Voka groeipapers - Circulaire economie: motor voor groei en innovatie by Voka - Vlaams netwerk van ondernemingen

de GROEIPAPERS

Een maandelijkse uitgave van Voka vzw Verschijnt niet in juli en augustus Koningsstraat 154-158, 1000 Brussel tel.: 02 229 81 11 fax: 02 229 81 00 info@voka.be, www.voka.be Afgiftekantoor: 8400 Oostende Erkenningsnummer: P912687

DE FEITEN ACHTER DE STELLING

Circulaire economie: motor voor groei en innovatie De essentie Een circulair systeem probeert materialenkringlopen maximaal te sluiten door grondstoffen zo lang mogelijk in de economie te houden. ‘Circulaire economie’ wordt dikwijls gezien als het nieuwe buzzwoord voor recycleren. Een circulaire economie gaat verder door al bij het ontstaan en ontwerp van een product duurzame grondstoffen zo efficiënt mogelijk in te zetten. Materialenkringlopen worden gesloten door producten en onderdelen te onderhouden, herstellen, hergebruiken, herbestemmen en ten slotte te recycleren. Hierbij horen ook nieuwe businessmodellen waarbij de nadruk niet op verbruik, maar op gebruik van producten ligt.

Ellen Vanassche Adviseur milieu & klimaat ellen.vanassche@voka.be

Met het klassieke lineair economische model zal het moeilijk worden om ons huidig welvaartsniveau te behouden. Europa en Vlaanderen zijn sterk afhankelijk van geïmporteerde grondstoffen uit andere werelddelen, terwijl die schaarser worden door de toenemende globale vraag. Hierdoor stijgen de grondstofprijzen op lange termijn en komt de beschikbaarheid van grondstoffen onder druk te staan. Een circulaire economie maakt het mogelijk grondstoffen en materialen beter te benutten binnen de grenzen van onze planeet.

“In Vlaanderen kunnen tegen 2020 tot 27.000 extra jobs gecreëerd worden door meer in te zetten op een circulaire economie” Bovendien is een circulaire economie een motor voor economische groei en innovatie. Zo tonen indicatieve schattingen aan dat in Vlaanderen

tegen 2020 27.000 extra jobs gecreëerd kunnen worden door meer in te zetten op een circulaire economie. Verschillende bedrijven hebben hier dan ook rekening mee gehouden in hun businessmodel. Zij kunnen materiaalkosten reduceren door efficiënter met materialen om te gaan en de afvalberg te verkleinen. Ze kunnen ook leveringsrisico’s verminderen door een beroep te doen op secundaire of hernieuwbare grondstoffen. Ten slotte biedt een circulaire economie heel wat toekomstperspectieven. Door samen te werken en te innoveren, zoals bij intelligent productontwerp of nieuwe businessmodellen, zullen bedrijven hun concurrentievoordeel zien groeien. Technologische evoluties maken het steeds interessanter om materialen opnieuw als grondstof in te zetten. Daarnaast wil een nieuwe generatie consumenten steeds meer duurzame producten en diensten. Samen met een toenemende schaarste aan grondstoffen en volatielere grondstofprijzen maakt dit de circulaire economie tot een steeds interessanter businessmodel. Als kampioen in afval sorteren, selectief inzamelen en recycleren, heeft Vlaanderen heel wat technologie en ook heel wat kennis en expertise in huis die we in en buiten Europa kunnen valoriseren. Om de circulaire economie verder een boost te geven, is het belangrijk dat de Vlaamse overheid niet overreguleert, maar stimuleert zodat circulaire groei en ontwikkeling versterkt kan worden.

Inleiding Het thema ‘circulaire economie’ wint snel aan populariteit. Er komen daarbij ook tal van definities op de proppen. Maar wat betekent circulaire economie nu eigenlijk? Waarom is er nood aan? Wat zijn de opportuniteiten en waarom zou u het binnen uw bedrijf toepassen? In deze Voka-Groeipaper geven we op deze vragen een duidelijk antwoord.

- Circulaire economie: motor voor groei en innovatie -

Een circulair systeem probeert materialenkringlopen maximaal te sluiten door grondstoffen zo lang mogelijk in de economie te houden. Technologische evoluties maken het steeds interessanter om materialen opnieuw als grondstof in te zetten. Daarnaast wil een nieuwe generatie consumenten steeds meer duurzame producten en diensten. Samen met een toenemende schaarste aan grondstoffen en volatielere grondstofprijzen maakt dit de circulaire economie tot een steeds interessanter businessmodel. Een circulaire economie houdt zowel voor Vlaanderen als op individueel bedrijfsniveau heel wat opportuniteiten in. Een circulaire economie kan extra jobs en welvaart in Vlaanderen creëren. Als kampioen in afval sorteren, selectief inzamelen en recycleren, heeft Vlaanderen heel wat technische kennis en expertise in huis die we in en buiten Europa kunnen valoriseren. Bovendien hebben wij het voordeel dat we in feite wel grondstofrijk zijn als we erin zouden slagen om de vele grondstoffen die liggen opgeslagen in onze producten, gebouwen en stortplaatsen, meer te benutten. Ook op individueel bedrijfsniveau biedt een circulaire economie heel wat kansen

zoals kostenminimalisatie, het uitsluiten van leveringsrisico’s, innovatiepotentieel en nieuwe samenwerkingsmogelijkheden. Het Europese en Vlaamse beleid zetten sterk in op een circulaire economie. Zo bracht de Europese Commissie een pakket over circulaire economie uit met als doel een transitie te versnellen. Ook Vlaanderen wil hier sterk op inzetten en heeft al heel wat initiatieven en projecten lopen, zoals het Vlaams Materialenprogramma. Daarnaast passen Vlaamse bedrijven ook steeds meer circulaire praktijken toe. In deze paper komen enkele concrete praktijkcases aan bod en wordt ook dieper ingegaan waarom deze bedrijven dit doen. Niet enkel de bedrijven maar ook de overheid heeft een belangrijke rol te spelen in de transitie naar een circulaire economie. De overheid kan als facilitator optreden en kennis samenbrengen. Dit is een win-win voor iedereen. In deze groeipaper geven we dan ook enkele concrete suggesties aan de Vlaamse overheid.

In feite zijn we wel grondstofrijk als we erin zouden slagen om de vele grondstoffen die opgeslagen liggen in onze producten, gebouwen en stortplaatsen, meer te benutten. Ten slotte worden een aantal tips en tricks aangereikt zodat uw bedrijf met de circulaire economie aan de slag kan. Het is immers niet eenvoudig om als bedrijf uw weg te vinden in alle beschikbare informatie: deze groeipaper probeert u hierin wegwijs te maken.

1. Circulaire economie: de basics cleerd via innovatieve technieken en terug ingezet om een nieuw product te vormen. Technologisch gezien is het vandaag immers mogelijk om waardevolle materialen uit een smartphone te recupereren. De smartphone van een nieuwe, circulaire generatie is geboren. Het sluiten van kringlopen vergt nieuwe samenwerkingen tussen de verschillende schakels van de keten zoals ontwerpers, producenten, afvalbeheerders, dienstenleveranciers, consumenten, enzovoort. De nadruk ligt immers niet op verbruik maar gebruik van producten (figuur 1). Hierbij horen ook nieuwe businessmodellen zoals het concept diensteneconomie. Een producent blijft eigenaar van het product en biedt het gebruik van het product aan als een dienst aan zijn klant die evolueert van een consument naar een gebruiker. De producent blijft zo eigenaar van de grondstoffen en kan deze blijven verwerken in een soort oneindige kringloop tot nieuwe producten. Natuurlijk kan niet elk materiaal eindeloos gerecupereerd worden. Papier en karton bijvoorbeeld kunnen maar een beperkt aantal keer gerecycleerd worden doordat hun vezels steeds korter worden waardoor de kwaliteit achteruit gaat. $

Figuur 1: De circulaire economie gaat veel verder dan pure recyclage. Circulaire economie

Huidige economie Ontginning natuurlijke grondstoffen recyclage Maken van onderdelen

ike

ru n/ n

lle

Bron: verwerking figuur Plan C

end - of - life

Maken van onderdelen

Consument verbruikt product

herbestemmen

Verkoop van producten

recyclage

Maken van producten

end- of - life

Ontginning grondstoffen

Consument gebruikt product

Onderhoud

Aanbieden van diensten

Maken van producten

- Circulaire economie: motor voor groei en innovatie -

â&#x20AC;&#x153;Het sluiten van kringlopen vergt nieuwe samenwerkingen tussen de verschillende schakels van de keten zoals ontwerpers, producenten, afvalbeheerders, dienstenleveranciers en consumenten.â&#x20AC;?

1.1 Wat is circulaire economie? Wat betekent circulaire economie in de praktijk? Als voorbeeld van een ideaal circulair systeem nemen we de smartphone. Deze toestellen worden steeds complexer en bestaan uit ongeveer veertig verschillende mineralen. In een circulair systeem worden deze mineralen op een duurzame manier ontgonnen. Idealiter worden gerecycleerde materialen ingezet. Smartphones gaan sneller kapot dan vroeger. Een consument is vaak niet in staat om zijn smartphone zelf te herstellen of te demonteren waardoor we gedwongen worden dit te laten doen. We zijn dan ook vaak ontgoocheld dat de herstelling van een smartphone duurder uitvalt dan de aankoop van een nieuw toestel. En dus kopen we een nieuwe. In een circulaire economie wordt een smartphone modulair opgebouwd en zo ontworpen om onderhoud, herstel of een upgrade mogelijk te maken. Zo kunnen gebruikers de smartphone zelf makkelijk openen en de onderdelen vervangen. Een gebruiker kan zijn smartphone zelf upgraden door nieuwe onderdelen aan te kopen. Na gebruik vliegt de smartphone niet de kast in maar worden de waardevolle materialen (inclusief plastics, mineralen en zeldzame metalen) gerecy-

- Circulaire economie: motor voor groei en innovatie -

“Hoe kleiner de kringlopen, hoe minder energie wordt verbruikt en hoe hoger de restwaarde”

Circulaire economie is eigenlijk de tegenhanger van een lineaire economie, waarin grondstoffen worden ontgonnen, omgevormd tot producten en na gebruik worden afgedankt. Dit lineaire model gaat ervan uit dat producten na gebruik geen economische waarde meer hebben en de restanten ervan probleemloos op het leefmilieu afgewenteld kunnen worden. Vaak wordt onze huidige economie beschreven als een lineaire economie. Dit is een te somber beeld voor Vlaanderen. Bedrijven springen al bewust om met grondstoffen en energie door bijvoorbeeld innovatieve recyclagetechnieken en energiebesparende maatregelen toe te passen. Een circulaire economie gaat nog verder door al bij het ontstaan en ontwerp van een product zo weinig mogelijk grondstoffen in te zetten en er spaarzamer mee om te gaan door producten en onderdelen zoveel mogelijk te onderhouden, herstellen, hergebruiken, herbestemmen en recycleren. Dit kan door productieketens circulair in te richten en lineaire ketens te veranderen in gesloten processen. Hierdoor wordt het gebruik van grondstoffen en energie geminimaliseerd. Hoe kleiner de kringlopen, hoe minder energie wordt verbruikt en hoe hoger de restwaarde. Dit reduceert de milieudruk doordat geen kostbare grondstoffen verloren gaan, er ontstaat minder afval en er treden minder emissies op. De natuur is eigenlijk een voorbeeld van een circulair systeem. De natuur kent geen afval, alleen grondstoffen. Planten worden opgegeten door herbivoren, die op hun buurt worden opgegeten door karnivoren. Hun kadavers vormen voedsel voor schimmels en micro-organismen die er weer grondstoffen voor planten van maken. 1.2 Waarom wordt het zo belangrijk? Over kringlopen nadenken is niet nieuw, concepten zoals cradle-to-cradle, de ladder van Lansink en ecodesign worden al langer toegepast. Het grote verschil is echter dat er door technologische evoluties vandaag veel meer mogelijkheden zijn op

vlak van recuperatie en dat er een maatschappelijke verschuiving in denken plaatsvindt. Er is met andere woorden een markt voor circulaire producten en diensten. 1) Technologische evoluties kunnen niet onderschat worden. Vandaag is het voor een aantal productstromen technologisch makkelijker om materialen te recupereren, waardoor ze daadwerkelijk als nieuwe grondstof ingezet kunnen worden. Neem nu een auto. Vroeger werden hoofdzakelijk de batterij, de katalysator, de banden en de metalen gerecupereerd. Nu gaat een autowrak na depollutie de shredder in waar het vermalen wordt. Metalen en niet-metalen, zoals stofdeeltjes, glas, textiel of kunststof, kunnen van elkaar gescheiden worden en veel zuiverder gerecupereerd worden. Hierdoor kunnen deze fracties terug als grondstof voor nieuwe processen en producten ingezet worden. België behoort immers tot de top in Europa op het vlak van recyclage van autowrakken. Technologische evoluties maken een circulaire economie dus steeds aantrekkelijker. 2) Ook in de maatschappij merken we veranderingen. De consumenten willen meer duurzame producten en diensten. Zeker jongeren zijn bereid om ook een meerprijs te betalen voor authentieke en duurzame producten. Denk maar aan de ‘fair phone’, repair cafés, de naaicafés, de verpakkingsvrije winkels, enzovoort. Sinds kort verbiedt de stad Hamburg het gebruik van koffiecapsules, chloorhoudende reinigingsmiddelen en wegwerpplasticflessen in overheidsgebouwen. Hiermee willen ze hun milieu-impact reduceren en de afvalberg verminderen. De vraag naar diensten in plaats van producten die volledig aan de wensen van de consument voldoen, zal steeds maar groeien. Producten worden steeds complexer en consumenten zijn minder bereid om tijd, geld en energie te

Ten slotte hebben veel jongeren niet langer de mentaliteit dat ze alles zelf moeten bezitten. Bezit krijgt minder status. Uit een studie van Deloitte over het autobezit bij 23.000 consumenten in 19 landen bleek dat 25% van de generatie Y-consumenten niet van plan is om vóór 2019 een auto te kopen of te leasen. Zij kiezen voor transportmiddelen zoals het openbaar vervoer, deelauto’s of de fiets1.

“Veel jongeren hebben niet langer de mentaliteit dat ze alles zelf moeten bezitten. Bezit krijgt minder status” 3) Sommige bedrijven hebben dan ook hun businessmodel op de circulaire economie afgestemd. Er zijn nieuwe spelers die vernieuwende diensten en producten aanbieden. Zo ontstond bijvoorbeeld Flagbag, dat van oude vlaggen hippe handtassen, gsm-hoesjes of andere artikelen maakt. Maar er zijn ook bestaande spelers die hun traditioneel businessmodel volledig hebben omgegooid. Het bekendste voorbeeld bij ons is Umicore. Dit bedrijf heeft zich in enkele jaren tijd volledig getransformeerd van mijnbouwbedrijf naar innovatief recyclagebedrijf en recupereert kostbare edelmetalen uit complexe producten.

Deloitte (2014): Global Automotive Consumer Study Exploring consumer preferences and mobility choices in Europe

Een ander bedrijf dat de omslag heeft gemaakt is Philips. Met zijn dienst ‘Pay per Lux’ verkoopt Philips lichturen in plaats van lampen. Op basis van de wensen van zijn klanten verlicht Philips een volledige ruimte. Klanten betalen enkel een vaste prijs per lichteenheid (lux). Philips blijft eigenaar van de lampen en armaturen en zowel de installatie van de verlichting als de energiekosten worden door het bedrijf betaald. Onderhoud of herstellingen worden door Philips uitgevoerd en de verlichting kan op elk moment aangepast worden aan de behoeften van de klant. Na afloop van de contractperiode neemt Philips de verlichtingsproducten terug in het productieproces en worden alle materialen zoveel mogelijk gerecycleerd en hergebruikt om er nieuwe producten van te maken. De luchthaven van Schiphol maakt hier sinds vorig jaar gebruik van. Zowel voor Philips als de klant is dit een win. De klant beschikt altijd over de beste en zuinigste lichttechnologie en moet zelf geen lampen aankopen of onderhouden (wat een besparing is). Philips heeft een meer recurrente inkomstenstroom dan wanneer het bedrijf gewoon lampen verkoopt. Nieuwe technologieën zouden zo’n businessmodel nog aantrekkelijker kunnen maken. Dankzij de opkomst van het internet of things zijn we in staat om alles te monitoren. Deze data kunnen gebruikt worden om middelen slimmer in te zetten. Zo zou Philips bijvoorbeeld kunnen zien wanneer een lamp kapot is bij zijn klant en die zelf komen vervangen. Zo hoeft de klant dit nooit meer zelf te doen. 4) De stijgende globale vraag zet de voorraad aan natuurlijke hulpbronnen onder druk. Verschillende mondiale ontwikkelingen liggen hiervoor aan de basis: een steeds groeiende wereldbevolking, een toename in welvaartsniveau en een vergrijzing van onze samenleving. Gedurende de 20ste eeuw is het mondiale materiaalverbruik $

“Gedurende de 20ste eeuw is het mondiale materiaalverbruik verachtvoudigd”

- Circulaire economie: motor voor groei en innovatie -

verspillen aan een zoektocht naar het geschikte product. Stel: je bouwt een huis. Momenteel is elke particulier zelf verantwoordelijk voor de aankoop en het onderhoud van een gasketel en thermostaat. Daarboven moet hij/zij ook nog op zoek naar de juiste gasleverancier. Waarom niet als onderneming de dienst aanbieden om een huis op de gewenste temperatuur te verwarmen? Hierbij zorgt één onderneming voor het plaatsen en onderhoud van de nodige apparatuur en de gaslevering. Deze trend zal zich in de toekomst verderzetten. Bedrijven spelen er nu al op in via nieuwe businessmodellen.

- Circulaire economie: motor voor groei en innovatie -

verachtvoudigd2. De ontginning van grondstoffen is hierdoor exponentieel gestegen. De verwachting is dat deze trend zich zal blijven doorzetten. Volgens de Verenigde Naties zullen we in 2030 met 8,5 miljard mensen zijn en in 2100 met 11,2 miljard. Momenteel is 12% van de wereldbevolking ouder dan 60 jaar. Door de toenemende vergrijzing zal dit aandeel stijgen tot 29% in 21003. Daarnaast zal het deel van de wereldbevolking dat zich tot de middenklasse mag rekenen, tussen 2009 en 2050 verdubbelen tot 4,9 miljard. De grootste groei zal plaatsvinden in opkomende landen zoals China en Indië4. Dit alles heeft tot gevolg dat zowel het consumptieniveau als de welvaartsvraag zal toenemen. De vraag naar grondstoffen en energie zal nog meer stijgen waardoor de natuurlijke hulpbronnen sneller uitgeput raken. 5) De Vlaamse, Belgische en Europese economie is structureel afhankelijk van geïmporteerde grondstoffen. De natuurlijke hulpbronnen zijn immers niet gelijk verdeeld over de wereld en vaak te vinden in politiek onstabiele regio’s. Vlaanderen beschikt nauwelijks over eigen ontginningen. Slechts 10% van onze grondstoffenbehoefte wordt ingevuld door eigen ontginningen. Ook Europa is sterk afhankelijk van de import van primaire materialen. Dit geldt in het bijzonder voor 54 belangrijke materialen waarvoor Europa voor 90% afhankelijk is van de import uit niet-Europese landen. Hiervan zijn 20 materialen als kritiek bestempeld doordat ze economisch belangrijk zijn en steeds schaarser worden. Veel van deze materialen worden gebruikt in elektronische toepassingen zoals flatscreens en smartphones maar ook in milieuvriendelijke technologieën zoals elektrische wagens, windturbines en zonnepanelen. Het zijn net deze milieuvriendelijke technieken die we broodnodig zullen hebben in de transitie naar een duurzame en koolstofarme economie.

UNEP (2011): Decoupling Natural Resource Use and Environmental Impacts from Economic Growth. UN DESA (2015): World population prospects: the 2015 revision, Key Findings and Advance Tables.

Kortom, de stijgende vraag naar materialen, onze grondstoffenafhankelijkheid en geopolitieke kwesties zorgen ervoor dat het klassieke, lineaire productieproces in Europa onder druk komt te staan. De grondstofprijzen kennen de laatste jaren een grillig verloop (figuur 2). Sinds 2015 zitten de grondstof- en energieprijzen terug in een neerwaartse spiraal door een combinatie van factoren zoals de terugval in economische groei van China en de opkomst van schaliegas in de VS. Op langere termijn wordt echter voor de meeste grondstoffen een stijgende trend verwacht. Voor sommige grondstoffen zal dit zelfs exponentieel zijn. Zo is bijvoorbeeld de prijs van lithium het afgelopen jaar meer dan verdubbeld door de toenemende vraag voor toepassingen in batterijen voor elektrische auto’s en elektronica (figuur 3). Dit vormt een probleem voor Vlaanderen, dat een zeer productieve en sterk geïndustrialiseerde regio is. Vlaamse ondernemingen hebben nood aan grondstoffen met een hoge leveringszekerheid aan een betaalbare prijs. Problemen hieromtrent vormen dan ook een bedreiging voor onze rendabiliteit, concurrentiekracht en investeringspotentieel. 6) Ook ons leefmilieu ondervindt ernstige gevolgen, zoals het verlies aan biodiversiteit, de achteruitgang van sommige ecosystemen, en een toenemende druk op het klimaat en de luchtkwaliteit. Een circulair systeem houdt duidelijk ook een milieuwinst in. Efficiënter en zuiniger omspringen met grondstoffen vermindert de druk op onze natuurlijke hulpbronnen en leefmilieu. Het zal cruciaal worden om in de toekomst controle te krijgen over materialen en grondstoffen. Slagen Vlaanderen en Europa hier niet in, dan zal het moeilijk worden om met de opkomende economieën ons welvaartsniveau te behouden en voor toekomstige generaties te garanderen. We hebben er dus alle baat bij om ons economisch systeem drastisch te veranderen.

OECD (2010). The emerging middle class in developing countries, Working Paper No. 285

Figuur 2: De grondstofprijzen kennen de laatste jaren een grillig verloop.

Op langere termijn wordt een stijgende trend verwacht. 300

Grondstoffenprijsindex (2005=100)

250

200

150

100

0 Jan

Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja ‘92 n ‘93 n ‘94 n ‘95 n ‘96 n ‘97 n ‘98 n ‘99 n ‘00 n ‘01 n ‘02 n ‘03 n ‘04 n ‘05 n ‘06 n ‘07 n ‘08 n ‘09 n ‘10 n ‘11 n ‘12 n ‘13 n ‘14 n ‘15 n ‘16

Totaal

Energie (ruwe olie, steenkool en aardgas)

Voedsel

metaal

Bron: Internationaal Monetair Fonds

Figuur 3: De prijs van lithium is het afgelopen jaar meer dan verdubbeld door de toenemende vraag

voor toepassingen in batterijen voor elektrische auto’s en elektronica. 14 12 10

6 4 2 0 2008 Bron: The Economist

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

“Het zal cruciaal worden om in de toekomst controle te krijgen over materialen en grondstoffen”

- Circulaire economie: motor voor groei en innovatie -

2. Opportuniteiten

“We hebben veel expertise in huis die we zowel in als buiten Europa kunnen exporteren”

2.1 Macro-economisch Indicatieve schattingen van Summa, het steunpunt duurzaam materialenbeheer, tonen aan dat een circulaire economie tegen 2020 27.000 nieuwe jobs en een toegevoegde waarde van 2,3 miljard euro kan creëren in Vlaanderen5. De sectoren van metaalelektro, verhuur van roerende goederen en transport zijn volgens deze analyse goed voor meer dan de helft van de mogelijke baten. Ook machinebouw, de meubelsector en de bouwsector zijn belangrijke sectoren. Deze baten kunnen zowel bij bestaande bedrijven als bij nieuwkomers zitten. Het hangt af van de mate waarin businessmodellen inspelen op veranderende noden van de consument en maatschappij. Het gaat niet over de bijkomende productie van goederen,

wel over het aanbieden van diensten die de levensduur en de inzet van goederen verbeteren. Daarnaast kan de Vlaamse economie zijn materiaalkosten, bij complexe producten met een middellange levensduur, tegen 2025 met 3,4 miljard euro beperken. Daardoor zouden we liefst 2% aan Vlaams bbp winnen. België behoort tot de Europese top in afval sorteren en recycleren (figuur 4). We hebben dan ook veel expertise en technologisch hoogstaande recyclagetechnieken in huis die we zowel in als buiten Europa kunnen exporteren. We zijn pionier in afvalregelgeving en de implementatie ervan. Denk maar aan de ladder van Lansink die al jaren geïntegreerd is in de Vlaamse milieuwetgeving.

Figuur 4: België behoort tot de Europese top in afval sorteren en recycleren Recyclage huishoudelijk afval in 25 Europese landen (2004 en 2012) 2004 2012

Germany Austria Belgium Switzerlanda Netherlands Sweden United Kingdom Denmark Iceland Slovenia Norway France Italy Ireland Finland Spain Portugal Hungary Czech Republic

- Circulaire economie: motor voor groei en innovatie -

Cyprus Poland Greece Latvia Croatia Turkey Serbia Yugoslav Republic of Macedonia, the 0%

10%

20%

Bron: Europees Milieuagentschap

Dubois en Christis (2014): Verkennende analyse van het economisch belang van afvalbeheer, recyclage en de circulaire economie voor Vlaanderen.

30%

40%

50%

60%

Vlaanderen is eigenlijk erg grondstofrijk door de grote hoeveelheden grondstoffen (figuur 5) die zijn opgeslagen in onze producten, gebouwen en stortplaatsen (‘urban mine’). We zijn immers een kleine en dichtbevolkte regio en sinds de jaren 80 doen wij al aan selectieve inzameling. Uit onze urban mine kunnen we materialen recupereren en opnieuw inzetten in andere producten en gebouwen. Een bekend voorbeeld is natuurlijk Umicore. Dit bedrijf is voorloper en wereldleider op het vlak van recyclage van zeldzame materialen uit technologische afvalproducten. In het ‘Closing the Circle’-project werkt Groep Machiels samen met overheden en kennisinstellingen om uit historische stortplaatsen secundaire grondstoffen en duurzame energie te winnen (Enhanced landfill mining). Het vergunningentraject is hiervoor lopende. Ook hier heeft Vlaanderen al heel wat knowhow opgebouwd en hierop moeten we dus verder blijven inzetten.

Figuur 5: Vlaanderen is in feite grondstofrijk door onze urban mine

2.2 Opportuniteiten op bedrijfsniveau Ook op individueel bedrijfsniveau houdt de circulaire economie kansen in. Een efficiënter gebruik van materialen en een vermindering van afvalstromen kan immers leiden tot een kostendaling. Eerste analyses van de OVAM en het Agentschap Ondernemen en Innoveren bij 55 kmo’s tonen immers aan dat grondstofkosten tot 40% van de totale bedrijfskosten kunnen bedragen.

Een reductie van de kosten en een toenemende vraag naar meer duurzame producten creëert ook kansen en meer middelen voor proces- en productinnovatie.

1 TON ERTS 50-150 kg

KOPER

3,7 kg

500-700 gr 4,2 gr

ZILVER

150-400 gr

GOUD

0,2 gr

Bron: Plan C

Technologische innovaties zoals intelligent productontwerp of nieuwe procestechnologieën vormen de sleutel voor de recuperatie van materialen of het terug inzetten van onderdelen van producten in verschillende levensfasen van het product. Andere innovaties zijn ook essentieel zoals product-dienstcombinaties waarbij niet het eigendom maar het gebruik van een product centraal staat en de producent vooral de gewenste ‘performance’ of dienst moet leveren. Hierbij blijft een producent eigenaar van de producten en de grondstoffen die erin vervat zitten. Na gebruik van het product kan hij via innovatieve recyclagetechnieken de grondstoffen er terug uitwinnen en verwerken tot nieuwe producten die hij dan opnieuw verkoopt als diensten. Zo kunnen volatiele grondstofprijzen opgevangen worden. Deze innovaties kunnen bedrijven in staat stellen een groter marktaandeel te verkrijgen en vooral te groeien.

“Een reststroom of bijproduct van het ene bedrijf kan als grondstof fungeren voor een ander”

- Circulaire economie: motor voor groei en innovatie -

Samenwerking met andere bedrijven en het integraal beheer van de hele keten helpen bedrijven risico’s in de aanvoer van grondstoffen uit te sluiten. Een reststroom of bijproduct van het ene bedrijf kan als grondstof fungeren voor een ander of er kan gebruik gemaakt worden van hernieuwbare grondstoffen. Door een beroep te doen op lokale secundaire grondstoffen kan een bedrijf ook zijn transportkosten reduceren. Bedrijven die erin slagen controle te krijgen over materialen zullen, gezien de toenemende druk op natuurlijke hulpbronnen, genieten van een grotere economische winst.

1 TON GSM’s

3. Wat gebeurt er vandaag al? 3.1 Door de overheid Europa Circulaire economie staat al enige tijd hoog op de agenda van Europa. Op 2 december 2015 stelde de Europese Commissie het nieuw pakket ‘circulaire economie’ voor. Dit is te vinden op de website van de Europese Commissie: http://ec.europa.eu/ environment/circular-economy/.

“Voka hoopt dat het niveau van de achterblijvende landen effectief naar boven zal worden bijgesteld”

Er worden via dit pakket zes afvalrichtlijnen gewijzigd. Deze wijzigingsvoorstellen moeten eerst nog goedgekeurd worden door het Europees Parlement en de Raad vooraleer dit definitief wordt vastgesteld. De impact van de voorgestelde streefdoelen en recyclagepercentages zal voor Vlaanderen vermoedelijk gering zijn gezien onze koploperpositie. Andere EU-lidstaten hebben echter een serieuze inhaalbeweging te maken. Voka hoopt dan ook dat het niveau van de achterblijvende landen via dit pakket effectief naar boven zal worden bijgesteld. Daarnaast is er een actieplan dat bestaat uit heel wat niet-wettelijke maatregelen die ervoor moeten

zorgen dat Europa duurzamer omgaat met grondstoffen en hulpbronnen. Er worden tal van acties opgesomd gericht op de verschillende fasen in de levenscyclus van een product. Het actieplan bevat ook gerichte maatregelen voor vijf sectoren die het meeste potentieel en uitdaging hebben in de context van circulaire economie: kunststoffen, voedselafval, kritieke grondstoffen, bouw- en sloopafval en biomassa of materialen van biologische oorsprong. Ten slotte wil Europa innovatie en investeringen stimuleren door onder meer gebruik te maken van het werkprogramma 2016-2017 van Horizon 2020. Dit bevat een specifieke call: ‘Industrie 2020 in de circulaire economie’ met financiële steun van meer dan 650 miljoen euro voor innovatieve demonstratieprojecten. Ook het sluiten van ‘innovatiedeals’ zal gestimuleerd worden. Hierbij proberen overheden en relevante actoren regelgevende barrières weg te werken. Verder wil men uit het cohesiefonds 5,5 miljard euro aan middelen inzetten voor afvalbeheer. Er wordt ook onderzocht of er samen met de Europese Investeringsbank (EIB) een platform kan opgericht worden om de financiering van activiteiten rond circulaire economie te ondersteunen. Voka staat hier positief tegenover. Het is dan ook belangrijk dat Vlaanderen als koploper in recyclage en materialenbeheer zijn expertise op Europese schaal kan valoriseren.

- Circulaire economie: motor voor groei en innovatie -

Vlaanderen Ook Vlaanderen wil in de toekomst meer inzetten op circulaire economie. Zowel de beleidsbrief van minister Schauvliege als het regeerakkoord maken hier melding van. Men wil een kringloopeconomie stimuleren door in te zetten op afvalpreventie, ecodesign, hergebruik, sorteren, recycleren, composteren en recuperatie van waardevolle metalen uit apparaten. Circulaire economie is ook een van de zeven transitieprioriteiten in de Visienota 2050 van de Vlaamse regering. Deze transities zijn volgens de Vlaamse regering nodig om in 2050 een sterk, sociaal, open, veerkrachtig en internationaal Vlaanderen te worden dat welvaart en welzijn creëert op een slimme, innovatieve en duurzame manier. Het

Via het Vlaams materialenprogramma (VMP) worden concrete acties en proefprojecten op het terrein gerealiseerd. Het VMP is een publiek-private samenwerking dat de overheid, het bedrijfsleven, kennisinstellingen en het middenveld wil samenbrengen. Naast concrete acties werkt het VMP ook aan een langetermijnvisie (Plan C) en worden beleidsrelevante wetenschappelijke inzichten omtrent duurzaam materialenbeheer opgebouwd. Recent won het VMP een ‘Circular Award’ op het World Economic Forum in Davos. Meer info op www. vlaamsmaterialenprogramma.be. 3.2 Door de bedrijven De omslag naar een circulaire economie is reeds zichtbaar in Vlaanderen. Al heel wat bedrijven passen principes van de circulaire economie toe. Zo blijkt uit cijfers van de OVAM dat in 2012 74% van het selectief ingezamelde bedrijfsafval een tweede leven kreeg door hergebruik, recyclage of compostering. Voor het eerst lag dit percentage ook hoger dan dat van het huishoudelijk afval (71%). In dit hoofdstuk bekijken we hoe bedrijven in de praktijk stappen ondernemen richting een (meer) circulaire bedrijfsvoering.

Daarnaast worden materialen efficiënter ingezet en het gebruik ervan geminimaliseerd (dematerialisatie). Meer doen met minder dus. Is het mogelijk om hetzelfde resultaat te bekomen met minder materiaal? Dit kan door bijvoorbeeld het volume en het gewicht van een product en zijn verpakking te beperken. Deceuninck, producent van PVC-kunststofprofielen, recycleert post-consumer afval zoals oude ramen en rolluiken om deze terug te verwerken in nieuwe raamsystemen en bouwproducten. Hun visie op duurzame innovatie houdt in dat men de hoogste isolatiewaarde kan verkrijgen bij het laagste materiaalverbruik en dat hun materialen 100% recycleerbaar zijn. Hier wordt al rekening mee gehouden tijdens het productontwerp. Deceuninck slaagde erin om in een passiefhuis isolatiewaarden te halen aan 10% minder PVC-verbruik voor een raam. In de ontwerpfase kan ook al nagedacht worden over hoe producten gemakkelijker, kostenefficiënt en zonder substantieel kwaliteitsverlies ontmanteld kunnen worden (design for disassembly of design for recycling) zodat materialen en componenten na gebruik kunnen gerecycleerd en hergebruikt worden.

Intelligent productontwerp Bij de materiaalkeuze wordt gezocht naar duurzame materiaalalternatieven. Hierbij worden toxische en schaarse materialen zoveel mogelijk vermeden. In plaats daarvan worden gerecycleerde, eco-efficiënte, biodegradeerbare en recycleerbare materialen gebruikt.

BMA ergonomics is producent van ergonomische kantoorstoelen en geeft ook adviezen over ergonomie. Op het einde van de levensduur worden de kantoorstoelen teruggekocht. Door reeds bij het productontwerp rekening te houden met demontage kunnen de stoelen gemakkelijk ontmanteld worden. Onderdelen die in aanmerking komen voor hergebruik worden opnieuw door het bedrijf gebruikt. De andere onderdelen gaan terug naar de toeleveranciers waar ze gerecycleerd worden en dienst doen als grondstof voor nieuwe onderdelen.

Tal van bedrijven passen dit reeds toe in Vlaanderen. De aluminiumproducent E-max verwerkt gerecycleerd aluminium tot nieuwe profielen. Zo ontstond X-ECO met een samenstelling van 86 tot 87% gerecycleerd materiaal. E-max is minder afhankelijk van de grillige grondstofprijzen en reduceerde de CO2-uistoot met 60 tot 80%.

Een andere strategie die reeds toegepast wordt in Vlaanderen is industriële symbiose. Het idee hierachter is dat (neven)producten of eindstromen van de ene onderneming als grondstof kunnen ingezet worden door een andere onderneming. Het doel is om zowel een economische als ecologische winst te realiseren. Verschillende bedrijventerreinen passen dit reeds toe. $

- Circulaire economie: motor voor groei en innovatie -

valt dan ook te verwachten dat in Vlaanderen steeds meer maatregelen zullen genomen worden ter bevordering van het sluiten van materiaalkringlopen. Voor Voka is het uiteraard belangrijk dat hierbij een level playing field gewaarborgd blijft.

BASF Antwerpen past al jarenlang dit principe toe via hun productie- en energieverbund. Verschillende installaties zijn zo met elkaar verbonden dat de eind- of nevenproducten van de ene installatie de grondstoffen of voorproducten vormen voor de andere installatie. Dit is niet enkel beperkt tot hun eigen productie-installaties, maar ook andere ondernemingen waaronder Ineos Styrolution Belgium, Inovyn, Eurochem Antwerpen en Air Liquide, nemen deel aan het Verbund-concept van BASF Antwerpen.

- Circulaire economie: motor voor groei en innovatie -

In de Gentse haven zal papierfabriek Stora Enso de site van Volvo Cars van warmte voorzien. De warmte uit de bio-warmtekrachtkoppeling van Stora Enso zal via een warmtenet een groot deel van de fossiele warmte die Volvo nu gebruikt voor het verwarmen van zijn gebouwen, sanitaire installaties en diverse procesinstallaties in de spuitfabriek, vervangen. Zo zal Volvo zijn energiekost drukken en naar schatting jaarlijks 15.000 ton minder CO2-uitstoten. Dit houdt een reductie in van meer dan 40% van de totale CO2-uitstoot van Volvo. Verlenging levensduur product Daarnaast kan ook ingezet worden op het verlengen van de levensduur van een product. Door producten en onderdelen in eerste instantie te onderhouden, te hergebruiken en te herstellen. Er kan nagedacht worden over hoe een product langer kan voldoen aan de behoeften van een gebruiker zodat deze minder snel een nieuw product koopt. Zo worden oudere producten minder snel vervangen en zijn op die manier minder nieuwe grondstoffen nodig. Dit vormt natuurlijk een hele uitdaging voor productiebedrijven die vooral gericht zijn op massaproductie waarbij de winst gehaald wordt uit de verkoop van zoveel mogelijk producten. Deze bedrijven moeten in een circulaire economie nadenken over hoe men op een andere manier toegevoegde waarde creëert. Belangrijk is natuurlijk dat een product zijn functionaliteit en eigenschappen blijft behouden. Verschillende strategieën kunnen hiertoe bijdragen. Klanten kunnen geïnformeerd worden over hoe een product kan onderhouden worden. De klant-product relatie kan versterkt worden, de modegevoe-

ligheid van een product kan verlaagd worden, er kan ingespeeld worden op de veranderende behoefte van de gebruiker, enzovoort. Colruyt geeft bij het vernieuwen van een oud kantoor, de bruikbare deuren, ramen en plafonds weg aan scouts, scholen, kringloopwinkels en andere geïnteresseerden. Oude tapijten worden bijvoorbeeld gebruikt door schilders die dit als vloerbescherming gebruiken tijdens het schilderen. Laser Cladding Venture is een bedrijf dat onder andere lasercoatings aanbrengt aan metalen componenten zoals assen, kleppen, ventielen, shreddermessen, enzovoort. Deze coatings kunnen lokaal worden aangebracht en vormen een slijtvaste en/of corrosiewerende lagen. Door de hogere weerstand gaan de producten langer mee. Via deze techniek kunnen producten ook makkelijk en lokaal hersteld worden. Intussen wordt laser cladding ook gebruikt als 3D-printing techniek. Deze techniek heeft als voordeel dat er veel ontwerpvrijheid is en complexe producten kunnen gemaakt worden zonder assemblage.

“Indien hergebruik, onderhoud en herstel niet meer mogelijk zijn, is recyclage de laatste stap in het sluiten van kringlopen” Recyclage en afvalbeheer Indien hergebruik, onderhoud en herstel niet meer mogelijk zijn, is recyclage de laatste stap in het sluiten van kringlopen. Zoals reeds aangehaald heeft Vlaanderen een sterke recyclage-industrie en scoren we voor vele materiaalstromen significant beter dan het Europees gemiddelde. De rendabiliteit van een recyclagetechniek wordt bepaald door verschillende factoren. Grosso modo moet de recyclagekost opwegen tegen de prijs die betaald wordt om zich van afval te ontdoen, eventuele subsidies en de inkomsten uit de verkoop van recyclaten. De grondstofprijs van het primair materiaal heeft natuurlijk een invloed. Natuurlijke hulpbronnen worden schaarser waardoor de prijs

Glas, papier, karton en verschillende metalen waaronder ijzer, staal, aluminium en koper worden reeds lang gerecupereerd. Deze stromen zijn relatief makkelijk te recycleren en de recuperatie van deze materialen is vaak minder energie-intensief en milieuvervuilend dan de productie op basis van primaire grondstoffen. Voor sommige metalen zoals aluminium, koper, lood, zink, nikkel, titanium, kobalt, chroom en edelmetalen vormt de hoge economische waarde een belangrijke drijfveer voor recyclage. Ook voor complexe recyclage is er een markt. Voordeel van diverse edelmetalen is hun hoge economische waarde en dat het waardeverlies na recyclage heel beperkt is. Indaver is specialist in afvalbeheer en beseft dat de afvalsector een cruciale rol speelt in het sluiten van materialenkringlopen. Indaver ziet zichzelf dan ook als een leverancier van hoogwaardige materialen. Innovatie is voor hen de sleutel in de transitie naar een kringloopeconomie. Qua materialenrecuperatie ligt op dit moment de aandacht op ‘Indaver Molecule Management’. Onder die noemer vallen alle projecten waarbij materialen worden teruggewonnen tot op moleculair niveau zodat deze opnieuw nuttig en veilig kunnen ingezet worden in industriële productieprocessen. Daarbij liggen vooral afvalstromen uit de chemische en farmaceutische industrie onder de loep. Al langer lopende praktijkvoorbeelden zijn de ARP (Acid Recycling Plant) bij een grote staalproducent in Nederland. Hierbij wordt gecontamineerd zoutzuur volledig geregeneerd zodat dit opnieuw kan ingezet worden in het productieproces.

Momenteel heeft Indaver nog projecten lopen om in de toekomst elementen zoals jodium en palladium te recupereren uit industriële afvalstromen. Belangrijk hierbij is dat de gerecupereerde materialen niet inboeten op vlak van kwaliteit. Een ander voorbeeld is ‘indaver Relight’ waarbij kwikhoudende TL-lampen volledig en veilig worden gerecycleerd. Aeronextlife is een innovatieve Belgische startup in de circulaire economie. Zij willen binnenkort in Oostende van start gaan. Het is een dienstverlenend bedrijf dat gespecialiseerd is in de demontage en verwerking van economisch afgeschreven vliegtuigen en zich dus richt tot grote vlooteigenaars van vliegtuigen. Het bedrijf zal geen vliegtuigen opkopen, maar een analyse maken van de volledige vloot van hun klanten. In overleg met de klant wordt besproken welke vliegtuigen in welke volgorde het best uit het circuit gehaald worden. Bij de ontmanteling van de vliegtuigen wordt vervolgens gekeken welke onderdelen nog kunnen hergebruikt worden binnen de luchtvaartsector. Onderdelen die hiervoor niet meer geschikt zijn, worden gerecycleerd. Hiervoor zoekt Aeronextlife gespecialiseerde firma’s die in staat zijn de materialen zo hoogwaardig mogelijk te recycleren. Momenteel worden vliegtuigen veelal verschroot en gaan ze grotendeels door de shredder waarbij wel nog de ferro en non-ferro metalen van elkaar worden gescheiden. Aeronextlife wil verder gaan om voor de verschillende materialen zo’n zuiver mogelijke stroom te bekomen want vliegtuigen zijn een schat aan waardevolle materialen. $

- Circulaire economie: motor voor groei en innovatie -

voor bepaalde grondstoffen op lange termijn stijgt en bedrijven eigenlijk gedwongen worden om meer te recycleren. Op korte termijn is dit een complexer verhaal door de variabiliteit en onzekerheid van de grondstofprijzen. Plotse prijsdalingen kunnen een recyclageactiviteit niet meer/minder rendabel maken door de lagere prijs die een bedrijf krijgt voor het gerecycleerd materiaal. Denk maar aan de lage olieprijzen die er momenteel voor zorgen dat de prijzen van de materialen die nodig zijn om plastic te maken, dalen waardoor ook de waarde van secundaire materialen daalt.

In de eerste fase zal Aeronextlife onvermijdelijk voor sommige materialen een laagwaardige recyclage moeten toepassen omdat simpelweg de afzetmarkt of de juiste recyclagetechniek ontbreekt. Het zal dan ook een permanente zoektocht worden naar steeds betere en waardevollere toepassingen. Aeronextlife is ervan overtuigd dat er een markt is voor hun project. Vliegtuigbouwers schatten dat ongeveer 3.000 tot 4.000 grote passagiersvliegtuigen per jaar uit het vliegcircuit worden gehaald en dat de luchtvaartindustrie zal blijven groeien met ongeveer 35.000 nieuwe vliegtuigen tegen 2030.

- Circulaire economie: motor voor groei en innovatie -

“De producent, consument en het product komen in een totaal nieuwe relatie terecht”

Product-dienst-combinaties De producent, consument en het product komen in een totaal nieuwe relatie terecht. Een producent blijft eigenaar van het product en biedt het gebruik van het product als een dienst aan de consument. In dit businessmodel staat de functie van het product centraal en behaalt de producent hieruit dan ook zijn omzet. Dit is tevens een incentive voor innovatie: hoe minder materiaal hij nodig heeft en hoe beter een product presteert, hoe hoger zijn potentiële winstmarge. Indien een producent na de gebruiksfase in het bezit blijft van het product

stimuleert dit de producent om de levensduur van producten te verlengen en ze meer recyclebaar te maken. Hij blijft ook eigenaar van de grondstoffen zodat de producent deze weer kan verwerken tot nieuwe producten en de kringloop gesloten wordt. Ricoh levert producten en diensten op het gebied van IT- en documentmanagementoplossingen. Reeds 25 jaar past Ricoh een leasingmodel voor onder meer kopieerapparaten, printers, faxen en scanners toe waarbij kanten Ricoh producten huren op korte of lange termijn, Short Rent genaamd. Gedurende de contractperiode betaalt een klant een bedrag per maand. Dit omvat de huur, onderhoud en nodige materialen zoals bijvoorbeeld inktpatronen. Via de Comet Circle probeert Ricoh hun milieu-impact te verminderen. Defecte of oude producten (met bijvoorbeeld een te hoog energieverbruik) worden door Ricoh teruggenomen. Hierbij worden zoveel mogelijk onderdelen gerecupereerd om nadien te hergebruiken in nieuwe producten (de zogenaamde ‘green line’). Als een onderdeel niet meer kan hergebruikt worden, is een zo hoogwaardig mogelijke recyclage de volgende stap. Ten slotte verdwijnen onderdelen en producten uit de kringloop indien deze niet meer duurzaam kunnen toegepast worden. Via levenscyclusanalyse kwam Ricoh te weten dat de grootste milieu-impact van zijn producten veroorzaakt wordt tijdens het gebruik door de klant. Daarom werd de ‘Green audit’ in het leven ingeroepen waarbij Ricoh de CO2-uitstoot en Total Cost of Ownership van zijn klanten helpt te reduceren door optimalisatie van hun machinepark (printers, kopieermachines, etc.) en hun gebruik van de apparaten. Bij de klanten werden reeds kostenbesparingen van 30% gerealiseerd.

4. Wat verwachten we van de overheid?

Dit heeft tot gevolg dat er minder afvalstoffen terug worden ingezet als grondstof en uiteraard bemoeilijkt dit een overgang naar een circulaire economie. De Europese Commissie beseft dit en zal via het pakket circulaire economie hieraan werken. Belangrijk is dat Vlaanderen, als pionier op vlak van circulaire economie, dergelijke wetgevende barrières blijft aankaarten bij Europa.

“Meer recycleren en selectief inzamelen heeft enkel zin indien er ook effectief een afzetmarkt voor de recyclaten bestaat”

Oppassen voor overregulering Het milieu- en duurzaamheidbeleid is in Vlaanderen vaak gericht op regelgeving en handhaving. Overregulering kan echter een tegengesteld effect hebben. Strengere milieu-eisen kunnen leiden tot hogere kosten, verschuivingen van verantwoordelijkheden in de materiaalstromen, ingrijpen op vertrouwelijkheid van bepaalde industriële processen en dergelijke. Hierdoor kunnen minder materialen hergebruikt en gerecycleerd worden omdat de baten niet opwegen tegenover de extra lasten. Een circulaire economie wordt hierdoor in de praktijk afgeremd. Zo is bijvoorbeeld het behalen van een grondstoffenverklaring voor het gebruik van een afvalstof als grondstof vaak een administratief omslachtige en tijdrovende procedure. In samenspraak met de betrokken actoren kan bekeken worden hoe dit kan

vereenvoudigd worden met behoud van eenzelfde bescherming voor het milieu. Het is dan ook positief dat de OVAM in het ontwerpplan huishoudelijk afval en gelijkaardig bedrijfsafval aankondigt hiervan werk te maken. Goede omgeving creëren Dikwijls zijn er financiële drempels doordat projecten een groot startkapitaal nodig hebben gecombineerd met langere terugverdientijden. Door financiële steun te geven aan projecten die kaderen in een circulaire economie, bijvoorbeeld via demonstratieprojecten, kan hieraan tegemoet gekomen worden. Daarnaast wordt circulaire economie niet zelden gekenmerkt door arbeidsintensieve producten en diensten (zowel recyclage als maakindustrie). Zo worden nog veel plastic, elektronisch afval en autowrakken verscheept naar derdewereldlanden en Azië. Daar is het vaak goedkoper om de materialen te laten verwerken door de lagere loonkosten en minder strenge milieu- en gezondheidswetgeving. Daarom is het belangrijk dat Vlaanderen een omgeving creëert die zowel de maak- als recyclage-industrie aantrekt waardoor het minder interessant wordt om zich in het buitenland te vestigen. Lagere lasten op arbeid zullen dus noodzakelijk zijn. Vlaanderen is kampioen op vlak van afval sorteren, selectieve inzameling en recycleren en hierdoor hebben we veel innovatieve recyclagetechnieken in huis. Om de recyclage-industrie en hergebruik van grondstoffen verder te laten bloeien, moet er ook een voldoende grote afzetmarkt zijn. Meer recycleren en selectief inzamelen heeft enkel zin indien er ook effectief een afzetmarkt voor de recyclaten bestaat. Een van de oorzaken is dat er nog heel wat wantrouwen bestaat over de kwaliteit van de gerecycleerde stromen. De overheid zou hier een voorbeeldrol kunnen hebben door zelf circulair aan te kopen en criteria die een circulaire economie bevorderen, te integreren in overheidsopdrachten. Te vaak is de prijs het belangrijkste criterium. Overheidsopdrachten kunnen een belangrijke hefboom zijn om een markt voor niet alleen secundaire grondstoffen maar ook andere duurzame producten, diensten en businessmodellen een boost te geven. $

- Circulaire economie: motor voor groei en innovatie -

Geharmoniseerde en duidelijke wetgeving Indien Europa en Vlaanderen echt werk willen maken van een circulaire economie, moet in eerste instantie de wetgeving hierop afgestemd zijn. Het is dan ook cruciaal dat wetgevende barrières helder in beeld worden gebracht en samen met alle betrokken actoren een oplossing wordt uitgewerkt. Zo bestaat er onder meer heel wat onduidelijkheid over de definitie van een afvalstof en de einde-afvalcriteria. Deze definitie is Europees bepaald maar wordt in verschillende landen en regio’s anders geïnterpreteerd. Nochtans is een uniforme definitie belangrijk want voor afvalstoffen gelden immers andere regels dan voor producten. In de praktijk gebeurt het dat een bepaald product in het ene land gezien wordt als een grondstof maar zodra het de grens oversteekt, als afvalstof bestempeld wordt. Dergelijke issues bemoeilijken het grensoverschrijdend transport.

van burgers. De laatste jaren is er al belangrijke kennis ontwikkeld over hoe mensen kiezen. Inzichten hieromtrent kunnen het beleid helpen om het gedrag van burgers (en bedrijven) in een maatschappelijk gewenste richting te krijgen. Hoewel er reeds evoluties zichtbaar zijn in het denken richting een circulaire economie, is niet iedereen bereid om meer te betalen voor een product dat duurzamer werd geproduceerd. Het gedrag van burgers is nochtans een belangrijke factor voor een succesvolle omschakeling naar een circulaire economie.

- Circulaire economie: motor voor groei en innovatie -

Het potentieel in kaart brengen Het is ook belangrijk om voor de verschillende afvalstromen het potentieel in kaart te brengen. Bijvoorbeeld voor de inzameling van klein elektronisch afval, zoals smartphones en laptops, is er nog potentieel. Dit bleek bijvoorbeeld uit een studie van de UGent die berekende dat de fractie van afgedankte laptops en computers die niet ingezameld worden ongeveer 60% bedraagt. De onderzoekers wijten dit aan consumenten die afgedankte toestellen niet (meteen) voor recyclage aanbieden en thuis bewaren, maar ook aan illegale export. Dankzij het Recupelsysteem zamelden we in België in 2014 nochtans 10 kilo elektronisch afval per inwoner in en scoren we op vlak van recyclage veel beter dan het Europees gemiddelde. In samenwerking met bedrijven, scholen en ngo’s organiseert Recupel inzamelacties om deze stroom verder aan te pakken.

“Bedrijven kunnen voor de circulaire economie een beroep doen op heel wat steunmaatregelen”

Sensibilisering en gedragseconomie Ook de overheid heeft hier een rol te spelen door burgers verder te sensibiliseren zodat een echte mentaliteitswijziging in gang wordt gezet. Daarnaast moet er ook ingezet worden op gedragseconomie. Zo kan er ingespeeld worden op het aankoop- en gebruiksgedrag

Verder inzetten op sensibilisering van bedrijven is eveneens belangrijk. Bedrijven die de stap niet wagen, zijn zich soms niet bewust van het potentieel dat de circulaire economie biedt. Projecten zoals industriële symbiose die aanbod en vraag aan materiaalstromen in kaart brengen, zijn goede initiatieven. Een nauwe samenwerking tussen het bedrijfsleven, de overheid en kennisinstellingen is dan ook een must om oplossingen te vinden voor belangrijke uitdagingen. Zo worden in kader van het VMP roadmaps opgesteld waarbij alle relevante actoren met elkaar in gesprek gaan en kennis uitwisselen. Het belang hiervan mag niet onderschat worden. De overheid moet dan ook verder inzetten op dergelijke projecten zodat bedrijven bewust worden van de kansen die circulaire economie biedt. Er is ook nood aan ondesteunende trajecten om bedrijven die met circulaire economie aan de slag willen gaan, te begeleiden. De vele initiatieven en instrumenten die vandaag bestaan, zijn op zich zeer relevant maar soms nog te veel ‘ad hoc’ waardoor bedrijven soms door de bomen het bos niet meer zien. Stimuleren van innovatie De circulaire economie biedt ook innovatiepotentieel voor bedrijven. Bedrijven kunnen een beroep doen op heel wat steunmogelijkheden. Met het Europees pakket circulaire economie komen er bijvoorbeeld heel wat middelen voor innovatie vrij. Bedrijven blijken weinig tot geen gebruik te maken van bepaalde steunmogelijkheden. Is dit te wijten aan het feit dat bedrijven ze niet kennen of ze de aanvraagprocedure administratief te complex of tijdrovend vinden? Een evaluatie van het huidige steunkader zou een goede start zijn.

5. Zelf aan de slag

“Ook Voka biedt verschillende opleidingen en infomomenten aan voor bedrijven die meer willen weten over circulaire economie”

Informeer u Er worden diverse informatiesessies georganiseerd over circulaire economie. Ook Voka biedt verschillende opleidingen en infomomenten aan voor bedrijven die meer willen weten over circulaire economie: www.voka.be/evenementen. Plan C, het transitienetwerk duurzaam materialenbeheer, is een pionier in Vlaanderen op vlak van circulaire economie en maakt onderdeel uit van het VMP (www.vlaamsmaterialenprogramma.be). Plan C doet aan visievorming, het organiseren van lerende netwerken en het ondersteunen en versterken van innovatieve projecten. Op de website kunnen heel wat inspirerende praktijkcases en een schat aan informatie over circulaire economie gevonden worden. Plan C richt zich in eerste instantie op bedrijven en de kansen die circulaire economie voor hen kan bieden. In 2016 wordt opnieuw een masterclass duurzaam ondernemen georganiseerd. Voor wie inspiratie wil opdoen, is een bezoek aan de website en blog zeker de moeite waard: www.plan-c.eu. Ook de website van de Ellen Mc Arthur Foundation is een bezoek waard. Dit is een Britse ngo opgericht in 2010, die samen met bedrijven, onderwijsinstellingen en wetenschappers de transitie naar een circulaire economie probeert te versnellen: www.ellenmacarthurfoundation.org. Breng uw materiaalverbruik en -kost in kaart Efficiënter omgaan met grondstoffen en materialen en een vermindering van de afvalberg zal sowieso leiden tot lagere kosten.

OVAM en het Agentschap Innoveren en Ondernemen bieden een gratis materialenscan aan voor kmo’s om alle materiaalstromen en de kost die ermee gepaard gaat in kaart te brengen. Uit de eerste 55 materialenscans die zijn afgerond blijkt dat de grondstofkosten tot 40% van de totale bedrijfskosten van een gemiddelde kmo kan bedragen. Gemiddeld 18% van de grondstoffen gaat verloren en komen niet in het finale product terecht. In meer dan de helft van de scans is een ruwe inschatting van het besparingspotentieel gemaakt. Hieruit bleek dat dit ongeveer op 2% van de totale bedrijfskosten ligt. Na afloop van de scan krijgt u een rapport met een samenvattende analyse en suggesties voor verbetering. Meer info over de materialenscan kan gevonden worden op www.materialenscan.be. Via deze link www.plan-c.eu/nl/resource-efficiency vindt u getuigenissen van bedrijven over hun concrete ervaring met de materialenscan. Voor de belangrijkste materiaalstromen is het ook interessant om de kost op te volgen in functie van de tijd. De recente stijging van de afvalheffingen voor storten en verbranden hebben de afvalkost voor vele bedrijven substantieel verhoogd. Helaas ook voor afvalstromen waarvoor geen alternatieve verwerkingsmogelijkheden beschikbaar zijn. Voer een productbenchmark uit Voor productiebedrijven is het specifieke materiaalverbruik per eenheid product zeer relevant; zeker als de grondstofprijs een belangrijke kostenpost is. Hoeveel eenheden materiaal heeft u nodig om een afgewerkt product te maken? Scoort u hiermee gemiddeld of ondermaats ten opzichte van uw concurrenten? Een productbenchmark kan hier duidelijkheid in brengen. U kan zelf een eerste oppervlakkige analyse maken. Ruikt u potentieel tot verbetering dan kan u een beroep doen op een gespecialiseerd studiebureau voor een meer diepgaande analyse. Begin met kleine stapjes Circulair ondernemen raakt alle aspecten van de bedrijfsvoering zoals inkoop, productontwikkeling, productieproces, marketing, financiering en verkoop. Door te starten met één onderdeel maakt u het behapbaar. Daarnaast is het altijd interessant om na $

- Circulaire economie: motor voor groei en innovatie -

In theorie is een transitie naar een circulaire economie natuurlijk makkelijker dan in de praktijk. Vele bedrijven wagen al de stap richting een circulaire economie, maar sommigen hebben nog koudwatervrees. Zo kunnen gedane investeringen, bestaande producten en verwachtingen van bestaande klanten de transitie naar een circulaire economie bemoeilijken. Anderen zien het dan weer als een bijkomende verplichting op het vlak van milieu die enkel leidt tot bijkomende kosten. Wil u voor uw bedrijf de kansen en risico’s inschatten, dan vindt u hieronder een summier stappenplan.

te gaan of reeds bedrijven in uw sector circulaire principes toepassen en hoe ze dit precies doen.

veerkrachtige en duurzame economie kan gereali seerd worden: www.i-cleantechvlaanderen.be.

Er zijn tal van tools en diensten beschikbaar voor bedrijven die met circulaire economie aan de slag willen. Hieronder vindt u er enkele:

• Circulair aankopen: - Bussiness and Society stelde een handleiding op voor zowel bedrijven als overheden om aan te kopen volgens de principes van een circulaire economie: www.businessandsociety.be/ DuurzaamAankopen2.0_en. - Ook MVO Nederland stelde een handige weg wijzer op: http://mvonederland.nl/wegwijzer circulair-inkopen-0#tab=pane-title-step-1

- Circulaire economie: motor voor groei en innovatie -

• Intelligent productontwerp: - De website Ecodesign.link vormt een goede inspiratiebron en brengt alle OVAM-instrumen ten en kennis omtrent ecodesign bij elkaar. - De OVAM Ecolizer 2.0 brengt de milieu-impact over de ganse levenscyclus van uw product in kaart aan de hand van alle materialen, proces sen, verpakkingen en transportmodi: www.ecolizer.be. - De OVAM SIS Toolkit is een omvattend ontwerp instrument om duurzaamheidsprincipes te integreren in innovatie- en designprocessen: www.ecodesignlink.be/nl/sis-toolkit. Natuurlijk moet tijdens het productontwerp rekening gehouden worden met alle gevolgen voor het milieu (water, lucht, grond, geluid, afval, grondstoffen, energie). Een nieuw productontwerp kan dan wel gerecycleerde materialen bevatten, de productie ervan kan daarentegen een grotere CO2-uitstoot hebben of minder energie-efficiënt zijn. Anderzijds zijn er ook eisen op vlak van effectiviteit, efficiëntie, kwaliteit, veiligheid, functionaliteit en kosten van belang. Het is dus belangrijk om met al deze verschillende aspecten rekening te houden. Er kan bovendien een beroep gedaan worden op de kmo-portefeuille indien een erkende consultant of designer instaat voor het herontwerpen van uw product. • Het Business Model Innovation Grid is een web tool die een overzicht biedt van acht strategieën gekoppeld aan een 100-tal life business cases. Dit kan als inspiratiebron dienen om circulair te ondernemen: www.plan-c.eu/bmix. • Cleantech: I-Cleantech Vlaanderen streeft naar cleantechinnovaties door bedrijven, kennisinstellin gen, overheid en middenveldorganisaties samen te brengen en financieel te ondersteunen. Men wisselt best practices uit en probeert deze ook Europees te valoriseren zodat de transitie naar een ecologische,

Werk samen Als bedrijf vormt u een schakel in de levenscyclus van een product. Zo bestaat de productieketen vaak uit leveranciers, tussenhandelaren, klanten en afvalverwerkers. Door samen te werken met andere partijen in de keten, komt u mogelijk tot nieuwe oplossingen om kringlopen te sluiten. Zo kan de reststroom van het ene bedrijf als grondstof dienen voor het andere. Het project ‘Symbiose’ startte in 2012 onder leiding van Essenscia, Febem, Vito en OVAM. Dit platform probeert bedrijven, die elkaars reststromen zouden kunnen inzetten als grondstof, met elkaar in contact te brengen. Het platform beschikt over een uitgebreide databank die ongeveer 2.000 materiaalstromen en meer dan 300 organisaties omvat. Tegen eind 2015 werden zo’n 545 potentiële synergiën in detail onderzocht. Elf matches werden reeds met succes gerealiseerd waarvan de economische meerwaarde ongeveer 718.000 euro/ jaar bedraagt. Voor meer informatie kan u terecht op de website www.fi-sch.be/nl/symbiose. Product-dienstcombinaties Er bestaan verschillende vormen van product-dienstcombinaties, zoals poolen, sharen, leasen, outsourcen. Komt uw product in aanmerking om als dienst aan te bieden in plaats van te verkopen? Of kunt u zelf producten huren in plaats van ze te kopen? Plan C bracht een inspirerend e-boek uit over product-dienstcombinaties. In dit e-boek wordt ingegaan op de verschillende vormen van product-dienstcombinaties en komen ook heel wat praktijkcases aan bod: www.plan-c.eu/nl.

Nuttige links Materialenscan van de OVAM en Agentschap

Intelligent productontwerp:

Ondernemen en Innoveren: www.materialenscan.be

Ecodesign.link.

Getuigenissen van bedrijven over materialenscan: www.plan-c.eu/nl/resource-efficiency.

OVAM Ecolizer 2.0 www.ecolizer.be.

Pakket ‘Circulaire economie’ van de Europese Commissie: http://ec.europa.eu/environment/circular-economy/.

Business Model Innovation Grid: www.plan-c.eu/bmix.

Vlaams Materialenprogramma: www.vlaamsmaterialenprogramma.be.

I-Cleantech Vlaanderen: www.i-cleantechvlaanderen.be.

Evenementen Voka: www.voka.be/evenementen.

Circulair aankopen: www.businessandsociety.be/DuurzaamAankopen2.0

Plan C:

www.plan-c.eu

pen-0#tab=pane-title-step-1

http://mvonederland.nl/wegwijzer-circulair-inko-

Ellen Mc Arthur Foundation:

Symbioseproject:

www.ellenmacarthurfoundation.org.

www.fi-sch.be/nl/symbiose.

Colofon Voka-kenniscentrum:

Druk:

Niko Demeester | Secretaris-generaal

Goekint, Oostende

Sonja Teughels | Arbeidsmarkt

Groeipaper ‘Circulaire economie: motor voor groei en innova-

Manou Doutrepont | Sociaal overleg

tie’ is een brochure van Voka, Vlaams netwerk van onderne-

Vincent Thoen | Innovatie en economie

mingen. De overname of het citeren van tekst uit deze Groei-

Goedele Sannen | Mobiliteit en logistiek

paper wordt aangemoedigd, mits bronvermelding. U kan alle

Tine Deheegher | Energie

Groeipapers terugvinden op www.voka.be/groeipapers

Ellen Vanassche | Milieu en klimaat Steven Betz | Ruimtelijke ordening en milieu

Verantwoordelijke uitgever:

Karl Collaerts | Fiscaliteit en begroting

Hans Maertens i.o.v. Voka vzw - Burgemeester

Pieter Van Herck | Welzijns- en gezondheidsbeleid

Callewaertlaan 6 - 8810 Lichtervelde info@voka.be - www.voka.be

Eindredactie: Erik Durnez, Sandy Panis, Bregt Timmerman Vormgeving: Group Van Damme, Oostkamp

Structurele partner:

- Circulaire economie: motor voor groei en innovatie -

Stijn Decock | Hoofdeconoom