Nrc bijlage vrede van utrecht augustus 2013 by Vrede van Utrecht

The art of making peace 300 jaar Vrede van Utrecht

‘Nieuws is infotainment geworden’ Jacob ter Veldhuis

‘De combinatie van defense, diplomacy en development werkt’’

‘Cultuur is een selling point voor Europa’ Pieter Steinz

Peter van Uhm

Dit is een eigen bijlage van Vrede van Utrecht bij NRC Handelsblad

‘Eenvoudigweg niet deelnemen aan alles wat mensen verdeelt’ Adelheid Roosen

Iedereen is cultureel ambassadeur

Regeringen hadden lange tijd een monopolie op culturele diplomatie. Tegenwoordig creëren kunst en cultuur nog steeds verbanden tussen mensen maar heeft de burger zelf meer de regie in handen.

Europa als kunstwerk

Openluchtmuseum of gidscontinent, in conflict of juist verenigd door het verleden – het project Europa kun je van verschillende kanten bekijken. Een tweegesprek over wat Europa verdeelt en verbindt.

(Op) weg met de krijgsmacht?

Hebben we in de 21ste eeuw nog een krijgsmacht nodig? En zo ja, hoe zou die er dan uit moeten zien? Vier visies op de toekomst van de Nederlandse krijgsmacht.

De katalysator van de vrede

De mens zelf is de enige die echt de vrede kan bewaren, maar dat is geen kleine uitdaging. Bruggenbouwers geven het goede voorbeeld door conflicten niet te vermijden maar juist de dialoog aan te gaan. Boven: Marinier Wilbert slaapt op COP Tabar, Afghanistan. Dit is een van de foto’s die te zien is in de tentoonstelling ‘Groetjes van het front. Nederlandse militaire missies in beeld’ tijdens Festival de Basis op vliegbasis Soesterberg. (foto: Claire Felicie) Onder: Nu de militairen vliegbasis Soesterberg hebben verlaten, heeft het wild vrij spel. (foto: Marc van der Kort)

Agenda van de Vrede

De hoogtepunten uit het Vrede van Utrecht-programma in september en oktober.

STICHTING VREDE VAN UTRECHT IS EEN INITIATIEF VAN GEMEENTE EN PROVINCIE UTRECHT

Onze activiteiten worden mede mogelijk gemaakt door het vfonds met middelen uit de Nationale Postcode Loterij, BankGiro Loterij en Lotto. Uw deelname aan deze loterijen wordt daarom van harte aanbevolen.

OVERIGE FONDSEN

Colofon ‘The art of making peace’ is een eigen bijlage van Stichting Vrede van Utrecht bij NRC Handelsblad van 31 augustus 2013. De inhoud valt derhalve niet onder de redactionele verantwoordelijkheid van NRC Handelsblad en nrc.next.

Concept en realisatie: NRC Customer Media

Beeld:

Manager NRC Customer Media: Wilfred Mons w.mons@nrc.nl tel. (020) 755 3223

Martin Roemers

Editorial board: (Stichting Vrede van Utrecht): Petra Orthel, Maartje van Doorn, Paul Feld

Art direction en vormgeving: Van Lennep, Amsterdam

Nicola Bartolone, Piet den Blanken Ad van Denderen, Sander Koning,

Correctie: Frank van Geffen

Ontwerp huisstijl: Dietwee COUNCIL VREDE VAN UTRECHT

Managing editor: Karen Jochems, Anneloes Logjes Redactie: Ruud Slierings, Florence Tonk. Annette Zeelenberg

Vrede is geen eindstation maar een continu proces. Het moet permanent bewaakt en telkens opnieuw veroverd worden. Ook in Europa is een vreedzaam evenwicht niet vanzelfsprekend en zijn de pijlers waarop dit rust telkens in beweging. Van culturele diplomatie tot de krijgsmacht, van de kunst tot de samenleving van alledag: hoe blijft alles in balans? Dit jaar viert Nederland 300 jaar Vrede van Utrecht, een vredesverdrag dat een keerpunt in de wereldgeschiedenis betekende. Het programma verbindt kunst en cultuur aan actuele maatschappelijke kwesties. Eerder dit jaar stonden de historische kant van de Vrede van Utrecht en de samenleving in wijk en regio centraal; dit najaar ligt de focus op vrede en de Europese gedachte. Het programma wordt passend afgesloten met de Sound of Freedom tijdens Festival de Basis op de voormalige militaire vliegbasis Soesterberg.

Traffi c manager: John Wesselman Commercieel directeur: Martijn Standaart

PARTNERS

SUPPORTERS

MET DANK AAN: Ampco/Flashlight, BeamSystems, Dietwee, Explorama, Frismedia.

vrede van utrecht

Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen, vermenigvuldigd of gereproduceerd zonder schriftelijke toestemming van NRC Media en/of andere auteursrechthebbenden. NRC Media kan geen aansprakelijkheid aanvaarden voor de volstrekte juistheid en volledigheid van alle in deze uitgave opgenomen teksten en beelden. Alle genoemde gegevens zijn onder voorbehoud. vrede van utrecht

Culturele diplomatie

IEDEREEN IS CULTUREEL AMBASSADEUR

Culturele diplomatie

Maatschappelijke ontwikkelingen komen het eerst tot uitdrukking in de “grass roots” kunst en cultuur, om veel later pas deel uit te maken van de gevestigde orde. Kunstenaars hebben daarom een belangrijke rol in de frontlinie van de verandering en het smeden van nieuwe verbanden tussen mensen. Europarlementariër Marietje Schaake, componist Jacob ter Veldhuis en onderzoeker François Matarasso praten over de grote verschuivingen in de culturele diplomatie, van paradepaardjes en migratie tot de rol van de nieuwe media. door: ANNETTE ZEELENBERG

ULTURELE DIPLOMATIE IS IN DEZE TIJD enorm

Tahirplein, Egypte, december 2011. Terwijl het plein volstroomt met demonstranten, houdt een jonge vrouw via haar laptop de wereld op de hoogte. (foto: Nicola Bartolone HH)

in beweging,’ zegt Marietje Schaake, Europarlementariër voor D66. Naast cultuur heeft zij onder meer buitenlandbeleid, mensenrechten en internetvrijheid in haar portefeuille. De traditionele vorm van culturele diplomatie bestaat nog steeds, ook binnen de EU. Schaake: ‘Daarbij zetten regeringen cultuur in als paradepaardje van hun land of regio en proberen op die manier de betrekkingen met andere landen of groepen mensen aan te halen.’ De nieuwste ontwikkelingen staan haaks op dit proces, dat een zekere mate van regie vereist. Schaake: ‘We zien nu dat dat de nieuwe technologie – internet, social media – ertoe leidt dat regeringen hun monopoliepositie kwijtraken. Grenzen vervagen en mensen kunnen elkaar gemakkelijker bereiken.’ Het uitwisselen van cultuur gaat nu dus veel directer en uitingen uit verre en relatief onbekende culturen kunnen zomaar vanuit het niets over de hele wereld verspreid worden. Als voorbeeld noemt Schaake Gangnam Style, een popliedje dat in 2012 dankzij internet een wereldwijde zegetocht maakte. De zanger, Psy, is afkomstig uit Zuid-Korea, een land waarin het westerse publiek aanvankelijk nauwelijks geïnteresseerd was.

Speciale rol voor kunstenaars Maar is zo’n hit dan ook culturele diplomatie? Schaake hanteert een breed perspectief, zij vindt dat culturele uitingen altijd iets over de maatschappij zeggen waaruit ze voortkomen. ‘Ik denk dat het ontbreken van regie hier juist tot nieuwe verbanden tussen mensen kan leiden. Misschien zelfs wel met meer impact dan de traditionele diplomatie.’ En dat is immers waar het bij culturele diplomatie, of cultuur in brede zin, om draait. Het gaat erom dat mensen bij elkaar worden gebracht, in gesprek raken. Soms gaat het fout, dat is onvermijdelijk, stelt Schaake. Ze wijst op de video Innocence of Muslims, die via internet de wereld overging en tot gewelddadige 4

vrede van utrecht

protesten in islamitische landen leidde. De huidige verbreding van culturele diplomatie betekent in feite dat iedereen een cultureel ambassadeur kan zijn. Toch hebben kunstenaars wel degelijk een speciale rol, benadrukt Schaake. ‘Zij vertegenwoordigen de ruimte waarbinnen cultuur plaatsvindt. Maar veel kunstenaars waarderen het niet als hun werk wordt ingezet voor een politiek doel. Vaak stellen zij via hun kunst

‘Cultuur is vaak het enige dat migranten nog bezitten’

___

FRANÇOIS MATARASSO

immers vragen over de maatschappij waarin ze leven.’ Tegelijkertijd is het onvermijdelijk dat hun werk ook als representatie van hun land of regio wordt gezien. Cultureel ambassadeurs tegen wil en dank dus.

Culturele identiteit Componist Jacob ter Veldhuis (ook bekend als JacobTV) kan worden gezien als zo’n cultureel ambassadeur. Zijn opera THE NEWS, een internationaal succes, wordt ter gelegenheid van de viering van 300 jaar Vrede van Utrecht in een speciale Peace Edition uitgevoerd. De burgeroorlog in Syrië, de Palestijnse kwestie en de spanningen tussen Israël en Iran komen aan de orde in het werk, dat bestaat uit een eclectische mix van hedendaagse muziek en fragmenten van nieuwsprogramma’s

van over de hele wereld. Twee klassiek geschoolde zangeressen vervullen daarbij de rol van nieuwslezer. Ter Veldhuis: ‘Nieuws is infotainment geworden, dat fascineert me.’ Hij heeft niet het gevoel dat hij culturele diplomatie bedrijft, maar erkent tegelijkertijd dat zijn achtergrond en identiteit in zijn werk doorklinken. ‘Ik ben kosmopolitisch georiënteerd en gebruik veel elementen uit andere culturen. Dat heeft te maken met mijn Nederlander zijn. Nederlanders kijken immers graag over de grenzen heen.’ Hij bereist de hele wereld voor uitvoeringen van zijn muziek, en juist die reizen hebben hem een nieuw perspectief gegeven op zijn eigen identiteit. ‘Als ik in Amerika of in Japan ben, besef ik dat ik echt uit een heel andere cultuur kom, en dan bedoel ik eerder de Europese dan de Nederlandse cultuur.’ Een boodschap heeft zijn werk niet, stelt hij. ‘Ik leg geen moraliteit in mijn werk. Het publiek moet zelf een oordeel vellen.’ Maar Ter Veldhuis heeft wel degelijk de drive om iets over te brengen en wellicht ook om discussie op gang te brengen. ‘Ik kijk naar deze wereld met verwondering. Daarin wil ik mensen meeslepen, ik wil een mix van gevoelens oproepen – zowel negatief als positief.’ Ter Veldhuis merkt dat hij soms ook verzet oproept door de vrijheid waarmee hij uit andere culturen put. Zo nam hij in zijn compositie Grab It! uitspraken op van zwarte gevangenen, wat de woede opwekte van de Afro-Amerikaanse dj Spooky. ‘Hij vond dat ik als buitenstaander niet het recht had om de vuile was uit de zwarte cultuur buiten te hangen,’ vertelt Ter Veldhuis. Toch spreekt het frequent uitgevoerde stuk ook in de VS veel mensen aan, misschien juist door deze blik van een outsider op de eigen samenleving. De verbondenheid die Jacob ter Veldhuis ervaart tussen zijn composities en zijn culturele achtergrond wordt gedeeld door meer kunstenaars, blijkt uit het boek Brood en Zout. François Matarasso sprak voor deze publicatie met vrede van Utrecht utrecht

Culturele diplomatie

‘Wat ben je bereid te doen als fundamentele vrijheden onder druk komen te staan?’ MARIETJE SCHAAKE

Met beats, barok, carillons en visuals pakt Vrede van Utrecht dit jaar groots uit met VJ op de Dom. Deze laatste editie slaat een brug tussen oude en nieuwe muziek. De muzikale en visuele totaalervaring start met carillons uit heel Europa in een speciale compositie van René Uijlenhoet. Een centrale rol is weggelegd voor het carillon van de Domtoren en de beiaardiers van de Domtoren, Malgosia Fiebig en Arie Abbenes (emeritus). De beiaardier van de stad is sfeerbepalend zonder zelf op de voorgrond te treden: ‘Niemand ziet je, iedereen hoort je’, zo omschrijft Fiebig haar rol als beiaardier. De carillons die deze avond te horen zijn, brengen de kenmerkende klank van hun thuisstad over aan de toehoorders: sluit je ogen en je bent in Gdansk, Londen, Douai, Alverca of El Escorial. De keuze viel overigens juist op deze steden omdat het landen betreft die nauw betrokken waren bij de Vrede van Utrecht in 1713.

___

___ De Peace Edition van opera THE NEWS wordt op 13 september en 15 september uitgevoerd door het Nederlands Blazers Ensemble op vliegbasis Soesterberg tijdens Festival de Basis, op 2 oktober in het Grand Theatre in Groningen en 3 oktober in het Muziekgebouw in Amsterdam. Voor meer informatie zie jacobtv.net en vredevanutrecht2013.nl ___ Het boek Brood en Zout, Verhalen over kunst en migratie door François Matarasso is uitgegeven door Vrede van Utrecht, 2013, ISBN 978-90-816050-6-9 6

vrede van utrecht

zaterdag 31 augustus 2013, 22:00-01:00 uur Locatie: Domplein Utrecht Toegang gratis Meer informatie: vredevanutrecht2013.nl

Diplomaten uit heel Europa werden in 1713 ontvangen in Utrecht om – niet met wapengekletter, maar met onderhandelen en zelfs met feesten – het Europese politieke evenwicht te herstellen en vrede te stichten. Het Festival Oude Muziek Utrecht neemt de muzikale context van de Vrede van Utrecht onder de loep maar belicht ook huidige Europese kwesties. Vier prototypische Europese componisten staan in de schijnwerpers: Ciconia, Lassus, Froberger en Muffat.

t/m 1 september 2013 Informatie en kaartverkoop via oudemuziek.nl

Gaudeamus Muziekweek

foto: Herre Vermeer

Utrecht Principles Bij de viering van de Vrede van Utrecht zijn de Utrecht Principles opgesteld, een reeks uitgangspunten voor het stimuleren van duurzame vrede. Kort samengevat: respect voor diversiteit, de kracht van kunst voor sociale duurzaamheid, de uitwisseling van kennis als stimulans van maatschappelijke samenhang en vernieuwing. Kunstenaars als Jacob ter Veldhuis en de geportretteerden uit Brood en Zout leveren hier ieder op hun manier al een bijdrage aan. Overheden ondersteunen de principes door middel van de traditionele culturele diplomatie. Maar heeft de politiek in dit verband nog een andere rol? Marietje Schaake: ‘De belangrijkste vraag is natuurlijk: wat ben je bereid te doen als de fundamentele vrijheden onder druk komen te staan die ten grondslag liggen aan vormen van expressie zoals cultuur? Daar is in Europa het laatste woord nog niet over gezegd. Kunstenaars bevinden zich vaak in de frontlinie als het gaat om het bevechten van vrijheden. De politiek moet dus onderzoeken hoe de vrijheid en veiligheid van kunstenaars en andere mensen gewaarborgd kan worden, en de EU mag daar best wat strenger in zijn.’

Aansluitend op het carillonconcert nemen Francesco Tristano en Kypski je mee van barok tot beats. En natuurlijk is de Domtoren weer behangen met spectaculaire projecties en visuals van Born Digital. De VJ’s reisden per bus door Europa om de carillons van vijf Europese steden die een rol speelden in de historische Vrede van Utrecht te filmen. VJ op de Dom is een samenwerking tussen Festival Oude Muziek Utrecht, Gaudeamus Muziekweek, Utrechtse Klokkenspel Vereniging, Utrechts Klokkenluiders Gilde, Malgosia Fiebig, Arie Abbenes, René Uijlenhoet, Kypski, Francesco Tristano, Born Digital en Vrede van Utrecht.

#Europa - Festival Oude Muziek Utrecht

foto: Remke Spijkers

zo.’ Hij denkt dat cultuur wel veranderingen teweeg kan brengen, maar geleidelijk, over een langere periode. ‘Ik gebruik vaak de metafoor van de wind die zaadjes verspreidt. Ze vallen her en der in de aarde en sommige ontkiemen.’

EUROPA ALS KUNSTWERK

foto: Anna van Kooij

achttien kunstenaars uit de hele wereld die om verschillende redenen naar Europa zijn geëmigreerd. De Britse Matarasso houdt zich als schrijver en onderzoeker bezig met de plaats van kunst en cultuur in lokale gemeenschappen. Hij vroeg de kunstenaars naar de impact die hun nieuwe vaderland op hun werk heeft. ‘Ondanks hun diverse achtergrond hebben alle achttien mensen een heel sterk gevoel over hun eigen cultuur. Toen ze in hun nieuwe land aankwamen, was dat vaak het enige dat ze nog bezaten. De wens om de rijkdom van die cultuur te delen en er op die manier erkenning voor te krijgen is een belangrijke drijfveer.’ Dat is bepaald geen eenrichtingverkeer, want tegelijkertijd worden deze migranten-kunstenaars door hun nieuwe land ook voortdurend uitgedaagd om hun verhaal te vertellen. Matarasso: ‘Door hun uiterlijk, hun huidskleur, hun taal vallen ze altijd op als buitenstaanders. Dat betekent dat ze niet de luxe van onzichtbaarheid hebben die autochtone inwoners wel bezitten. Ze krijgen direct of indirect dus heel vaak de vraag: Waar kom je vandaan?, wat hen dwingt om steeds na te denken over hun identiteit.’ Overigens gaat het hier niet alleen om vrijblijvende nieuwsgierigheid, stelt Matarasso. Met de vraag naar hun herkomst wordt hen in feite ook verzocht om hun verblijf in het nieuwe land te rechtvaardigen. Voelen deze kunstenaars zich cultureel ambassadeurs? Matarasso: ‘Die benaming zouden ze zelf nooit gebruiken. Dat impliceert namelijk dat je de macht hebt om zaken te sturen, en dat ervaren deze kunstenaars niet

Gedeelde identiteit

VJ op de Dom Beats Barok

De Gaudeamus Muziekweek is hét internationaal vermaarde festival voor nieuwe, hedendaags klassieke muziek en jonge componisten. Het festival biedt bezoekers de kans om diep in de wereld van de nieuwe muziek door te dringen. Een week lang zijn er klankinstallaties, symposia en vele concerten met werk van de jongste componisten uit de hele wereld uitgevoerd door (inter)nationaal gerenommeerde ensembles.

1 t/m 8 september Meer informatie en kaartverkoop: muziekweek.nl

THE NEWS-Peace Edition van JacobTV Opera van Jacob ter Veldhuis en het Nederlands Blazers Ensemble over de rol van de media in de 21e eeuw. Speciaal voor Vrede van Utrecht componeerde JacobTV THE NEWS - Peace Edition, met in de hoofdrol Netanyahu, Achmadinidjad, Assad, de Taliban, de Dalai Lama, Wilders, de Paus en vele anderen.

De ambitie van het project Europa is politieke en monetaire eenheid, vrij verkeer van mensen en goederen, grootmachten die elkaar in evenwicht houden binnen een harmonieus geheel. Maar mede door de economische crisis staan onderlinge verhoudingen binnen de Europese Unie onder druk. Ook worden de buitengrenzen van “Fort Europa” bestormd door mensen op zoek naar een beter leven. Kunstenaar Filip Berte en auteur Pieter Steinz werken ieder aan hun eigen project over Europa. Hoe zien Steinz en Berte Europa en hoe vertalen zij dit naar hun werk?

Vanuit het bos kijkt een migrant uit Ivoorkust uit op de grensovergang tussen Marokko en de Spaanse enclave Melilla. Volgens mensenrechtenorganisaties bivakkeren hier tussen 800 en 1000 Afrikanen op weg naar Europa en de hoop op een beter leven. (foto: Piet den Blanken)

door: FLORENCE TONK

vrijdag 13 september, 20:00 uur zondag 15 september, 14:00 uur Op zondag 15 september is er vanaf 15:30 uur speciaal voor NRC-lezers een nagesprek met Jacob ter Veldhuis en Bart Schneemann. In het voorjaar van 2014 gaat in samenwerking met de Nationale Reisopera THE NEWS – The Opera in productie. vrede van utrecht

Gedeelde identiteit

House of Eutopia

foto: Stijn Bollaert

Over Filip Berte

e Belgische kunstenaar Filip Berte (1976) studeerde architectuur en schilderkunst in Gent. De afgelopen zeven jaar werkte hij bij CAMPO (Gent) aan House of Eutopia, een huis van vijftien bij vijfendertig meter, bestaande uit vijf kamers waarin Berte de sociale, politieke, geografische en historische grenzen van Europa aftast. Films, schilderijen, maquettes en kijkdozen belichten thema’s als migratie, grenzen, marginaliteit en Europese geschiedenis. Meer informatie: www.eutopia.be

Welke rol spelen grenzen en migratie in Europa, en hoe komt dat tot uitdrukking in jullie werk? Berte: ‘Voor mij is migratie het belangrijkste thema vanwege de tegenstelling in wat Europa propageert. Aan de ene kant is er het vrije verkeer van mensen, goederen en diensten binnen de grenzen van de Europese Unie. Aan de andere kant worden de buitengrenzen hard afgebakend. Europa wil een Eutopia zijn. Dat is het ook voor velen die naar binnen willen. De gevolgen daarvan probeer ik aan te raken in The Graveyard, de tuin rond het House of Eutopia. Daar laat ik films zien over de rafelranden van Europa zoals de Spaanse enclave Melilla, waar Afrikaanse migranten dagelijks proberen Europa binnen te komen. Of Moldavië waar kinderen opgroeien zonder ouders, omdat die in Europa aan het werk zijn. Maar ook in Brussel vind je die grenzen, daar leven in de winter asielzoekers op straat tussen de daklozen.’ Steinz: ‘In feite gaat mijn hele project Made in Europe over migratie. Maar dan de migratie van ideeën. Overigens zijn veel Europese culturele verworvenheden ontstaan door migratie. Chopin is een goed voorbeeld. Geboren in Polen, door oorlogsomstandigheden via twee andere landen in Parijs terechtgekomen. Zijn composities verenigen de Poolse muziek met wat hij in de Parijse salons leerde. Zo werden zijn polonaises, het woord zegt het al, beroemd in heel Europa.’

vrede van utrecht

‘Cultuur is een andere taal die conflicten tussen verschillende gesproken talen kan overstijgen’

___

Over Pieter Steinz

ieter Steinz (1963) is directeur van het Nederlands Letterenfonds, auteur van boeken over Faust en literatuur en oud-journalist van NRC Handelsblad. Hij studeerde Engels en geschiedenis. Op zijn website Made in Europe geeft Steinz een overzicht van de kunst en cultuur die Europa verbindt. Van ABBA tot Art Nouveau, van Brancusi tot Ikea. Welke culturele iconen kennen of herkennen wij als Europanen vrijwel allemaal? Die culturele dwarsverbanden krijgen een plek in Made in Europe. Volgend jaar verschijnt er ook een boek. Meer informatie: www.pietersteinz.com

in de rest van de wereld, niet op een neokolonialistische manier, maar wel met die uitgangspunten voor dialoog.’ Steinz: ‘Idealiter is Europa een voorbeeld voor de rest van de wereld, een gidscontinent: mensenrechten, de scheiding van kerk en staat, een paar van die heel grote, typisch Europese concepten. Maar dan zou je ook daadwerkelijk mensen de kans moeten geven deel te nemen aan dat voorbeeldige Europa. En daar zit in wezen het probleem, de perversie van Fort Europa. Je kan niet de hele wereld naar hier halen dus wil je eigenlijk alleen het voorbeeld voor de export zijn. ’ Hoe zien jullie de toekomst van Europa? Zijn wij straks politiek en economisch afgezakt maar mooi; een soort openluchtmuseum van de wereld? Berte: ‘Ik wil bewust niet pessimistisch zijn. Het is belangrijk dat we een hernieuwd Europees verhaal krijgen. Solidariteit is heel erg belangrijk en een open Europa binnen de mondiale context is een noodzaak. Een sociaal en rechtvaardig Europa dat niet enkel gefocust is op economie. Die nadruk moeten wij leggen. In die zin ben ik ook in mijn werk niet pessimistisch, al wordt het soms wel zo gezien. Het openluchtmuseum van de wereld is misschien een wat extreem of clichématig beeld, maar er schuilt wel waarheid in.’ Steinz: ‘Ik denk niet dat Europa als entiteit van mindere betekenis zal zijn dan bijvoorbeeld China of de VS. Ook zij worden voortdurend bedreigd door economische teruggang. Het openluchtmuseum vind ik geen onaantrekkelijk concept. Europa is een continent waarvan de buitenwereld denkt dat het een is. De buitenwereld kan het van Litouwen tot Spanje doorkruisen en een heleboel dezelfde dingen tegenkomen. Zo’n soort openluchtmuseum vind ik niet zo erg en als dat je middel van bestaan is, waarom niet? Europa heeft nu eenmaal die cultuur, dat is een selling point. Laat ze maar komen naar dat museum.’

FILIP BERTE

Guy Verhofstadt kunnen mooi formuleren waarom Europa belangrijk is, maar hebben het dan nooit over culturele verworvenheden, maar over de zegeningen van het federalisme. Daar krijg je mensen niet in mee.’ Wat zijn de Europese verworvenheden? Waarop kunnen we trots zijn? Berte: ‘Er zijn absoluut zaken waarop we trots kunnen zijn. Zoals het idee om confl icten op vreedzame wijze op te lossen via de dialoog en de basisprincipes van de democratie. Daarvan moeten wij vaandeldragers zijn

‘Idealiter is Europa een voorbeeld voor de rest van de wereld, een gidscontinent’

___

bij vijfendertig meter is opgebouwd in de rauwe loods die dienst doet als Zijdebalen Theater.

25 juli t/m 21 september 2013 Zijdebalen Theater, Zeedijk 6, Utrecht Openingstijden: donderdag t/m zondag 11:00 tot 18:00 uur Meer informatie en kaartverkoop: vredevanutrecht2013.nl Kaarten zijn ook op locatie verkrijgbaar.

Tijdens de expositie is er een randprogramma met onder meer:

Lezing John Gray / Henk Van Houtum John Gray is politiek filosoof, voormalig docent aan de prestigieuze London School of Economics, beeldenstormer, taoïst, onheilsprofeet en schrijver van magistraal scherpe, maar bij vlagen zeer sombere polemieken als False Dawn (1998), Straw Dogs (2002), Heresies (2004) en Black Mass (2007). Henk van Houtum is professor Geopolitics of Borders aan de Universiteit van Bergamo, adjunct-hoogleraar Geopolitics and Political Geograp’ aan de Radboud Universiteit Nijmegen, hoofd van het Nijmegen Centre for Border Research (NCBR) en columnist van de Volkskrant. Hij schreef jarenlang zijn Ach, Europa bijdragen aan de Groene Amsterdammer.

Filip Berte: Tbilisi / Hotel Abkhazeti / Façade

verbeeldt de donkere kanten van de Europese geschiedenis. Is de Europese geschiedenis een factor die verbindt of verscheurt? Berte: ‘Omgaan met geschiedenis is zoals omgaan met de dood. Je moet het accepteren als aanwezigheid in het leven om verder te kunnen. Het verleden moet geopend en gesloten kunnen worden, zoals een kelder. Door erover te praten en ernaar te kijken kan het verleden verbinden. Tegelijkertijd blijft het een bron van conflict, omdat ieder geschiedenisboek een andere visie kan bevatten, afhankelijk van met welk doel het geschreven is. In die zin kan geschiedenis ook een gevaarlijk instrument zijn dat misbruikt kan worden door politieke macht.’ Steinz: ‘Geschiedenis blijft een bron van conflict, ik kan het niet anders zeggen. Dat zie je heel sterk op bepaalde plekken als de Balkan maar zelfs tussen Nederland en België. Onze laatste oorlog met België is 183 jaar geleden en nog steeds zie je het conflictueuze zo nu en dan opvlammen, kijk bijvoorbeeld naar de Hedwigepolder. Kun je nagaan hoe dat is in Bosnië, Spanje, of Portugal. En als de Grieken demonstreren tegen Europa en Duitsland halen ze onmiddellijk de nazitijd erbij. Toch verbindt het verleden ook. Het leed tijdens de Tweede Wereldoorlog is een bindende factor geweest binnen Europa en de Europese eenwording.’

Steinz heeft het over kunst en cultuur die ons als Europeanen verbindt. Die binding is belangrijk omdat het ook iets prachtigs is. Berte: ‘Ik volg Steinz daarin en eigenlijk wil ik met House of Eutopia hetzelfde doen: verbinden door in gesprek te gaan met mensen die hebben bijgedragen aan het werk en met hen die komen kijken. Ik zie ook de bindende kracht van de Europese cultuur. Cultuur is een andere taal die conflicten tussen verschillende gesproken talen kan overstijgen. Mijn films kunnen zonder taal overal vertoond worden en beelden en ideeën oproepen bij mensen. Als hen maar een essentieel ding uit mijn werk bijblijft, dan ben ik met hen verbonden. In die zin kan kunst een verbindend medium zijn.’ Steinz: ‘Europa heeft een zekere uniciteit en die hoeven we niet onder stoelen of banken te steken. Made in Europe is misschien wel idealistischer of naïever dan het House of Eutopia van Berte. Ik zoek voortdurend naar dwarsverbanden binnen Europa terwijl zijn werk meer aandacht heeft voor de krachten die Europa uit elkaar kunnen trekken. De polemische inzet van mijn project is juist om me verre van politiek te houden. Ook omdat ik geloof dat daar iets mis is gegaan. “Eurofielen” zoals

donderdag 5 september 20:00 uur

Filip Berte Centraal Centraal Museum directeur Edwin Jacobs zal de Belgische kunstenaar Filip Berte voor een publiek interviewen. Edwin Jacobs is sinds 2009 de directeur van Centraal Museum Utrecht en een excellent interviewer.

Filip Berte: The Blue Room / Fragment

E KELDER VAN BERTES HOUSE OF EUTOPIA

‘Europa wil een Eutopia zijn’ zegt de Belgisch kunstenaar en architect Filip Berte in het artikel hiernaast. In zijn installatie House of Eutopia worden de sociale, politieke, geografische en historische grenzen van Europa afgetast en blootgelegd in een huis van vijf kamers. Films, schilderijen, maquettes, kijkdozen belichten thema’s als migratie en grenzen ( Protected Landscape), Europees burgerschap ( The Blue Room), en exclusie versus inclusie ( The Graveyard). Het huis biedt een blik op Europa vanaf de zijlijn, omdat je daar soms meer ziet dan vanuit het midden. De realiteit dringt binnen met beelden die op ieders netvlies zitten, zoals de Berlijnse Muur in 1961 of de vernielde bibliotheek van Sarajevo in 1992. Het huis van vijftien

Live interview, zaterdag 14 september 15:00 uur

European Souvenirs Vijf jonge mediakunstenaars, Farah Rahman (Nederland, Malaventura (Spanje), Noriko Okaku (Engeland), Karol Rakowski (Polen) en Baris Gürsel (Turkije), grasduinden een half jaar lang in de toonaangevende beeldarchieven van Europa. Het resultaat: European Souvenirs, een audiovisuele reis door de geschiedenis en een visie op Europa van deze nieuwe generatie mediamakers – van documentairemaker tot vj – geboren vanaf de jaren tachtig. Een remix van bekende en onbekende historische beelden, die Europa visueel en mentaal opnieuw in kaart brengt, met andere ogen doet kijken naar het continent waar wij leven, en inspiratie biedt voor de toekomst.

Live vj- en dj-show, donderdag 19 september 20:00 uur

PIETER STEINZ vrede van utrecht

De nieuwe krijgsmacht

(OP) WEG MET DE KRIJGSMACHT?

___ ‘Destructieve

gevoelens beter uitzweten in het theater’

___ ‘Onze

militairen zijn ook ontwikkelingswerkers’

___ ‘Het

lijkt erop dat we leren van onze geschiedenis’

PETER VAN UHM:

STEVEN PINKER:

‘I

‘G

IVO VAN HOVE:

‘K

Een man wordt uit voorzorg gefouilleerd tijdens een dagelijkse patrouille van Nederlandse militairen op de weg van Tarin Kowt naar Boeman, in Afghanistan. (foto: Ad van Denderen)

De kans dat er nog grote oorlogen in Europa gevoerd worden, lijkt klein. Daarom dient een existentiële vraag zich aan: wat is de rol van onze krijgsmacht in de 21ste eeuw? Deze vraag staat centraal tijdens een debat op Festival de Basis. Vooruitlopend hierop vier verschillende visies op de toekomstige functie van het leger, van regisseur Ivo van Hove, generaal buiten dienst Peter van Uhm, hoogleraar Steven Pinker en Denker des Vaderlands René Gude. door: RUUD SLIERINGS

vrede van utrecht

UNST IS EEN ZUIVERINGSSTATION voor de samenleving. Een instrument om je “achter de spiegel” te laten kijken, aldus Harold Pinter. Deep down in de mens huizen destructieve gevoelens. Het is beter die gevoelens uit te zweten door naar de Guerníca van Picasso of een stuk van Shakespeare te kijken, dan door anderen daadwerkelijk te vernietigen. In 2015 breng ik twee stukken van Shakespeare op toneel die gaan over de meest extreme beslissing die je als leider te nemen hebt: ten oorlog gaan of niet. Hendrik de Vijfde is voor mij het voorbeeld van goed leiderschap: hij offert zijn eigenbelang op om vrede te brengen. Richard de Derde is het tegenovergestelde, hij is in staat om zelfs zonder aanleiding een oorlog te beginnen. Mijn interpretatie van beide stukken zal heel hedendaags zijn. En tegelijkertijd wil ik “achter de spiegel” kijken. Ik ben pacifist. Maar bij mijn eigen pacifisme heb ik vragen. De documentaire Retrepo van Tim Hetherington was mijn wake-up-call. Jonge mannen die met een doel, een toekomst, de strijd in Afghanistan aangaan, maar diep getekend eruit komen. Ik was ook getekend en heb enorm veel respect gekregen voor die mannen. Pas na het zien van deze film begreep ik wat opoffering betekent, nota bene tegen een vijand die je niet ziet en ver van huis. Elke pacifist zou deze documentaire moeten zien, ik ben er enorm door in de war geraakt. Maar dat vind ik goede verwarring, zoals ook kunst goede verwarring kan oproepen. Is er een plaats voor de krijgsmacht vandaag de dag? Ja, maar anders dan de krijgsmacht van de 20e eeuw, een eeuw vol oorlogen. Het woord “krijgsmacht” is ook fout: krijgers die iets van een ander willen krijgen, die anderen eronder willen krijgen. We leven in een overgangsfase waarin de krijgsmacht zich ontwikkelt tot een Europese zorgmacht. Dat zal decennialang duren, want patriottisme staat die ontwikkeling in de weg. Gevoelens voor het vaderland stroken niet met de ontwikkeling van een Europees apparaat dat wereldwijd hulp biedt. Maar de verandering is al in gang gezet. En ook de kunst houdt zich nadrukkelijk met de verandering van de samenleving − en dus de krijgsmacht − bezig. Daarom zijn de stukken die ik nu regisseer heel anders dan de stukken die ik in de jaren tachtig en negentig heb geregisseerd. Ik maak theater voor vandaag met de middelen van vandaag voor de mensen van vandaag.’ ___ Ivo van Hove is toneel- en operaregisseur. Sinds 2001 is hij algemeen directeur van Toneelgroep Amsterdam. Van Hove wordt onder meer geroemd vanwege zijn eigentijdse interpretatie van klassieke theater- en operastukken.

N ONZE GRONDWET STAAN DE TAKEN van de krijgsmacht helder beschreven: wij willen bijdragen aan het bevorderen van de internationale rechtsorde, veiligheid en stabiliteit. Die opdracht van de samenleving is niet veranderd. Maar de verhoudingen in de wereld zijn sinds het einde van de Koude Oorlog wel veranderd, en dus ook de wijze waarop we die taken uitvoeren. Aanvankelijk dachten we dat we met de aanwezigheid van een internationale krijgsmacht in conflictgebieden de veiligheid konden waarborgen. Nu weten we dat dit niet voldoende is, we moeten een land up and running krijgen om werkelijk stabiliteit te kunnen creëren. De betrokkenheid van het Nederlandse leger bij internationale missies oogst veel lof bij onze partners. De zogenoemde 3D-methode waarin we defense, diplomacy en development combineren, werkt. Anderen noemen dat de Dutch approach. Onze militairen zijn ook ontwikkelingswerkers. Nederlanders kunnen dat: samenwerken met militaire partners en lokale organisaties, polderen en oplossingen bedenken, we schromen niet om een andere taal te spreken, nemen makkelijk mensen bij de hand. Onze “culturele erflast”, zo kun je zeggen, is een groot voordeel in de nieuwe rol van de krijgsmacht. Mijn generatie heeft moeten leren dat toe te passen, de huidige generatie wordt in die totaalaanpak getraind. Defensie kan dit bij uitstek. Maar, die rol vergt een uiterst flexibele krijgsmacht. Een krijgsmacht die voorbereid is op uiteenlopende taken in onvoorspelbare conflicten. Militairen die we op pad sturen moeten goed uitgerust en getraind zijn, een “gereedschapskist” ter beschikking hebben waarin ze niet misgrijpen. Om die samenhangende aanpak goed te kunnen uitvoeren, is topkwaliteit een absoluut vereiste. Dan maar minder lang of minder vaak de lead nation zijn, zoals Nederland in Uruzgan was, maar in kwaliteit mogen we geen concessies doen. De nieuwe taken van de krijgsmacht vergen ook nieuw draagvlak in de maatschappij. Daarin zijn stappen gezet: er is meer openheid rondom de krijgsmacht. Maar als je de Nederlander vraagt waar op bezuinigd kan worden, staat defensie vaak bovenaan. En dat terwijl we voor een euro per Nederlander per dag een kwalitatief hoogstaande krijgsmacht in stand kunnen houden. Eén euro, een half biertje! Helaas worden internationale missies regelmatig gezien als een ver-van-mijn-bedshow. Maar als wij fragiele staten zoals Afghanistan niet goed op de been helpen, voelen wij dat hier in Nederland. We leven niet meer in de bipolaire “helderheid” van de Koude Oorlog, de context van onze veiligheid en stabiliteit is drastisch gewijzigd. Het is in ons eigen belang om een krijgsmacht in stand te houden die daarin zijn rol speelt.’ ___ Peter van Uhm is generaal buiten dienst. Hij was onder meer van 2005-2008 commandant Landstrijdkrachten en van 2008 tot 2012 commandant der Strijdkrachten. Van Uhm houdt geregeld spraakmakende lezingen (onder meer bij TEDx en de 4 mei lezing in 2013).

ELOOF HET OF NIET: OORLOGEN, geweld en agressie zijn op hun retour. Sinds het ontstaan van de mensheid leven we in de vreedzaamste tijd ooit. De mens heeft goede en kwade kanten, maar inmiddels heeft de goede kant de overhand. Dat is een proces van eeuwen geweest. De opkomst van nationale staten leidde tot pacificatie, tot nationalisatie van de rechtspraak en het in stand houden van law and order. De handel groeide, de infrastructuur verbeterde, het alfabetisme nam toe, de boekdrukkunst bevorderde de uitwisseling van kennis en ideeën, de slavernij werd afgeschaft en − meer recent − de rechten van ieder mens worden erkend en steeds vaker verdedigd. Dat heeft alles te maken met de circle of empathy: het goede in de mens wint niet alleen terrein, de mens past dit ook in een steeds bredere context toe. Waar vroeger alleen voor de eigen parochie gevochten werd, is steeds vaker nu de wereld het perspectief. Bovendien kan de mens − met dank aan de Verlichting − steeds beter rationeel en universeel denken: algemeen belang boven eigen belang, iets wat in tijden van globalisatie erg welkom is. Kortom, in beschaving en medemenselijkheid is veel vooruitgang geboekt. Toch denken we altijd dat de 20ste eeuw de gewelddadigste eeuw in onze geschiedenis was. Dat is niet het geval. Er waren andere eeuwen die minstens zoveel geweld en genocide kenden. En de tweede helft van de 20ste eeuw is verstoken van grote oorlogen. We leven nu in een tijd waarin de frequentie van oorlogen sterk is afgenomen, de duur van oorlogen veel korter is en waarin het aantal oorlogsslachtoffers sterk is gedaald. Het lijkt erop dat we leren van onze geschiedenis. Dat neemt niet weg dat vrede allesbehalve een vanzelfsprekendheid is. Alles wijst erop dat de grote trends zich voortzetten: gelijke rechten voor iedereen (zelfs voor dieren), minder oorlogen tussen landen, een succesvolle verspreiding van democratische beginselen. Maar burgeroorlogen of terrorisme, daarvan is de trend moeilijker te voorspellen. Misschien een reden om ons niet langer af te vragen waarom er oorlog is, maar waarom er vrede is. Niet: wat doen we fout? Maar: wat doen we goed? Er bestaat veel scepsis over bijvoorbeeld de VNblauwhelmen en peacekeeping missions. Maar steeds meer landen worden lid van internationale organisaties en willen zo oorlogsgeweld voorkomen. De missies worden beter gefinancierd en bemand, zijn steeds professioneler in opzet en daardoor effectiever. Ze hebben een grote invloed op de afname van het aantal slachtoffers in geweldsconflicten. Een nieuwe langdurige vrede verspreidt zich naar steeds meer delen van de wereld.’

___ Steven Pinker is hoogleraar psychologie aan Harvard University. Ook is hij taalkundige, psycholoog, schrijver. Recent werk: The better angels of our nature: why violence has declined (2011). Op uitnodiging van Universiteit Utrecht en Stichting Vrede van Utrecht hield Pinker op 4 mei een lezing over dit onderwerp. Bovenstaand stuk is gebaseerd op delen van deze lezing.

vrede van utrecht

De nieuwe krijgsmacht

Bruggenbouwers

foto: Marc van der Kort

Festival de Basis

Kunst, muziek, theater en debat in vier shelters, op vier kilometer landingsbaan en in 380 hectare natuur van de voormalige militaire vliegbasis Soesterberg. Gidsen vertellen over de verandering van de militaire vliegbasis in een natuurgebied. De schaapsherder vertelt over zijn schapen. Op het buitenpodium in het sheltergebied is de hele dag muziek. Je kunt eten en drinken tussen de shelters of meedoen aan een militaire training op de hindernisbaan. Trek stevige stappers aan, kom op je skates of stap in de fietstrein om De Basis te verkennen.

‘Duiven en haviken verenigen in een nieuwe missie’

___

Collectie De Basis De beeldende kunstcollectie in shelters, de verkeerstoren, munitiebunkers, de ondergrondse legering en de controlbunker met werk van Rietveld Landscape | Studio Frank Havermans, Roosje Klap en Kaleb de Groot, Sanja Medic, Erik Odijk, Laurence Aëgerter, Ali Kazma, Krijn de Koning en Anne Holtrop, Henrik Håkansson en Fernando Sánchez Castillo.

RENÉ GUDE:

‘W

___ René Gude is filosoof, auteur, docent, oud-directeur van de Internationale School voor Wijsbegeerte en ex-hoofdredacteur van Filosofie Magazine. In mei 2013 is hij benoemd tot Denker des Vaderlands.

vrede van utrecht

Muziek De Nederlandse première van THE NEWS-Peace Edition, een reality opera van JacobTV uitgevoerd door het Nederlands Blazers Ensemble, een keur aan local heroes met onder anderen Mevrouw Tamara en Eefje de Visser. En ook: Broken Brass Ensemble, New Cool Collective, het Matangi Quartet en vele anderen. Op zondag 15 september is er speciaal voor NRClezers een nagesprek met Jacob ter Veldhuis en Bart Schneemann vanaf 15:30 uur.

Pact van Soesterberg Debat over de relatie tussen de Nederlandse krijgsmacht en de samenleving. Welke inzet van de krijgsmacht vind jij legitiem in een democratie? We laten Defensie aan het woord, maar gaan ook op zoek naar het antwoord met kunstenaars, journalisten, wetenschappers, studenten. Erbij zijn? Aanmelden: info@vredevanutrecht.nl

Meer informatie over Festival de Basis en kaartverkoop: www.festivaldebasis.nl

Sound of Freedom

foto: Audiovisuele Dienst Defensie

E ZIJN VREDESCONSUMENTEN. Sinds 1945 rijden er geen tanks meer door de straten, staat er geen vijand aan de grens en is er geen vanzelfsprekende legitimiteit voor de krijgsmacht. Met vaak onduidelijke mandaten wordt het leger nu op missie gestuurd. Maar soldaten die terugkeren, worden niet als helden onthaald, zoals voetballers na een WK; ze ervaren vooral scepsis en onverschilligheid. Dat is jammer, want hier ligt mijns inziens wel de toekomst van onze krijgsmacht, of beter inderdaad: van onze zorgmacht. Ik zie drie mogelijke richtingen voor ons leger. Eén: voortgaan met bezuinigen zonder plan tot we nog slechts een restje van ons nationale leger over hebben. Twee: opgaan in een Europese krijgsmacht met als nadeel dat de Nederlandse identiteit en kwaliteit verloren gaan. Drie: inzien dat veiligheidsissues zich op het mondiale slagveld afspelen en legitimering zoeken voor militair ingrijpen elders op de wereld. Ik ben voorstander van de derde optie. We hebben een krijgsmacht met een hoge kwaliteit: goede organisatie, niet te hiërarchisch, vindingrijk, besluitvaardig. Als we voor zorgmissies een legitieme vorm vinden voor we het leger afgeschaft hebben, kunnen we goed toegerust onze maatschappelijke verantwoordelijkheid vormgeven, economische belangen dienen en onze veiligheid in wereldcontext bewaken. Verbeterd internationaal recht is noodzakelijk, maar bij de ontwikkeling daarvan speelt Nederland toch al een grote rol. De burger moet alleen wel inzien dat dit een weg is die Nederland past. Ik zeg met nadruk “de burger”, omdat wij als burgers door ons mandaat aan politici bepalen wat die toekomst van ons leger moet zijn. Bij de eerste twee opties wordt het Nederlandse leger in feite opgeheven. Om dat te voorkomen, moeten de duiven gelokt worden met humanitaire missies en de haviken met een standvastig vasthouden aan veiligheid en landsbelang. Beide groepen moeten inzien dat ze het over hetzelfde hebben: een goed uitgeruste, slagvaardige krijgs- of zorgmacht die we flexibel kunnen inzetten in missies, met duidelijke opdrachten vanuit de politiek en geborgd door internationaal recht. Zo’n slagvaardige zorgmacht past Nederland. We kunnen onze tanden laten zien bij het bewaken van de vrede. Het is naïef om in deze tijd niet te denken op wereldschaal. Of te denken: het is al 68 jaar vrede in Europa, het zal wel zo blijven. Tegelijkertijd kunnen we onze humanitaire doelen, onze veiligheid, onze economische belangen niet langer aan de landsgrenzen ophangen. Juist een internationaal opererende zorgmacht dient die doelen, daarin moeten we de duiven en de haviken zien te verenigen.’

Kinderactiviteiten Ook voor kinderen zijn er fantastische activiteiten: vliegeren op de landingsbaan, tijgeren, sluipen en klimmen op de hindernisbaan, in de wondenschmink bij M*A*S*H, hippiesieraden knutselen en meehelpen bij de muurkrant.

DE KATALYSATOR VAN VREDE

Het slotspektakel van Vrede van Utrecht Tijdens de Koude Oorlog stegen dagelijks met veel gebrul Amerikaanse straaljagers op van de vliegbasis Soesterberg. “The sound of freedom” noemden omwoners het overweldigende geluid. Vrede van Utrecht sluit het grote vieringjaar af. Niet met straaljagers, maar met een massale vredesmaaltijd, een spectaculaire militaire reddingsoperatie door de Nederlandse Landmacht én een groot vredesconcert op de kruising van de landingsbanen.

Sound of Freedom begint met een militaire reddingsoperatie inclusief explosies, sluipschutters, vuurgevechten en luchtsteun. Daarna volgt het concert van het Metropole Orkest & Friends, onder leiding van dirigent Anthony Weeden, met gastoptredens van onder meer Oleta Adams, Wende Snijders, Douwe Bob, Karsu, Omar Offendum en PAX.

Voorafgaand aan Sound of Freedom is er een massale vredesmaaltijd op de landingsbaan, een Indonesische rijsttafel. Ga je voor de totaalervaring, kom dan al om 16.00u voor De Galm die Merlijn Twaalfhoven over de vliegbasis laat klinken in samenwerking met 500 muzikanten uit de regio. zaterdag 21 september De Galm van Soesterberg: 16:00-17:00 uur Rijsttafelen op de landingsbaan: 17:00-18:30 uur Militaire reddingsoperatie: 18:45-19:30 uur Metropole Orkest & Friends: 19:30-21:00 uur Meer info en kaartverkoop: vredevanutrecht2013.nl/soundoffreedom

Dit jaar voer er voor het eerst in de geschiedenis een voetbalboot mee in de jaarlijkse Canal Parade van de Amsterdamse Gay Pride, voor een open en veilig sportklimaat waarin iedereen zichzelf kan zijn. Voetbalbond KNVB heeft samen met een aantal “roze” partners een actieplan ontwikkeld ter bevordering van homoacceptatie in het Nederlandse voetbal: “Voetbal voor iedereen”. (Foto: Sander Koning)

‘Het is moeilijker om een vrede te organiseren dan om een oorlog te winnen’, luidt het motto van de Vreedzame Stad, naar een uitspraak van Aristoteles. Moeilijk of niet, veel schrijvers, kunstenaars en beleidsmakers zijn, ieder op hun eigen wijze, druk bezig om die vrede te organiseren. Drie moderne “bruggenbouwers” aan het woord: schrijver Umberto Eco, theatermaakster Adelheid Roosen en Johan van Renswoude van de Politie Utrecht. door: FLORENCE TONK

vrede van utrecht

Bruggenbouwers

baar dat er anno 2013 oorlog uitbreekt tussen landen als Frankrijk en Duitsland, Italië, Nederland en Engeland. Toch is het nog maar vijftien jaar geleden dat Kroatië, het recentste EU-lid, in een bloedige burgeroorlog was verwikkeld. Oorlog was eeuwenlang eerder norm dan uitzondering in Europa, zei de Italiaanse schrijver en literatuurwetenschapper Umberto Eco. Hij sprak hierover tijdens de aanvaarding van de Vrede van NijmegenPenning in 2012. Net als de Vrede van Utrecht vormde het Nijmeegse vredesverdrag een historisch beginpunt voor vrede tussen Europese staten.*

Botsende culturen Vandaag de dag zijn er nog altijd reële bedreigingen voor de vrede in Europa. Hoewel globalisering en migratiestromen ons fysiek dichter bij elkaar brengen, tast de crisis onderlinge solidariteit aan en staat de wil tot verdergaande integratie binnen de EU onder druk. De afstand tussen diverse bevolkingsgroepen en nationaliteiten neemt alleen maar toe. Burgers zijn boos op de “verspillende” Grieken, “frauderende” Bulgaren of “tirannieke” Finse eurocommissarissen die ons dwingen

‘Laat je verrassen, misschien maakt het de nieuwsgierigheid in je wakker’

___

ADELHEID ROOSEN keihard te bezuinigen. Toch vormt Europa de beste garantie voor stabiliteit en vrede, volgens veel denkers en politici. ‘Een geïntegreerd Europa is een goede belegging tegen nationalisme en dus tegen oorlog,’ zei de Belgische auteur Stefan Hertmans onlangs nog in de Volkskrant. Umberto Eco beschouwt de groeiende intolerantie van veel Europeanen jegens migranten van buiten de EU als een van de belangrijkste bedreigingen voor de vrede. Volgens hem zullen Europese steden de komende jaren meer op New York gaan lijken: ‘Een smeltkroes van culturen uit de hele wereld.’ Die culturen zullen soms ook botsen, wat kan leiden tot bloedvergieten, zegt Eco. Dergelijke botsingen hebben we de afgelopen jaren gezien met de rellen in Parijs en Londen, en dit jaar nog in Stockholm. In Duitsland werden Turkse migranten slachtoffer van racistisch geweld terwijl de opkomst van de Gouden Dageraad in Griekenland zorgt voor een zorgelijke toename van xenofobisch geweld.

In gesprek gaan Eco pleit er daarom voor om ‘de oorlog aan het racisme te verklaren.’ Onverdraagzaamheid moet tot in haar wortels worden bestreden. Hij constateert tegelijkertijd dat mens en dier van nature onverdraagzaam zijn. Dieren uiten dit in territoriumdrift, mensen in emotionele reacties op hen die anders zijn. Maar net zoals kinderen kunnen leren om zindelijk te worden of andermans bezit te respecteren, kunnen we hen trainen in tolerantie.

vrede van utrecht

Leerlingen van de Parkschool in Lombok (Utrecht) doen een project tijdens Vrede van Utrecht op School. (foto: Gerlinde Dukker, student Fotoschool Statief)

Hoe eerder je daarmee begint hoe beter, want volgens Eco is tolerantie een kwestie van permanent onderwijzen, ook bij volwassenen. ‘Onze eigen intolerantie bestrijden betekent niet dat we ieder wereldbeeld moeten accepteren of dat ethisch relativisme de nieuwe Europese religie moet worden,’ aldus Eco. ‘Er zijn gedragingen, gewoonten en ideeën die voor ons onacceptabel zijn. Tegelijkertijd is er het Europees erfgoed met waarden die we nooit willen kwijtraken. Dat moeten we in balans zien te houden.’ Eco benadrukt dat hij geen oplossingen biedt tegen groeiende intolerantie en onverdraagzaamheid. Maar hij pleit er wel voor om in gesprek te gaan over wat we afwijzen en wat we in Europa absoluut willen behouden. Alleen zo zullen we ‘een echte vreedzame toekomst (...) hebben.’ Eco ziet cultuur als grote katalysator van vrede, het cement van de Europese identiteit.

Op zoek naar de ander Cultuur delen, in dialoog gaan en op die manier bruggen bouwen tussen verschillende groepen binnen de samenleving. Daarmee bevorder je tolerantie en dat is in feite ook waar Eco voor pleit. Theatermaakster Adelheid Roosen bouwt dagelijks dit soort bruggen. In haar jongste project, de WijkSafari, reist theaterpubliek achterop een scooter bestuurd door lokale migrantenjongeren door de Amsterdamse Slotermeerbuurt en de Utrechtse wijken Ondiep, Zuilen en Overvecht. Haar publiek gaat letterlijk op bezoek bij wijkbewoners. In samenwerking met acht kunstenaars vertellen de bewoners hun persoonlijke verhaal: over de dood van een geliefde, een vlucht uit de Syrische burgeroorlog, over werken bij de Voedselbank. De WijkSafari van Roosen verbindt. Met de woorden van NRC- recensent Ron Rijghard: ‘Er ontstaat een magisch gevoel van gemeenschap en verbondenheid: met bewoners, met gidsen en bij de deelnemers onderling.’ Centraal in het werk van Roosen staat haar zoektocht naar de ander. Die nieuwsgierigheid en openheid naar het vreemde heeft zij al zo lang als ze zich kan herinneren. ‘Hoe ik er aan kom weet ik niet. Mijn moeder vertelde dat ik als kleuter zwervers mee naar huis nam voor een kopje thee. Het is absoluut een rode draad in mijn leven.’ Zowel dieren als mensen hebben een instinct voor gevaar waardoor ze het vreemde veelal bedreigend vinden. Maar mensen kunnen hieraan ontstijgen. Roosen: ‘Wat ik fantastisch vind aan de mens, is dat wij het vermogen hebben om te denken: ik heb me vergist, of deze persoon is niet gevaarlijk, het is net als ik, een mens. Juist het vermogen om het vreemde te naderen, dat is voor mij het meest vitale aan het leven. Dat is vormend in mijn kunstenaarschap. Het is mijn totale drive. Aan het publiek vraag ik: kijk er naar en laat je verrassen, misschien maakt het de nieuwsgierigheid in je wakker.’

Blijf spelen Ooit, lang voordat de term bruggenbouwer populair werd onder beleidsmakers, gebruikte Roosen het als ondertitel op haar cv. Toch is ze niet bewust bezig om mensen te overtuigen. ‘Naarmate je ouder wordt, ga je de realiteitswaarde van de dingen steeds meer inzien. De mens denkt in goed en kwaad. Moet je dat willen oplossen? Ik weet het niet. Wat ik doe is mijn territorium opengooien. Alle stoepen en straten over de hele wereld zijn mijn verantwoordelijkheid en mijn vrijheid. Zoals Gandhi zei: “Wees zelf de verandering die je in de wereld wilt zien.” Zo leef ik.’ Adelheid Roosen vraagt mensen daarom liever naar hun

daadwerkelijke verlangens in plaats van te zeggen: word tolerant of word verdraagzaam. Voor haar is het sleutelwoord spelen, maar dan niet in de zin van theater. ‘Leven is schitterend speelgoed,’ zegt Roosen. ‘Verwonder je. Als de mens speelt, is hij beter in staat een ander ook als spelend te ervaren, in plaats van als bedreiging. Blijf spelen! Dat is ook wat ik met de WijkSafari doe. Toen ik het concept liet zien, zeiden mensen “wow” maar ook: “hoe ga je dat realiseren?!” Logistiek is de WijkSafari een militaire operatie. Het schema van bewegingen van publiek en makers door de wijk vergt een heel strakke planning. Maar hoe strakker ons schema, hoe meer vrijheid de kijker ervaart.’ Eco roept op tot onderwijzen van tolerantie en verdraagzaamheid, via onderwijs, liefst zo vroeg mogelijk. Volgens Roosen ligt er onder verdraagzaamheid een andere laag die je kunt aanspreken. ‘Je kunt jezelf voeden met “het te klein opgevatte eigene” veroorzaakt “het te slecht behandelde vreemde” (citaat Peter Sloterdijk, red.). Door zo ook de ander te benaderen, verandert je intentie in: zoals jij bent is het goed. En in je directe omgeving geen kampen tolereren in een groep, geen roddel accepteren. Aan alles wat mensen verdeelt eenvoudigweg niet deelnemen. Maak de wereld zoals jij ‘m zou willen zien. En behoud je nieuwsgierigheid.’

Verbindend werken Districtschef Johan van Renswoude van de Politie Utrecht is het ‘hartgrondig eens’ met Eco’s idee om permanent verdraagzaamheid te onderwijzen, zonder conflicten te ontkennen of uit de weg te gaan. Vooral waar het gaat om kinderen en jongeren valt er volgens hem nog heel wat te bereiken. Daarom is de Politie Utrecht een van de initiatiefnemers van de Vreedzame Stad, samen met Stichting Vrede van Utrecht en de Vreedzame School. Dit samenwerkingsverband wil burgers laten zien dat conflicten op school, op straat of bij het zwembad op een constructieve manier zijn op te lossen door middel van dialoog en mediation. ‘Een moderne vredesoperatie’, zo noemt districtschef Johan van Renswoude van de Politie Utrecht de viering van de Vrede van Utrecht. Net als Eco ziet Johan van Renswoude “disintegratieve krachten” die de vrede in Nederland kunnen bedreigen. Dichtbevolkte steden, maar ook armoede, ongelijkheid en onverdraagzaamheid jegens hen die anders zijn, waaronder migranten maar ook homoseksuelen. Door afbrokkelende verbanden van onder meer kerken en het verenigingsleven, wordt de boel minder bij elkaar gehouden dan voorheen.‘Toch moeten we niet alleen oog hebben voor bedreigingen maar ook investeren in positieve en constructieve ontwikkelingen,’ zegt Van Renswoude. Dit doet de Politie Utrecht onder meer door mee te bouwen aan een netwerk van bruggenbouwers. Dit netwerk van mensen en activiteiten draagt bij aan onderlinge verbinding in de wijken: van wijkagenten tot wijkrestauranthouders, van theatermakers en voetbalclubs tot een inloopspreekuur voor migrantenvrouwen. ‘Wat deze initiatieven delen, is dat ze verbindend werken. Wij denken dat het helpt als je al die kleine stroompjes bij elkaar brengt tot ze een grote rivier vormen,’ aldus Van Renswoude. ‘Bruggenbouwen is geen theedrinken,’ zegt de districtschef . Het is noodzaak. Spanningen, en erger, rellen zoals in Parijs, Londen en Stockholm, wil de politie graag voor zijn. Een goed netwerk en goed contact met bewoners van de stad zijn daarbij essentieel. Om de temperatuur in de wijken te peilen en een dialoog op gang te houden. Het

netwerk van Van Renswoude bestaat uit ‘mensen die echt in de samenleving zitten en daar op een andere manier naar kijken of een andere positie innemen dan professionals. Je moet het altijd afkloppen want het grootste gevaar is dat wij denken dat we precies weten wat er aan de hand is. Dat was in London het geval waar ze dachten: “We hebben onze netwerken en het zal zo’n vaart niet lopen.”’ Van Renswoude werkt daarom met een gestapeld systeem van drie verschillende netwerken van wijkagenten, wijkchefs en zijn eigen multiculturele netwerk. ‘Met al die antennes hopen we dat we niet veel zullen missen. Wij komen eens in de twee, drie maanden bij elkaar om

Van onderwijzeres tot theatermaker, van wijkteamchef bij de politie tot mediator: bruggenbouwers in Utrecht bouwen dagelijks mee aan de Vreedzame Stad, een initiatief van politie, Vreedzame School & Wijk en Vrede van Utrecht. Niet het vermijden van conflicten, maar de manier waarop je met conflicten omgaat, staat daarin centraal. Hoe los je conflicten op een creatieve manier op? En wat zijn effectieve manieren om mensen met elkaar te verbinden? Daarbij gaat het niet alleen om de achterliggende visie maar ook om de aanpak: een bruggenbouwer is immers per definitie een doener die veelal “positief de grenzen opzoekt”. Op 19 september wordt tijdens een Manifestatie van de Vreedzame Stad de tussenbalans opgemaakt. Dan

‘Bruggenbouwen is geen theedrinken’

___

Nu al nieuwsgierig naar de bruggenbouwers van Utrecht? Kijk op devreedzamestad.nu voor bijzondere en inspirerende portretten.

Vormen van Verdraagzaamheid. Religieuze (in)tolerantie in de Gouden Eeuw

JOHAN VAN RENSWOUDE

eerst te eten en dan te vergaderen. Er moet goed contact zijn en vertrouwen. Door alleen naar signalen te luisteren heb je nog geen invloed. Op de agenda staan punten die ik aandraag maar ook punten die zij aandragen.’ Op die wijze toetste Van Renswoude bijvoorbeeld de mogelijke reacties op de handhaving van een boerkaverbod. ‘Daar had ik best pijn in mijn buik van. Ik vroeg het netwerk wat er zou kunnen gebeuren als wij dat verbod zouden moeten handhaven. Zo vraag ik nu ook om advies over Syrië-gangers. Er zijn tientallen onderwerpen die ik aan hen voorleg.’

Sinds Willem van Oranje “vrijheid van geweten” tot een van zijn strijdpunten maakte, beschouwen we onszelf als een tolerant volk. Maar leidde vrijheid van geweten ook vanzelfsprekend tot godsdienstvrijheid? Vormen van Verdraagzaamheid vertelt het verhaal over de religieuze (in)tolerantie in de Gouden Eeuw. Indrukwekkende schilderijen van grote meesters uit de bloeiperiode van de Noord-Nederlandse schilderkunst, prachtige kunstvoorwerpen en hedendaagse fotografie geven antwoord op de vraag: hoe tolerant was Nederland en hoe tolerant zijn we nu? Ons religieuze verleden vormt een spiegel voor het heden. Nederland worstelt nog altijd met de inbreng van andere religies. Hoe we omgaan met de verschillen die deze met zich meebrengen, komt aan bod in lezingen en debat.

Blijvende verandering Door in dialoog te blijven met mensen uit de wijken hoopt Van Renswoude spanningen tussen burgers en politie te voorkomen. ‘In Stockholm, Londen en veel eerder in Los Angeles zag je dat uitbarstingen van geweld startten bij een interventie van de politie. Wij moeten als politie soms hard ingrijpen en geweld toepassen en zijn ook daarmee de meest zichtbare exponent van de overheid. De uitdaging is om dit ingrijpen heel genuanceerd en proportioneel te blijven doen zodat het geen aanleiding vormt voor uitbarstingen.’ Het bruggenbouwerstraject is opgehangen aan de viering van 300 jaar Vrede van Utrecht en die viering is in september afgerond. Is het dan afgelopen? Wat Van Renswoude betreft stopt de “moderne vredesoperatie” dan niet: ‘We gaan het project bezegelen met een manifest, een soort moderne versie van het verdrag uit 1713. We vragen bedrijven, scholen, bestuurders, verenigingen om fysiek hun handtekening te zetten onder dit manifest. Zo hopen we dat het niet blijft bij een tijdelijk project of een tijdelijke viering van 300 jaar Vrede van Utrecht, maar dat het ook blijvend iets verandert.’ Dialoog, bruggenbouwers, de Vreedzame Stad. Het klinkt zo mooi maar werkt het ook? Van Renswoude is resoluut: ‘Ik ben ervan overtuigd dat het werkt: om verbinding aan te gaan, om in coalitie te opereren, zo breed mogelijk. Alleen dan kun je de processen in de stad beheersen, daar heb ik veel vertrouwen in.’

wordt duidelijk wie deze Utrechtse bruggenbouwers zijn en wat zij doen. Ook vragen we ons dan af: hoe kan Utrecht verder bouwen aan de Vreedzame Stad? Als eigentijdse invulling van het historische vredesverdrag uit 1713 wordt een Manifest van de Vreedzame Stad gepresenteerd. Hierin staan tien uitgangspunten geformuleerd die onontbeerlijk zijn voor een veilige en vreedzame samenleving.

Museum Catharijneconvent

6 september 2013 – 5 januari 2014 Meer informatie: catharijneconvent.nl

Hendrick Terbrugghen, Annunciatie, 1629, olieverf op doek, Stadsmuseum De Hofstad, Diest, bruikleen OCMW-Diest

Centraal Museum: Europees onderhandelspel

foto: Ernst Moritz

OOR DE MEESTE MENSEN is het bijna onvoorstel-

Manifestatie van de Vreedzame Stad

Vrede vraagt om inzet en een actieve houding. In 1713 en nu. Ervaar, ontdek, maak keuzes en deel je mening en ervaringen in de Werkplaats voor de Vrede, onderdeel van de tentoonstelling In Vredesnaam. De Vrede van Utrecht 1713. De tentoonstelling biedt veel nieuwe inzichten in de Vrede van Utrecht als keerpunt in de Europese en zelfs de wereldgeschiedenis.

t/m 22 september 2013 Meer informatie: centraalmuseum.nl

* De citaten van Umberto Eco komen uit een rede uitgesproken nadat hij in mei 2012 de Vrede van Nijmegen-Penning in ontvangst nam. Dit is een tweejaarlijkse prijs voor een internationale hoofdrolspeler die zich in werk en/of denken inzet voor Europa.

vrede van utrecht

DE AGENDA VAN DE VREDE In 2013 bestaat Vrede van Utrecht 300 jaar. Maar om welke vrede gaat het eigenlijk? Wie sloot vrede met wie en waarom? De Utrechtse musea van het Museumkwartier zijn allemaal geopend en geven het antwoord. HET SPOORWEGMUSEUM: Sporen naar het front (t/m 1 sep 2013)

UNIVERSITEITSMUSEUM UTRECHT: Peace of Cake? (t/m 5 jan 2014)

DOMTOREN: Getuige van Oorlog en Vrede (t/m 4 sep 2013)

AAMU: BOMB (t/m 5 jan 2014)

MUSEUM SPEELKLOK: Feestweek met Campana (6 t/m 15 sep 2013)

MUSEUM CATHARIJNECONVENT: Vormen van Verdraagzaamheid (6 sep t/m 5 jan 2014)

CENTRAAL MUSEUM: In Vredesnaam (t/m 22 sep 2013) HET UTRECHTS ARCHIEF: Hoge pruiken, plat vermaak (t/m 25 nov 2013)

Voor thuis: De ontdekking van de vrede. Een geïllustreerde verzamelgids waarin het verhaal van de Vrede van Utrecht wordt verteld, speciaal voor kinderen (8 t/m 12 jaar). Meer info: geldmuseum.nl

t/m 21 september 2013

HOUSE OF EUTOPIA Een installatie over de verborgen geschiedenis en de toekomst van Europa door Belgisch kunstenaar en architect Filip Berte. De sociale, politieke, geografische en historische grenzen van Europa worden afgetast en blootgelegd in een huis van vijf kamers. Het huis van vijftien bij vijfendertig meter is opgebouwd in de rauwe loods die dienst doet als Zijdebalen Theater. Zie pagina 9 voor meer informatie. t/m 22 september 2013

CALL OF THE MALL In en om Hoog Catharijne Utrecht en het Centraal Station zijn meer dan vijfentwintig kunstwerken van kunstenaars uit binnen- en buitenland te zien. De tentoonstelling behandelt de locatie als tijdscapsule en pressurecooker, waarin de grote veranderingen in de buitenwereld zich in het klein afspelen. t/m 30 september 2013

BELADEN ARCHITECTUUR, VORMGEVEN AAN HERINNERING Hoe geef je vorm aan een dramatische gebeurtenis of een traumatisch verleden? En welke rol speelt stedenbouw in het verwerken van een collectief verleden? Antwoorden op deze vragen worden verkend met een expositie van fotograaf David Galjaard in de hal van station Amersfoort. 14 september 2013

OPEN MONUMENTENDAG

31 augustus 2013, 22.00-01.00u

t/m 1 september 2013

FESTIVAL OUDE MUZIEK UTRECHT Ruim honderdvijftig concerten door topmusici met muziek uit middeleeuwen, renaissance en barok. De muzikale context van de Vrede van Utrecht én het rijke culturele verleden van Europa worden onder de loep genomen. Muziek, dans, lezingen, workshops, instrumentenmarkt en meer. 1 t/m 8 september 2013

GAUDEAMUS MUZIEKWEEK Hét internationaal vermaarde festival voor hedendaags klassieke muziek en jonge componisten.

19 en 20 september 2013

CONFERENTIE THE ART OF PEACE MAKING Op 19 september 2013 vieren Utrecht en Den Haag samen 100 jaar Vredespaleis en 300 jaar Vrede van Utrecht met een gezamenlijke internationale conferentie The Art of Making Peace over de erfenis van 300 jaar vredesverdragen.

foto: Anna van Kooij

Met beats, barok, carillons en visuals pakt Vrede van Utrecht dit jaar extra uit met VJ op de Dom. Deze laatste editie slaat een brug tussen oude en nieuwe muziek. Toegang: gratis. Zie pagina 6 voor meer informatie.

foto: Jannes Linders

VJ OP DE DOM BEATS BAROK

Donderdag 12 september 2013 is de (besloten) landelijke opening van de Open Monumentendag in Utrecht met een thema gerelateerd aan de Vrede van Utrecht: Macht & Pracht. De landelijke Open Monumentendag vindt in Utrecht plaats op 14 september, met in het kader van het thema Macht & Pracht aandacht voor diplomatie, democratie, monarchie, vrede, rechtspraak, godsdienst en de Europese verbinding.

13, 14, 15, 21, 22 september 2013

FESTIVAL DE BASIS Kunst, muziek, theater, kinderactiviteiten en debat in shelters en het munitiepark. Kom dwalen over vier kilometer landingsbaan en in 380 hectare natuur van de voormalige militaire vliegbasis Soesterberg. Zie pagina 12 voor meer informatie.

7 t/m 15 september 2013

21 september 2013

WATERLINIEWEEK

SOUND OF FREEDOM

Een week lang culturele activiteiten als afsluiting van het Fortenseizoen en van De Linie Viert Vrede op Fort aan de Klop, Fort de Gagel, Kromhoutkazerne, Plofsluis, Lunet I, Lunet II en Lunet IV.

Het slotspektakel van Vrede van Utrecht op vliegbasis Soesterberg met een spectaculaire militaire reddingsoperatie van de Landmacht en een groot concert op de kruising van de landingsbanen door het Metropole Orkest, Oleta Adams, Wende Snijders, Douwe Bob e.a. Zie pagina 12 voor meer informatie.

t/m 21 september 2013

NIEUWE OUDE PORTRETTEN IN HET STADHUIS Van alle vredesverdragen is wel een schilderij gemaakt. Alleen van de ondertekening van de Vrede van Utrecht in 1713 is geen schilderij te vinden. De Utrechtse kunstenares Semiramis Öner Mühürdaroğlu maakte het schilderij De Vrede van Utrecht in 1713 volgens de oud-Hollandse, 17e- en 18e- eeuwse compositie- en portrettraditie. De gerenommeerde Engelse fotograaf Red Saunders maakte een intrigerend fotobeeld van de sfeer aan de onderhandelingstafel in 1713: The Agreement - Hidden History: een groot doek dat hangt aan de gevel van het stadhuis. t/m 21 september 2013

MAKING PEACE: 121 TOP-JOURNALISTIEKE FOTO’S De expositie Making Peace langs de Maliebaan laat 121 aangrijpende top-journalistieke foto’s zien. Deze indrukwekkende expositie, waaraan bijna alle grote fotoagentschappen van de wereld foto’s leverden, toont niet alleen beelden van oorlog, maar juist ook van mensen en instellingen die vechten voor vrede.

kikker kiest

favoriete voorstellingen van 2012/2013

Schwalbe Dood Paard Jan Martens Thibaud Delpeut Nieuw West Het NUT

theaterkikker.nl

Dit is een greep uit de programmering. Kijk voor het volledige programma op www.vredevanutrecht2013.nl of download de Vrede van Utrecht-app voor iPhone of Android

vrede van utrecht

di 3 t/m vr13 september