RAPORT SPECJALNY: Państwo ukraińskie wobec Cerkwi prawosławnej lojalnej wobec Rosji

Prowadząc wojnę z Rosją, władze Ukrainy muszą jednocześnie radzić sobie z zagrożeniami wewnętrznymi, między innymi środowiskami i instytucjami związanymi z Moskwą, w dużym stopniu lojalnymi wobec Rosji, a nie Ukrainy. Biorąc pod uwagę działania podjęte na jesieni 2022 r. w Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego (UCP PM) można zauważyć, że władze wreszcie dostrzegły zagrożenie wynikające z dotychczasowego funkcjonowania tej instytucji kościelnej związanej z Moskwą. Operacje specjalne SBU w listopadzie i grudniu 2022 r. potwierdziły wiele z obaw dotyczących faktycznych intencji kierownictwa UCP PM i części jej hierarchów. Państwo zaostrzyło politykę wobec tego Kościoła, konkurencyjnego dla autokefalicznej i jednoznacznie związanej z Ukrainą i ukraińską państwowością

Cerkwi Prawosławnej Ukrainy (CPU). Na razie jednak prezydent

Wołodymyr Zełenski nie zdecydował się na radykalne decyzje, mimo że w przyszłości nie można wykluczyć nawet delegalizacji

UCP PM.

W dniu 7 stycznia głowa CPU, metropolita Epifaniusz, odprawił liturgię bożonarodzeniową w głównej świątyni Ławry Kijowsko-Peczerskiej – soborze Zaśnięcia Bogurodzicy. To symbol zmiany w polityce państwa wobec struktur prawosławia na Ukrainie. Z końcem roku bowiem ministerstwo kultury ogłosiło, że nie przedłuża z UCP PM umowy pozwalającej tej Cerkwi korzystać z obiektów Ławry, które de facto przekazano konkurencyjnej CPU. Taka decyzja wpisuje się w politykę zdecydowanych działań wobec Cerkwi związanej z Moskwą, rozpoczętą w listopadzie 2022 r. Niewątpliwie wynika to również z faktu, że prezydent Zełenski bierze pod uwagę opinię społeczną. Sondaże wskazują, że ponad połowa Ukraińców jest za delegalizacją UCP PM1. Cerkiew, postrzegana jako bastion wpływów rosyjskich na Ukrainie, po wybuchu wojny dla wielu stała się wręcz rosyjską agenturą i wrogą instytucją.

Podzielone prawosławie na Ukrainie

Ukraińska Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Moskiewskiego to jedna z postsowieckich struktur, dziedzictwo czasów panowania sowieckiego na Ukrainie i czasów jej rusyfikacji. Przez wszystkie dekady pozostawania Ukrainy w ramach ZSRR istniała też niezależna Cerkiew ukraińska na emigracji. Po uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości w 1991 r. jedynym prawosławnym Kościołem na terenie państwa była właśnie związana z Rosją UCPPM (52 diecezje, ok. 12 tys. parafii). Jednak już w 1992 r. oderwała się od niej część parafii, tworząc narodową, niezależną Cerkiew Prawosławną Ukrainy Patriarchatu Kijowskiego, CPU PK (35 diecezji, ok. 5 tys. parafii). Trzecią i zdecydowanie najmniejszą wspólnotą była wspomniana Ukraińska Autokefaliczna Cerkiew Prawosławna (UACP), będąca kontynuatorem tradycji ukraińskiego Kościoła prawosławnego na emigracji. Kanoniczna, a więc uznawana oficjalnie przez świat prawosławny, była tylko UCP PM.

Sytuacja zmieniła się dopiero kilka lat temu, gdy po agresji Rosji w 2014 r. władze ukraińskie zdecydowały się poprzeć starania PCU PK o uzyskanie autokefalii (niezależności wobec innych wspólnot religijnych), by przy okazji osłabić wpływy lojalnej wobec Moskwy UCP PM.

Wreszcie w 2019 r. patriarcha Konstantynopola

Bartłomiej, zwierzchnik wschodniego chrześcijaństwa, podpisał tomos nadający PCU PK autokefalię. Połączyła się z nią wspomniana UACP. W efekcie od tamtej pory na terenie Ukrainy funkcjonują autokefaliczna Prawosławna Cerkiew

Ukrainy (PCU), uznana przez Patriarchat Konstantynopola i wiele innych kościołów prawosławnych, oraz Ukraińska Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Moskiewskiego. Ani Rosyjska

Cerkiew Prawosławna, ani związana z nią osobą patriarchy Cyryla Ukraińska Cerkiew Prawosławna nie uznały autokefalii w Kijowie. UCP PM wciąż jednak pozostawała największą wspólnotą prawosławną na Ukrainie pod względem liczby parafii.

Przez pierwsze lata rządów prezydent Wołodymyr Zełenski nie widział w związanej z Moskwą ukraińskiej Cerkwi prawosławnej zagrożenia bezpieczeństwa państwa. Już kilka dni po inauguracji spotkał się ze zwierzchnikami Kościołów, w tym ze zwierzchnikiem UCP PM metropolitą Onufrym. Zełenski bardzo długo podchodził sceptycznie do autokefalicznej Cerkwi widząc w niej projekt polityczny swego poprzednika i rywala Petra Poroszenki. Ponadto najbliżsi współpracownicy nowego prezydenta, zwłaszcza szef Służby Bezpieczeństwa Ukrainy Iwan Bakanow oraz zastępca szefa biura prezydenta ds. polityki regionalnej Siergiej Trofimow. uchodzili za gorących zwolenników prawosławia w jego „kanonicznej, rosyjskiej wersji. Bakanow otwarcie przyznawał, że jest parafianinem UCPPM 2 Później Trofimow odszedł, a już po inwazji rosyjskiej zdymisjonowano Bakanowa (lipiec 2022 r.). Jednak nawet w pierwszych miesiącach wojny polityka państwa wobec UCP PM nie ulegała większym zmianom.

2 XII 2022 r., https://apostrophe.ua/ article/society/culture/2022-12-02/konets-moskovskogo-patriarhata-kak-vlast-udarila-po-filialu-fsb-v-ryasah/49263 [dostęp: 20 grudnia, 2022]

UCP PM w czasie wojny

Władze jakby nie zauważały, że zwierzchnik Patriarchatu Moskiewskiego błogosławi

zabijanie Ukraińców. A przecież UCP PM była podporządkowana Cyrylowi i podczas nabożeństw we wszystkich jej świątyniach modlono się również za niego. To, że od marca 2022

r. niektóre diecezje UCP odmówiły czczenia podczas liturgii imienia patriarchy Cyryla za wspieranie działań wojsk rosyjskich, była inicjatywą oddolną. Jednocześnie pojawiało się coraz więcej informacji o kolaboracji z Rosjanami ukraińskiego duchowieństwa podległego Patriarchatowi Moskiewskiemu. Wojna i szokujące doniesienia o kolejnych zbrodniach rosyjskich zmieniły stosunek Ukraińców do związanej z Moskwą Cerkwi prawosławnej. W marcu 2022

r. za zerwaniem więzów UCP PM z Moskwą opowiadało się 63 proc. badanych, a w kwietniu już 74 proc. W sierpniu z UCP PM identyfikowało się już tylko 4 proc. ankietowanych, natomiast z autokefaliczną CPU – 54 proc. 3

Presja rosła, przede wszystkim ze strony władz lokalnych, społeczeństwa i mediów, więc metropolita Onufry wykonał ruch, który miał zdjąć z podległej mu Cerkwi odpowiedzialność za zbrodnie Rosji na Ukrainie. Na soborze pod koniec maja 2022 r. UCPPM przyjęła zmiany w statucie mające podkreślać jej rzekomą niezależność od Moskwy (np. usunięcie z nazwy słów „Patriarchat Moskiewski”). Skrytykowano prowojenną postawę patriarchy Moskwy Cyryla i wyrażono ubolewanie z powodu wojny, jednak bez wyraźnego potępienia agresora. Jednocze -

śnie ponownie podważono kanoniczność autokefalii CPU i oskarżono ją o siłowe przejmowanie parafii. 29 maja 2022 r. metropolita Onufry podczas liturgii w Ławrze Kijowsko-Peczerskiej nie upamiętnił patriarchy Cyryla we właściwym porządku, a jedynie wymienił jego imię wśród zwierzchników wszystkich lokalnych Cerkwi prawosławnych na świecie.

Metropolita Epifaniusz, głowa autokefalicznej CPU, oświadczył, że sobór to tylko „pokazówka” i że UCP PM jest nadal wierna Cyrylowi, a ostatnie deklaracje to tylko chęć utrzymania wiernych. Rzeczywiście, nie opublikowano zmienionego statutu. Zmiany nie zostały też formalnie zatwierdzone przez odpowiednie organy rejestracyjne Ukrainy. Mimo to Cerkiew przestała używać w swojej nazwie odniesienia do Patriarchatu Moskiewskiego. Utrzymano jednak liturgiczną komunię z Rosyjską Cerkwią Prawosławną. Znawcy prawa kościelnego zwracają uwagę na nietypowość tej sytuacji, gdyż nie ogłoszono oficjalnie autokefalii, czyli niezależności UCP. Dwuznacznie wyglądały też podejmowane przez UCP próby przerzucenia odpowiedzialności za rozpętanie wojny na CPU i na byłego prezydenta Petra Poroszenkę, za czasów którego CPU otrzymała tomos o autokefalii. Według UCP właśnie to wydarzenie było jedną z przyczyn rosyjskiej inwazji na Ukrainę 4.

Wydawało się jednak, że po wiosennym soborze, na którym UCP ogłosiła, że zerwała więzi z Moskwą, państwo uznało problem za rozwią-

2023 r., https://www svoboda org /a/ induljgentsiya - na - ubiystvo - voyna - i -tserkovj - v -anneksirovannom - krymu/32227598.html [dostęp: 28 stycznia, 2023].

3. J. Rogoża, P. Żochowski, Kijów kontra Kościół Prawosławny Patriarchatu Moskiewskiego, Ośrodek Studiów Wschodnich, 1 XII 2022 r., https:// www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2022-12-01/kijow-kontra-kosciol-prawoslawny-patriarchatu-moskiewskiego [dostęp: 28 stycznia, 2023].

PAŃSTWO UKRAIŃSKIE WOBEC CERKWI PRAWOSŁAWNEJ LOJALNEJ WOBEC ROSJI

CERKIEW PRAWOSŁAWNA UKRAINY JEDNOZNACZNIE WSPIERA PAŃSTWO UKRAIŃSKIE W WOJNIE Z ROSJĄ. ŹRÓDŁO: ПРЕДСТОЯТЕЛЬ ПРОВІВ ЗУСТРІЧ З НАЧАЛЬНИКОМ СЛУЖБИ ВІЙСЬКОВОГО КАПЕЛАНСТВА ЗСУ, ПРАВОСЛАВНА ЦЕРКВА УКРАЇНИ, HTTPS://WWW.POMISNA.INFO/UK/VSI-NOVYNY/PREDSTOYATEL-PROVIV-ZUSTRICH-Z-NACHALNYKOMSLUZHBY-VIJSKOVOGO-KAPELANSTVA-ZSU/ [DOSTĘP: 29 STYCZNIA, 2023].

zany. Co więcej, różne instytucje państwowe, w tym także SBU, pomagały wręcz UCP utrzymywać dochody i zapobiegać przekierowaniu ich – choćby z duchownymi i wiernymi – do Cerkwi autokefalicznej 5. Niewykluczone, że istniało wtedy jakieś niepisane porozumienie władzy z UCP na zasadzie „wy zrywacie z Moskwą, a my pomagamy wam przetrwać na Ukrainie”. Jednak wielu wiernych i duchownych „głosowało nogami”, widząc zachowanie Cerkwi pod wodzą Onufrego. Właśnie na terenach Ukrainy, gdzie ta Cerkiew dominuje, dochodzi do najokrutniejszych zbrodni Rosjan i największych zniszczeń oraz ofiar wśród ludności cywilnej. Przed wojną takie obwody jak charkow-

były bastionem UCP PM. Dziś wielu duchownych i wiernych – odczuwszy na własnej skórze rosyjskie okrucieństwa – zerwało z Cerkwią wciąż lojalną wobec Moskwy. Tylko w pierwszych trzech miesiącach wojny na stronę PCU przeszło ok. 400 parafii UCP. Potem, wraz z wyzwalaniem kolejnych terenów, prorosyjska Cerkiew traciła kolejnych wiernych i parafie. Jednocześnie UCP PM straciła też inny ważny region. Diecezje na anektowanym Krymie, które po 2014 r. pozostawały częścią UCP PM, latem 2022 r. przeszły pod bezpośredni zarząd Patriarchatu Moskiewskiego.

AUTOKEFALICZNA

ŹRÓDŁO: G. KUCZYŃSKI, UKRAIŃSKI KONTRWYWIAD UDERZYŁ W PROROSYJSKĄ CERKIEW. SĄ SANKCJE, BĘDZIE DELEGALIZACJA?, I.PL, DECEMBER 3, 2022., HTTPS://I.PL/UKRAINSKI-KONTRWYWIAD-UDERZYL-W-PROROSYJSKA-CERKIEW-SA-SANKCJE-BEDZIEDELEGALIZACJA/AR/C1-17097035 [ACCESSED: JANUARY 29, 2023].

Zmiana polityki państwa

wobec UCP PM

Nowy szef SBU, następca przychylnego UCP Bakanowa, Wasyl Maljuk już w swoim pierwszym wywiadzie prasowym nazwał UCP PM „idealnym środowiskiem do funkcjonowania agentury wroga”. Wtedy też zaczęły się pierwsze akcje SBU w obiektach lojalnej wobec Moskwy Cerkwi. Maljuk stwierdził pod koniec października 2022 r., że od początku inwazji przeciwko duchownym UCP wszczęto 23 sprawy karne,

a ponad 30 duchownym przedstawiono zarzuty – „od klasycznych agentów realizujących głęboki wywiad po banalnych naprowadzających ogień artyleryjski w sutannach” 6.

Skoordynowane potężne uderzenie kontrwywiadu nastąpiło dopiero 22 listopada 2022 r., gdy SBU wspierana przez policję i Gwardię Narodową rozpoczęła szeroko zakrojoną, trwającą kilkana-

6. G. Kuczyńsk i, Ukraiński kontrwywiad uderzył w prorosyjską Cerkiew. Są sankcje, będzie delegalizacja?, i.pl, 3 XII 2022 r., https://i.pl/ukrainskikontrwywiad-uderzyl-w-prorosyjska-cerkiew-sa-sankcje-bedzie-delegalizacja/ar/c1-17097035 [dostęp: 29 stycznia, 2023].

ŹRÓDŁO: G. KUCZYŃSKI, UKRAIŃSKI KONTRWYWIAD UDERZYŁ W PROROSYJSKĄ CERKIEW. SĄ SANKCJE, BĘDZIE DELEGALIZACJA?, I.PL, 3 GRUDNIA, 2022., HTTPS://I.PL/UKRAINSKI-KONTRWYWIAD-UDERZYL-W-PROROSYJSKA-CERKIEW-SA-SANKCJE-BEDZIEDELEGALIZACJA/AR/C1-17097035 [DOSTĘP: 29 STYCZNIA, 2023].

ście dni, operację wymierzoną w UCP PM. Wśród przeszukanych obiektów były nie tylko budynki na terenie Ławry Kijowsko-Peczerskiej, lecz także wiele nieruchomości klasztornych i diecezjalnych na Wołyniu, w Galicji i na terenach Zakarpacia. W dniu 2 grudnia SBU przeszukała monastery i cerkwie należące do UCP PM w obwodach zakarpackim, żytomierskim i rówieńskim. Kilka dni wcześniej SBU wkroczyła też do monasteru Świętej Trójcy w Korcu oraz do obiektów diecezji sarneńskiej i poleskiej UCP PM w obwodzie rówieńskim.

Przeszukano w sumie 350 budynków cerkiewnych, w których znaleziono mnóstwo prorosyjskiej literatury, ponad 150 tys. dolarów,

dokumenty potwierdzające rosyjskie obywatelstwo hierarchów oraz instrukcje odprawiania nabożeństw w duchu prorosyjskim 7. Duchowni UCP PM mieli dezinformować wiernych na temat sytuacji na froncie, otrzymali nawet z Rosji instrukcje odprawiania liturgii po rozpoczęciu inwazji – takie informacje podała SBU po serii przeszukań i przesłuchaniu wielu duchownych i świeckich pracowników Cerkwi.

Jak oświadczyła SBU, na terenie przeszukanych obiektów przebywali też cudzoziemcy, w tym obywatele Rosji. Niektórzy z nich nie mieli oryginałów dokumentów tożsamości, a jedynie kopie albo paszporty Ukrainy ze śladami podróbek i uszkodzeń. Wykryto także prorosyjską literatu-

7. J. Rogoża, P. Żochowski, Kijów kontra Kościół Prawosławny

ŹRÓDŁO: ВІДБУЛОСЬ ПРЕДСТАВЛЕННЯ НОВОГО ЄПАРХІАЛЬНОГО АРХІЄРЕЯ, ІВАНО-ФРАНКІВСЬКА ЄПАРХІЯ, 11 GRUDNIA,

rę, w tym propagującą „ruski mir”. Według SBU była ona wykorzystywana podczas nauczania w seminariach i szkołach parafialnych 8. Jeszcze 10 grudnia SBU wkroczyła do Monasteru Pokrowskiego w centrum Charkowa i do 14 innych klasztorów i świątyń w obwodzie charkowskim. Znaleziono prokremlowską literaturę i gotówkę w różnych walutach, w tym rosyjskich rublach 9.

Szeroko zakrojone działania SBU pokazały, że w rzeczywistości żadne zerwanie więzi z Moskwą na majowym soborze nie miało miejsca. Staranniej je tylko ukrywano. Wydaje się, że kierownictwo UCP PM tym bardziej było zaskoczone operacjami SBU, bo zakładało, że ma niepisany „układ o nieagresji” z władzami państwowymi. UCP PM apelowała wówczas, by „nie wzniecać wewnętrznej wojny” i twierdziła, że oskarżenia o kolaborację wysunięte wobec niektórych duchownych są „nieudowodnione i bezpodstawne”.

8. G. Kuczyński, Ukraiński kontrwywiad

Pierwszym szokiem było wkroczenie kontrwywiadu do obiektów eparchii czerniowiecko-bukowińskiej na zachodzie Ukrainy, kompromitujące – pod kątem homoseksualizmu – zdjęcia szybko wypłynęły do internetu. Obyczajowy skandal, zgodnie z intencją władz, uderzył w UCP PM mocniej niż najcięższe oskarżenia o kolaborację. W centrum skandalu znalazł się archimandryta Nikita (Storożuk), protegowany zwierzchnika UCP PM, metropolity kijowskiego Onufrego. Ten jednak się nie wystraszył. Po dwóch tygodniach Nikita awansował na biskupa eparchii iwano-frankowskiej i kołomyjskiej 10. To wskazuje, że kierownictwo UCP PM zamierza walczyć do końca.

9. Ukraine’s SBU Conducts More Raids At Churches Formerly Under Moscow’s Jurisdiction, Radio Free Europe, 10 XII 2022 r., https://www.rferl. org/a/ukraine-sbu-raids-churches-moscow-jurisdiction/32170873.html [dostęp: 28 stycznia, 2023].

жизнь, 12 XII 2022 r., https://pravlife.org/ru/content/novyy-arhierey-predstavlen-pastve-ivano-frankovskoy-eparhii-upc [dostęp: 20 stycznia, 2023].

BISKUP NIKITA (W ŚRODKU) STANĄŁ NA CZELE EPARCHII IWANO-FRANKOWSKIEJ I KOŁOMYJSKIEJ

2022, HTTPS://IVANO-FRANKIVSK.CHURCH.UA/2022/12/11/VIDBULOS-PREDSTAVLENNYA-NOVOGO-JEPARXIALNOGO-ARXIJEREYA/ [DOSTĘP: 28 STYCZNIA, 2023]

ZIMOWY WIDOK NA ŁAWRĘ KIJOWSKO-PECZERSKĄ

ŹRÓDŁO: ВИДЫ ЗИМНЕЙ ЛАВРЫ, СВЯТО-УСПЕНСКАЯ КИЕВО-ПЕЧЕРСКАЯ ЛАВРА, HTTPS://LAVRA.UA/GALLERY/ZIMNYAYA-LAVRA/ [DOSTĘP: 29 STYCZNIA, 2023].

Ostry kurs Zełenskiego

Konsekwencją działań służb specjalnych były decyzje podjęte przez najważniejsze organy państwa pod koniec grudnia 2022 r., także te symboliczne. Najpierw prezydent podpisał dekret zatwierdzający decyzję Rady Bezpieczeństwa Narodowego i Obrony o nałożeniu sankcji na prominentne postacie UCP, w tym metropolitę Pawła 11.

Rada Bezpieczeństwa Narodowego i Obrony Ukrainy poleciła też rządowi przedłożenie parlamentowi projektu ustawy zakazującej działal-

ności „powiązanych z Rosją” organizacji religijnych w kraju. Takie plany ogłosił Zełenski. Nowy projekt ustawy na ten temat znalazł większe zrozumienie wśród ustawodawców i został już zatwierdzony przez odpowiednią komisję Rady Najwyższej 12. W dniu 27 grudnia 2022 r. Sąd Konstytucyjny orzekł, że ustawa, zgodnie z którą organizacje kościelne podporządkowane ośrodkom rządzącym w państwie-agresorze (za takie państwo na Ukrainie uznaje się Rosję)

11. УКАЗ ПРЕЗИДЕНТА УКРАЇНИ №863/2022, Офіційне інтернет - представництво Президента України, https://www.president.gov.ua/ documents/8632022-45265 [dostęp: 20 stycznia, 2023].

12. Н. Берг, Индульгенция на убийство...

powinny w swojej nazwie zaznaczać ten związek, jest zgodna z konstytucją. UCP PM odpowiedziała, że ta ustawa jej nie dotyczy, ponieważ jej centrum religijne, jak również wszystkie organy zarządzające, znajdują się w Kijowie 13.

Jednak sekretarz Rady Bezpieczeństwa Narodowego i Obrony Ołeksij Daniłow wezwał UCP PM do oficjalnego uznania swych związków z Moskwą lub zerwania z nią wszelkich więzi i potępienia Władimira Putina oraz patriarchy Cyryla. To była reakcja na apel namiestnika Ławry Kijowsko-Peczerskiej – metropolity Pawła – skierowany do prezydenta Zełenskiego o przedłużenie umowy o dzierżawie świątyń na obszarze kompleksu oraz na wspomnianą decyzję Sądu Konstytucyjnego Ukrainy. „Nie mieszamy się do polityki czy gospodarki. Prosimy tylko, by Bóg uchował nasz Kościół w państwie” – powiedział metropolita Paweł 14.

„Jeśli ukrywacie swoją przynależność do Patriarchatu Moskiewskiego, swoje związki z ludźmi, którzy modlą się na terytorium Rosji o to, aby nas zabili rosyjscy żołnierze, co więcej błogosławią ich, abyśmy zostali zabici, to jak możecie w ogóle spojrzeć Ukraińcom w oczy? Nie macie związków z Rosją, to oficjalnie się odetnijcie od niej” – powiedział Daniłow, dodając, że jeśli UCP PM chce pokazać swą niezależność od Moskwy, to powinna nazwać Putina i Cyryla „szatanami” 15.

Ministerstwo kultury nie przedłużyło umowy z UCP PM i poinformowało, że CPU otrzymała zgodę na odprawienie nabożeństwa w prawosławne Boże Narodzenie w głównej świątyni Ławry Kijowsko-Peczerskiej – soborze Zaśnięcia Bogurodzicy. Ławra Kijowsko-Peczerska to najważniejszy ośrodek prawosławia na ziemiach ukraińskich – wielki zespół klasztorny i cenny zabytek, wpisany na listę UNESCO. Od lat 60. XX w. ma status muzeum, choć po 1990 r. wrócili tam mnisi prawosławni. Ławra należy do państwa, zarządza nią ministerstwo kultury. W 2013 r., za rządów prorosyjskiego prezydenta Wiktora Janukowycza, ówczesny rząd przekazał UCP PM w użytkowanie łącznie 79 budynków i obiektów w tzw. dolnej Ławrze. Obecny rząd wycofał się z tego porozumienia z końcem 2022 r.

менять не собираются, Украинская правда, 27 XII 2022 r., https://www. pravda.com.ua/rus/news/2022/12/27/7382628/ [dostęp: 28 stycznia, 2023].

14. Обращение к Президенту Украины по поводу соборов Верхней Лавры, Свято -Успенская Киево -Печерская Лавра, 28 XII 2022 r., https:// lavra.ua/obrashhenie-k-prezidentu-ukrainy-po-povodu-soborov-verhnej-lavry/ [dostęp: 28 stycznia, 2023].

15. Секретарь СНБО Украины призвал УПЦ откреститься от Путина-”сатаны ” , Радио Свобода, 28 XII 2022 r., https://www.svoboda. org/a/sekretarj-snbo-ukrainy-prizval-upts-otkrestitjsya-ot-putina--satany-/32196778.html [dostęp: 20 stycznia, 2023].

ŹRÓDŁO: ŹRÓDŁO: PATRIARCH KIRILL AWARDED ORDER OF ST ANDREW THE APOSTLE THE FIRST-CALLED, PRESIDENT OF RUSSIA, 20 XI 2021 R., HTTP://EN.KREMLIN.RU/CATALOG/PERSONS/445/EVENTS/67150 [DOSTĘP: 29 STYCZNIA, 2023].

Rosja będzie bronić UCP PM

Dla Rosji lojalna Cerkiew prawosławna to jedno z narzędzi utrzymania wpływów na Ukrainie. Nic dziwnego, że po ostatnich ruchach państwa ukraińskiego Moskwa próbuje kontratakować. Na jej wniosek Rada Bezpieczeństwa ONZ zdecydowała się pochylić nad kwestią ukraińskiego prawosławia. Już wcześniej Moskwa sięgała po instrument religijny, by destabilizować Ukrainę, robi to również w ten sposób. Należy przy tym pamiętać, że rzekome represje wobec „jedynej kanonicznej Cerkwi” na Ukrainie to jeden z for-

malnych powodów rozpoczęcia inwazji 24 lutego 2022 r. Moskwa próbuje przedstawić działania państwa ukraińskiego międzynarodowej opinii publicznej jako dowód autorytarnego charakteru władz w Kijowie i wręcz zamach na demokrację. W swoim wystąpieniu reprezentujący Rosję w ONZ Wasilij Nebenzia oświadczył, że „Rosja ma wiedzę o przygotowaniach do pełnej likwidacji na Ukrainie kanonicznej UCP” 16.

Za kalkulacjami Kijowa odnośnie do dalszej strategii wobec UCP PM mogą stać obawa przed międzynarodowymi reakcjami oraz chęć uniknięcia dostarczenia Moskwie użytecznego instrumentu wojny informacyjnej z Ukrainą. Fala przeszukań z listopada i grudnia 2022 r. nie dotknęła najważniejszych i najbardziej prorosyjskich dostojników UCP PM, choćby stojącego na czele eparchii tulczyńskiej (obwód winnicki) metropolity Jonatana. Wydaje się, że celem państwa jest stopniowe osłabianie wizerunku UCP PM, do momentu aż część hierarchii zerwie faktycznie z Moskwą i być może nawet połączy się z autokefaliczną CPU.

Już w marcu 2022 r. do Rady Najwyższej wpłynęły dwie inicjatywy ustawodawcze postulujące zakazanie działalności UCP PM i konfiskatę jej majątku. Projekty te pozostają jednak „zamrożone”. Są swego rodzaju straszakiem na obecne kierownictwo z Onufrym na czele. Ważnym krokiem władz, wskazującym na radykalny zwrot w polityce wobec UCP PM, jest też zmiana na stanowisku szefa Państwowej Służby Ukrainy ds. Polityki Etnicznej i Wolności Sumienia (DESS) 17. Pod koniec grudnia został

nim Wiktor Jelenski. Jego kompetencje jako religioznawcy i specjalisty od polityki kościelnej nie budzą wątpliwości. Przez całą swoją karierę polityczną promował ideę likwidacji wpływów Patriarchatu Moskiewskiego na Ukrainie. Związany był z obozem Arsenija Jaceniuka, ale mimo wszystkich różnic ideologicznych dogadał się z Zełenskim. Dostał nominację, zapewne przedstawiwszy prezydentowi jasną koncepcję wyrugowania z Ukrainy wpływów Patriarchatu Moskiewskiego (czyli Kremla). Czy przewiduje ona likwidację UCP PM? Mimo wszystko to byłby bardzo drastyczny krok. Opcja atomowa. Wydaje się więc raczej, że chodzi o innego rodzaju strategię. Może ona zakładać zarówno eliminację jawnie prorosyjskich duchownych i ośrodków UCP, jak też próby finansowanego zdyscyplinowania tej Cerkwi, by faktycznie zerwała z Moskwą. Można oczekiwać też wprowadzenia zakazu funkcjonowania najbardziej prorosyjskich ośrodków cerkiewnych na podstawie decyzji administracyjnych, wydanych po zebraniu dowodów na wrogą działalność.

PAŃSTWO UKRAIŃSKIE WOBEC CERKWI PRAWOSŁAWNEJ

LOJALNEJ WOBEC ROSJI

Autor: Grzegorz Kuczyński

Grzegorz Kuczyński ukończył historię na Uniwersytecie w Białymstoku i specjalistyczne studia wschodnie na Uniwersytecie Warszawskim. Ekspert ds. wschodnich, przez wiele lat pracował jako dziennikarz i analityk. Jest autorem wielu książek i publikacji dotyczących kuluarów rosyjskiej polityki.

Warsaw Institute ul. Wilcza 9, 00-538 Warszawa, Polska +48 22 417 63 15 office@warsawinstitute.org

© COPYRIGHT 2023 Warsaw Institute

Opinie zawarte w niniejszej publikacji odzwierciedlają wyłącznie poglądy autorów.

SFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO INSTYTUTU WOLNOŚCI - CENTRUM ROZWOJU SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO W RAMACH RZĄDOWEGO