Handel żywym towarem – przyczyny i skutki dla społeczności międzynarodowej by Warsaw Institute

— RAPORT SECJALNY —

30/01/2024

HANDEL ŻYWYM TOWAREM - PRZYCZYNY I SKUTKI DLA SPOŁECZNOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ DR JOANNA SIEKIERA

HANDEL Ż Y W YM TOWAREM - PRZ YCZ YNY I SKUTKI DL A SPOŁECZNOŚCI MIĘDZ YNARODOWEJ

Wokół trudnego, bo dotykającego podstawowych praw człowieka, jego wolności i godności, zagadnienia handlu żywym towarem obrosło wiele mitów. Jest to o tyle szkodliwe, iż z dużą dozą prawdopodobieństwa spotkaliśmy kiedyś ofiarę tego bezprawnego i niehumanitarnego procederu, jednakże wiedzeni ogólną, wybrakową wiedzą nie zrobiliśmy nic, aby pomóc drugiemu człowiekowi. Na pytanie, kim są przestępcy zajmujący się handlem ludźmi oraz kim są ich ofiary, większość ludzi przedstawi zdawkowy obraz nielegalnej prostytucji w Europie czy nielegalnego handlu organami na subkontynencie indyjskim. Jednakże taki obraz jest w zaledwie kilku procentach prawdziwy. Większość ofiar handlu ludźmi jest wykrywana w krajach, których są obywatelami. Ma to miejsce także w Polsce, w naszych miejscowościach, gdzie mieszkamy, w fabrykach, gospodarstwach rolnych. Liczba wykrywanych ofiar domowych wzrosła w ciągu ostatnich 15 lat, co jedynie ukazuje, jak intratnie przestawia się ten „czarny biznes”, a walka z nim poprzez systemowe rozwiązania na poziomie krajowym i międzynarodowym wciąż jest niewystarczająca. Kolejny mit, jaki ma się dobrze w naszym europejskim społeczeństwie to domniemanie, iż handel żywym towarem powodowany jest biedą, a zatem występuje przede wszystkim w państwach niskorozwiniętych, gdzie większość społeczeństwa żyje poniżej granicy ubóstwa. Tak jednak nie jest. Poza bowiem handlem na skalę krajową i regionalną, to właśnie bogate państwa są miejscami docelowymi wykrytych (wszak o niewykrytych trudno wspominać rzetelnie) ofiar handlu ludźmi. Dla przykładu Europa Zachodnia oraz Południowa wraz z krajami Bliskiego Wschodu odnotowują znaczny odsetek ofiar handlu ludźmi pochodzącymi z innych regionów.

Raport Specjalny

www.warsawinstitute.org

HANDEL Ż Y W YM TOWAREM - PRZ YCZ YNY I SKUTKI DL A SPOŁECZNOŚCI MIĘDZ YNARODOWEJ

tualatinoregon.gov

Protokół z Palermo Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 15 listopada 2000 r. nazywany jest potocznie Protokołem z Palermo. Co istotne, z punktu widzenia prawa międzynarodowego, Protokół został przyjęty w ramach Organizacji Rezolucją Zgromadzenia Ogólnego nr 55/25, aby następnie wejść w życie jako pierwszy na świecie prawnie wiążący instrument w walce z handlem ludźmi 25 grudnia 2003 r. 1

Art. 2 Protokołu z Palermo wymienia jego cele, którymi są: a) zapobieganie i zwalczanie handlu ludźmi, ze szczególnym uwzględnieniem handlu kobietami i dziećmi; b) ochrona i pomoc ofiarom takiego handlu, przy pełnym poszanowaniu przysługujących im praw człowieka; oraz c) rozwijanie współpracy pomiędzy Państwami-Stronami. Kolejna jednostka redakcyjna tekstu wskakuje na definicję: „handel ludźmi” oznacza werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osób z zastosowaniem gróźb lub użycia siły

1. Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 15 listopada 2000 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 18, poz. 160).

www.warsawinstitute.org

Raport Specjalny

HANDEL Ż Y W YM TOWAREM - PRZ YCZ YNY I SKUTKI DL A SPOŁECZNOŚCI MIĘDZ YNARODOWEJ

lub też z wykorzystaniem innej formy przymusu, uprowadzania, oszustwa, wprowadzania w błąd, nadużycia władzy lub wykorzystywania słabości, wręczenia lub przyjęcia płatności lub korzyści dla uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą, w celu wykorzystania. Wykorzystanie obejmuje, jako minimum, wykorzystanie prostytucji innych osób lub inne formy wykorzystania seksualnego, pracę lub usługę o charakterze przymusowym, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie albo usunięcie organów.

Sygnatariuszami Protokołu z Palermo jest 177 państw, a obecnie stronami aż 181 państw oraz 1 organizacja międzynarodowa (Unia Europejska), przy czym podpisały, ale nie ratyfikowały do swoich porządków prawnych, jedynie Kongo i Uganda. Kilka podmiotów, zgodnie z prawnomiędzynarodową zasadą suwerenności państw, zdecydowało się wprowadzić własne zastrzeżenia od obowiązywania umowy 2.

Elementy handlu żywym towarem Można wyróżnić trzy fundamentalne elementy handlu ludźmi, dzięki którym łatwiej zrozumieć mechanizmy rządzące tym zjawiskiem, a co za tym idzie także starać się im skutecznie i ostatecznie przeciwdziałać. Są to czyn, środki i powód. Czyn wskazuje na dzieło, co się stało. Handel żywym towarem polega na zwerbowaniu, przetransportowaniu, dostarczeniu, przyjęciu osoby bądź grupy osób. Działanie musi zatem obejmować zaangażowanie osób trzecich w proces „logistyki” czy „spedycji”. Środki, w jaki sposób dokonywany jest czyn, to metody użycia groźby czy siły, oszustwa, uprowadzenie, nadużycia władzy bądź innej formy wymuszenia. Wreszcie cel wskazuje, dlaczego uprawiany jest ten proceder. ZAWSZE POWODEM HANDLU LUDŹMI JEST WYKORZYSTANIE DRUGIEGO CZŁOWIEKA, co obejmuje prostytucję, pracę przymusową, niewolnictwo czy inne formy służebności 3.

W tym miejscu należy wskazać na istotną różnicę między handlem żywym towarem a szmuglowaniem (przemycaniem, przemytem) migrantów, gdzie oba te fenomeny funkcjonowały od dawna, jednak współczesny kryzys humanitarny w Europie połączył je dając intratne korzyści przestępcom – zarówno handlarzom ludziom, jak i szmuglerom, będącym coraz częściej jedną osobą. Bynajmniej nie jest to rozróżnienie naukowe czy analityczne sensu stricte, ale wpływa bezpośrednio na prace organów państwa, głównie organów ścigania. Otóż w przypadku, gdy ofiarami handlu ludźmi jest człowiek pochodzący zza granicy, tzw. bezpaństwowiec czy osoba nieposiadająca dokumentów (nie będę tu wskazywać na celowe pozbawienie dokumentów przez nią samą czy osoby zajmujące się ich „spedycją”), funkcjonariusze państwowi najczęściej zakładają, iż jest to nielegalny migrant. Za domniemaniem, że nie jest to ofiara przestępstwa handlu żywym towarem idzie kolejne (mylne) domniemanie, iż przestępca odpowiedzialny za

2. Por. United Nations Treaty Collections, Protocol to Prevent, Suppress and Punish Trafficking in Persons, Especially Women and Children, supplementing the United Nations Convention against Transnational Organized Crime, New York, 15 November 2000: https://treaties.un.org/ Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XVIII-12-a&chapter=18 (dostęp 9.01.2024). 3. Wiedza ta pochodzi z odbytych przez Autorkę certyfikowanych kursów NATO: Combatting Trafficking in Human Beings; Human Trafficking: Causes, Consequences, Counter-Strategies; Children and Armed Conflict.

Raport Specjalny

www.warsawinstitute.org

HANDEL Ż Y W YM TOWAREM - PRZ YCZ YNY I SKUTKI DL A SPOŁECZNOŚCI MIĘDZ YNARODOWEJ

przemyt migrantów jest „jedynie” szmuglerem, a nie handlarzem ludźmi, co wszak zwiększałoby powagę oraz karalność czynu. Wobec tego najczęściej też odchodzi się od wszczynania postępowania w sprawie handlu żywym towarem, co przekłada się na rozwój procederu, cierpienie ofiar i dalsze zarabianie przestępców żyjących na wolności. Reasumując, aby od różnić przemyt ludzi od handlu ludźmi wyróżnia się elementy transgraniczności (szmuglowanie wymaga przekroczenia

granicy państwa, handel żywym towarem może odbywać się także wewnątrz państwa), zgody (szmuglowanie odbywa się za zgodą, a raczej chęcią wyjazdu z państwa, podczas gdy przy procederze handlu element wolicjonalny ofiary nie istnieje) oraz wykorzystywania ludzi pozbawiając ich godnością (odbywa się ono jako motyw jedynie w przypadku handlu żywym towarem, podczas gdy przy szmuglowaniu osoby szmuglowane widzą szansę na lepsze życie dzięki zmianie miejsca).

Formy handlu ludźmi na podstawie raportu UNODC Najbardziej znanymi formami handlu żywym towarem są przymusowa praca, stosowana głównie względem mężczyzn oraz prostytucja - przede wszystkim względem kobiet. Jednak taki obraz rzeczy to jedynie wierzchołek góry lodowej. Owszem, zgodnie z raportem z 2022 r. przedstawionym przez Biuro Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości (United Nations Office on Drugs and Crime, UNODC) wciąż te dwie formy skierowane na odpowiednio wskazaną płeć są dominujące pod każdą szerokością geograficzną 4.

Odnośnie do płci, co wciąż pozostaje cechą wyróżniającą tak w sensie biologicznym, jak i roli kulturowej, jaką kobiety czy mężczyzna przyjmują w danym społeczeństwie, przeważająca większość przypadków ofiar handlu żywym towarem na świecie stanowią kobiety – prawie połowę, bo aż 46%. 20% przypadków to mężczyźni, 19% - dziewczynki (kobiety w wieku niższym niż 18 lat, zgodnie z postanowieniami Protokołu z Palermo, Art. 3(d)), 15% - chłopcy (mężczyźni w wieku poniżej 18 roku życia zgodnie z przyjętą nomenklaturą).

Dokument obejmuje 141 państw, a zawiera w sobie przegląd wzorców oraz dróg przepływu handlu ludźmi na poziomie globalnym, regionalnym i krajowym. Globalne spowolnienie liczby wyroków skazujących za śledzenie osób, malejące od 2017 r., uległo dalszemu przyspieszeniu w czasie pandemii COVID.

Dokładnie połowa wykrytych przypadków handlu żywym towarem dotyczyła wykorzystania seksualnego (przy czym pojęcie to obejmuje szeroki katalog nielegalnych usług, gdzie prostytucja jest jedną z nich, ale bynajmniej nie zamyka rejestru przestępstw seksualnych z wykorzystaniem ofiar i ich godności).

4. Biuro Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości: https://www.unodc.org/unodc/data-and-analysis/glotip.html (dostęp 9.01.2024).

www.warsawinstitute.org

Raport Specjalny

HANDEL Ż Y W YM TOWAREM - PRZ YCZ YNY I SKUTKI DL A SPOŁECZNOŚCI MIĘDZ YNARODOWEJ

United Nations, unodc.org

Raport Specjalny

www.warsawinstitute.org

HANDEL Ż Y W YM TOWAREM - PRZ YCZ YNY I SKUTKI DL A SPOŁECZNOŚCI MIĘDZ YNARODOWEJ

Drugie miejsca zajęła praca przymusowa (38%). Kolejne miejsca przypadło działalności przestępczej, m.in. rabunki, wymuszenia, wpływanie na zmianę zeznań przed organami ścigania czy działalność koruptogenna (6%), czwarte miejsce – żebranie (1.5%), piąte - przymusowe małżeństwa

(1%), i wreszcie formy mieszane – przymusowa praca fizyczna oraz świadczenie usług seksualnych (1%), poniżej progu procentowego znalazła się sprzedaż noworodków, usuwanie organów oraz inne/nieznane 5.

Przyczyny trwania procederu Zgodnie z danymi Międzynarodowej Organizacji Pracy (International Labour Organization, ILO) w 2016 r. aż 40,3 mln ludzi żyło w niewoli, w tym 24,9 mln zostało zmuszonych do nielegalnej, małopłatnej/bezpłatnej pracy, a 15,4 mln - do przymusowych małżeństw. Innymi słowy, dla ukazania ogromnej skali zjawiska, na każdy tysiąc osób na świecie przypada 5,4 ofiar współczesnego niewolnictwa. Co istotne, 1 na 4 ofiary tego niewolnictwa to dzieci. Spośród 24,9 mln osób zwerbowanych i przetransportowanych do w pracy przymusowej, 16 mln osób jest wyzyskiwanych w sektorze prywatnym. Mowa tu o pracach domowych, budowlanych czy rolniczych. Kolejno, aż 4,8 mln osób jest przymuszanych do pracy związanej z wykorzystywaniem seksualnym, a 4 mln osób pracuje przymusowo dla władz państwowych 6. Przestępstwo handlu żywym towarem nie bez przyczyny nosi w sobie zimny, kalkulacyjny człon „handel”, czyli biznes, działalność gospodarcza, zarabianie pieniędzy, pomnażanie profitów ekonomicznych, utrzymanie i rozszerzanie swojej pozycji na rynku, przewaga nad konkurencją, zdobywanie klienta, stałego i nienasyconego. Nie inaczej jest w przypadku handlu

ludźmi. Handlarze zarabiają co roku dziesiątki miliardów dolarów. Dopiero jednak w ostatnich latach handel ludźmi zaczął być postrzegany jako ważny problem bezpieczeństwa światowego. Powodzenie strategii przeciwdziałania zależy zatem od zrozumienia podstawowych przyczyn handlu ludźmi. W różnych regionach świata na wzrost wskaźników handlu ludźmi przyczyniają się wielorakie czynniki, co jest spowodowane cechami charakterystycznymi dla danych społeczeństw, jego demografią, poziomem edukacji, stanem gospodarczym, rozwojem technologicznym, kulturą prawną, w tym wartościami chronionymi, jak życie i godność ludzka. Najczęstszą przyczyną, dla której osoba staje się ofiarą handlu żywym towarem pozostaje ubóstwo. W tej kategorii wyróżnia się także specyficzny jej rodzaj, a mianowicie ubóstwo kobiece czy feminizacja ubóstwa (ang. feminization of poverty), gdzie obserwuje się ogromne pogłębiania nierówności w poziomie życia między mężczyznami i kobietami właśnie z przyczyn ich ról społecznych, dostępu do lub jego ograniczenia czy nawet uniemożliwienia edukacji, pracy zarobkowej, samodecydowania o stanie cywilnym czy posiadaniu dzieci. W wielu bowiem kulturach wciąż obowiązuje niski status kobiety, co przekłada

5. „Nieznane” to opcja dla tych z ofiar, które raportując przestępstwo boją się wskazać zarówno swoich oprawców, jak i charakter czy miejsce przymusowego pobytu oraz pracy. 6. Międzynarodowa Organizacja Pracy, Forced labour, modern slavery and human trafficking: https://www.ilo.org/global/topics/forced-labour/ lang--en/index.htm (dostęp 9.01.2024).

www.warsawinstitute.org

Raport Specjalny

HANDEL Ż Y W YM TOWAREM - PRZ YCZ YNY I SKUTKI DL A SPOŁECZNOŚCI MIĘDZ YNARODOWEJ

się na jej małą wartość w rodzinie, plemieniu, wspólnocie. Kolejną przyczyną stale rozwijającego się zjawiska handlu żywym towarem jest wysokie światowe zapotrzebowanie branży seksualnej, w tym wykorzystywanie seksualne dzieci. Przy przymusowej pracy o charakterze seksualnym wymienia się jako trzecią przyczynę wysoki popyt na tanią siłę roboczą. Wskazano we wcześniejszym fragmencie niniejszej pracy, iż nielegalną siłę roboczą wykorzystuje się w gospodarstwach domowych, wiejskich, na placach budowy, zakładach krawieckich, ale także w sektorze państwowym, w kopalniach, hutach, stoczniach, etc. Stąd bezpośrednio wynika czwarty czynnik - zwiększone zapotrzebowanie na dzieci płci męskiej, co wiąże się z handlem męskimi noworodkami, a nierzadko także i zabójstwem dziewczynek. Ludobójstwo noworodków płci żeńskiej, praktyka haniebna, dopuszczalna jest w pewnych kręgach kulturowych 7. Kolejna przyczyna jest także związana z pewnymi przyzwyczajeniami społecznymi, akceptowanymi w danych kulturach. Mowa o popycie na animacje dziecięce czy sporty dziecięce, gdzie za naczelny przykład podaje się dżokejów na wielbłądach (ang. camel jockeys) 8. Naczelną przyczyną handlu ludźmi pozostaje jednak ubóstwo. Samo pochodzi ono zaś z wielu czynników, które same w sobie stanowią kolejne, wymieniane przez międzynarodowe organizacje, bodźce do trwania tego straszliwego zjawiska. Są to niewielkie możliwości pracy czy nawet jej brak, w przypadku terenów podczas oraz po konflikcie zbrojnym, dotkniętych druzgocącymi klęskami naturalnymi, gdzie rządy upadłych czy upadających państw nie są w stanie poprawić

jakości życia ani zapewnić obywatelom podstawowej opieki, w tym dostępu do służby zdrowia czy edukacji. Dochodzimy w tym momencie do kolejnej przyczyny handlu ludźmi - niskiego poziomu wykształcenia, a często także i alfabetyzacji, zwykle u kobiet. Tu wskazuje się na ostatni, dający się jasno wyróżnić czynniki, a zatem tradycyjnie służalcza rola kobieca, funkcjonująca w wielu społeczeństwach, gdzie kobieta nie jest nawet świadoma, iż dochodzi względem niej do aktu niezgodnego z prawem. W swojej świadomości bowiem, żyjąc z obrazem swojej gorszej roli społecznej, nie odczuwa tragizmu sytuacji, w jakiej się znalazła. Właśnie ów element bezradności jest najczęściej wykorzystywany przez przestępców zajmujących się handlem żywym towarem. Według raportu UNODC ofiary stają się celem, gdy są bardziej podatne na zagrożenia, a zatem handlarze ludźmi z premedytacją, licząc na dochody, wykorzystują trudne warunku życiowe swoich przyszły ofiar. Mowa tu przede wszystkim o potrzebach ekonomicznych (51% przypadków), pochodzenie dzieci z rodzin dysfunkcyjnych (20%), emocjonalny związek z handlarzem (13%), choroby mentalne czy zaburzenia zachowania (10%), status migranta (10%), dzieci pozbawione opieki rodzicielskiej (9%), ograniczona edukacja czy nieznajomość języka obcego (6%) oraz fizyczna ułomność (3%). 9

7. Por. J. Siekiera, Polityka jednego dziecka w Chinach a ludobójstwo dziewczynek, „Fundacja Instytutu Prawa Ustrojowego”: https://ipu.org.pl/ polityka-jednego-dziecka-w-chinach-a-ludobojstwo-dziewczynek-dr-joanna-siekiera/ (dostęp 9.01.2024). 8. Caritas, Pakistan’s Child Camel Jockeys Get a Fresh Start: https://www.caritas.org/2010/06/pakistans-child-camel-jockeys-get-fresh-start/ (dostęp 9.01.2024). 9. Raport Biura Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości, op. cit.

Raport Specjalny

www.warsawinstitute.org

HANDEL Ż Y W YM TOWAREM - PRZ YCZ YNY I SKUTKI DL A SPOŁECZNOŚCI MIĘDZ YNARODOWEJ

Push and Pull Factors Na określenie motywów powodujących, zwiększających, a czasem i motywujących występowanie handlu żywym towarem, wykuto termin Push and Pull Factors (czynniki pchające i ciągnące). Czynniki pchające wskazują na te okoliczności, które zmuszają ludzi do opuszczenia domu, państwa, stanowią cały ten tragiczny obraz sytuacji indywidualnej, a często i społecznej, jaki zmusza osobę do szukanie innej drogi. Natomiast czynniki ciągnące to te zaś warunki, jakie zachęcają, ciągną, dodają nadzieję do poprawy swojego bytu. Tak więc czynnik ciągnący odnosi się do kraju, do którego dana osoba się przenosi (jest przymusowo przenoszona). Co zatem popycha w stronę udziału w handlu ludźmi? Jak wskazano we wcześniejszym fragmencie tekstu, w krajach pochodzenia wiele osób boryka się z trudnościami społeczno-ekonomicznymi, czyli znikomymi możliwościami zarabiania na życie. Ograniczenie legalnej migracji wraz z zachęcającymi możliwościami zatrudnienia za granicą sprawia, że obecni lub potencjalni migranci są narażeni na wykorzystanie przez przemytników i handlarzy, którzy obiecują lepsze życie. Gwałtowne konflikty, a tu naczelnym przykładem jest wojna w Bośni i Kosowie w latach 90., szczególnie sprzyjały i nadal sprzyjają handlowi ludźmi, ponieważ handlarze czerpią korzyści ze słabości państwa, chaosu i dezintegracji społecznej 10.

o charakterze społecznym, gospodarczym i politycznym. Pull factors o charakterze społecznym to związki rodzinne (chęć dołączenia do bliskich znajdujących się w innym państwie czy regionie), lepsze możliwości znalezienia partnera czy wzięcia ślubu (co dotyczy także terenów powojennych, względem kobiet, które nie mają za kogo wyjść za mąż czy byłych kombatantów-mężczyzn wracających z działań militarnych, których narzeczone wzięły ślub podczas ich nieobecności), zatrudnienie oraz lepsze warunki życia. Do gospodarczych czynników zalicza się liczne i różnorodne oferty pracy, także lepsze warunki bytowania, edukacja (zdobycie lub poszerzenie posianej wiedzy, przygotowanie do zawodu), istnienie przemysłu dającego miejsca pracy oraz opiekę socjalną, lepszą (czy w ogóle istniejącą) opiekę medyczną oraz bezpieczeństwo ekonomiczne. Wreszcie jako polityczne czynniki wskazuje się na polityczną, światopoglądową oraz religijną wolność, a także swobodę wraz z gwarancją ochrony prawnej. Tu należy pamiętać o idealizacji nowego miejsca, do którego mają się udać osoby wykorzystywane przez handlarzy żywym towarem bądź szmuglerów. Te ofiary pochodzą bowiem z tak złych warunków społeczno-ekonomicznych, doświadczają przemocy w domu czy miejscu przebywania, że wybór pozostawienia swojego dotychczasowego życia wydaje się racjonalnym ruchem, ostatnią szansą.

Wśród zaś czynników ciągnących wyróżnia się te 10. Balkan Insight, Wartime Sexual Violence in Bosnia: The Human Trafficking Connection: https://balkaninsight.com/2020/12/31/wartime-sexualviolence-in-bosnia-the-human-trafficking-connection/; Rada Europy, Preventing and Combating Trafficking in Human Beings in Bosnia and Herzegovina: https://www.coe.int/en/web/sarajevo/preventing-and-combating-trafficking-in-human-beings-in-bosnia-and-herzegovina (dostęp 9.01.2024).

www.warsawinstitute.org

Raport Specjalny

HANDEL Ż Y W YM TOWAREM - PRZ YCZ YNY I SKUTKI DL A SPOŁECZNOŚCI MIĘDZ YNARODOWEJ

Konflikty zbrojne Konf likty zbrojne zwiększają na różne sposoby podatność ludzi na stanie się ofiarami handlu żywym towarem, podczas gdy brak stabilności państwa, wszechogarniający chaos oraz nieefektywne organy ścigania jedynie sprzyjają powstawaniu grup przestępczych, funkcjonujących w ramach grup zbrojnych lub poza nimi, na obszarze powojennym. Państwa o niedemokratycznych rządach, głównie skorumpowanych, przy braku środków finansowych i personalnych do reagowania na przestępczość zapewniają handlarzom dogodną glebę do niehumanitarnej acz intratnej działalności. I tak tragiczną sytuację powojenną pogarsza fakt żałoby po zmarłym(ch) podczas konfliktu

zbrojnego, co zwiększa tylko podatność na przyjęcie pozornie dobrze wyglądającej pomocy z rąk handlarzy ludźmi. Niektóre ugrupowania zbrojne, tu nie ma znaczenia czy funkcjonujące w ramach struktur sił zbrojnych państwa czy jako grupy rebelianckie bądź partyzanckie, mogą wykorzystywać ludność cywilną do swoich celów 11. Mowa przede wszystkim o wykorzystywaniu seksualnym, w tym dzieci, przymusowych małżeństwach celem „produkcji kolejnego pokolenia bojowników/żołnierzy”, prowadzenia walk zbrojnych czy różnorakich form pracy przymusowej użytkowanej podczas działań wojennych jako kurierzy, tragarze, kucharze, sanitariusze, etc.

Konsekwencje handlu żywym towarem Należy jasno wskazać i podkreślać, iż handel ludźmi ma poważne konsekwencje dla jednostek, ich rodzin, społeczeństw, a wreszcie także i struktur politycznych (państw, regionalnych i globalnych organizacji międzyrządowych oraz pozarządowych). Humanitarne konsekwencje są najbardziej nagłośnione i oczywiste, odnoszą się bowiem do złamania godności osoby ludzkiej, a często także pozbawienia przez ludzi zdrowia fizycznego i psychicznego, a nierzadko i śmierci. Konsekwencją dla społeczeństwa jest współza-

leżny związek między handlem ludźmi a przestępczością. Pojawiają się tu bowiem destabilizacja słabych społeczeństw, korupcja, nepotyzm, ale także i wysokie ryzyko, że handel ludźmi zapewni terrorystom i rebeliantom znaczne dochody, zasili ich grupy zbrojne, zabezpieczy zdolności logistyczne (kucharze, tragarze, sanitariusze, etc.). Ofiary handlu ludźmi są poddawane różnym formy przemocy fizycznej, psychicznej i seksualnej. Wiele ofiar handlarzy ludźmi nie tylko

11. UNODC, Global Report on Trafficking in Persons 2018, Trafficking in Persons in the Context of Specific Armed Conflicts, Booklet 2 (United Nations publication, Sales No. E.19.IV.2), s. 23-24.

Raport Specjalny

www.warsawinstitute.org

HANDEL Ż Y W YM TOWAREM - PRZ YCZ YNY I SKUTKI DL A SPOŁECZNOŚCI MIĘDZ YNARODOWEJ

UN Photo, Martine Perret podlega odartemu z godności, poniżającemu traktowaniu, są one bite, torturowane, pozbawiane kończyn czy narządów, a nawet mordowane. Wcześniejsze odebranie czy zniszczenie dokumentów tożsamości nieczęsto uniemożliwia ustalenie, kim była ofiara, a także powiadomienie najbliższych o odnalezieniu i śmieci ich bliskich. W związku z wysokim stopniem zagrożenia wykorzystaniem seksualnym czy wręcz użyciem danej osoby jako przymusowego pracownika czy pracownicy seksualnej rośnie groźba chorób wenerycznych, w tym nieodwracalna niepłodność albo przeprowadzenie celowej, przymusowej i nielegalnej sterylizacji 12. Oprócz chorób przenoszonych drogą płciową, o zdrowie seksualne wykorzystywanych kobiet

nikt nie dba, co wiąże się z łatwością, szybkością oraz niskimi kosztami zastąpienia chorej ofiary inną osobą. Stąd nieplanowane ciąże są częste, powstaje kwestia zdrowia i opieki nad noworodkiem, choć jego losy są także przesądzone. Aborcje dokonywane są w niesterylnych warunkach, co odbija się na zdrowiu, a nierzadko i życiu kobiet. Trauma i depresja dziewczynek i kobiet jest niewyobrażalnie duża, co jest kolejnym czynnikiem popychającym je do popełnienia samobójstw. Ograniczony dostęp czy raczej jego brak do podstawowej opieki zdrowotnej czy prawnej to kolejna forma fizycznej i psychicznej przemocy stosowanej przez handlarzy ludźmi względem swoich ofiar. Wypadki przy pracy, spowodowa-

12. Cornell law School, Legal Information Institute, Women and Justice: Topics: Forced and early marriage, Forced sterilization, Gender violence in conflict, International law, Sexual violence and rape, Statutory rape or defilement, Trafficking in persons: https://www.law.cornell.edu/women-and-justice/topic/forced_sterilization; Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), Summary Report of the OSCE/ODIHR Conference on Forced and Coercive Sterilization of Roma Women: “Justice and Reparations for Victims” in the Czech Republic: https://www. osce.org/odihr/sterilization_report (dostęp 9.01.2024).

www.warsawinstitute.org

Raport Specjalny

HANDEL Ż Y W YM TOWAREM - PRZ YCZ YNY I SKUTKI DL A SPOŁECZNOŚCI MIĘDZ YNARODOWEJ

ne pracą ponad siły, podczas nienormowanego czasu pracy, z narażeniem zdrowia i życia ofiar są nagminne, nigdzie niezgłaszane, co wszak naprowadziłoby organy ściągania na przestępców. Handlarze ludźmi stosują groźby oraz siłę względem swoich ofiar, aby te nie zgłaszały przypadków utraty zdrowia czy wypadków podczas wykonywania przymusowej pracy, nawet gdy chodzi o poważne zabiegi medyczne. Groźby te skierowane są ponadto nie tylko do ofiar, ale także ich rodzin, co stanowi podwójną zaporę przed zgłoszeniem procederu handlu żywym towarem organom państwowym bądź organizacjom międzynarodowym. Na zakończenie należy wskazać na presję psy-

chiczną, pod jaką wkładają swoje ofiary handlarze. Mowa o prawdziwym czy wymyślonym długu. Najczęściej przestępcy wskazują na zaistniałą wierzytelność w postaci spłacenia wysokich kosztów pomocy przy czymś, transportu czy przeszmuglowania przez granicę, a następnie irracjonalnie podwyższają kwotę należną do uregulowania. Machina długu rozkręca się w praktycznie niemożliwy do spłacenia kiedykolwiek mechanizm. Wówczas to, co wiążę się z wykorzystywaniem seksualnym, handlarze sugerują sprzedaż małżonka dla innego klienta czy siebie samego, aby w ten sposób rozliczyć się finansowo z ofiarą. Jest to jednak mylny zabieg, a z rzekomego długu, dłużnik pada ofiarą przestępstwa przymusowego małżeństwa 13.

Podsumowanie Handel żywym towarem to ogromna tragedia nie tylko dla ofiar i ich rodzin, ale także dla całego społeczeństwa, wskazuje to na brak efektywnych rozwiązań prawnych (instytucjonalnych), ale często także brak podstawowej wiedzy czy empatii. Ignorancja sprawia, iż nie dociekamy, czy osoba żebrząca jest do tego zmuszana, kosztem niewolniczej pracy, głodu, kierowanych gróźb użycia siły czy przemocy fizycznej bądź seksualnej względem niej lub jej najbliższych. To samo dotyczy domów publicznych z pracownicami czy pracownikami seksualnymi, często znacznie poniżej 18 roku życia. Jak pokazują międzynarodowe raporty organizacji międzynarodowych, takich jak te, na które powołuje się autorka w niniejszej analizie, tj. ONZ, ILO, NATO, OBWE oraz Rada Europy,

proceder handlu ludźmi nie jest duchem minionej epoki, ale na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat się znacząco rozwinął. Handel uzależniony jest od popytu, a dopóki grupy kryminalne przestępczości zorganizowanej czy indywidualni przestępczy będą zarabiać na wymuszeniach względem osób, fenomen handlu żywym towarem będzie wciąż zjawiskiem powszechnym. Oczywiście grupy te nie mogłyby funkcjonować bez klientów. 14 Tu także bowiem nie brakuje mitów, jakże mylnych i źle działających na rozpowszechnianie rzetelnej wiedzy na temat handlu ludźmi, a co za tym idzie - na autentycznej i efektywnej pomocy jego ofiarom.

13. N. Jain, Forced marriage as a crime against humanity, “Journal of international criminal justice” 2008/6, s.1013-1032; Child, Early and Forced Marriage, A Multicountry Study: A Submission to the UN Office of the High Commissioner on Human Rights (OCHCR), 15 December 2013. 14. Zob. H.J. Clawson, N. Dutch, Case Management and The Victim of Human Trafficking: A Critical Service For Client Success, U.S. Department of Health and Human Services, Office of the Assistant Secretary for Planning and Evaluation, 2006; A. Di Nicola, A. Cauduro, M. Lombardi, P. Ruspini (red.), Prostitution and Human Trafficking: Focus on Clients, Springer 2009.

Raport Specjalny

www.warsawinstitute.org

HANDEL Ż Y W YM TOWAREM - PRZ YCZ YNY I SKUTKI DL A SPOŁECZNOŚCI MIĘDZ YNARODOWEJ

Autor: Dr Joanna Siekiera jest prawnikiem międzynarodowym, doktorem nauk o polityce publicznej. Pracuje jako doradca prawny i wykładowca w wielu instytucjach wojskowych: NATO, Amerykańskiej Piechocie Morskiej, siłach zbrojnych m.in. Finlandii czy Turcji. Skończyła postdoktorat na Uniwersytecie w Bergen w Norwegii oraz studia doktorskie w Uniwersytecie Wiktorii w Nowej Zelandii. Jest autorką 100 publikacji naukowych w kilku językach, 40 opinii prawnych dla polskiego Ministerstwa Sprawiedliwości oraz książki „Polityka regionalna na Południowym Pacyfiku”, a także redaktorką 7 monografii z zakresu prawa międzynarodowego, stosunków międzynarodowych i bezpieczeństwa.

www.warsawinstitute.org

Raport Specjalny

Warsaw Institute ul. Wilcza 9, 00-538 Warszawa, Polska +48 22 417 63 15 office@warsawinstitute.org

SFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO INSTYTUTU WOLNOŚCI - CENTRUM ROZWOJU SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO W RAMACH RZĄDOWEGO PROGRAMU ROZWOJU ORGANIZACJI OBYWATELSKICH PROO1A NA LATA 2018-2030.