Energetyczna bieda. Sytuacja gospodarstw domowych w 2021 roku

ENERGETYCZNA BIEDA

sytuacja gospodarstw domowych w 2021 roku

Autorzy raportu: Sławomir Śmiech, Marta Ulbrych, Anna Goworek, Kornelia Kłopecka, Jan Ślusarek, Aleksandra Wiącek, Liliana Śmiech

Spis treści

Wprowadzenie

W kontekście obserwowanego spowolnienia gospodarczego i rosnących cen energii1, problemem szczególnie istotnym i coraz częściej dyskutowanym staje się zjawisko ubóstwa energetycznego, rozumianego jako niezdolność gospodarstw domowych do utrzymania odpowiedniego poziomu usług energetycznych po przystępnych cenach. Co więcej, w obliczu trudnej sytuacji geopolitycznej Europy trudno spodziewać się, że temat ten straci na aktualności w najbliższym czasie. Zjawisko ubóstwa energetycznego jest złożonym problemem, który jest najczęściej spowodowany interakcją trzech czynników: niskich dochodów, wysokiego zapotrzebowania energetycznego (ze względu na nieefektywne energetycznie budownictwo mieszkaniowe) oraz wysokich cen energii (ENPOR 2023). Ponadto analizując problem w perspektywie globalnej, należy podkreślić, że w wielu miejscach na świecie powodem nie są jedynie warunki finansowe, ale przede wszystkim brak dostępu do usług energetycznych (Stępniak, Tomaszewska 2014). Według szacunków Międzynarodowej Agencji Energetycznej liczba ludzi żyjących bez elektryczności wzrosła w 2022 roku o prawie 20 milionów, osiągając blisko 775 milionów. Jest to pierwszy wzrost notowany od 20 lat i dotyczy głównie Afryki Subsaharyjskiej, gdzie liczba osób

pozbawionych dostępu do energii wróciła do wartości szczytowej z 2013 roku (IEA 2023).

Niniejszy raport przedstawia obraz ubóstwa energetycznego w Polsce w 2021 roku. Jest to najbardziej aktualna publikacja, która powstała w oparciu o reprezentatywną ankietę o budżetach gospodarstw domowych, przeprowadzoną przez Główny Urząd Statystyczny (GUS). W ramach ankiety zebrano informacje od ponad 38 tysięcy respondentów. W części metodologicznej badanie to stanowi uaktualnienie wyników, przedstawionych w raporcie Energetyczna bieda. Raport o gospodarstwach domowych ubogich energetycznie2, który bazował na informacjach z ankiet przyprowadzonych w 2018 roku. Wydawać by się mogło, że odstęp zaledwie kilku lat nie mógł zmienić wiele w ilości, czy strukturze konsumowanej przez gospodarstwa domowe energii, jednak okres ten był wyjątkowo burzliwy. Obejmował wybuch pandemii Covid-19, spadek aktywności gospodarczej i pojawienie się wysokiej inflacji, ale również bum na instalacje fotowoltaiczne i ich montaż oraz wdrażanie programów wymiany pieców na paliwa stałe. Wymienione czynniki wpływały na poziom życia gospodarstw domowych, na wielkość i sposób konsumpcji energii, ale także mogły prowadzić do większego zróżnicowania, roz-

2

1 W Polsce średnioroczny wskaźnik cen konsumpcyjnych nośników energii w 2022 r. w stosunku do 2021 r. wyniósł 132,5 (GUS 2023).

https://sg-cdn.uek.krakow.pl/file/root/aktualnosci/raporty-cpp/23_ubostwo-energetyczne.pdf, dostęp: 18.02.2023.

warstwienia i pogłębiania nierówności społecznych. Samo zjawisko ubóstwa energetycznego doczekało się też definicji prawnej. W dzienniku ustaw Dz.U.2022.1385 wskazano, że kombinacja niskiej efektywności energetycznej budynku, złej sytuacji materialnej oraz wysokich wydatków na energię, definiuje gospodarstwa domowe ubogie energetycznie, które mają stać się celem specjalnie dedykowanych polityk społecznych. O ile ta definicja jest podobna do definicji stosowanych w innych krajach europejskich, np. w Wielkiej Brytanii, która jest pionierem badań nad tym zjawiskiem3, to w warunkach polskich trudno się nią posługiwać, aby identyfikować gospodarstwa dotknięte tym rodzajem deprywacji. W Polsce nie ma baz danych, które równocześnie zawierałyby informacje o efektywności energetycznej budynków oraz o sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych.

Wobec tego w tym raporcie przyglądamy się ubóstwu energetycznemu posługując się miernikami, które pozwalają ocenić poziom zaspokojenia, a właściwie niezaspokojenia niezbędnych potrzeb energetycznych, które są wynikiem ograniczeń budżetowych.

W kolejnych częściach raportu przedstawiono krótko otoczenie gospodarcze, opisano kluczowe dokumenty UE dotyczące problemu ubóstwa energetycznego oraz scharakteryzowano najważniejsze programy i instrumenty wsparcia w walce z ubóstwem energetycznym w Polsce. Następnie zaprezentowano charakterystyki gospodarstw domowych, ubogich energetycznie, wykorzystując trzy powszechnie stosowane miary. Są to kolejno: ubóstwo energetyczne deklarowane przez respondentów; ubóstwo energetyczne wynikające z nadprzeciętnie dużego udziału wydatków na energię w dochodach gospodarstwa domowego oraz ukrytego ubóstwa energetycznego, które obejmuje przypadki, gdy gospodarstwo domowe nadmiernie ogranicza konsumpcje energii, albo wykorzystuje darmowe, w domyślnie „brudne” paliwa.

3 Wielka Brytania jako jeden z  pierwszych krajów przyjęła oficjalną definicję ubóstwa energetycznego na potrzeby prowadzonej polityki publicznej (Hills 2012): oparte o próg 10% wydatków energetycznych (cieplnych i innych) w stosunku do dochodu rozporządzalnego gospodarstwa domowego; oparte o koniunkcję dwóch kryteriów – niskich dochodów w gospodarstwie domowym (Low Income) i wysokich wydatków energetycznych (High Costs).

Pierwsze ujęcie nawiązuje do definicji B. Boardman z 1991 roku. Określa ona gospodarstwo energetycznie ubogie jako takie, które na utrzymanie dostatecznego poziomu ogrzewania musi przeznaczyć więcej niż 10% swojego dochodu. Drugie ujęcie natomiast nawiązuję do definicji z 2012 roku, autorstwa J. Hillsa, który za gospodarstwo domowe ubogie energetycznie uznaje podmiot spełniający jednocześnie dwa kryteria: wysokich kosztów energetycznych (wydatki na cele energetyczne powyżej mediany w populacji) oraz niskiego dochodu (dochód gospodarstwa domowego poniżej progu ubóstwa relatywnego) (SzamrejBaran 2016). W tym kontekście można także wprowadzić kategoryzację miar ubóstwa energetycznego na: subiektywne i obiektywne. Pierwsze z nich odnoszą się właśnie do mierzalnych kategorii, drugie natomiast do odczuć i doświadczeń respondentów oraz ocen eksperckich (Karpińska, Śmiech 2021).

Streszczenie wyników

Obraz ubóstwa energetycznego w Polsce w 2021 roku, został wyznaczony za pomocą trzech podejść. Otrzymany zasięg tej deprywacji mieścił się w przedziale od 17 do 20,5 procent wszystkich gospodarstw domowych. W porównaniu do poprzedniego raportu, zasięg ubóstwa energetycznego zmniejszył się o kilka punktów procentowych. Warto wspomnieć, że powszechnie przyjmowany sposób identyfikacji ubogich energetycznie w oparciu o pytanie „Czy mieszkanie jest dostatecznie ciepłe w zimie” okazał się nieprzydatny. W odpowiedziach mamy nieco ponad 3 procent wskazań negatywnych. Może to oznaczać, że respondenci swoją obecną sytuację porównują z przeszłością. Zima w 2021 roku była wyjątkowo ciepła, co może tłumaczyć otrzymane wskazania.

Grupą społeczną najsilniej dotkniętą ubóstwem energetycznym są emeryci i renciści. Co najmniej 25 procent gospodarstw w tej grupie można zaklasyfikować jako ubogie energetycznie. Najlepsze wyniki odnotowano w grupie pracowników oraz pracujących na własny rachunek. W tym przypadku odsetek ubogich energetycznie waha się między kilkoma a kilkunastoma procentami w zależności od przyjętej metryki pomiaru. Mniej jednoznaczny na tym tle jest obraz rolników. Z jednej strony, część miar wskazuje, że jest to grupa silnie dotknięta ubóstwem energetycznym, z drugiej strony w przypadku tej grupy pojawiają się

problemy z opisem dochodów i wydatków na energię. Dochód rolników jest sezonowy, natomiast pytanie zadawane w ankiecie GUS dotyczy dochodów z ostatniego miesiąca. Może się zatem zdarzyć, że udzielona odpowiedź nie będzie dobrze przybliżać średnich dochodów. Jeśli chodzi o wydatki na energię, gospodarstwa rolnicze mogą wykorzystywać biopaliwa (drewno), za które nie muszą płacić, przez co wydatki na energię będą inne niż w przypadku pozostałych grup.

Jeśli spojrzymy na typ biologiczny gospodarstw domowych, to zauważmy, że zgodnie z oczekiwaniem, w najtrudniejszej sytuacji znajdują się gospodarstwa jednoosobowe oraz jeden rodzic (matka lub ojciec) z dziećmi na utrzymaniu. W obu przypadkach konieczność utrzymania domu spoczywa zwykle na barkach jednej osoby. Relatywnie rzadko ubóstwo energetyczne dotyka małżeństw z dziećmi, przy czym część miar wskazuje na gorszą sytuację rodzin z co najmniej trójką dzieci.

Ubóstwo energetyczne jest obecne zarówno na wsi jak i w miastach, przy czym udział gospodarstw mających problemy z zaspokojeniem potrzeb energetycznych zależy od miejsca zamieszkania –najwięcej ubogich energetycznie jest na wsiach. Niezależnie od przyjętej metryki jest to ponad 20, a nawet 25 pro-

cent gospodarstw. Najmniejszy odsetek odnotowano w miastach między 100 a 499 tys. mieszkańców (od 13 do 16 procent, w zależności od miary). Pomiędzy tymi skrajnościami znajdują się największe miasta (pow. 500 tys. mieszkańców) oraz te do 99 tys. mieszkańców.

Kluczową determinantą ubóstwa energetycznego okazuje się wiek budynku, który przybliża stan techniczny i poziom efektywności energetycznej budynku. Generalnie, najmłodsze budynki oznaczają najniższy udział ubogich energetycznie. Natomiast w mieszkaniach, które powstawały przed 1991 rokiem odsetek ten jest największy. Wiek budynku niesie też inny rodzaj informacji. Budowa domu, czy zakup mieszkania wymaga dużych nakładów finansowych, zatem gospodarstwa domowe, które żyją w nowych budynkach, muszą mieć odpowiednio dobrą sytuację ekonomiczną, i nie powinny być ubogie energetycznie. W badaniu wyznaczono kilka profili gospodarstw ubogich energetycznie. Najważniejsze obserwacje wynikające z tej części są następujące. Najliczniejsze grupy tworzą gospodarstwa prowadzone przez emerytów i rencistów. Są tutaj trzy przypadki. Pierwszy, to samotni emeryci mieszkający w miastach. Utrzymanie mieszkań, w tym wnoszenie opłat za media i energię, jest dla nich dużym obciążeniem i to pomimo tego, że same mieszkania nie są duże, zwykle mają dwa pokoje. Drugi przypadek, to samotni emeryci lub renciści mieszkający na wsi. W tym przypadku wyższe koszty utrzymania generowane są przez zajmowane lokale o większej powierzchni. Trzeci przypadek stanowią gospodarstwa dwuosobowe, małżeństwa, mieszkające na wsi. Obecność tej grupy wśród ubogich energetycznie świadczy o niewielkich sumarycznych dochodach tych gospodarstw i dużych potrzebach energetycznych domów, w których mieszkają. Wspólną cechą wszystkich trzech grup, jest wiek budynków, który zwykle wynosi kilkadziesiąt lat.

Kolejne dwie grupy to gospodarstwa pracowników. Jedna grupa to mieszkańcy miast, tak największych

(pow. 500 tys. mieszkańców), jak i tych mniejszych, zwykle małżeństwa bez dzieci, zajmujące często relatywnie duże mieszkania. Można przypuszczać, że ubóstwo energetyczne w tej grupie, to kombinacja wysokich kosztów utrzymania mieszkania i niewielkich zarobków. Być może, większa mobilność mieszkaniowa, i lepsze dopasowanie wielkości lokalu do potrzeb dwuosobowego gospodarstwa pomogłaby uniknąć deprywacji. Kolejne grupa ubogich energetycznie to gospodarstwa pracowników, a dokładniej pracowników lub rolników – mieszkańców wsi. Gospodarstwa w tej grupie, są co najmniej trzyosobowe, przy czym nie dominują tutaj, jak można by oczekiwać, małżeństwa z dziećmi, ale raczej „inne osoby z dziećmi na utrzymaniu” oraz gospodarstwa „pozostałe”. Trudno jednoznacznie wskazać przyczyny ubóstwa w tej grupie, można jedynie przypuszczać, że w tym przypadku powody są bardziej złożone.

Analiza głębokości ubóstwa energetycznego pozwala wyciągnąć kolejnych kilka interesujących wniosków. Po pierwsze, gospodarstwa jednoosobowe emerytów mieszkających na wsi, mają większą głębokość ubóstwa, niż analogiczne gospodarstwa z miast. Wynika to z różnicy wielkości zajmowanych lokali na wsiach i w miastach oraz być może nieco wyższych dochodów w przypadku emerytów z miast. Po drugie, głębokość ubóstwa jest związana z wielkością gospodarstwa domowego, przy czym większe gospodarstwa mają zazwyczaj większą głębokość ubóstwa. Po trzecie, o ile mediana głębokości ubóstwa dla większości grup jest relatywnie nieduża i wynosi około 5 tys. zł na rok, to w gospodarstw pracowniczych w dużych miastach typowa głębokość jest wyjątkowo duża. Prawdopodobnym wytłumaczeniem tego zjawiska są relatywnie duże lokale, w budynkach o niskiej efektywności energetycznej (stare kamienice).

Rekomendacje

Ubóstwo energetyczne stało się kategorią dyskutowaną i coraz lepiej rozumianą przez decydentów i przez samo społeczeństwo. To zainteresowanie powinno się przekładać na działania, które będą trwale ograniczać zasięg i głębokość ubóstwa energetycznego. Najprostszym, dającym długotrwałym efekty działaniem jest poprawa efektywności energetycznej mieszkań.

Rozumieją to gospodarstwa domowe, które w ostatnich miesiącach musiały zderzyć się z niespotykanym wzrostem cen nośników energii (węgla, pelletu, gazu).

Rozumieją też decydenci, zmieniając ramy programu Czyste Powietrze. Obecnie, oprócz wymiany pieców, gospodarstw z niskimi dochodami mogą uzyskać znaczące dofinansowanie na ocieplenie domów. Warto byłoby dodatkowo wdrożyć działania, dać kompetencje samorządom lub organizacjom społecznym działającym lokalnie, aby pomogły ubiegać się o dotacje tym gospodarstwom domowym, które z uwagi na niewiedzę lub bariery kulturowe, nie potrafią albo wstydzą się ubiegać o pomoc.

Ważne jest też, aby realizując program wymiany starych pieców, brać pod uwagę dwa zagrożenia. Pierwsze to wzrost kosztów użytkowania emisyjnych paliw, co będzie wynikiem opodatkowania emisji z gospodarstw domowych w ramach programu „Gotowi na 55”. W przypadku spalania węgla, nawet w nowoczesnych piecach, trzeba się liczyć z największymi dodatkowymi kosztami. Jednak spalanie gazu może również okazać się droższe. Po drugie, wg raportu Plan rozwoju w zakresie zaspokojenia obecnego i przyszłego zapotrzebowania na energię elektryczną na lata 2023-2032 opublikowanego przez Polskie

Sieci Elektroenergetyczne, w kolejnych dekadach w polskim systemie energetycznym będzie narastał deficyt mocy, który jest związany z wyłączaniem energetyki węglowej oraz wzrostem konsumpcji energii elektrycznej (PSE 2022). Wzrost ten będzie napędzany między innymi rozpowszechnianiem pomp ciepła do ogrzewania i coraz popularniejszymi samochodami elektrycznymi. Wydaje się zatem właściwym, aby na ile to możliwe dywersyfikować źródła ogrzewania gospodarstw domowych, np. stawiając na biomasę. Rozwój odnawialnych, ale i niestabilnych źródeł energii ze słońca i wiatru, w połączeniu z taryfami dynamicznymi, które są planowane, pozwala z kolei na zastosowanie prostych magazynów energii w postaci dużych zasobników wody, która będzie „podgrzewana” w okresach taniej energii i wykorzystywana wtedy, gdy gospodarstwo domowe będzie tego potrzebowało. Być może to jest rozwiązanie dla starszych budynków w miastach (kamienic), w których piwnice można zamienić na „akumulatory energii”. Tego typu rozwiązanie, jest tanie, niskoemisyjne (z założenia prąd pochodzi z odnawialnych źródeł) dodatkowo mogłoby stabilizować system energetyczny.

Trzeba pamiętać, że problemu ubóstwa energetycznego nie da się rozwiązać wyłącznie poprawiając ocieplenie budynków. Energia i tak będzie zużywana, a nic nie wskazuje, że jej koszty będą maleć. Aby uniknąć ubóstwa energetycznego, gospodarstwo domowe musi dysponować odpowiednio wysokim dochodem. W tym miejscu pojawia się największe wyzwanie. Większość gospodarstw domowych, które są podmiotem tego raportu są prowadzone przez

emerytów i rencistów. Obecnie, wskaźnik zastąpienia tj. relacja wysokości emerytury do ostatniej pensji wynosił 59 procent (Eurostat 2023). Ten wskaźnik był dotychczas stabilny. Najniższą wartość, 58 procent, miał w 2011, największą, 63 procent w 2014 roku. Ten okres stabilizacji, z uwagi na proces szybkiego starzenia się polskiego społeczeństwa zaczął się kończy. W 2030 wskaźnik zastąpienia ma wynieść 41.4 procent, w 2035: 32,9 procent, a w 2040 już tylko 27,6 procent. Takie wartości wskazują na dramatyczny spadek dochodów po przejściu na emeryturę i problemy z zaspokojeniem najbardziej podstawowych potrzeb. Sensownym rozwiązanemu, być może koniecznym, jest opóźnienie momentu przejścia na emeryturę. Zwiększenie elastyczności rynku pracy, dostosowanie warunków pracy do potrzeb starszych pracowników, co pozwoli zminimalizować ubytek pracowników na rynku pracy, a z drugiej strony umożliwi pracownikom przejść na emeryturę w bardziej dogodnych warunkach. Innym rozwiązaniem jest tzw. odwrócona hipoteka, która w zamian za przeniesienie własności mieszkania da seniorom dodatkową rentę.

Tego rozwiązania raczej nie będzie można zastosować wszędzie, ponieważ depopulacja niektórych regionów, powoduje, że przestają być atrakcyjne i nie będzie chętnych na zakup mieszkań na ich obszarach. Ostatnia kwestia dotyczy zbierania danych przez instytucje państwa. By opracować ten raport sięgnięto po dane z ankiety o budżetach gospodarstw domowych. Jest to duży i wartościowy zbiór informacji o tym, jak radzą sobie gospodarstwa domowe. Mimo tego, część pytań nie wnosi wartościowej informacji, np. pytanie o rodzaje źródeł ogrzewania jest opacznie rozumiane przez respondentów, przez co wyniki są sprzeczne z danymi zbieranymi przez Centralną Ewidencję Emisyjności Budynków. Brak jest za to informacji istotnych biorąc pod uwagę ubóstwo energetyczne. Nie ma możliwości równoczesnego pozyskania danych o dochodach gospodarstw domowych i o efektywności energetycznej zajmowanych przez nie mieszkań. Tego typu informacja, pozwoliłaby lepiej ocenić warunki życia i potrzeby gospodarstw domowych i umożliwiła tworzenie efektywnych polityk.

Otoczenie

społeczno-gospodarcze

Ostatnie trzy lata były wyjątkowe burzliwe dla sytuacji społeczno-gospodarczej w Polsce. Pandemia Covid-19, która dotarła do Polski w marcu 2020 roku, zebrała swoje tragiczne żniwo, w postaci rekordowej liczby zgonów. W latach 2016-2019, umierało średnio 404 tys. osób rocznie, a w kolejnych trzech latach było to odpowiednio 477 tys., 519 tys. i 448 tys. osób. W konsekwencji oczekiwana długość życia skróciła się o 2,4 roku (GUS 2023), co było czwartym najgorszym wynikiem w krajach OECD. Pandemia spowodowała też, podobnie jak niemal we wszystkich krajach europejskich czasowe „zatrzymanie” zakładów pracy, czy nawet wybranych gałęzi gospodarki (turystyki czy gastronomii) oraz wyłączenie z normalnego działania szkół, obiektów użyteczności publicznej, urzędów. Aktywność gospodarcza zmalała też na skutek przerwania łańcuchów dostaw oraz przez niepewność, w jakiej znalazły się zarówno gospodarstwa domowe, jak i przedsiębiorstwa. W konsekwencji PKB Polski spadł o 2 procent w 2020 roku. W 2021 roku pojawiły się szczepionki na Covid-19, minął pierwszy wstrząs związany z pandemią, co pozwoliło odbudować się

gospodarce, która zwiększyła się w tym roku o 6,8 procenta (GUS 2023a).

Oprócz dużej zmienności dynamiki PKB, od 2020 roku zaczął w Polsce rosnąć poziom inflacji. Odnotowany przez GUS wzrost cen wyniósł 3,4 procenta w 2020 roku, 5,1 procenta w 2021 i 14,4 procent w 2022 roku. Dodatkowo trzeba pamiętać, że inflacja podawana przez GUS dotyczy szerokiego koszyka dóbr, który niekoniecznie dobrze reprezentuj zakupy dokonywane przez uboższą część społeczeństwa. Na przykład w minionym roku, wzrost cen powyżej poziomu inflacji i powyżej 20 procent, miały takie kategorie jak „żywność i napoje bezalkoholowe” oraz „użytkowanie mieszkania i nośniki energii”. Obie te kategorie stanowią znaczącą część wydatków gospodarstw o niższych dochodach i oznaczają, że dla tych gospodarstw domowych ceny towarów przez nie nabywanych wzrosły bardziej niż podają uśrednione dane.

By określić jak dotkliwy jest wzrost cen należy odnieść go do dynamiki wynagrodzeń i pobieranych świadczeń.

Wraz z rosnącą inflacją rosła waloryzacja emerytur. W latach 2020-2022 wzrost ten wynosił odpowied-

nio 3,6; 4,3 oraz 7,0 procent, co daje łącznie wzrost o 15,5 procenta. Wobec łącznego wzrostu cen o 24,3 procenta oznacza to znaczące zubożenie emerytów. W przypadku płac, warto w kontekście ubóstwa energetycznego przyjrzeć się zmianie wysokości płacy minimalnej. W 2020 roku wynosiła ona 2600 złotych, zaś w 2022 roku: 3100 złotych (GUS 2023c). Oznacza to wzrost płacy minimalnej o 19,2 procenta i podobnie jak w przypadku emerytów pogorszenie siły nabywczej. GUS nie opublikował jeszcze mediany zarobków za 2022 roku, wobec czego trudno powiedzieć więcej na temat konsekwencji wzrostów cen dla gospodarstw, w których płace należały do dolnej połowy.

Do procesów, które już są ważne, ale w najbliższych latach staną się kluczowe dla sytuacji gospodarstw domowych należą procesy demograficzne. Od dwóch dekad rośnie w Polsce liczba emerytów i rencistów. Według Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), w 2021 roku niemal 9,3 miliona osób pobierało świadczenia emerytalne lub rentowe, co stanowi około 25 procent populacji. Udział emerytów w tej grupie wynosił około 19,5 procenta. Według prognoz demograficznych, udział emerytów w społeczeństwie ma rosnąć w kolejnych dekadach, co pokazuje, że ta grupa będzie kluczowa z punktu widzenia polityki, nie tylko społecznej.

Ostatnie lata to także intensywna transformacja energetyczna gospodarstw domowych. Szczególnie istotny jest wzrost liczby mikroinstalacji fotowoltaicznych. Liczba prosumentów na koniec 2021 wynosiła ponad 845 tys. i była większa o niemal 400 tys. w porównaniu do grudnia 2020 roku. Z kolei w listopadzie 2022 roku było już niemal 1200 tys. prosumentów, a zainstalowana moc ich elektrowni wyniosła 8623,156 MW (Rynek Elektryczny 2023). Nie ma danych, które pokazywałyby jakie gospodarstwa instalowały fotowoltaikę, ale można przypuszczać, że było to w domenie gospodarstw lepiej sytuowanych. Druga sprawa to zamiana źródeł

ogrzewania wspomagana programami ogólnopolskimi. Największy działający to program Czyste powietrze, z budżetem na lata 2018-2029 wynoszącym 103 mld złotych. Jest to program, którego przeznaczeniem jest dofinansowanie wymiany źródeł ciepła, oraz od 2023 roku termomodernizacji budynków i który jest celowany do mniej zamożnej części społeczeństwa. Chociaż, głównym celem programu jest ograniczenie niskiej emisji i poprawa jakości powietrza, to może on wpływać na zasięg ubóstwa energetycznego. O ile wraz z wymianą źródła nie będzie przeprowadzona termomodernizacja, wówczas gospodarstwo domowe może narazić się na wyższe koszty ogrzewania, o ile cena nowego nośnika wzrośnie.

Patrząc na otoczenie społeczno-gospodarcze w nieco dłuższym horyzoncie czasu, nie sposób nie odnieść się do konsekwencji napaści Rosji na Ukrainę w lutym 2022 roku. Dwa elementy są tutaj warte podkreślenia. Pierwszy, to przybycie milionów uchodźców z Ukrainy do Polski po wybuchu wojny. Trudno na razie określić jaka część imigrantów pozostanie w Polsce po zakończeniu wojny, bo nie wiadomo kiedy ona się skończy i jak bardzo zniszczona będzie wówczas Ukraina, jednak tak duży napływ ludzi oznacza wstrząs dla polskiego rynku pracy (niekoniecznie negatywny) i dla rynku mieszkaniowego. Drugi element, to trwała jak się wydaje, zmiana w kształtowaniu budżetu kraju, związana z planowanymi niezwykle kosztownymi zakupami uzbrojenia oraz zapowiadanym trzykrotnym zwiększeniem liczebności wojska. O ile, w zasadzie, nie słychać głosów krytycznych związanych ze zwiększeniem potencjału militarnego kraju, to kwestionowana jest możliwości sfinansowania tych zakupów i późniejszego ich utrzymania. Nawet jeśli nie uda się zrealizować wszystkich zapowiedzi, to należy oczekiwać uszczuplenia wydatków na inne, również potrzebne cele.

Ubóstwo energetyczne w regulacjach UE oraz programy zapobiegania i zwalczania ubóstwa energetycznego w Polsce

Przeciwdziałanie ubóstwu energetycznemu jest jednym z ważnych zadań wskazanych w przyjętej w 2015 roku przez 193 państwa członkowskie ONZ rezolucji Przekształcamy nasz świat: Agenda na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030. Wśród zdefiniowanych priorytetów znajduje się także ten w zakresie realizacji celu nr 7 (Czysta i dostępna energia), który odwołuje się do zaspokojenia potrzeb energetycznych przedsiębiorstw i gospodarstw domowych (Zgromadzenie Ogólne ONZ 2015). Dane dotyczące tego wskaźnika są gromadzone m.in. w ramach statystyk Eurostatu dotyczących dochodów i warunków życia (EU-SILC). Wskaźnik mierzy odsetek gospodarstw domowych, deklarujących brak możliwości ogrzewania mieszkania odpowiednio do potrzeb. Z danych zagregowanych na wykresie nr 1 wynika, że średnia liczba gospodarstw domowych niezdolnych do odpowiedniego ogrzania mieszkania w państwach członkowskich UE maleje. Jednak w niektórych krajach, takich jak Buł-

garia, Litwa, czy Cypr liczba gospodarstw domowych doświadczających tego problemu nadal pozostaje duża. W Polsce poziom omawianego zjawiska jest niższy niż średni poziom w UE.

Zapewnienie wszystkim obywatelom równego dostępu do czystej energii po przystępnych cenach stanowi ważne zobowiązanie UE i jej państw członkowskich. W Europejskim filarze praw socjalnych, energię zalicza się do podstawowych usług, do których każdy ma prawo dostępu (zasada 20) (Parlament Europejski, Rada Unii Europejskiej i Komisja Europejska 2017). Ponadto Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie efektywności energetycznej nakłada na państwa członkowskie wymóg uwzględnienia konieczności ograniczenia ubóstwa energetycznego w kontekście ich obowiązków wynikających z implementacji zasad dotyczących poprawy efektywności energetycznej (Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej 2018). W ostatnich kilkunastu latach Komisja Europejska

Wykres 1 Niezdolność do odpowiedniego ogrzania mieszkania w gospodarstwach domowych w Unii Europejskiej w 2015 i 2021 (%)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: (Eurostat 2023a).

podejmowała kwestię ubóstwa energetycznego w różnych dokumentach, m.in. takich jak trzeci pakiet energetyczny (2009-2014) oraz pakiet legislacyjny Czysta energia dla wszystkich Europejczyków z 2019 roku. Kwestia ta stanowi również ważną część aktualnych inicjatyw, takich jak Europejski Zielony Ład i pakiet „Gotowi na 55” (Dz. Urz. UE 2022a). W propozycjach pakietu energetycznego znajdują się zapisy nakładające na państwa członkowskie obowiązek świadczenia pomocy odbiorcom, których nie stać na opłacenie rachunku za energię elektryczną (Parlament Europejski 2009). Ubóstwo energetyczne jest następnie jednym z kluczowych tematów pakietu legislacyjnego zatytułowanego Czysta energia dla wszystkich Europejczyków, który porusza zagadnienia związane z sprawiedliwą transformacją energetyczną państw członkowskich UE (Komisja Europejska 2019). W ra-

mach Zielonego Ładu ważnym elementem jest fala renowacji, która jest inicjatywą mającą na celu pobudzenie modernizacji budynków prywatnych i publicznych, a co za tym idzie dążenie do rozwiązania problemu ubóstwa energetycznego (European Commission 2020). Ubóstwo energetyczne uwzględniono także w kilku wnioskach ustawodawczych wchodzących w skład przyjętego w 2021 roku pakietu „Gotowi na 55”: osiągnięcie unijnego celu klimatycznego na 2030 roku w drodze do neutralności klimatycznej, w tym we wniosku dotyczącym nowego Społecznego Funduszu Klimatycznego. Zadaniem którego jest złagodzenie negatywnych społecznie skutków przewidywanej opłaty za emisję gazów cieplarnianych dla transportu i budynków (Komisja Europejska 2021). Potrzebę przeciwdziałania zjawisku ubóstwa energetycznego podkreślono także w Decyzji Komisji nr 2022/589,

w wyniku której ustanowiono Grupę Koordynacyjną Komisji ds. Ubóstwa Energetycznego i Konsumentów Wrażliwych. Jej celem jest zapewnienie krajom UE przestrzeni do wymiany najlepszych praktyk i zwiększenie koordynacji środków politycznych w celu wspierania gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji i ubogich energetycznie (Dz. Urz. UE 2022b). Wciąż jednak nie wypracowano uniwersalnej definicji pojęć „ubóstwa energetycznego” i „odbiorcy wrażliwego”, w związku z czym państwa członkowskie ustalają własne kryteria zgodnie z uwarunkowaniami krajowymi.

Zjawisko ubóstwa energetycznego jest problemem wieloaspektowym, który w istotnym stopniu łączy się nie tylko z kwestiami ekonomicznymi, ale także zdrowotnymi, spraw społecznych, budownictwa mieszkalnego, czy ochrony powietrza (Stępniak 2016). Długotrwałe przebywanie w warunkach niskiej temperatury skutkuje obniżeniem poziomu odporności oraz większym prawdopodobieństwem występowania chorób układu oddechowego, alergii, zaburzeń hormonalnych, układu krążenia, ale także pogorszeniem

dobrostanu psychicznego z uwagi na stres, niepokój i obniżenie nastroju (Boguszewski i Herudziński 2018).

Z kolei zły stan techniczny budynku oraz nieumiejętne wykorzystywanie i nieefektywność źródeł ciepła wpływają negatywnie na jakość powietrza i stan środowiska. Przeciwdziałanie ubóstwu energetycznemu może przynieść zatem liczne korzyści, w tym zmniejszenie wydatków na zdrowie, zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza (poprzez zastąpienie źródeł ogrzewania), poprawę komfortu i dobrostanu oraz sytuacji materialnej gospodarstw domowych (Dz. Urz. UE 2020). W tym kontekście ubóstwo energetyczne należy uznać za jedno z kluczowych wyzwań społecznych, a walkę z nim za ważny element POLITYKI PUBLICZNEJ. Istotne znaczenie dla skutecznego przeciwdziałania temu zjawisku ma identyfikacja czynników go warunkujących.

Uwzględniając dotychczasowe rozważania oraz analizując zestawienie przedstawione w tabeli nr 1 należy wskazać, że ubóstwo energetyczne wynika z przyczyn ekonomicznych, technicznych i związanych z postawą wobec efektywnego wykorzystywania energii. Zarów-

Typ przyczyn Charakterystyka

Ekonomiczne Brak dostępu do możliwości i zasobów materialnych, co może skutkować zaległościami w opłatach za energię i odcięciem od źródeł energii lub oszczędzaniem na ogrzewaniu. W przypadku deprywacji zasobów ekonomicznych, gospodarstwo nie jest w stanie utrzymać optymalnego standardu ciepła.

Techniczne Wynika z niskiej efektywności energetycznej budynków lub wadliwie działających instalacji grzewczych, co może skutkować niewystarczającym dogrzaniem mieszkania, przez co optymalny standard ciepła nie może być utrzymany.

Behawioralne Źródeł tego typu przyczyn należy upatrywać w postawach wobec efektywnego wykorzystania energii. Niewłaściwe używanie urządzeń lub brak świadomości o możliwości wykorzystania urządzeń o wyższej efektywności może generować straty energetyczne. Taka sytuacja z kolei może prowadzić do zwiększenia wydatków energetycznych ponad poziom, na który może pozwolić sobie gospodarstwo domowe.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: (Owczarek, Miazga 2015; Herbuś 2017).

Tabela 1 Przyczyny ubóstwa energetycznego

no przyczyny ekonomiczne, jak i techniczne wiążą się z niedostatecznymi zasobami finansowymi, które ma do dyspozycji gospodarstwo domowe (Przedworska 2020). Z kolei niewłaściwe używanie sprzętu elektronicznego lub wykorzystanie urządzeń nieefektywnych energetycznie wiąże się przede wszystkim z brakiem wiedzy i informacji w tym zakresie. Konsekwencje związane z występowaniem ubóstwa energetycznego nie ograniczają się bezpośrednio do osób nim dotkniętych. W tym kontekście można mówić o ekonomicznym zjawisku występowania efektu zewnętrznego. Spaliny szkodzą nie tylko osobom korzystającym z niewłaściwego paliwa do ogrzania mieszkań, ale także otoczeniu. Równocześnie koszty leczenia schorzeń wynikających ze złej jakości powietrza ponosi całe społeczeństwo (Ministerstwo Klimatu i Środowiska 2021).

Rozwiązań problemów związanych z ubóstwem energetycznym należy zatem szukać w przeciwdziałaniu ich przyczynom. W odniesieniu do pierwszej kategorii – ekonomicznej – wydaje się, że obniżka podatków i transfery pieniężne są najłatwiejszym sposobem wsparcia obywateli. Mają one jednak pewne słabości, ponieważ zmniejszają przychody budżetowe i ograniczają możliwości wsparcia w bardziej długofalowy sposób. Ponadto nie oferują zachęt inwestycyjnych, a co za tym idzie nie mobilizują do istotnego ograniczania emisji. Dopłaty należy zatem wykorzystywać przejściowo, jako uzupełnienie dla działań długoterminowych (Buchholtz 2021). Przykładem takiego rozwiązania jest dodatek energetyczny, który przysługuje odbiorcy wrażliwemu i stanowi częściową rekompensatę kosztów opłat ponoszonych z tytułu rachunków za energię. W ramach wsparcia gospodarstw domowych w Polsce, rząd wprowadził dodatek energetyczny do prądu (tzw. dodatek elektryczny) dla tych, którzy jako główne źródło ogrzewania wykorzystują energię elektryczną. Wysokość dodatku elektrycznego została zróżnicowana w zależności od rocznego zużycia energii elektrycznej uprawnionego gospodarstwa domowego (Ministerstwo Klimatu i Środowiska 2023).

W dniu 1 stycznia 2023 roku weszła także w życie ustawa o szczególnej ochronie niektórych odbiorców paliw gazowych w związku z sytuacją na rynku gazu, tzw. tarcza energetyczna. Dodatek gazowy przysługuje osobie samotnie gospodarującej, której miesięczny dochód nie przekracza kwoty 2100 zł, lub osobie w gospodarstwie domowym wieloosobowym, w którym ta wysokość nie przekracza kwoty 1500 zł na osobę (Dz.U. 2022, poz. 2687). Działania informacyjno-edukacyjne Ministerstwa Klimatu i Środowiska oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, kształtujące postawy oszczędzania energii w miejscu zamieszkania, korespondują z ostatnią kategorią przyczyn – behawioralnych. Przykładem takich rozwiązań jest np. tworzenie gminnych punktów konsultacyjno-informacyjnych wspierających mieszkańców w procesie aplikacji i rozliczenia inwestycji w ramach programu Czyste powietrze. Trwałe rozwiązanie problemu ubóstwa energetycznego wiąże się z redukcją wielkości popytu na energię i zastąpieniem technologii wysokoemisyjnych nisko- lub zeroemisyjnymi (Buchholtz 2021). W poszukiwaniu narzędzi niwelujących przyczyny zjawiska należy zatem skupić się na udzielaniu wsparcia na rzecz umożliwienia odbiorcy wrażliwemu czynnego udziału w poprawie swojej sytuacji. Do takich działań należą programy przeciwdziałania ubóstwu energetycznemu, tj.: Program Priorytetowy Czyste powietrze (PPCP), Stop smog, ulga termoizolacyjna, premia termomodernizacyjna z Funduszu Termomodernizacji i Remontów (FTiR), Program Priorytetowy Ciepłe mieszkanie (PPCM) (zob. tabela 2). Podstawowym zadaniem PPCP jest poprawa jakości powietrza oraz zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych poprzez wymianę źródeł ciepła i poprawę efektywności energetycznej budynków mieszkalnych jednorodzinnych. Narzędziem w osiągnięciu celu jest dofinansowanie przedsięwzięć realizowanych przez beneficjentów uprawnionych do podstawowego poziomu dofinansowania. Analogicznie w przypadku PPCM, z tą różnicą, że program obejmuje wsparciem lokale znajdujących się w budynkach mieszkalnych wielorodzinnych. Celem projektu Stop smog jest ograniczenia

emisji zanieczyszczeń oraz poprawa efektywności energetycznej budynków poprzez realizację przedsięwzięć niskoemisyjnych na rzecz najmniej zamożnych gospodarstw domowych. Ulga termomodernizacyjna

jest preferencją podatkową dedykowaną właścicielom oraz współwłaścicielom domów wolnostojących i polega na odliczeniu od dochodu/przychodu wydatków poniesionych na realizację przedsięwzięcia termomo-

Grupy docelowe odbiorców wsparcia

Podmioty ● osoby fizyczne

● osoby fizyczne za pośrednictwem gminy (stroną porozumienia w imieniu gmin może być także powiat, związek międzygminny lub związek metropolitalny w województwie śląskim)

● osoby fizyczne – płatnicy PIT

Obiekty ● budynki jednorodzinne

● budynki jednorodzinne ● budynki jednorodzinne

Zakres przedmiotowy wsparcia

● wymiana źródeł ciepła na paliwa stałe na nowoczesne

● instalacje grzewcze, węzły cieplne

● termomodernizacja

● przyłącza ciepłownicze, gazowe, elektroenergetyczne

● OZE (pompy ciepła, kolektory słoneczne, PV)

● audyt energetyczny i dokumentacja projektowa

● liczba budynków/lokali mieszkalnych o poprawionej efektywności energetycznej 3 030 tys. Sztuk

● liczba wymienionych nieefektywnych źródeł ciepła na niskoemisyjne w budynkach/lokalach mieszkalnych 3 000 tys. Sztuk

● wymiana lub likwidacja wysokoemisyjnych źródeł ciepła na niskoemisyjne

● termomodernizacja

● podłączenie do sieci ciepłowniczej lub gazowej

● zapewnienie budynkom dostępu do energii z instalacji OZE

● zmniejszenie zapotrzebowania budynków mieszkalnych jednorodzinnych na energię dostarczaną na potrzeby ich ogrzewania i podgrzewania wody użytkowej

● zakup materiałów budowlanych, urządzeń i usług związanych z realizacją przedsięwzięć termomodernizacyjnych wymienionych w rozporządzeniu Ministra Inwestycji i Rozwoju z dnia 21 grudnia 2018 (Dz. U. poz. 2489)

Planowane efekty / Wskaźniki osiągnięcia celu

● dodatkowa zdolność wytwarzania energii elektrycznej z zainstalowanych mikroinstalacji fotowoltaicznych: 750 MWe

● ograniczenie zużycia energii końcowej: 38 100 tys. MWh/rok

● ograniczenie emisji pyłu o średnicy mniejszej niż 10 mikrometrów (PM10): 213 tys. Mg/rok

● Ograniczenie emisji benzo- α-pirenu: 142 Mg/ rok

zmniejszenie emisji CO2: 14 200 tys. Mg/rok

● wsparcie 23 806 jednorodzinnych gospodarstw domowych

● brak zdefiniowanych planowanych efektów lub wskaźników osiągnięcia celu

Alokacja środków i źródło finansowania–poziom krajowy

● budżet całkowity - 103 mld zł, w tym w formie bezzwrotnej dotacji: 63,3 mld zł oraz pożyczki: 39,7 mld zł

Okres wdrażania instrumentu ● 2018-2029, w tym zawieranie umów do 31.12.2027

● 698 mln zł z budżetu państwa (z środków FTiR do 70% kosztów realizacji porozumienia) oraz

wkład własny gmin

● 2019-2028

● nie dotyczy (instrument zmniejsza wpływy z tytułu PIT)

● od 2019

dernizacyjnego. Premia termomodernizacyjna jest to natomiast wsparcie udzielane ze środków FTiR na spłatę części kredytu zaciągniętego przez inwestora

na realizację przedsięwzięcia termomodernizacyjnego.

Tabela 2 Ogólnokrajowe programy i instrumenty przeciwdziałania ubóstwu energetycznemu w Polsce

PREMIA TERMOMODERNIZACYJNA (W RAMACH PROGRAMU TERMO FTIR)

● osoby fizyczne, w tym właściciele domów jednorodzinnych, instrument jest także skierowany do osób prawnych.

CIEPŁE MIESZKANIE

● osoby fizyczne za pośrednictwem gminy)

● m.in. budynki mieszkalne wielorodzinne i jednorodzinne

● lokal mieszkalny, znajdujący się w budynku mieszkalnym wielorodzinnym

● zakup i montaż źródła ciepła do celów ogrzewania lub ogrzewania i ciepłej wody użytkowej (cwu) lokalu mieszkalnego

● podłączenie lokalu mieszkalnego do efektywnego źródła ciepła w budynku

● termomodernizacja wraz z wymianą źródła ciepła, przyłączem do sieci ciepłowniczej lub gazowej, OZE (pompy ciepła, kolektory słoneczne, PV)

● demontaż oraz zakup i montaż nowej instalacji centralnego ogrzewania i/lub cwu w lokalu mieszkalnym, instalacji gazowej od przyłącza gazowego/zbiornika na gaz do kotła

zakup i montaż okien w lokalu mieszkalnym lub drzwi oddzielających lokal

● od przestrzeni nieogrzewanej lub środowiska zewnętrznego (zawiera również demontaż)

● zakup i montaż wentylacji mechanicznej z odzyskiem ciepła w lokalu mieszkalnym

● dokumentacja projektowa dotycząca powyższego zakresu

● zmniejszenie rocznego zapotrzebowania na energię dostarczaną do budynków na potrzeby ogrzewania i podgrzewania wody użytkowej oraz ogrzewania: co najmniej o 10%, w budynkach, w których modernizuje się wyłącznie system grzewczy oraz co najmniej 25% w pozostałych budynkach

● zmniejszenie rocznych strat energii w lokalnych sieciach ciepłowniczych oraz zasilających je lokalnych źródłach ciepła o co najmniej 25%, lub zmniejszenie kosztów zakupu ciepła dostarczanego do budynków w wyniku likwidacji lokalnego źródła ciepła, z jednoczesnym wykonaniem przyłączy technicznych do scentralizowanego źródła, o co najmniej 20%

● liczba lokali mieszkalnych o poprawionej efektywności energetycznej co najmniej 80 tys. sztuk

● liczba wymienionych nieefektywnych źródeł ciepła co najmniej 80 tys. sztuk

● zmniejszenie zużycia energii końcowej o co najmniej 2 061 810 GJ/rok

● ograniczenie emisji pyłu o średnicy mniejszej niż 10 mikrometrów (PM10) [Mg/rok] o co najmniej 2 080 Mg/rok.

● ograniczenie emisji benzo(a)pirenu o co najmniej 1,83 Mg/rok

● zmniejszenie emisji CO2 o co najmniej 188 890 Mg/rok

● brak danych

● od 2008

● 1400 mln zł z budżetu państwa

● 2022-2026,zakończenie realizacji przedsięwzięcia nie może przekroczyć 31.12.2025

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: (Kachniarz i in. 2019, Ministerstwo Klimatu i Środowiska 2023a).

Oceniając poziom wdrożenia poszczególnych programów konieczne jest pozyskanie wiarygodnych danych statystycznych, co nie jest zadaniem łatwym z uwagi na fakt, że wszystkie analizowane instrumenty są bieżącym wsparciem, a dodatkowo w przypadku programów nabór wniosków jest ciągły. Niemniej z ustaleń Najwyższej Izby Kontroli (NIK) wynika, że w skali kraju do 1 października 2021 roku w ramach PPCP podpisano około 254 tys. umów na kwotę ponad 4,2 mld zł, z czego wypłacono ponad 1,8 mld zł. To oznacza, że po trzech latach realizacji programu kwota, na jaką zostały zawarte umowy z beneficjentami, stanowiła nieco ponad 4 procent budżetu PPCP, a łączna kwota wypłaconego dofinansowania niespełna 2 procent tego budżetu. Stosunkowo niewielkie zainteresowanie może wynikać z początkowego braku mechanizmów, które umożliwiłyby skorzystanie z programu osobom ubogim energetycznie. Wskazano jedynie poziomy dofinansowania inwestycji uzależnione od wysokości dochodu na jednego członka gospodarstwa domowego. Rozwiązania skierowane do osób o niskich dochodach wprowadzono dopiero w maju 2020 roku (NIK 2021).

Uzupełniając ocenę dokonaną przez NIK w oparciu o dane zaprezentowane w tabeli nr 3, należy odnotować relatywny wzrost kwoty wypłaconego dofinansowania niespełna, które stanowi 4,4 procent budżetu zaplanowanego do 2029 roku. Warto także wskazać dominujące wnioskowane źródła ciepła (stan na 30.11.2022):

● kotły gazowe kondensacyjne 38,76%

● pompy ciepła powietrzne: 23,32%

● kotły na biomasę: 19,78%

● kotły węglowe: 12,2%

● pompy ciepła gruntowe: 3,82%

● systemy ogrzewania elektrycznego: 1,71%

● węzły cieplne: 0,28%

● kotły olejowe: 0,13%

Wychodząc naprzeciw potrzebom począwszy od 3.01.2023 roku wprowadzono zmiany w PPCP, które obejmują m.in.: zwiększenie wysokości dotacji oraz podwyższenie progów dochodowych. Nowym rozwiązaniem jest także możliwość złożenia kolejnego wniosku o dofinansowanie dla tych, którzy już wcześniej skorzystali z programu.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: (Ministerstwo Klimatu i Środowiska 2023a).

Tabela 3 Stan realizacji PPCP na 10.02.2023

Kto jest ubogi energetycznie?

Odpowiedź na pytanie zawarte w tytule tego rozdziału polega na określeniu profili gospodarstw domowych, które zmagają się z ubóstwem energetycznym. Zanim jednak odpowiedź ta zostanie udzielona, pokażemy w jaki sposób definiujemy ubóstwo energetycznego.

W przypadku krajów rozwijających się, ubóstwo energetyczne oznacza brak dostępu do elektryczności oraz konieczność wykorzystywania w sposób nieefektywny i powodujący zanieczyszczenie biomasy. W krajach rozwiniętych gospodarstwa są określane jako ubogie energetycznie jeśli nie są w stanie odpowiednio ogrzać lub schłodzić swojego mieszkania oraz zapewnić sobie odpowiedniej konsumpcji energii ze względu na wysokie koszty (Pye i in. 2017).

O ile kwestię dostępu do energii stwierdzić jest prosto, o tyle kwestia ekonomicznej dostępności energii jest bardziej płynna. W Polsce od 2022 roku obowiązuje prawna definicja ubóstwa energetycznego. Cytując za Dziennikiem Ustaw, Dz.U.2022.1385 z 21 grudnia 2022 (art.  5gb. [Ubóstwo energetyczne]):

„Ubóstwo energetyczne oznacza sytuację, w której gospodarstwo domowe prowadzone przez jedną osobę lub przez kilka osób wspólnie w samodzielnym lokalu mieszkalnym lub w budynku mieszkalnym jednorodzinnym, w którym nie jest wykonywana działalność gospodarcza, nie może zapewnić sobie wystarczającego poziomu ciepła, chłodu i energii elektrycznej do zasilania urządzeń i do oświetlenia, w przypadku gdy gospodarstwo domowe łącznie spełnia następujące warunki:

1) osiąga niskie dochody;

2) ponosi wysokie wydatki na cele energetyczne;

3) zamieszkuje w lokalu lub budynku o niskiej efektywności energetycznej.

2. Kryteria ubóstwa energetycznego kwalifikujące do programów redukcji ubóstwa energetycznego określa się każdorazowo w programach wprowadzających instrumenty redukcji ubóstwa energetycznego”.

Aby zatem gospodarstwo domowe było ubogie energetycznie i kwalifikowało się do programów socjalnych, muszą równocześnie zachodzić trzy wspomniane wyżej warunki tj. niski dochód, wysokie wydatki na energię i budynek o niskiej efektywności energetycznej.

W praktyce warunki te muszą zostać doprecyzowane. Innymi słowy trzeba określić jaki dochód jest niski; jakie wydatki na energię są wysokie i które budynki mają niską efektywność energetyczną. Nawet jeśli poradzimy sobie z dookreśleniem tych warunków, identyfikacja gospodarstw ubogich energetycznie będzie wymagała posiadania danych, które obejmują wszystkie trzy obszary. W Polsce, nie zbiera się danych w taki sposób. Nie da się wobec tego do danych zbieranych przez instytucje państwa zastosować definicji ubóstwa energetycznego. Aby badać to zjawisko, konieczne jest zastosowanie innych miar, które odnoszą się do ubóstwa energetycznego i są możliwe do wyznaczenia. W niniejszym raporcie stosujemy trzy sposoby pomiary ubóstwa energetycznego.

Pomiar ubóstwa energetycznego w Polsce

Pierwszy sposób pomiaru polega na zapytaniu respondentów jak ich gospodarstwo domowe radzi sobie z ogrzaniem mieszkania w zimie, czy schłodzeniem go w lecie. W ankiecie GUS, respondenci są pytani: „Czy dom/mieszkanie jest wystarczająco ciepłe w zimie?”. Negatywna odpowiedź wskazuje na wystąpienie ubóstwa energetycznego. Okazuje się jednak, że odpowiedź na to pytanie jest wrażliwa na różnorodne czynniki, np. na miesiąc, w którym respondent jest ankietowany. W konsekwencji, obraz uzyskany na tej podstawie okazuje się, co pokazujemy w części analitycznej, niezbyt rzetelny. Wobec tego analizy oparliśmy na innym pytaniu: „Czy gospodarstwo domowe uiszcza w terminie opłaty mieszkaniowe (w tym gaz, elektryczność itp.)?” Podobnie jak wcześniej, negatywna odpowiedź wskazuje na brak zasobów, które pozwalają na opłacenie energii i w tym sensie daje zadość określeniu ubóstwa energetycznego.

Drugi sposób, to wykorzystanie wskaźnika „podwójnej mediany wydatków na energię”, gdzie zakłada się, że gospodarstwa, w których udział wydatków na energię przekracza podwojoną medianę są ubogie energetycznie. Założenie polega tutaj na wskazaniu punktu odcięcia, które pozwoli oddzielić gospodarstwa o niskich dochodach i równocześnie wysokich wydatkach na energię tj. gospodarstw ubogich energetycznie. Zwykle te wysokie wydatki pojawiają się wtedy, gdy

mieszkanie ma niski standard energetyczny. Miara ta pochodzi z pionierskich badań o ubóstwie energetycznym w 80 i 90. latach XX wieku z Wielkiej Brytanii (Boardman 1991). Czasami, zamiast wymienionego wskaźnika stosuje się przybliżenie tj. wskaźnik „10% udział wydatków na energie w dochodach”.

Trzeci sposób określenie ubóstwa energetycznego polega na porównaniu dochodów i wydatków na energię (tak jak w drugim podejściu), jednak zamiast deklarowanych wydatków na energię, bierzemy wydatki implikowane przez modele, które uwzględniają charakterystyki gospodarstwa domowego oraz mieszkań. Aby uznać gospodarstwo domowe ubogim energetycznie (tego typu deprywacja jest w literaturze znana jako ukryte ubóstwo energetyczne), wyznaczamy rozkład różnicy między dochodami i teoretycznymi wydatkami i obliczamy medianę dla takiego rozkładu4. Gospodarstwa domowe, dla których różnica ta nie przekracza 60% tej mediany są ubogie energetycznie. Twórcy tej definicji Karpińska i Śmiech (2020a, 2020b), dowodzą, że identyfikuje ona nie tylko gospodarstwa dla których wydatki na energię są duże w relacji do dochodu, ale także takie, które mają za małe dochody, aby przeznaczać je na konsumpcję energii5. Dodatkowo, jako ubogie energetycznie określane są gospodarstwa domowe, które wykorzystują darmowe źródła energii (odpady), których nie ujawniają w ankietach.

4 Rozważane są tutaj ekwiwalentne rozkłady, gdzie brana jest pod uwagę liczba członków gospodarstwa domowego i ich rodzaj.

5 Jest to związane z dylematem heat or eat, który pojawia się w literaturze przedmiotu np. Beatty, T. K., Blow, L., & Crossley, T. F. (2014). Is there a’heat-or-eat’trade-off in the UK?. Journal of the Royal Statistical Society. Series A (Statistics in Society.

Jak pokazujemy w tym raporcie pomimo tego, że stosujemy różne miary ubóstwa energetycznego, generalny obraz jaki otrzymujemy jest dość spójny. Poniżej pokazujemy szczegółowe wyniki analiz, w tym dla każdej z miar wskazujemy na zasięg ubóstwa

energetycznego, rozkład gospodarstw dotkniętych ubóstwem energetycznym według ważnych kategorii, oraz profile grup tj. charakterystyki jednorodnych skupisk gospodarstw domowych zidentyfikowanych jako ubogie energetycznie.

Ubóstwo energetyczne - ocena subiektywna

W tej części zaprezentujemy pomiar zjawiska ubóstwa energetycznego w oparciu o informacje zawarte w ankiecie GUS.

Zasięg ubóstwa energetycznego

Aby zidentyfikować gospodarstwa domowe ubogie energetycznie, wykorzystano trzy pytania zadawane ankietowanym tj. D5_20_11, D6_5_4 oraz D6_4. Pierwsze pytanie brzmiało ,,Czy Pana/Pani zdaniem użytkowany dom/mieszkanie jest wystarczająco ciepły w zimie?”, a respondenci mogli odpowiedzieć Tak/Nie. Pozytywna odpowiedź oznacza, że dane gospodarstwo domowe nie narzeka na problemy z ogrzaniem budynku. Natomiast negatywna odpowiedź wskazuje na ubóstwo energetyczne. W przypadku drugiego pytania ankietowani określali, jak wygląda ich sytuacja z uiszczaniem w terminie opłat mieszkaniowych (czynsz, koszty wynajmu, stałe opłaty, w tym gaz i elektryczność itp.). Odpowiedzi ,,Raczej źle/Źle” zostały zaklasyfikowane jako ubóstwo energetyczne,

natomiast ,,Dobrze/Raczej dobrze/Przeciętnie, ani dobrze, ani źle” jako brak ubóstwa energetycznego. Z kolei ostatnie pytanie brzmiało ,,Które z wymienionych określeń najlepiej charakteryzuje sposób gospodarowania pieniędzmi w Pana/Pani gospodarstwie domowym?”. Dwie z odpowiedzi „Musimy na co dzień bardzo oszczędnie gospodarować/Nie starcza nam nawet na podstawowe potrzeby” zostały przyporządkowane do kategorii ubóstwa energetycznego. Natomiast pozostałe określenia ,,Możemy pozwolić sobie na pewien luksus/Starcza nam na wiele bez specjalnego oszczędzania/Starcza nam na co dzień, ale musimy oszczędzać na poważniejsze zakupy” zostały zaklasyfikowane jako brak ubóstwa energetycznego.

Tabela 4 Rozkład odpowiedzi na pytanie ,,Czy dom/mieszkanie jest wystarczająco ciepłe w zimie?”

Tabela 6 Rozkład odpowiedzi na pytanie ,,Które z wymienionych określeń najlepiej charakteryzuje sposób gospodarowania pieniędzmi w Pana/ Pani gospodarstwie domowym?”

UBÓSTWO BRAK UBÓSTWA

16,90% 83,10%

W tabeli 4 przedstawiono rozkład odpowiedzi na pytanie ,,Czy dom/mieszkanie jest wystarczająco ciepłe w zimie?”. W tabeli 5 pokazano jak wygląda rozkład odpowiedzi na pytanie ,,Uiszczanie w terminie opłat mieszkaniowych (w tym gaz, elektryczność itp.)”. Ostatnia tabela 6 przedstawia rozkład odpowiedzi na pytanie ,,Które z wymienionych określeń najlepiej charakteryzuje sposób gospodarowania pieniędzmi w Pana/Pani gospodarstwie domowym?”.

Tabela 5 Rozkład odpowiedzi na pytanie ,,Uiszczanie w terminie opłat mieszkaniowych (w tym gaz, elektryczność itp.)”

Tabela 4 przedstawia zasięg ubóstwa energetycznego otrzymanego dla 2021 roku, w przypadku wykorzystania pytania „Czy dom/mieszkanie jest wystarczająco ciepłe w zimie?”. Statystyka sugeruje, że sytuacja gospodarstw domowych w Polsce jest bardzo dobra, gdyż tylko nieco ponad 3 procent gospodarstw domowych skarży się na niedogrzane mieszkania. Jeszcze niższy wynik, poniżej 1 procenta otrzymamy (tabela 5), gdy respondenci wskazują na skrajnie złą sytuację materialną. W tabeli 6 przedstawiono wyniki odnoszące się do sytuacji, w której gospodarstwa domowe przyznają, że muszą oszczędzać. Takich odpowiedzi jest niemal 17 procent i taki wynik jest spójny z rezultatami otrzymanymi w dalszej części. Z tego powodu kolejne analizy będą odnosić do tego wskaźnika. W dalszej części analizy będziemy pokazywać jak wyglądają przekroje ważnych zmiennych wg zmiennej wskazującej ubóstwo energetyczne, oraz jak wyglądają profile gospodarstw domowych ubogich energetycznie.

Ubóstwo energetyczne względem istotnych kategorii

Rysunek 1 przedstawia udział gospodarstw domowych ubogich energetycznie względem klasy miejscowości. Co ciekawe udział poszczególnych miejscowości jest bardzo do siebie zbliżony. Największym ubóstwem charakteryzują się rodziny mieszkające w miastach do 99 tys. mieszkańców. Zaraz po nich na tym samym poziomie (17 procent) plasują się mieszkańcy wsi oraz miasta od 100 do499 tys. mieszkańców. Najmniejszym poziomem ubóstwa energetycznego,

jednak nie odbiegającym zasadniczo od pozostałych klas miejscowości charakteryzują się miasta powyżej 500 tys. mieszkańców (14 procent).

Na rysunku 2 przedstawiono wyniki testu Chi-kwadrat na niezależność cech. Poszczególne prostokąty zestawiają obserwowane i oczekiwane liczebności par wartości cech, przy czym te drugie są wyliczane przy założeniu niezależności.

Rys. 1 Rozkład ubogich energetycznie gospodarstw domowych względem klasy miejscowości

Rys. 2 Zależność między ubóstwem energetycznym a klasą miejscowości

Dodatnie różnice, zaznaczone kolorem niebieskim, wskazują, że dana kategoria jest nadreprezentowana, natomiast kolor czerwony wskazuje, że dana klasa jest niedoreprezentowana. Z rysunku można odczytać, że rzeczywiście klasa miejscowości może istotnie przyczyniać się do zaobserwowania skali ubóstwa energetycznego, a więc w miastach powyżej 500 tysięcy mieszkańców powinniśmy się spodziewać niższego poziomu ubóstwa energetycznego, zaś w mniejszych miasteczkach (do 99 tysięcy) możemy oczekiwać wyższego odsetka gospodarstw należących do tej grupy. W pozostałych klasach miejscowości udział gospodarstw ubogich energetycznie jest mniej więcej taki, jak wynika z niezależności obu cech.

Rys. 3 Rozkład ubogich energetycznie gospodarstw domowych ze względu na okres powstania zamieszkiwanych budynków

Rysunek 3 przedstawia udział ubogich energetycznie gospodarstw domowych względem okresu wybudowania budynku. Widać, że największym ubóstwem

charakteryzują się gospodarstwa zamieszkujące bardzo stare budynki wybudowane przed 1946 rokiem (26 procent). Duży udział wykazują także rodziny mieszkające w domach wybudowanych w latach 1946-1995 (17 procent). Z kolei gospodarstwa użytkujące nowe budynki wybudowane po 2011 roku wykazują najniższe ubóstwo energetyczne (6 procent). Nieco większym udziałem (9 procent) charakteryzują się budynki z lat 1996-2011. Widać zatem, że najbardziej narażone na ubóstwo energetyczne są gospodarstwa domowe, które zamieszkują w najstarszych budynkach.

Aby precyzyjnej odnieść się do relacji miedzy ubóstwem energetycznym oraz wiekem budynku, przedstawiamy wykres mozaikowy i test niezależności reszt Chi-kwadrat (rysunek 4).

Rys. 3 Rozkład ubogich energetycznie gospodarstw domowych ze względu na okres powstania zamieszkiwanych budynków

Rys. 4 Zależność między ubóstwem energetycznym a wiekiem budynku

Przed wglądem w dane możemy oczekiwać zależności między wiekiem budynku a ubóstwem energetycznym. Jest to zasadne dlatego, że wiek budynku może być skorelowany zarówno z efektywnością energetyczną, jak i z poziomem dochodów osób, które go użytkują. Wyniki pokazują, że tylko w przypadku budynków wybudowanych w latach 1946-1995 oraz tych wybudowanych w bliżej nieokreślonym czasie (oznaczone jako inne) możemy mówić o niezależności pomiędzy obiema kategoriami. Kategorie nadreprezentowane to ubogie energetycznie gospodarstwa domowe i budynki najstarsze, oraz brak występowania zjawiska ubóstwa energetyczne w przypadku budynków nowszych, wybudowanych między 1996 a 2011 oraz nowszych.

Rysunek 5 przedstawia zależność ubogich energetycznie gospodarstw domowych względem typu biologicznego. Największym ubóstwem subiektywnym charakteryzują się gospodarstwa jednoosobowe (30 procent). Zaraz po nich występują samotni rodzice z dziećmi na utrzymaniu (27 procent). Ubóstwo energetyczne wśród małżeństw z trójką dzieci jest dwa razy większe (16 procent) niż wśród małżeństw

z jednym bądź dwójką potomstwa (8 procent). 15-procentowym udziałem charakteryzują się małżeństwa bądź samotni rodzice z dziećmi i innymi osobami na utrzymaniu. Z kolei małżeństwa bez dzieci wykazują

11-procentowy udział ubogich energetycznie gospodarstw domowych.

Tak samo jak w przypadku poprzednich zależności, również w relacji typ biologiczny gospodarstwa domowego a ubóstwo energetyczne, istnieje widoczna zależność (rysunek 6).

Najczęściej ubóstwo energetyczne sygnalizują osoby z jednym dzieckiem na utrzymaniu (samotny rodzic) oraz osoby samotne (mieszkające same). Raczej mało prawdopodobne jest, by taki problem sygnalizowały małżeństwa bezdzietne lub bez dzieci na utrzymaniu oraz ogólnie małżeństwa posiadające dzieci. W przypadku ludzi żyjących w związkach nieformalnych lub

bliżej nieokreślonych jednostkach społecznych, raczej brak jest podstaw by sądzić, że istnieje zależność pomiędzy tymi dwoma cechami.

Rysunek 7 przedstawia zależność ubogich energe-

Rys. 5 Rozkład ubogich energetycznie względem typu biologicznego gospodarstw domowych

Rys. 6 Zależność między ubóstwem energetycznym a typem biologicznym gospodarstwa domowego

Rys. 7 Rozkład ubogich energetycznie gospodarstw domowych względem grupy społeczno-ekonomicznej

tycznie gospodarstw domowych względem grupy społeczno-ekonomicznej. Największym udziałem (aż 63 procent) charakteryzują się “inni”, którzy stanowią szeroką kategorię gospodarstw. Kolejną grupą są emeryci i renciści wykazujący 25-procentowy  udział ubogich energetycznie. Pracownicy i rolnicy mają podobny udział wynoszący odpowiednio 11 procent oraz 13 procent. Najniższym poziomem ubóstwa energetycznego charakteryzuje się grupa osób pracujących na własny rachunek.

Rysunek 8 przedstawia zależność pomiędzy dwiema cechami: grupą społeczno-ekonomiczną oraz ubóstwem energetycznym. Z wykresu wynika że dwie grupy społeczne są szczególnie narażone na ubóstwo energetyczne. Są to emeryci i renciści oraz „inni”. Co istotne pracownicy oraz pracujący na własny rachunek są niedoreprezentowani w grupie ubogich energetycznie. Wskazuje to lepszą sytuacje materialną

obu tych grup. W przypadku gospodarstw rolniczych, udział ubogich energetycznie jest mniej więcej taki, jaki wynikałby z niezależności cech.

Rysunek 9 przedstawia rozkład udziału ubogich energetycznie gospodarstw domowych wg województw. W większości województw w Polsce odsetek respondentów sygnalizujących ubóstwo energetyczne jest na zbliżonym poziomie, pomiędzy 16 a 18 procent. Wyjątkiem na tym tle są województwa: łódzkie (20 procent) oraz małopolskie (19 procent) oraz opolskie (14 procent), kujawsko-pomorskie (14 procent) oraz podkarpackie (15 procent). Co interesujące, rozkład ten wydaje się nie zależeć od poziomu zamożności województw, o czym świadczą niskie udziały ubogich energetycznie w województwach opolskim, czy kujawsko-pomorskim.

Rys. 8 Zależność między ubóstwem energetycznym a grupą społeczno-ekonomiczną

Rys. 9 Rozkład ubogich energetycznie wg województw

Uwaga: W ankiecie BBGD nie było respondentów z województwa zachodnio-pomorskiego, dlatego wynik dla tego województwa odpowiada średniej.

Grupowanie gospodarstw ubogich energetycznie

W analizie wyróżniono 5 różnych grup gospodarstw domowych.

Tabela 7 Udziały poszczególnych grup

Tabela 7 przedstawia udziały poszczególnych profili. Profil nr 3 cieszy się największym udziałem (25,60 procent). Zaraz po niej występuje profil pierwszy z nieco mniejszym odsetkiem (22,96 procent). Pozostałe trzy charakteryzują się podobnym do siebie udziałem: profil drugi – 16,12 procent, czwarty – 18,04 procent oraz piąty – 17,28 procent.

Pierwszą grupę (rys 10) tworzą gospodarstwa jednoosobowe prowadzone przez emerytów i rencistów, głównie zamieszkujących wsie bądź miasta do 499 tys. mieszkańców. Użytkowane przez nich lokale to

domy jedno- lub wielorodzinne. Zostały one wybudowane dawno, zwykle pomiędzy 1946-1995, a znacząca część nawet przed 1946 rokiem. Ich powierzchnia wynosi od 50 do 120 metrów kwadratowych, a liczba pokoi waha, przy czym dominują mieszkania dwui trzypokojowe . Subiektywne ubóstwo energetyczne w tej grupie gospodarstw domowych wynika prawdopodobnie z niewielkich dochodów osób starszych, które użytkują lokale o dosyć dużej powierzchni z niewysokim standardem energetycznym.

Rys. 10 Profile gospodarstw ubogich energetycznie w grupie pierwszej

Rys. 11 Profile gospodarstw ubogich energetycznie w grupie drugiej

Rys. 12 Profile gospodarstw ubogich energetycznie w grupie trzeciej

Rys. 13 Profile gospodarstw ubogich energetycznie w grupie czwartej

Rys. 14 Profile gospodarstw ubogich energetycznie w grupie piątej

Druga grupę (rys. 11) stanowią gospodarstwa dwuosobowe emerytów i rencistów oraz osób pracujących. Są to głównie małżeństwa bez dzieci. Zamieszkują oni wsie, przy czym część rodzin mieszka w miastach do 499 tys. mieszkańców. Wielkość domów zazwyczaj nie przekracza 120 metrów kwadratowych, jednak część gospodarstw zamieszkuje lokale z większą powierzchnią (do 200 metrów kwadratowych). Liczba pokoi odpowiada wielkości domów i zwykle wynosi 3, rzadziej 2 lub 4 pokoje. Podobnie jak w przypadku poprzedniego profilu użytkowane domy są bardzo stare - wybudowane w latach 1946-1995, a niektóre z nich nawet przed 1946 rokiem.

Trzecią grupę stanowią jednoosobowe gospodarstwa emerytów i rencistów oraz osób pracujących mieszkających w miastach różnej wielkości (rys. 12). Większość gospodarstw domowych zamieszkuje domy wielorodzinne wybudowane w latach 1946-1995. Są jednak i takie gospodarstwa, które zamieszkują domy wybudowane przed 1946 rokiem Typowa powierzchnia lokali nie przekracza 50 metrów kwadratowych, choć niektóre z nich są większe (do 120 metrów kwadratowych). Liczba pokoi najczęściej wynosi dwa, ale wiele domów ma tylko jeden pokój. Dodatkowo są to lokale należące do osoby fizycznej, spółdzielni mieszkaniowej, jak i m.in. gminy oraz Towarzystwa Budownictwa Społecznego.

Czwarty grupę (rys. 13) to głównie rodziny osób pracujących, ale także emerytów i rencistów. Są to małżeństwa z jednym lub dwójką dzieci na utrzymaniu bądź

rodzice samotnie wychowujący dzieci. Mieszkają oni przeważnie na wsi lub w miastach do 499 tys. mieszkańców. Wielkość tych rodzin waha się od trzech do czterech i więcej osób i zamieszkują jedno- bądź wielorodzinne lokale. Powierzchnia użytkowanych domów zazwyczaj nie przekracza 120 metrów kwadratowych, przy czym część gospodarstw zamieszkuje większe domy (nawet do 200 metrów kwadratowych). Liczba pokoi najczęściej wynosi trzy, ale wiele domów ma dwa lub cztery pokoje. Lokale te były zazwyczaj budowane w latach 1946-1995, przed 1946 rokiem lub w okresie 1996-2011.

Piątą grupę ponownie tworzą gospodarstwa osób pracujących oraz emerytów i rencistów (rys. 14). Część tej grupy to małżeństwa bez dzieci, przy czym pozostała część rodzin to samotna matka lub ojciec z dziećmi na utrzymaniu. Co ciekawe, nie mieszkają na wsi, tylko głównie w miastach do 99 lub 499, a nawet powyżej 500 tys. mieszkańców. Użytkują oni wielorodzinne domy z niewielką powierzchnią do 50 metrów kwadratowych, przy czym nieznaczna część ma większą powierzchnię (do 120 metrów kwadratowych). Liczba pokoi najczęściej wynosi dwa, ale wiele domów ma tylko jeden pokój. Ponownie są to lokale bardzo stare wybudowane w latach 1946-1995, a niektóre z nich nawet przed 1946 rokiem.

Ubóstwo energetyczne według miary podwójnej mediany

W tej części przedstawimy analizę gospodarstw, dla których wydatki na energię stanowią dużą część dochodu, i w tym sensie są traktowane jako ubogie energetycznie. Zgodnie z definicją podaną w części, w której przedstawiono założenia miar ubóstwa, zbadano rozkłady udziałów wydatków na energię w dochodzie. Mediana, a zatem wartość środkowa wynosiła 6,76 procent, zaś podwojona mediana 13,52

procent. Gospodarstwa, które wydają na energię więcej niż 13,52 procent swoich dochodów są określane jako ubogie energetycznie.

Dla porównania z wynikami w zeszłorocznym raporcie, zbadano również udział ubogich energetycznie na podstawie wskaźnika 10 procent. Klasyfikuje on ubogie energetycznie gospodarstwa jako te, które wydają na energię więcej niż 10 procent swoich dochodów.

Zasięg ubóstwa energetycznego

Zgodnie z danymi zagregowanymi w tabeli 8 liczba gospodarstw ubogich energetycznie w Polsce w 2021 roku na podstawie wskaźnika 10 procent wyniosła 4523, co daje udział takich gospodarstw na poziomie 30,65 procent.

Liczba gospodarstw ubogich energetycznie na podstawie wskaźnika „podwójna mediana” wynosi

2914, czyli udział tych gospodarstw wynosi 19,74 procent. W dalszej części badania wykorzystano wskaźnik podwojonej mediany i wszystkie przekroje oraz profile korespondują z tą miarą ubóstwa energetycznego.

Tabela 8 Udział gospodarstw ubogich energetycznie w ogóle gospodarstw domowych w Polsce. Wyniki dla miar opartych na udziale wydatków na energię w dochodach

W tabeli 9 przedstawiono rozkład dochodów gospodarstw ubogich energetycznie. 10 procent najuboższych gospodarstw ma średni dochód na poziomie 0 zł. Osoby te wykazały żadnych dochodów w miesiącu, w którym były ankietowane. Połowa gospodarstw

w grupie ubogich energetycznie ma średnie miesięczne dochody niższe niż 2170 zł, pozostali wyższe. Warto podkreślić, że minimalna płaca w 2021 roku wynosiła 2061,67 zł, czyli prawie połowa gospodarstw nie ma dochodu nawet na tym poziomie.

Tabela 9 Decyle dochodów w grupie gospodarstw ubogich energetycznie

miesięczny dochód gospodarstwa domowego

0.000 zł

1000.000 zł

1500.000 zł

1800.000 zł

2170.000 zł

2716.928 zł

3420.000 zł

4504.000 zł

6300.350 zł

Ubóstwo energetyczne względem istotnych kategorii

Na rysunku 15 przedstawiono liczbę gospodarstw domowych ubogich energetycznie w podziale na grupy społeczno-ekonomiczne. Wśród gospodarstw prowadzonych przez emerytów lub rencistów więcej jest gospodarstw nieubogich energetycznie. Grupa społeczna „inni” składa się z osób utrzymujących się

z niezarobkowych źródeł. Mogą to być przykładowo osoby żyjące z oszczędności. W tej grupie przeważa ilość ubogich energetycznie. Najmniejszy udział ubóstwa energetycznego zanotowano w grupie pracowników. W przypadku rolników około 23 procent gospodarstw jest ubogich energetycznie.

Rys. 15 Rozkład gospodarstw domowych ubogich energetycznie względem grupy społeczno-ekonomicznej

Gospodarstwa osób pracujących na rachunek własny, podobnie jak pracowników w większości nie zostały uznane za ubogie energetycznie (tabela 10). Obydwie te grupy są w najlepszej sytuacji, odpowiednio 86 i 84 procent nie dotyczy problem ubóstwa energetycznego.

Gospodarstwa posiadające ogrzewanie centralne mają najmniejszy udział ubóstwa energetycznego. Typ ogrzewania „paliwa stałe” oznacza posiadanie pieca na opał, np. węgiel, drewno, olej opałowy. Blisko jedna czwarta (22 procent) gospodarstw używających tego sposobu ogrzewania można uznać za ubogie ener-

Tabela 10 Udział ubóstwa energetycznego w grupach społeczno-ekonomicznych

Rys. 16 Rozkład gospodarstw ubogich energetycznie względem źródeł ogrzewania

Rys. 17 Rozkład gospodarstw ubogich energetycznie względem klasy miejscowości

getycznie. Największy udział ubóstwa widać wśród gospodarstw stosujących ogrzewanie elektryczne lub gazowe. Piece elektryczne pochłaniają bardzo dużo energii i są najbardziej kosztownym źródłem ogrzewania. Podobnie wysoki odsetek ubogich energetycznie występuje wśród gospodarstwach ogrzewających budynki za pomocą innych źródeł, takich jak przenośne piece olejowe, dmuchawy. Przedstawione na rysunku 16 udziały gospodarstw ubogich energetycznie sugerują jednak, że nie ma dużej zależności pomiędzy sposobem ogrzewania budynku a ubóstwem energetycznym.

Na rysunku 17 przedstawiono udział ubóstwa energetycznego w różnych klasach miejscowości. Największy odsetek (21 procent) gospodarstw ubogich energetycznie występuje na wsi. Większość mieszkańców zamieszkuje domy jednorodzinne, które wymagają większych nakładów energii niż mieszkania w miastach. Najmniejszy udział ubóstwa (16 procent) energetycznego notuje się w miastach średniej wielkości (100-499 tys. mieszkańców) .

Na rysunku 18 przedstawiono rozkład gospodarstw ubogich energetycznie w zależności od okresu, w którym powstał budynek. Największy odsetek ubóstwa energetycznego występuje w przypadku budynków wybudowanym przed 1946 rokiem. Są to stare budynki, często z gorszą infrastrukturą, przez co zapotrzebowanie na energię może być wyższe. Wykres wskazuje, że im nowszy budynek, tym mniejszy udział gospodarstw ubogich energetycznie. Wydaje się to być rozsądne, nowsze budynki są z reguły lepiej przystosowane do dzisiejszych czasów i posiadają więcej nowoczesnych, energooszczędnych rozwiązań.

Ankieta BBGD daje możliwość pogłębienia analizy relacji pomiędzy stanem budynku i ubóstwem energetycznym, bowiem jedno z pytań ankiety dotyczy stanu budynku, w którym mieszkają (tabela 11). Respondenci odpowiadali, czy budynek posiada odpowiednie warunki techniczno-sanitarne, sprawną instalację grzewczą, posiada okna, podłogi w dobrym stanie technicznym, nie ma zawilgoconych ścian, podłóg, fundamentów.

Rys. 18 Rozkład ubogich energetycznie ze względu na okres powstania zamieszkiwanych budynków

W celu zbadania wpływu pogarszania się stanu budynku na ubóstwo stworzono następujące kategorie:

● stan dobry (5 odpowiedzi twierdzących)

● stan średni (4 odpowiedzi twierdzące)

● stan zły (2 i 3 odpowiedzi twierdzące)

● stan bardzo zły (0 i 1 odpowiedź twierdząca)

Na rysunku 19 przedstawiono udział gospodarstw ubogich energetycznie w zależności od stanu budynku. Zauważalna jest wyraźna korelacja stanem budynku, a poziomem ubóstwa. W porównaniu do budynków w stanie dobrym, udział ubóstwa energetycznego w budynkach bardzo złych jest dwukrotnie wyższy. Taki wynik, jak się wydaje jest rezultatem wysokich potrzeb energetycznych budynków w złym stanie technicznym, co oznacza, że trzeba użyć znacznie większej ilości energii, aby uzyskać optymalny poziom ciepła. Dodatkowo grupa osób mieszkająca w takich lokalach prawdopodobnie ma niskie dochody, przez co nie może sobie pozwolić na inwestycje w celu poprawy

stanu technicznego budynku. Nakłady na energię są większe, więc pojawiają się trudności w oszczędzaniu pieniędzy na niezbędne remonty.

W kolejnym punkcie, badaniu podlega relacja między ubóstwem energetycznym a grupą społeczno-ekonomiczną. Na rysunku 20 przedstawiono korelację między obiema zmiennymi. Wykres ten pokazuje, że występuje nadreprezentacja ubogich energetycznie w grupie emerytów i rencistów. Z kolei ubóstwo energetyczne jest niedoreprezentowane w grupie pracowników. Oznacza to, że są większe szanse, aby gospodarstwo emerytów lub rencistów znajdowało się w stanie ubóstwa energetycznego. W przypadku pracowników sytuacja jest odwrotna.

Sprawdzimy również relacje między ubóstwem energetycznym a typem biologicznym gospodarstwa. Na rysunku 21 przedstawiono korelację między obiema zmiennymi. Z wykresu wynika, że występuje nadreprezentacja ubogich energetycznie w grupie jednoosobowych gospodarstw domowych. Jedna osoba

Tabela 11 Ankieta dotycząca stanu budynku

Rys. 19 Rozkład gospodarstw ubogich energetycznie według stanu technicznego budynku

Rys. 20 Zależność między ubóstwem energetycznych a grupą społeczno-ekonomiczną

Rys. 21 Zależność między ubóstwem energetycznym a typem biologicznym gospodarstwa domowego

w gospodarstwie ma z reguły podobne potrzeby cieplne do gospodarstw dwuosobowych lub większych, jednak sama musi zapewnić finansowanie źródeł energii. Ubóstwo energetyczne jest niedoreprezen-

towane w grupie małżeństw z dziećmi. Małżeństwa decydujące się na dzieci w teorii powinny być w stanie zapewnić im odpowiednie warunki.

Grupowanie gospodarstw ubogich energetycznie

Aby sprawdzić czy wśród ubogich energetycznie gospodarstw domowych można wyróżnić jednorodne grupy, przeprowadzono analizę skupisk. Kryteria jakości grupowania (przeciętna odległość sylwetkowa)

oraz potrzeba otrzymania grup o wysokiej rozdzielczości wskazały, że optymalny będzie podział na 5 skupień. Udział gospodarstw w poszczególnych grupach i ich liczebność przedstawiono w tabeli 12.

Tabela 12 Udział i liczebność gospodarstw w poszczególnych grupach

Rys. 22 Profile gospodarstw ubogich energetycznie w grupie pierwszej

Najliczniejszą grupą jest czwarta, a najmniej liczną druga. Warto podkreślić, że w trzech grupach przeważają emeryci i renciści. Dwie pozostałe grupy to przede wszystkim pracownicy.

W grupie pierwszej przeważają emeryci i renciści, w mniejszym stopniu są to pracownicy (rysunek 22). Większość gospodarstw mieszka na wsi, część w małym miastach, mniejsza ilość w dużych miastach. Głównie są to gospodarstwa prowadzone przez jedną osobę. Najczęstsza liczba pokoi to 3 i lokale te są zwykle o powierzchni od 50 do 120 m2. Jest to stosunkowo duża powierzchnia dla jednej osoby. Osoby te są najczęściej właścicielami domów z których większość wybudowano przed 1995 rokiem.

W grupie drugiej przeważają pracownicy, którzy mieszkają głównie w dużych miastach, w mniejszym stopniu w małych. Najczęściej gospodarstwo zamieszkują dwie osoby, rzadziej 4 lub 3. Są to zwykle mieszkania w zabudowie wielorodzinnej o powierzchni 50-120 m2 lub mniejsze. Gospodarstwa te często

prowadzą małżeństwa z dziećmi lub bez, liczną grupą są osoby inne niż rodzice z dziećmi na utrzymaniu, na przykład dziadkowie oraz pozostałe osoby, mogą to być osoby bez dzieci, ale utrzymujące innych dorosłych, na przykład niepełnosprawnych. Najczęściej występującym w tej grupie rodzajem własności mieszkania jest posiadanie przez osobę fizyczną. W małym stopniu są to mieszkania Towarzystwa Budownictwa Społecznego i spółdzielni mieszkaniowej. Budynki wybudowano głównie przed 1995 rokiem. W małej ilości są to budynki nowe.

Grupa trzecia to w większości pracownicy mieszkający na wsi lub w małych miastach (rysunek 24). Liczba osób w gospodarstwie to zwykle 3, 4 lub więcej osób, rzadziej 2 osoby. Zamieszkują duże domy jednorodzinne, które mają ponad 4 pokoje i często 120-200m2, część to domy o powierzchni 50-120m2. Przeważają osoby mające na utrzymaniu dzieci i inne osoby, spora część to małżeństwa z jednym lub dwójką dzieci. Mieszkają w starych domach, wybudowanych przed

Rys. 23 Profile gospodarstw ubogich energetycznie w grupie drugiej

Rys. 24 Profile gospodarstw ubogich energetycznie w grupie trzeciej

Rys. 25 Profile gospodarstw ubogich energetycznie w grupie czwartej

Rys. 26 Profile gospodarstw ubogich energetycznie w grupie piątej

1995 rokiem, których właścicielem jest osoba fizyczna. Niektóre domy są nowsze, wybudowane między 1996 a 2011 rokiem.

W grupie czwartej znajdują się głównie emeryci i renciści zamieszkujący miasta małe, średnie i duże (rysunek 25). Mieszkają sami w małych mieszkaniach w zabudowie wielorodzinnej. Zwykle nie mają nikogo na utrzymaniu, a właścicielem mieszkania jest osoba fizyczna, rzadziej są to mieszkania spółdzielcze lub Towarzystwa Budownictwa Społecznego. Budynki są stare, zwykle wybudowane przed 1995 rokiem.

Grupa piąta to głównie emeryci, renciści i pracownicy

(rysunek 26). Mieszkają na wsi lub w małym mieście. Przeważają domy jednorodzinne, w których mieszkają dwie osoby, najczęściej małżeństwa bez dzieci, mając do dyspozycji 4, 3, 2 lub więcej niż 4 pokoje. Domy zwykle mają 50-120m2. Zwykle właściciele domów, wybudowanych przed 1995 rokiem to osoby fizyczne. Można się spodziewać, że są to osoby, których dzieci wyjechały do większych miast, co sugeruje liczba pokoi i powierzchnia domów.

W aneksie raportu przedstawiono wyniki grupowania otrzymane osobno dla pewnych grup społeczno-ekonomicznych oraz dla miejsca zamieszkania.

Ukryte ubóstwo energetyczne

Określenie ubóstwa energetycznego w tej części polega na porównaniu dochodów i wydatków na energię implikowanych przez modele, które uwzględniają charakterystyki gospodarstwa domowego oraz mieszkań.

Zasięg ubóstwa energetycznego

Ocena ukrytego ubóstwa gospodarczego polega na wyznaczeniu teoretycznych wydatków na energię i odjęcie ich w kolejnych kroku od dochodów. Jeżeli dla danego gospodarstwa domowego wartość dochodu po odjęciu teoretycznych wydatków na energię jest mniejsza niż 60% mediany całego rozkładu, należy uznać, że taki obiekt klasyfikuje się do ukrytego ubóstwa energetycznego. Do oszacowania teoretycznego zużycia energii wykorzystano 10 zmiennych zarówno jakościowych, jak i ilościowych. Brano pod uwagę, cechy gospodarstw odnosząc się do demografii, oceny sytuacji finansowej i cech zajmowanego lokalu. Lista zmiennych, która została wykorzystana do szacowania modelu jest następująca:

● okres wybudowania budynku

● własność mieszkania/domu

● tytuł prawny do zajmowanego mieszkania

● powierzchnia użytkowa mieszkania zajmowana przez gospodarstwo

● liczba pokoi

● sposób ogrzewania mieszkania

● grupa społeczna

● typ biologiczny rodziny

● dochód rozporządzalny

● typ budynku

Rys. 27 Rozkład dochodu rozporządzalnego badanych gospodarstw domowych w podziałem na decyle

Rozważano rożne warianty modelu regresji liniowej oraz nieliniowego modelu addytywnego, który szacowano na typowych pod względem dochodów gospodarstwach domowych (pomiędzy trzecim a siódmym decylem). Założono, że takie gospodarstwa nie powinny wykazywać skłonności do przesadnego oszczędzania energii z powodów finansowych, ale równocześnie nie powinny być zbyt rozrzutne. Rozkład dochodów rozporządzalnych został przedstawiony na rysunku 27. Grupa gospodarstw domowych,

uwzględnionych w finalnym modelu ma dochody pomiędzy 3200 a 6623 PLN.

Wszelkie transformacje danych, jak i różne podejścia metodologiczne nie wykazywały znaczących różnic w profilach czy, udziale ukrytego ubóstwa gospodarstw domowych zatem, podążając zasadą Brzytwy Ockhama (Occam’s razor)6, zdecydowano nie brać dalej pod uwagę nieliniowego modelu addytywnego. W tabeli 13 przedstawiono porównanie najlepszych modeli w swojej klasie.

6 Brzytwa Ockhama – zasada, zgodnie z którą w wyjaśnianiu zjawisk należy dążyć do prostoty, wybierając takie wyjaśnienia, które opierają się na jak najmniejszej liczbie pojęć i założeń. Tradycyjnie wiązana jest z nazwiskiem Williama Ockhama.

60% mediany dochodu rozporządzalnego

Po stworzeniu modelu teoretycznych wydatków na energię za pomocą modelu regresji liniowej, wyznaczono implikowane wydatki na energię dla całej próby gospodarstw domowych. Następnie obliczono różnicę pomiędzy dochodem rozporządzalnym oraz oczekiwanymi wydatkami na energię i wyznaczono rozkład takiej różnicy. Ukryte ubóstwo energetyczne przypisuje się gospodarstwom domowym, w których wspomniana różnica wynosi mniej niż 60% mediany

rozkładu różnicy, co przy w wybranym modelu wynosi 19398,57 PLN.

Rozkład dochodu ekwiwalentnego pomniejszonego o teoretyczne wydatki na energię przedstawiony jest na rysunku 28. Dodatkowo czerwoną linią zaznaczono medianę zmiennej (32295,63 PLN) oraz

zielonym – 60% mediany (19398,57 PLN). Gospodarstwa, których dochód ekwiwalentny rozporządzalny

Rys. 28 Rozkład dochodu ekwiwalentnego po odjęciu teoretycznych wydatków na energię

Tabela 13 Porównanie modeli wykorzystanych do estymacji ukrytego ubóstwa energetycznego

Rys. 29 Udział gospodarstw domowych ubogich energetycznie w decylu rozkładu dochodu ekwiwalentnego

Rys. 30 Rozkład gęstości rocznych teoretycznych oraz rzeczywistych wydatków na energię

pomniejszony o wydatki teoretyczne znajduje się na lewo od zielonej przerywanej linii, są gospodarstwami dotkniętymi przez ukryte ubóstwo energetyczne.

Aby porównać występowanie ubóstwa energetycznego z grupami dochodowymi, wyznaczono udziały tej pierwszej kategorii w dochodowych grupach decylowych (rys. 29). Jak widać, udział gospodarstw ubogich energetycznie geometrycznie maleje wraz ze wzrostem numeru decyla. W decylu pierwszym wszystkie gospodarstwa domowe są zaklasyfikowane jako ubogie energetycznie. W kolejnym – drugim decylu – udział gospodarstw domowych narażonych na ukryte ubóstwo energetyczne wynosi niemal 50 procent, w trzecim decylu niemal 30 procent, w czwartym około 16 procent. Co ważne, ubogich energetycznie można też znaleźć w relatywnie zamożnych grupach, aż do 8 decyla.

Rysunek 30 przedstawia rozkłady gęstości rocznych wydatków teoretycznych (estymowanych) oraz rzeczywistych dla całej badanej grupy. Można z niego wnioskować, że oszacowane wydatki na energię

są bardziej prawostronnie skośne niż teoretyczne, co oznacza, że większość gospodarstw domowych racjonalnie korzysta z energii i ma tendencję do jej oszczędzania.

Warto też zauważyć, że prawy ogon rozkładu empirycznych wydatków na energię jest grubszy niż teoretycznych, co oznacza sytuację, w której gospodarstwa domowe zużywają więcej energii niż powinny. Może to świadczyć o niskiej efektywności energetycznej budynków oraz ogromnych i kosztownych potrzebach energetycznych, które są zaspokajane dużymi nakładami finansowymi. Pokazuje to współczynnik asymetrii, który dla teoretycznych wydatków wynosi 0,68 zaś dla rzeczywistych 4,80.

Porównanie wydatków teoretycznych i empirycznych przeprowadzono też względu na grupy społeczno-ekonomiczne. Tabela 14 przedstawia współczynniki asymetrii, natomiast rysunek 31 pokazuje gęstości rozkładów obydwu typów wydatków w poszczególnych grupach.

Można zaobserwować przesunięcie rozkładów wydatków rzeczywistych na lewo względem wydatków teoretycznych w każdej grupie, co może świadczy o tym, że problem ukrytego ubóstwa dotyka wszystkie grupy. Najbardziej zróżnicowanym rozkładem cechuje się grupa rolników. Dodatkowo grupa ta wraz z grupą

„inni” oraz pracownicy na własny rachunek, mają grube prawe ogony rozkładów rzeczywistych wydatków na energię, co znaczy, że istnieje zwiększona grupa gospodarstw domowych, która dużo wydawała na energię.

Tabela 14 Współczynnik skośności rozkładów wydatków na energię dla grup społecznych

Rys. 31 Rozkłady gęstości funkcji prawdopodobieństwa rocznych teoretycznych oraz rzeczywistych wydatków na energię dla grup społecznych

Przyglądając się rozkładowi dochodu ekwiwalentnego każdego gospodarstwa domowego w podziale na grupy społeczno-ekonomiczne, osobno dla ubogich energetycznie i pozostałych gospodarstw, warto zauważyć, że im większe dochody na jednego członka w gospodarstwie domowym tym mniejsze prawdopodobieństwo narażenia na ubóstwo energetyczne.

Na rysunku 32 przedstawiono wykresy skrzypcowe rozkładów dochodu ekwiwalentnego, a czerwoną linią zaznaczono dochód ekwiwalentny w wysokości 2 000 zł. Dla wszystkich grup jest to przybliżona granica, powyżej której ukryte ubóstwo energetyczne niemal nie występuje.

Rys. 32 Wykres skrzypcowy rozkładów gęstości dochodów ekwiwalentnych grup społecznych z podziałem na gospodarstwa ubogie energetyczne

Ubóstwo energetyczne względem istotnych kategorii

W tej części zostaną przedstawione rozkłady ukrytego ubóstwa energetycznego względem istotnych kategorii. Na rysunku 33 przedstawiono rozkład ubogich energetycznie ze względu na wykorzystywane źródła ogrzewania. Zdecydowana większość analizowanych gospodarstw ogrzewa budynek ogrzewaniem centralnym7 i to w tej grupie należy szukać najwięcej ubogich energetycznie w wartościach bezwzględnych. Równocześnie, największy udział procentowy maja ubodzy energetycznie w grupie wykorzystujących paliwa stałe.

Rozkład ubogich energetycznie względem grup społeczno-ekonomicznych przedstawiono na rysunku 34. Najwięcej ubogich energetycznie znajduje się w grupie emerytów i rencistów. W wartościach względnych udział ubogich wynosi 29 procent. Drugą najliczniejszą grupą ubogich energetycznie są pracownicy (udział wynosi 10 procent). Grupy rolników, „inni” oraz pracujących na własny rachunek, są zdecydowanie mniej liczne oraz zawierają duży względny udział ubogich energetycznie, odpowiednio: 41 procent, 42 procent oraz 11procent). Na rysunku 35przedstawiono rozkład

7 Biorąc pod uwagę rozbieżność tej zmiennej z rozkładem źródeł ogrzewania zebranych przez Centralną Ewidencję Emisyjności Budynków, informacje przedstawione w ankiecie GUS, mogą stanowić wyłącznie przybliżenie stanu technicznego budynku.

Uwaga: czerwona linia wyznacza dochód ekwiwalentny w wysokości 2 000 PLN.

Rys. 33 Rozkład ubogich energetycznie względem źródeł ogrzewania

Rys. 34 Rozkład ubogich energetycznie względem grup społeczno-ekonomicznych

Rys. 35 Rozkład ubogich energetycznie względem typu biologicznego gospodarstwa domowego

Rys. 36 Rozkład gospodarstw domowych ubogich energetycznie ze względu na klasę miejscowości

Rys. 37 Rozkład ubogich energetycznie ze względu na okres powstania zamieszkiwanych budynków

Rys. 38 Rozkład gęstości dochodu ekwiwalentnego, rocznych wydatków teoretycznych oraz rzeczywistych na energię w podziale na rok budowy budynku mieszkalnego (odpowiednio różowy, zielony i niebieski kolor)

ubogich energetycznie względem typu biologicznego gospodarstwa domowego. Najliczniejszą grupę stanowią gospodarstwa jednoosobowe, najmniejszą samotni rodzice z dziećmi Gospodarstwa w obu tych grupach są najbardziej narażone na ubóstwo energetyczne (odpowiednio 32 procent i 17 procent ubogich energetycznie). Podobnie silnie narażonymi grupami są grupy: „inni” oraz „opiekunowie z dziećmi i innymi osobami” (kolejno: 20 procent oraz 18 procent). Warto wspomnieć, że niski wspomniany udział można zauważyć w gospodarstwach, w których mieszkają dzieci, jednakże wraz ze wzrostem liczby dzieci, zagrożenie ukrytego ubóstwa energetycznego rośnie (przy jednym dziecku: 13,1 , przy dwójce: 13,4, przy trójce dzieci: 16,6 procent).

Kolejny rysunek (rys. 36) przestawia rozkład gospodarstw domowych ubogich energetycznie ze względu na klasę miejscowości. Najbardziej narażone na ukryte ubóstwo energetyczne są gospodarstwa domowe na wsi. Odsetek takich gospodarstw wynosi 25 procent. W mniejszych miastach (do 99 tys.) i średnich (100499 tys.) odsetek ten wynosi kolejno 17 procent i 16. W przypadku dużych miast (od 100 tys. mieszkańców), udział ten jest nieznacznie niższy – tylko 13 procent.

Analizując ubóstwo energetyczne ze względu na wiek budynku, warto zauważyć, że najliczniejszą grupę stanowią budynki relatywnie stare (rys. 37). tj. wybudowane pomiędzy 1946 a 1995. W tej grupie budynków, tychjeszcze starszych, wybudowanych przed 1946 rokiem, oraz oznaczonych kategorią inne, udział ubogich energetycznie jest największy i wynosi odpowidnio 20, 25 oraz 27 p procent . W budynkach nowszych odsetek ten jest już mniejszy (1996-2011: 14, od 2011: 13 procent ). Świadczy to o tym, że wyższe standardy energetyczne, które muszą spełniać współczesne budynki, są równoznaczne z mniejszych strat ciepła i oznaczają niższe rachunki za energię. W przypadku budynków, które powstawały wcześniej, gdy nie było konieczności wypełniania standardów

energetycznych, potrzeba więcej energii do ogrzewania, co oznacza wyższe rachunki i większy odsetek ubogich energetycznie. Dodatkowo, w nowszych budynkach mieszkają gospodarstwa domowe z wyższymi dochodami, ogranicza ryzyko ukrytego ubóstwa energetycznego (patrz rys. 38).

Stan techniczny budynku, oprócz tego, że stanowi przybliżenie efektywności energetycznej, przybliża też dochody gospodarstwa domowego. Budynki w złym stanie technicznym są kojarzone z defektami technicznymi oraz dochodami gospodarstwa domowego na tyle niskimi, że nie pozwalają one na poprawę stanu technicznego. W ankiecie zawarta jest informacja o zmiennych takich jak: a) odpowiednie warunki techniczno-sanitarne (sprawna instalacja kanalizacyjna, wodociągowa, elektryczna oraz gazowa), b) sprawna instalacja grzewcza, c) stan dachu (przeciekający), d) okien i podłóg oraz ścian, e) podłóg czy fundamentów. Na ich podstawie stworzono nową zmienną, która jest sumaryczną oceną stanu technicznego budynku. Jeżeli odpowiedź na pytanie oznaczała pozytywny stan techniczny danego parametru, dostawała ocenę 1, w przeciwnym wypadku – 0. Zatem maksymalna ocena dla domu całkowicie sprawnego technicznie wynosi 5.

Rysunek 39 przedstawia rozkład poziomu stanu technicznego budynków z uwzględnieniem ubogich energetycznie gospodarstw domowych. Warto zauważyć, że najczęściej respondenci ocenili stan techniczny budynków najwyżej. Odsetek ubogich energetycznie gospodarstw domowych w tej grupie wynosi 18,6 procent i jest najniższy wśród wszystkich grup. W grupie, która wskazała na jedną usterkę, 37,5 procent gospodarstw było ubogich energetycznie. W kolejnych grupach, gdzie respondenci wskazywali więcej usterek, udział ubogich energetycznie również wzrastał. Dla trzech ostatnich poziomów, ponad 50 procent gospodarstw było zaklasyfikowanych jako ubogie energetycznie.

Rys. 39 Rozkład ubóstwa energetycznego wg stanu technicznego budynków

Grupowanie gospodarstw ubogich energetycznie

Kolejnym etapem jest analiza profili. Opiera się ona na klasteryzacji – metodzie uczenia nienadzorowanym, która definiuje niewidoczne gołym okiem wzorce, tworząc grupy o podobnym profilu. W przypadku analizowania danych nienumerycznych, nie można zastosować odległości Euklidesowej, w celu pomiaru odległości między analizowanymi obiektów. W związku z tym wykorzystano algorytm PAM (Partitioning Around Medoids), z wykorzystaniem odległości Gowera do obliczenia wymaganej odległości. Pod uwagę wzięto 8 zmiennych tj. wiek budynku, typ własności, tytuł prawny, liczba pokoi oraz powierzchnia (jako

przedziały), typ biologiczny gospodarstwa domowego, grupa społeczna oraz klasa miejscowości. Aby niektóre zmienne były bardziej reprezentatywne, dokonano odpowiedniej transformacji danych (zazwyczaj agregacji poziomów).

Do wyboru liczby grup wykorzystano miarę sylwetkową, która jest miarą jakości klasteryzacji, w przedziale od -1 do 1. Im większa wartość tym, klasteryzacja jest bardziej dokładna i adekwatna. Za pomocą wykresu sylwetkowego, przeprowadzono wyznaczono 6 grup (tabela 15).

grupę tworzą głównie emeryci i renciści mieszkający zazwyczaj sami, na wsiach, domach jednorodzinnych zwykle 3, 2 albo 4 pokojowych (rys. 40). Budynki te są relatywnie stare, zazwyczaj budownictwo do 1995 roku. Głównym źródłem utrzymania jest emerytura (renciści stanowią tylko 30 procent grupy) i najczęściej nie mają żadnego dodatkowego źródła przychodu. Źródłem deprywacji wydaje się w tym przypadku kombinacja niskich dochodów, oraz zbyt dużych, jak na potrzeby gospodarstwa domowego, mieszkań, które dodatkowo nie są efektywne energetycznie.

Kolejna, druga, grupa składa się w głównej mierze z pracowników mieszkających w dużym mieście (rys. 41). Są to zazwyczaj małżeństwa bezdzietne lub małżeństwa z dwójką - lub rzadziej – jednym dzieckiem.

Gospodarstwa domowe zamieszkują głównie budynki wielorodzinne, z różnych okresów czasowych, natomiast przeważają te wybudowane do 1995 roku. Wielkość mieszkania, zwykle 3 lub 2 pokoje, wydaje się odpowiadać potrzebom mieszkańców.

Grupa trzecia składa się ponownie z emerytów lub rencistów, tym razem mieszkających w mieście w relatywnie starych budynkach wielorodzinnych (rysunek 42) Co ważne w grupie tej dominują jednoosobowe gospodarstwa domowe. Zajmują one mieszkania dwupokojowe i relatywnie niedużej powierzchni. Najczęściej mieszkania są to mieszkania własnościowe, natomiast pojawiają się także mieszkania spółdzielcze lub Towarzystwa Budownictwa Społecznego. Głównym

źródłem przychodów jest emerytura i zdecydowana większość gospodarstw domowych nie posiada żad-

Rys. 40 Profile gospodarstw ubogich energetycznie w grupie pierwszej

Rys. 41 Profile gospodarstw ubogich energetycznie w grupie drugiej

Rys. 42 Profile gospodarstw ubogich energetycznie w grupie trzeciej

Rys. 43 Profile gospodarstw ubogich energetycznie w grupie czwartej

Rys. 44 Profile gospodarstw ubogich energetycznie w grupie piątej

Rys. 45 Profile gospodarstw ubogich energetycznie w grupie szóstej

nych innych dodatkowych źródeł dochodu. Wielkość mieszkania zazwyczaj koresponduje z wielkością gospodarstwa domowego.

Czwarta grupa składająca się z emerytów i rencistów, którzy tworzą małżeństwo i nie mają dzieci na utrzymaniu (rys. 43). Mieszkają na wsi, w domach jednorodzinnych, o relatywnie dużej, jak na potrzeby dwóch osób powierzchni, pomiędzy 50 a 120 metrów kwadratowych i liczbie pokoi wynoszącej 3, 2 lub 4. Podobnie jak w przypadku wcześniej opisywanych grup, budynki w których mieszkają należą do najstarszych.

Grupa piąta składa się głównie z gospodarstw domowych pracowników oraz rolników mieszkający na wsi (rys. 44). Liczba osób w takim gospodarstwie wynosi najczęściej 3 osoby, przy czym nie są rzadkością gospodarstwa 4 osobowe. Typ biologiczny najczęściej ujawniający się w tej grupie należy do kategorii „inne”

lub małżeństwo z jednym dzieckiem. Zdecydowana większość gospodarstw domowych zamieszkuje budynki bez kredytu hipotecznego, a dodatkowym źródłem dochodów są nierzadko dodatkowe świadczenia. Ostatni, szósta, grupa składa jest podobna do poprzednio opisywanej (rys. 45). Składa się z głównie z  pracowników oraz rolników, mieszkających najczęściej na wsi (lub w małym mieście) w domu jednorodzinnym. W tym profilu mamy większa liczbę członków gospodarstwa domowego (4 lub więcej), większa powierzchnię domu (najczęściej metraż powyżej 120m2) oraz liczbę pokoi. Typ biologiczny takich gospodarstw jest zróżnicowany. Najczęściej występują opiekunowie z dziećmi oraz inne osoby, w mniejszym stopniu można wyróżnić także małżeństwa z dwójką oraz trójką dzieci.

W ostatnim kroku, sprawdzimy jaki dodatkowy, minimalny, roczny dochód jest niezbędny aby gospodar-

Rys. 46 Rozkłady różnic pomiędzy dochodem rozporządzalnym pomniejszonym o wydatki teoretyczne na energię oraz 60% mediany tego rozkładu w podziale na skupienia

Uwaga: pozioma czarna linia na każdym wykresie przedstawia medianę dla każdego skupienia.

Dodatkowo niebieska przerywana linia wyznacza wartość 7 000 PLN, natomiast czerwona – 15 000 PLN.

stwa domowe dotknięte ubóstwem energetycznym mogły się znaleźć poza tym stanem. Wielkość ta jest nazywana głębokością ubóstwa. Rysunek 45 przedstawia rozkład tej zmiennej w przypadku wszystkich sześciu wyznaczonych uprzednio grup. Analiza tych rozkładów pozwala na wyciągnięcie kilku interesujących wniosków. Po pierwsze, w pięciu z sześciu grup (wyjątek stanowi grupa druga), typowe gospodarstwa domowe nie wymagają znacznych dodatkowych dochodów, aby wyjść poza stan ubóstwa energetycznego. Mediany rozkładu dla grupy pierwszej, trzeciej, czwartej i piątej wynoszą odpowiednio 5876 zł, 4207 zł, 5086 zł oraz 5547 zł. Wciąż taki poziom dofinansowania wydaje się nieosiągalny, biorąc pod uwagę możliwości budżetu państwa. Po drugie, gospodarstwa jednoosobowe emerytów mieszkających na wsi, mają większy gap, niż analogiczne gospodarstwa

z miast. Po trzecie, im większe są gospodarstwa domowe, tym większy jest gap (por. rozkłady grup 5 i 6). Po czwarte, zupełnie inny od pozostałych jest rozkład gap dla grupy 2, tj. dla gospodarstw pracowniczych w dużych miastach. W tym przypadku mediana oraz dominanta są rekordowo duże (mediana: 16 764 zł rocznie). Wynika to z tego, że gospodarstwa te (patrz rys. 45) zajmują relatywnie duże lokale, które prawdopodobnie znajdują się w nieocieplonych kamienicach. Stąd duże, niezaspokojone potrzeby energetyczne tych gospodarstw domowych. Grupa ta to około 13 procent wszystkich gospodarstw domowych narażonych na ukryte ubóstwo energetyczne.

Spis literatury

1. Beatty T. K., Blow L., & Crossley, T. F. (2014), Is there a’heat-or-eat’trade-off in the UK?,  “Journal of the Royal Statistical Society. Series A (Statistics in Society”

2. Boardman B. (1991), Fuel poverty: from cold homes to affordable warmth. Pinter Pub Limited

3. Boguszewski R., Herudziński T. (2018), Ubóstwo energetyczne w Polsce, Pracownia Badań Społecznych SGGW, https://www.cire. pl/pliki/2/2018/ubostwo_energetyczne_w_polsce_ raport_03_09_2018.pdf

4. Buchholtz S.  (2021), Ubóstwo energetyczne: stary problem, konieczne systemowe rozwiązania, https://www.forum-energii.eu/pl/ blog/ubostwo-energetyczne-systemowe?utm_ source=mail-media&utm_medium=07122021&utm_ campaign=ubostwo-systemowe, (dostęp: 18.02.2023)

5. Dz. U. 2022 poz. 1385, Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 19 maja 2022 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy – Prawo energetyczne

6. Dz.U. 2022 poz. 2687, Ustawa z dnia 15 grudnia 2022 r. o szczególnej ochronie niektórych odbiorców paliw gazowych w 2023 r. w związku z sytuacją na rynku gazu,

7. Dz. Urz. UE 2020, Zalecenie Komisji UE 2020/1563 z dnia 14 października 2020 r. dotyczące ubóstwa energetycznego, L 357/35

8. Dz. Urz. UE 2022, Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Przeciwdziałanie ubóstwu energetycznemu a odporność UE: wyzwania z perspektywy gospodarczej i społecznej”, C 486/13

9. Dz. Urz. UE 2022a, Decyzja Komisji (UE) 2022/589 z dnia 6 kwietnia 2022 r. ustanawiająca skład i przepisy operacyjne dotyczące utworzenia działającej przy Komisji Grupy Koordynacyjnej ds. Ubóstwa Energetycznego i Odbiorców Wrażliwych, L 112/67

10. ENPOR (2023), https://www.enpor.eu/energypoverty/ (dostęp: 05.02.2023)

11. European Commission (2020), Communication from the Commission to the Parliament, the Council, The European Economic and Social Committee and Committee of Regions. A Renovation Wave for Europe - greening our buildings, creating jobs, improving lives, COM(2020) 662 final

12. Eurostat (2023), Aggregate replacement ratio for pensions (excluding other social benefits) by sex, TESPN070, https://ec.europa.eu/ eurostat/databrowser/view/tespn070/default/ table?lang=en

13. Eurostat (2023a), Population unable to keep home adequately warm by poverty status, https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/ view/sdg_07_60/default/table?lang=en (dostęp: 25.01.2023)

14. GUS (2023), Komunikat Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego z dnia  13  stycznia 2023 r. w sprawie średniorocznego wskaźnika cen konsumpcyjnych nośników energii w 2022 r., https://stat.gov.pl/sygnalne/komunikatyi-obwieszczenia/lista-komunikatow-i-obwieszczen/ komunikat-w-sprawie-sredniorocznego-wskaznikacen-konsumpcyjnych-nosnikow-energii-w-2022roku,291,8.html (dostęp: 15.02.2023)

15. GUS (2023a), https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ ludnosc/ (dostęp: 19.02.2023)

16. GUS (2023b), https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ rachunki-narodowe/ (dostęp: 19.02.2023)

17. GUS (2023c), https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ ceny-handel/wskazniki-cen/ (dostęp: 19.02.2023)

18. GUS (2023d), https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ roczniki-statystyczne/, (dostęp: 19.02.2023)

19. Herbuś I. (2017), Ubóstwo energetyczne jako wzrastający problem współczesnych samorządów, „Zeszyty Naukowe Politechniki Częstochowskiej Zarządzanie”, nr 25 t. 2 s. 127–136

20. Hills J. (2012) Getting the measure of fuel poverty: final report of the Fuel Poverty Review. CASE report (72). Centre for Analysis of Social Exclusion, London School of Economics and Political Science, London, UK.

21. IEA 2023, https://www.iea.org/data-and-statistics, (dostęp: 15.02.2023)

22. Kachniarz M. red. (2019), Wsparcie działań dotyczących ochrony powietrza i ograniczania ubóstwa energetycznego w ramach regionalnego programu operacyjnego województwa śląskiego, FundEko https://www. ewaluacja.gov.pl/media/83730/Wsparcie_ UbostwoEnergSlaskie.pdf

23. Karpinska L., Śmiech S. (2020a), Conceptualising housing costs: The hidden face of energy poverty in Poland, Energy Policy, 111819

24. Karpinska, L., Śmiech, S. (2020). Invisible energy poverty? Analysing housing costs in Central and Eastern Europe. Energy Research & Social Science, 70, 101670

25. Karpińska, Śmiech (2021), Energetyczna bieda. Raport o gospodarstwach domowych ubogich energetycznie, Centrum Polityk Publicznych Uniwersytetu ekonomicznego w Krakowie, 5/2021

26. Komisja Europejska (2019), Czysta energia dla wszystkich Europejczyków, Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej

27. Komisja Europejska (2021), Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu EkonomicznoSpołecznego i Komitetu Regionów, „Gotowi na 55”: osiągnięcie unijnego celu klimatycznego na 2030 r. w drodze do neutralności klimatycznej, COM(2021) 550 final

28. Komisja Europejska, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów (2020), Fala renowacji na potrzeby Europy – ekologizacja budynków, tworzenie miejsc pracy, poprawa jakości życia (COM(2020) 662 final)

29. Ministerstwo Środowiska i Klimatu (2021), Bank dobrych praktyk. Przeciwdziałanie ubóstwu energetycznemu w Polsce, Warszawa

30. Ministerstwo Klimatu i Środowiska (2023), Dodatek elektryczny, https://www.gov.pl/web/ klimat/dodatek-elektryczny, (dostęp: 18.02.2023)

31. Ministerstwo Środowiska i Klimatu (2023a), Program Czyste Powietrze, https://czystepowietrze. gov.pl/, 19.02.2023

32. NIK (2021), Wdrażanie Programu Czyste Powietrze, https://www.nik.gov.pl/plik/ id,26690,vp,29488.pdf

33. Owczarek D., Miazga A. (2015), Ubóstwo energetyczne w Polsce – definicja i charakterystyka społeczna grupy, Fundacja Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa

34. Parlament Europejski (2009), Trzeci pakiet energetyczny przyjęty https://www.europarl. europa.eu/RegData/presse/pr_focus/2008/ PL/03A-DV-PRESSE_FCS(2008)06-16(31737)_ PL.pdf

35. Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej (2018), Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/2002 z dnia 11 grudnia 2018 r. zmieniająca dyrektywę 2012/27/UE w sprawie efektywności energetycznej (Dz.U. L 328 z 21.12.2018).

36. Parlament Europejski, Rada Unii Europejskiej i Komisja Europejska (2017), Europejski Filar Praw Socjalnych, https://commission.europa.eu/ system/files/2017-12/social-summit-europeanpillar-social-rights-booklet_pl.pdf

37. Przedworska K. (2020), Niezdolność do odpowiedniego ogrzania mieszkania w gospodarstwach domowych w Unii Europejskiej i krajach stowarzyszonych, Wiadomości Statystyczne, vol. 65, 49

38. PSE (2022), Plan rozwoju w zakresie zaspokojenia obecnego i przyszłego zapotrzebowania na energię elektryczną na lata 2023-2032, https://www.pse.pl/ documents/20182/291785a3-7832-4cb6-a5ae971d29024b82, (dostęp: 15.02.2023)

39. Pye, S., Dobbins, A., Baffert, C., Brajković, J., Deane, P., & De Miglio, R. (2017), Energy poverty across the EU: Analysis of policies and measures, In Europe’s Energy Transition, Academic Press.

40. Rynek Elektryczny 2023, https://www. rynekelektryczny.pl/moc-zainstalowana-fotowoltaikiw-polsce/#:~:text=Przeci%C4%99tna%20 wielko%C5%9B%C4%87%20nowej%20instalacji%20 pv,w%20jednostkach%20szt.&text=Od%20pocz%C4%85tku%202022%20roku%20 powsta%C5%82o,%C5%82%C4%85cznej%20 mocy%203842%2C35%20MW, (dostęp: 19.02.2023)

41. Stępniak A. (2016), Ubóstwo energetyczne, Instytut na rzecz Ekorozwoju, https://www.pine. org.pl/wp-content/uploads/pdf/ubostwo_energ_ inf_ps.pdf

42. Stępniak A., Tomaszewska 2014, Ubóstwo energetyczne a efektywność energetyczna, analiza problemu i rekomendacje, Fundacja In sty tut na rzecz Eko rozwoju, Warszawa.

43. SzamrejBaran I. (2016), Ranking krajów UE ze względu na ubóstwo energetyczne, „Gospodarka w praktyce i teorii”, nr 2(43)

44. Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o wspieraniu termomodernizacji i remontów oraz o centralnej ewidencji emisyjności budynków (Dz. U. z 2021 r. poz. 554, z późn. zm.)

45. Zgromadzenie Ogólne ONZ (2015), Przekształcamy nasz świat: Agenda na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030 (A/70/L.1)

Spis rysunków i tabel

Aneks

Grupy wyznaczone dla podzbiorów danych. Identyfikacja ubogich energetycznie na podstawie podwojonej mediany.

Emeryci i renciści:

Gospodarstwa z wyłączeniem emerytów i rencistów:

Grupa I Grupa I

Grupa II Grupa II

Miasta pow. 500 tys

Miasta średnie i małe

Grupa I

Grupa I

Grupa II

Grupa II

Wieś

Grupa I Grupa II

Grupa III

Sławomir Śmiech, Marta Ulbrych, Anna Goworek, Kornelia Kłopecka, Jan Ślusarek, Aleksandra Wiącek, Liliana Śmiech