amerikanen maakten vervolgens met een beeldbewerkingsprogramma een reconstructie van het schilderij waarin ze het oorspronkelijke rood overal weer ‘tot leven’ wisten te wekken.
Waardevol voor kunsthistorici In Nederland doet Joris Dik van de Technische Universiteit Delft vergelijkbaar onderzoek aan schilderijen van Van Gogh en Rembrandt. “Veel van deze schilderijen zijn chemisch gezien heel dynamisch”, vertelt hij aan het
tijdschrift Chemistry World. Dik zegt dat dit soort analyses heel waardevol zijn voor kunsthistorici die meer willen begrijpen van de materialen en technieken uit het verleden. “We willen oog in oog komen met de originelen, omdat de veranderingen behoorlijk dramatisch kunnen zijn.” Daarnaast levert het onderzoek ook inzicht in manier waarop de schilderijen het best bewaard kunnen worden, en helpt het hedendaagse verffabrikanten om meer stabiele pigmenten te ontwikkelen.
7
8
Smakelijk softijs
Typische zomerlekkernij is complex chemisch mengsel In de zomer, met de thermometer ruim boven de twintig graden en een lekker zonnetje erbij krijg je er vanzelf zin in. IJsje? Bij het maken van ijs komt meer kijken dan je denkt. y
voeding
Flinke dosis chemie Koel en romig softijs draagt bij aan je zomergevoel dankzij een flinke dosis chemie. Het is een lastig te maken mengsel van bevroren water, lucht, vet en suiker. Chemisch gezien heeft
roomijs een complexe structuur. De ijsmassa bevat een combinatie van kleine vetbolletjes, ijskristalletjes en luchtbelletjes en is daarmee in laboratoriumtermen zowel een emulsie als een schuim.
verlaagt ook ‘t vriespunt van water. Vet zorgt voor het romige mondgevoel en bepaalt mede de microstructuur van de ijsmassa. Toevoegingen zoals emulgatoren helpen water en vet te mengen. Ook melkeiwitten spelen een rol.
Gemeten naar gewicht bestaat roomijs voor ongeveer zestig procent uit water (in de vorm van minuscule ijskristalletjes). Maar als we naar het volume kijken, dan blijkt de smeuïge massa bovenop je hoorntje vooral veel lucht te bevatten. Tot wel vijftig procent!
Smaak en kleur tenslotte zijn te danken aan stoffen uit de natuur, of natuur-identieke stoffen gemaakt met chemie. Vanilline kan bijvoorbeeld uit vanillestokjes van de vanille-orchidee afkomstig zijn. Alleen wordt op de wereld veel meer vanilline gebruikt dan de natuur kan produceren. Daarom wordt het ook gemaakt via chemische synthese. De smaak is er niet minder om.
De juiste ingrediënten Zowel ambachtelijke ijsmakers als industriële producenten gebruiken uitgekiende procedures en de juiste ingrediënten voor de beste ijsmassa. Die moet niet alleen luchtig en romig zijn, maar ook lekker stevig in je hoorntje zitten, in je mond snel zacht worden en uiteraard goed smaken. Daarbij is suiker bijvoorbeeld niet alleen van belang voor de smaak, maar het
Lekker, zo’n ijsje!
9
Nagels met chemie
Het recept voor kleurrijke, strakke nagels
Wist je dat nagellak ooit gemaakt werd door filmrestjes in de blender te stoppen, samen met alcohol, wonderolie en kleurstof? Nagellak is ondenkbaar zonder chemie. Kleurrijke, opmerkelijke chemie. We nemen de belangrijkste ingrediënten van de nagellak even met je door, zodat je weet waar je die prachtige nagels aan te danken hebt:
1. Nitrocellulose
10
Deze stof zorgt ervoor dat de nagellak lekker strak op je nagel zit. Nitrocellulose is trouwens ook het hoofdbestanddeel van celluloid. Daar werden in de eerste helft van de vorige eeuw bioscoopfilms van gemaakt. Dat verklaart het opmerkelijke blenderrecept.
2. Synthetische hars Deze hars, een kunststof eigenlijk, geeft de nagellak ‘body’ en zorgt ervoor dat de lak goed aan je nagel hecht. y
cosmetica, materialen
3. Kleurstoffen Kleurstoffen spreken voor zich; ze geven de lak de meest fantastische tinten, die je bij de drogist tegemoet spatten.
Zo maakt de cosmetica-industrie precies de nagellak die jij wilt, waarmee je jouw nagels precies de chemie kunt geven waar jij je goed bij voelt!
4. Oplosmiddel De ingrediënten van nagellak zitten in een oplosmiddel. Het verdampt direct na het aanbrengen (dat ruik je wel) en als het eenmaal verdwenen is vormen de overige ingrediënten de harde laklaag. Dat proces is te bespoedigen door flink met je handen te wapperen: het oplosmiddel verdampt dan sneller. Er zijn nog allerlei andere ingrediënten, bijvoorbeeld voor een glittereffect of een mooie parelmoerglans. Opmerkelijk weetje: voor het parelmoer worden kristalletjes gebruikt van guanine, afkomstig uit visschubben. Dat klinkt misschien wat eigenaardig, maar met chemie kun je uit allerlei grondstoffen hele nuttige producten maken.
11
12
Plantaardig asfalt
Natuurlijk lignine verbetert bitumen De raffinaderij is ĂŠĂŠn van de iconen van de chemie. Indrukwekkende installaties veranderen ruwe aardolie in allerlei nuttige producten zoals benzine, kerosine, diesel en stookolie. Zelfs het bitumen dat overblijft is nuttig te gebruiken. Deze teerachtige,
y
materialen, duurzaam
stroperige massa dient als bindmiddel in asfalt, waar het steentjes, zand en vulstoffen bij elkaar houdt.
Natuurlijk materiaal Asfalt moet stevig blijven in hete zomermaanden en tegelijk voldoende
flexibel zijn in de winterse vrieskou. Daarom worden er allerlei soorten polymeren aan toegevoegd. Onderzoek van TNO heeft nu aangetoond dat je daarvoor ook het natuurlijke polymeer lignine zou kunnen gebruiken. Lignine is na cellulose het meest voorkomende natuurlijke materiaal op aarde. Het zit vooral in houtachtige planten. Je kunt het dus uit houtafval halen, maar het is ook een afvalproduct bij de productie van papier. TNO ontwikkelde een manier om het lignine optimaal met bitumen te vermengen tot een prima bindmiddel
voor asfalt. Daarbij bleek het mogelijk tot wel vijftig procent van het bitumen door lignine te vervangen. Zo wordt het in principe mogelijk om asfalt flink te ‘vergroenen’. Dat sluit mooi aan bij de maatschappelijke wens om duurzaam te zijn en zoveel mogelijk natuurlijke grondstoffen te gebruiken.
Fietspad Of de groene grondstof het in bitumen echt gaat maken hangt uiteindelijk af van de prijs en de functionaliteit. Bij TNO zijn ze daar optimistisch over. In samenwerking met een aannemingsbedrijf voerde het onderzoeksinstituut verkennende experimenten uit met enkele vierkante meters asfalt. Dat was een doorslaand succes. De volgende stap is een echte praktijkproef. Dat wordt waarschijnlijk een stuk fietspad van een paar honderd meter. Als het een beetje meezit kun je straks over de eerste meters lignineasfalt fietsen.
13
14
Ongrijpbare gassen
Artistieke weergave van gassen - in beeld en geluid Het brandbare gas dat uit een fornuis stroomt, dat ken je natuurlijk. Misschien weet je zelfs dat het methaan is. En dat de lucht zuurstof bevat, die we inademen, is vast ook bekend. Helium, dat gaat in ballonnen en waterstof, daar kan een schone auto op rijden. Maar wat die gassen nou precies zijn, daar is lastig een beeld y
analyse, gezondheid
van te krijgen. Dat was precies het probleem van gassenleverancier Linde. De chemische industrie gebruikt gassen van Linde, net als de levensmiddelenindustrie, universiteiten, ziekenhuizen en ga zo maar door. Op de website www. fascinating-gases.com zie je hoe Linde met behulp van kunst en wetenschap
de onzichtbare gassen zichtbaar weet te maken. Je kunt er zelfs naar luisteren.
Visuele belevenis Op de website vind je de veelgebruikte gassen waterstof, helium, stikstof, zuurstof, argon, krypton, lachgas, ammoniak, xenon, kooldioxide, methaan en etheen. Je ziet voorbeelden van toepassingen en krijgt informatie over hun eigenschappen. Maar bovenal is de site een visuele en auditieve belevenis door de artistieke interpretatie van de gassen, in beeld en geluid. Wat je ziet (zoals bij het hier afgebeelde edelgas xenon) is niet door een microscoop waar te nemen - als er al zo’n krachtige microscoop zou bestaan. Toch hebben de beelden wel een relatie met de werkelijkheid. Met speciale software werden eigenschappen als massa, atoomgrootte, aantal elektronen en kookpunt tot een grafisch aansprekend beeld verwerkt. Soms kostte dat wel een dag aan computerberekeningen.
Ongrijpbare klanken Wat je op de website kunt horen zijn geen duidelijke geluiden of muziekjes maar een soort ongrijpbare klanken, soundscapes. Net als bij de grafische weergave reflecteren deze ‘muzikale sferen’ bepaalde eigenschappen van de gassen. Zo zijn de akkoorden die de gassen begeleiden ‘voller’ naarmate de gasdeeltjes meer elektronen hebben. Tegelijkertijd geven golfachtige geluidseffecten de beweging van die elektronen weer. Wetenschappelijk verantwoord dus, maar vooral erg prachtig. Kijk en luister zelf op www.fascinating-gases.com.
15
16
Sterke tanden
Inspiratie voor nieuwe supersterke materialen Dit zijn de sterkste tanden die er bestaan. Sterker nog, ze bevatten het allersterkste natuurlijke materiaal dat er bestaat. Sterker zelfs dan spinnenzijde, dat de ranglijst tot nu toe aanvoerde. Je hebt zes keer zoveel kracht nodig om het te breken. y
materialen
Volgens materiaalkundigen van de Universiteit van Portsmouth, die het opmerkelijke nieuws wereldkundig maakten, is het tandmateriaal zelfs bijna zo sterk als koolstofvezel. Dat is ĂŠĂŠn van de sterkste door de mens gemaakte materialen.
Nanovezels Mocht je nu aan tijgers, haaien of andere moorddadige dieren denken, dan zit je op het verkeerde spoor. Dit zijn namelijk hele kleine tanden, kleiner dan een millimeter zelfs. Ze behoren toe aan de zeeslak. Dit weekdier voedt zich niet met prooidieren, maar met algen. Die schraapt het in kustgebieden van de rotsen. En daar blijk je dus hele bijzondere tanden voor nodig te hebben.
Onder een soort supermicroscoop zagen ze miljoenen parallelle nanovezels van het ijzerhoudende mineraal goethiet. De vezels blijken omhuld met het zachtere chitine, een cellulose-achtig biopolymeer. Het resultaat is een materiaal met fantastische karakteristieken. De onderzoekers konden het bijvoorbeeld met een factor vier uitrekken zonder dat het zijn eigenschapppen verloor.
Biomimetica De zeeslak stelt zijn tanden op een unieke manier samen, rapporteren de onderzoekers uit Portsmouth.
Zeeslakken
Het ligt voor de hand dat de tanden van de zeeslak nieuwe, sterke synthetische materialen zal opleveren. Dit is het gebied van de biomimetica: het ontwerp van nieuwe sterke en lichte materialen gebaseerd op de chemische samenstelling en structuur van natuurlijke stoffen. Zo is spinnenzijde een voorbeeld voor de ontwikkeling van sterke vezels. En zo zou een klein onbekend schelpdiertje wel eens een revolutie kunnen ontketenen in de bouw van snelle racewagens, lichte vliegtuigen en zuinige schepen.
17
18
Uit het water, in het tapijt Restproduct kalk wordt waardevolle grondstof Tussen de Brabantse tapijtfabrikant Desso en twee drinkwaterwaterbedrijven is een opmerkelijke chemie ontstaan. Letterlijk en figuurlijk. De nieuwe Transitions collectie tapijttegels van Desso is namelijk voorzien van een ‘EcoBase’ tapijtrug waarin kalk is verwerkt die afkomstig is van de drinkwaterproductie. y
materialen, analyse
De bedrijven vonden elkaar via de Reststoffenunie, een samenwerkingsverband waarin de Nederlandse drinkwaterbedrijven reststoffen een nuttige bestemming geven. Dat sloot uitstekend aan bij de cradle-to-cradle filosofie van Desso waarmee het bedrijf wil bijdragen aan een circulaire, hernieuwbare economie.
Belangrijke grondstof De tapijtfabrikant had recent zijn EcoBase tapijtrug ontwikkeld die 100% recyclebaar is in het eigen productieproces. Daarbij vormt kalk een belangrijke grondstof - het kan wel 40 tot 45 procent van het totale tapijtgewicht uitmaken. Tot nu toe was de gebruikte kalk afkomstig uit mijnen. Hoewel er in feite ruimschoots kalk voorhanden is, betekent dit toch dat aardse voorraden worden opgemaakt. Bovendien is het transport milieubelastend.
benut voor de productie van tapijttegels. De benutting van restproducten van de drinkwaterindustrie lag niet onmiddellijk voor de hand, stelt Ludwig Cammaert, hoofd R&D bij Desso. Maar met de hulp van Sibelco, een innovatieve leverancier van industriĂŤle mineralen, bleek het mogelijk de calciumcarbonaat-deeltjes afkomstig van de waterwinning precies geschikt te maken voor gebruik door Desso. Volgens Cammaert is hier met recht sprake van een innovatie in de waardeketen.
Ontharding Nu de kalk afkomstig is van de lokale drinkwaterbedrijven Brabant Water en Water Maatschappij Limburg WML is de tapijttegel er een stuk duurzamer op geworden. Chemisch gezien gaat het vooral om calciumcarbonaat, dat de waterbedrijven overhouden bij de ontharding van drinkwater. De tapijtmaker is naar eigen zeggen de eerste fabrikant ter wereld die dit restproduct
Desso
19
20
Zonnecellen op je tentdoek
Delftse materialenhoogleraar verbetert flexibele dunne zonnecel Goedkope, superdunne en zeer efficiënte zonnecellen. Als het aan hoogleraar Theo Dingemans van de TU Delft ligt gaan die de markt veroveren. Hij bedacht een nieuw materiaal voor zogenaamde perovskiet zonnecellen. De afgelopen jaren boekten onderzoekers spectaculaire y
energie, materialen, duurzaam
vooruitgang in de efficiëntie van zulke zonnecellen. Dankzij Dingemans’ vinding worden ze nog betaalbaar ook.
Lastig te maken Perovskiet is een soort kristal dat zich gemakkelijk in dunne lagen laat produceren, uit tamelijk alledaagse
materialen, en dat licht kan omzetten in stroom. Om die eigenschap te benutten moet je perovskiet wel combineren met een extra laag voor het elektriciteitstransport. Tot nu toe wrong daar de schoen, want die laag was chemisch gezien ingewikkeld, lastig te maken en dus duur. Te duur.
materiaal maakte hij perovskietcellen met een rendement van elf procent. Gecombineerd met hun lage kostprijs vormen die een serieus alternatief voor de bekende silicium zonnecellen, die een gemiddeld rendement hebben tussen de 15 en 35 procent. De TU Delft heeft er al octrooi op aangevraagd.
Toen Dingemans, hoogleraar Nieuwe Materialen aan de Delftse faculteit Lucht- en Ruimtevaarttechniek, eens goed naar de laag keek kwam hij op een lumineus idee. Als chemisch technoloog van huis uit zag hij dat met een veel eenvoudiger synthesemethode een bijna vergelijkbaar soort materiaal te maken moest zijn. Uit hele goedkope uitgangsmaterialen, snel en met hoge opbrengst. “Iedere eerstejaars student scheikunde kan het”, zei Dingemans in het Delftse universiteitsblad Delta.
Omdat de dunne perovskieten hele flexibele cellen opleveren, denkt Dingemans dat ze het eerst in kleding en textiel te vinden zijn. “Het is nu aan de ontwerpers om toepassingen te vinden. Draagbare elektronica is er één van. Je zou zelfs zonnepanelen op een tent kunnen printen.”
Serieus alternatief Dingemans’ medewerker Michiel Petrus werkte het idee uit. Met het nieuwe
21
22
Softijs beschermt asfaltweg Speciale toevoeging maakt strooizout asfaltvriendelijk De eerste nachtvorst is gesignaleerd, talkshowpresentatoren noemen de Elfstedentocht: de winter is duidelijk in aantocht. AkzoNobel is er klaar voor, meer zelfs dan in andere jaren. Het chemiebedrijf ontwikkelde een speciale
y
materialen
toevoeging voor strooizout waardoor asfaltwegen minder snel kapotvriezen. In ijzige winternachten gebeurt met asfalt hetzelfde als met een niet afgesloten waterleiding. IJs heeft meer volume dan water en door de druk van
het ijs ontstaan beschadigingen. Gewoon strooizout kan dat niet voorkomen. Het verlaagt weliswaar het vriespunt, tot een paar graden onder nul, maar als de temperatuur laag genoeg is zal het water toch bevriezen. Daardoor kunnen asfaltwegen in strenge winters flink beschadigd raken.
aldus AkzoNobel. Het bedrijf testte het middel in de winter van 2012/2013 op 800 kilometer asfaltweg in Zweden, Denemarken, Oostenrijk en Nederland. Met als opmerkelijk resultaat dat het de vorstschade kan halveren ten opzichte van het gebruik van gewoon strooizout.
Pinguïns en vissen Zacht ijs Maar er is ijs en er is ijs. Een softijsje is veel minder hard dan een waterijsje, ook als het net uit de vriezer komt. Researchers van AkzoNobel gingen daarom op zoek naar een manier om ijswater op de weg als softijs te laten bevriezen. Daarbij kwamen ze op het spoor van natuurlijke stoffen die water veel trager laten bevriezen en bovendien in zacht en bros ijs resulteren. Aan de hand daarvan ontwikkelden ze het nieuwe strooizout-additief Ecosel®AsphaltProtection. Wat het precies is blijft een bedrijfsgeheim, maar het is milieuvriendelijk en biodegradeerbaar
Volgens AkzoNobels business development manager Anne Giatty zijn behalve softijs ook pinguïns een inspiratiebron geweest bij de ontwikkeling van het nieuwe strooizout. “Hun voeten plakken niet vast aan het ijs. Die eigenschap hebben we gebruikt”, zegt Giatty. Ook de kennis over poolvissen die in ijskoud water niet bevriezen, is gebruikt bij de ontwikkeling van het product.
23
Chemie onder de motorkap In een auto kom je overal chemie tegen. Onder de motorkap natuurlijk, in de motorolie en remvloeistof, in de accu en in lichte metaallegeringen voor bijvoorbeeld het motorblok. Maar daar houdt het niet mee op. Wat te denken van de airbag, die levensreddende plofzak? Ondenkbaar zonder de chemische reactie die in een  its het vulgas genereert. En als je met 130 over de snelweg raast, dan ben je blij dat de banden contact met het asfalt houden. Dankzij geavanceerde rubbertechnologie. Zo houdt chemie je veilig op weg.
24
y
transpor t, materialen
25
Met chemie de mug te lijf
26
De strijd tegen de mug gaat via de neus Zoemende beestjes in de slaapkamer zijn een vervelende zomerergernis. Rustig inslapen is er niet meer bij en een welgemikte prik kan het genot van een diepe vakantieslaap ondermijnen. Gelukkig is er chemie om ons de mug van het lijf te houden. De neus van het insect is daarbij het belangrijkste doelwit. De bekende y
gezondheid
sprays, lotions en sticks zorgen er allemaal voor dat het beestje niet meer in staat is zijn slachtoffer te vinden. De actieve stoffen blokkeren de geurreceptoren van de mug, waarmee het beestje zijn slachtoffers lokaliseert. Een welgemikt snufje insectenspray (of een laagje op je huid) en de mug heeft niet meer door dat je er bent.
Effectief
Bescherming
Het meest effectieve middel is DEET (een afkorting voor diethyltoluamide). Het houdt de muggen het langst van je lijf. Bij een product met 30 tot 40% DEET, de meest gebruikelijke concentratie, moet je om de vier à vijf uur smeren.
Voor de Nederlandse mug hoeven we trouwens niet echt bang te zijn. Een bultje en jeuk, dat is het wel. In het buitenland moet je wel echt opletten: in Afrika kun je malaria oplopen door een beet van Anophelus gambiae. In de Aziatische en Caribische tropen kan Aedes aegypti knokkelkoorts (dengue) en gele koorts veroorzaken. Gelukkig maar dat chemie je helpt je tegen de ziekmakers te beschermen.
Een ander bekend ingrediënt is citronella, maar deze sterk geurende natuurlijke olie (gewonnen uit citroengras) is voor persoonlijke bescherming niet meer in zwang. De effectiviteit is onvoldoende aangetoond. Je komt citronella nog wel tegen in kaarsen en luchtverfrissers. Een vergelijkbare natuurlijk stof is citriodiol, dat is een aromatische olie uit de citroeneucalyptus. Daarvan is de werking wel vastgesteld, al is het niet zo effectief als DEET.
Citroeneucalyptus
27
Chemie van de smartphone Het zit in je broekzak, rugzak of handtas en het zit vól chemie. Rara wat is het? Met dit plaatje is het antwoord niet moeilijk. Inderdaad, een smartphone zit tjokvol chemie. Je moet het alleen even weten. Wist je bijvoorbeeld dat • Het glas van het beeldscherm ‘chemisch versterkt’ is? • Moderne displays gemaakt zijn uit plastic dat licht geeft als je er stroom op zet? • De kunststof cameralensjes helder, krasvast én stabiel zijn bij zowel ijzige kou als zomerhitte? • Chemici hard werken aan betere, snel oplaadbare batterijen? • In een smartphone meer dan veertig elementen zijn te vinden? Dat is bijna de helft van alle atoomsoorten die op aarde voorkomen.
28
y
communicatie, materialen
29
Fotoverantwoording
Zonnecellen op je tentdoek Pag. 20 & 21: Delta, TU Delft Softijs beschermt asfaltweg
30
Wielrenbroek met supervezel
Pag. 22: Rijkswaterstaat
Pag.4: DSM
Pag. 23: Wikimedia Commons
De echte kleuren van Renoir
Chemie onder de motorkap
Pag. 6: Art Institute of Chicago
Pag. 24/25: VNCI
Pag. 7: Shutterstock
Met chemie de mug te lijf
Smakelijk softijs
Pag. 26: Shutterstock
Pag. 8: Flickr, Young Sok Yun
Pag. 27, links: Shutterstock ,
Pag. 9: Shutterstock
Pag. 27, rechts: Wikimedia Commons,
Nagels met chemie
Greg O’Beirne
Pag. 10 & 11: Shutterstock
Chemie van de iPhone
Plantaardig asfalt
Pag. 28/29: VNCI
Pag. 12 & 13: Shutterstock Ongrijpbare gassen Pag. 14 & 15: Linde Gas Sterke tanden Pag. 16: University of Portsmouth Pag. 17: Wikimedia Commons, Tango22 Uit het water, in het tapijt Pag. 18 & 19: Desso
y
Colofon Uitgave Tekst: Harm Ikink, ElementC, Amersfoort. Grafische vormgeving: Charlot Luiting Ontwerp, Amersfoort. Druk:
31
Meer vind je op www.chemieisoveral.nl/divers
Met de campagne ‘Chemie is overal’ laat de Nederlandse chemie je zien wat chemie is, wat je er mee kunt en waarom het belangrijk is. Zodat je een juist beeld van de chemie krijgt. Op de website www.chemieisoveral.nl vind je meer informatie en kun je de Nederlandse chemie verder verkennen. De site verwijst je naar relevante sites op de gebieden · School en studie · Werk en carrière · Onderzoek en innovatie · Chemie en industrie. Je vindt er ook een groot aantal artikelen zoals in dit boekje. Het overzicht staat op www.chemieisoveral.nl/divers. Volg ‘Chemie is overal’ op Facebook facebook.com/chemieisoveral en Twitter @chemieisoveral.