RAPORT SPECJALNY: Dezinformacja rosyjska przeciwko Polsce i Ukrainie

Rosja wykorzystuje dezinformację jako narzędzie polityki zagranicznej od lat, a Polska i Ukraina należą do państw, które są szczególnie narażone na działania dezinformacyjne Kremla. Rosja stara się w ten sposób dyskredytować oba państwa na arenie międzynarodowej oraz osłabiać stosunki polsko-ukraińskie. Rosyjscy propagandyści stosują różne metody i techniki wprowadzania w błąd. Dezinformacja rosyjska dotyczy wielu tematów i często bazuje na emocjach. Stanowi zagrożenie zarówno dla Polski, jak i Ukrainy. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie głównych rosyjskich narracji dezinformacyjnych wymierzonych w Polskę i Ukrainę oraz metod wykorzystywanych przez rosyjskich propagandystów.

ŹRÓDŁO: SHUTTERSTOCK

Dezinformacja jako narzędzie polityki zagranicznej Rosji

Dezinformacja stosowana jest przez Rosję od lat jako narzędzie polityki zagranicznej, wykorzystywane do realizacji celów politycznych, zwiększania wpływów oraz osłabiania wrogów. Swoje korzenie ma w propagandzie Związku Radzieckiego, choć obecne działania dezinformacyjne są prowadzone w inny sposób, a dzięki wykorzystaniu internetu oraz mediów społecznościowych mogą być znaczenie skuteczniejsze. Na przestrzeni ostatnich lat działania dezinformacyjne Rosji ewaluowały od strategii 4D (ang. Dismiss, Distort, Distract, Dismay) do taktyk opartych na nowych technologiach 1 .

Obecnie rosyjska propaganda w dużej mierze bazuje na wykorzystaniu mediów społecznościowych oraz fałszywych kont. Ważną rolę odgrywają także trolle i boty, które rozprzestrzeniają zmanipulowane przekazy w Internecie. W

Rosji są tworzone nawet specjalne tzw. fabryki trolli, zatrudniające ludzi, których celem jest publikowanie określonych treści w sieci. Najwięk-

sza taka fabryka działa w Petersburgu 2 . Ponadto Rosja inwestuje duże środki w działania portalu Sputnik czy wielojęzycznej telewizji RT, a także Rosyjskiej Agencji Prasowej TASS. Nieprawdziwe informacje są rozprzestrzeniane także na różnych mniejszych portalach informacyjnych. Często ta sama informacja pojawia się na wielu portalach, tak aby zwiększyć jej wiarygodność i zasięgi. Portale te działają w różnych państwach, a treści są tam publikowane w lokalnych językach. Po wybuchu wojny w Ukrainie działalność tego typu prorosyjskich portali w państwach europejskich została ograniczona, a niektóre z nich zablokowano. Nieprawdziwe informacje rozprzestrzeniane są także przez rosyjskich polityków w ich wypowiedziach medialnych.

Cele rosyjskiej dezinformacji różnią się w zależności od państwa i instytucji, przeciwko którym są skierowane. Istnieją jednak ogólne cele, takie jak przywrócenie rosyjskiej dominacji w postsowieckiej strefie wpływów, niszczenie wpływu

1. A. Pellegatta, Disinformation from Russia: Kremlin info-ops in Europe, Italian Institute for International Political Studies, 3 VI 2020, https://www.ispionline.it/en/pubblicazione/disinformation-russia-kremlin-info-ops-europe-26796.

2. X. Kurowska, A. Reshetnikov, Russia’s trolling complex at home and abroad, European Union Institute for Security Studies, 2018, s. 27.

zachodnich wartości demokratycznych, instytucji i systemów w celu stworzenia policentrycznego modelu świata oraz zwiększanie wpływów politycznych, gospodarczych i wojskowych Rosji na całym świecie. To, jak istotną rolę odgrywa dezinformacja w polityce zagranicznej Rosji, podkreślił m.in. rosyjski teoretyk wojny informacyjnej

Igor Panarin, profesor Akademii Dyplomatycznej rosyjskiego MSZ, który stwierdził, że sukces planów geopolitycznych jest od dawna związany z wygraną w wojnie informacyjnej 3 .

Rosyjska dezinformacja jest kierowana do różnych grup i w odniesieniu do każdej ma różne cele. W zakresie dezinformacji wymierzonej w Polskę i Ukrainę najważniejsze są następujące grupy docelowe:

z społeczeństwo rosyjskie,

z społeczeństwo ukraińskie,

z społeczeństwo polskie,

z społeczeństwa zachodnie.

Metody działania

Rosyjscy propagandyści wykorzystują różne metody wprowadzania w błąd. Podstawową są narracje wielowektorowe, dotyczące poszczególnych tematów, które powtarzają się regularnie 4 . Istotną cechą rosyjskiej dezinformacji jest ciągłość działania, co oznacza, że dana narracja

dezinformacyjna jest przekazywana regularnie w różnych formach, tak aby zapadła w pamięci odbiorcy. W krótkich komunikatach często zawiera się informacje w sposób nacechowany emocjonalnie, zazwyczaj bez podawania źródła. Komunikaty te mają wywoływać określoną

3. O. Wasiuta, S. Wasiuta, Kremlowska dezinformacja w Internecie i reakcja społeczeństw zachodnich, „Przegląd Geopolityczny” 2020, nr 34, http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-fa9f1fc7-ca37-4e98-b76f-d7d08d86d7cb/c/XXXIV-07-Wasiuta2.pdf, s. 139.

4. Wojna informacyjna w Internecie. Przeciwdziałanie prokremlowskiej dezinformacji w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, Centrum Stosunków Międzynarodowych, 2017.

ŹRÓDŁO: SHUTTERSTOCK

reakcję oraz zniekształcać postrzeganie wydarzeń przez odbiorców. Inną metodą są nieprawdziwe albo zmanipulowane tytuły artykułów, które nie korespondują z tekstem. Metoda ta zakłada, że większość odbiorców nie przeczyta go w całości, a informacje pozyska jedynie z chwytliwego nagłówka wprowadzającego w błąd. Dobrym polem do manipulacji za pomocą tej metody są media społecznościowe, gdzie użytkownicy przez nadmiar informacji nie mają czasu na czytanie całego artykułu i często zwracają uwagę tylko na tytuł udostępnionego tekstu. Kolejna metoda to u ż ywanie starych wypowiedzi jako nowej informacji, a co za tym idzie – przytaczanie słów w nieodpowiednim kontekście dla celów propagandowych. Podobnym sposobem jest przytaczanie fałszywych cytatów, czyli przypisywanie komuś słów, których nigdy nie wypowiedział. Innym sposobem stosowanym przez Rosję jest również

rozpowszechnianie teorii spiskowych. Do charakterystycznych metod manipulacji należy też ukrywanie faktów niekorzystnych dla Rosji. Po wybuchu wojny w Ukrainie w lutym 2022 r. Rosja ukrywała przed swoim społeczeństwem, że w „specjalnej operacji wojskowej” są atakowane także cele cywilne. W późniejszym etapie wojny starano się ukrywać wszelkie niepowodzenia rosyjskiej armii na polu walki. Wyrazistym przykładem wykorzystywania tej metody w przeszłości było wieloletnie zaprzeczanie zbrodni katyńskiej przez ZSRR. Inną metodą jest publikowanie fałszywych wywiadów przeprowadzanych z fikcyjnymi osobami. Rozmowę rozpowszechnia się wówczas w formie pisemnej, a daną osobę przedstawia się jako eksperta albo przekazującego cenne informacje mieszkańca danego terenu. W rzeczywistości te osoby nie istnieją.

Dezinformacja rosyjska wymierzona

w Polskę i Ukrainę przed wybuchem wojny

Polska i Ukraina to jedne z głównych państw, przeciwko którym są prowadzone rosyjskie działania dezinformacyjne. Nasiliły się one w 2014 r., kiedy Rosja dokonała aneksji Krymu i wsparła separatystów w Donbasie. Polska była i jest jednym z krajów najgoręcej popierających ukraińskie aspiracje związane z członkostwem w UE, a po wybuchu konfliktu w szczególny sposób pomogła ukraińskim uchodźcom uciekającym przed wojną. Jednocześnie apelowała do państw zachodnich o zwiększanie pomocy dla Ukrainy. Polska to dla niej jeden z najważniejszych sojuszników w Europie, dlatego od lat istotnym celem

rosyjskiej dezinformacji jest osłabianie stosunków polsko-ukraińskich.

Przed wydarzeniami z 2014 r. rosyjska dezinformacja wymierzona w Ukrainę dotyczyła m.in. pomarańczowej rewolucji. Rosyjscy propagandyści wspierali także obóz Wiktora Janukowycza w ukraińskich wyborach prezydenckich w 2010 r. Na początku 2014 r. działania dezinformacyjne miały wywołać destabilizację sytuacji w Ukrainie i wywierać presję na jej obywatelach i władzach, aby przyję ły one rozwią zania ustrojowe proponowane przez Rosję. Zapewniłoby jej to kontrolę

nad Ukrain ą , która pozostałaby w rosyjskiej strefie wpływów. W 2014 r. władzę stracił jednak Wiktor Janukowycz, a Ukraina obrała kurs proeuropejski. Doprowadziło to do intensyfikacji działań dezinformacyjnych Rosji wymierzonych w to państwo.

Rosyjska dezinformacja po wydarzeniach z 2014 r. skupiała się na kreowaniu negatywnego wizerunku Ukrainy na Zachodzie. Poszczególne rosyjskie narracje przedstawiały Ukrainę jako państwo totalitarne, oddalone od zachodnich wartości, demokracji, praworządności i wolności. Działania tego typu można było zaobserwować na przykładzie stosunków polsko-ukraińskich. Operacje dezinformacyjne Rosji skupiały się na generowaniu antagonizmów pomiędzy oboma narodami oraz tworzeniu atmosfery konflikt przez budowanie faszystowskiego wizerunku Ukrainy w percepcji polskiego społeczeństwa i wywoływanie w Polakach poczucia zagrożenia ze strony tego państwa. Z drugiej strony prowadzono działania mające na celu wzbudzanie w Ukraińcach poczucia, że nie mogą liczyć na pomoc Polski w realizacji ich europejskich aspiracji. Operacje te dotyczyły w dużej mierze kwestii historycznych. W przekazach dezinformacyjnych pojawiały się często doniesienia o wzajemnych roszczeniach terytorialnych, sugerujące, że Polska planuje odzyskać Lwów, a Ukraina Przemyśl. Była zauważalna także popularyzacja określeń, które negatywnie wpływają na wizerunek Ukraińców, takich jak „banderowcy”. Powtarzającym się tematem w rosyjskich przekazach była także aneksja Krymu oraz wojna w Donbasie. Od 2014 r. Rosja regularnie rozpowszechniała narracje dezinformacyjne mające na celu usprawiedliwianie aneksji Krymu, takie jak:

z „przyłączenie Krymu do Rosji zostało dokonane w zgodzie z prawem międzynarodowym”,

z „referendum na Krymie zostało przeprowadzone zgodnie z prawem ukraińskim”,

z „Ukraina nigdy nie miała prawa do Krymu, a półwysep zawsze był ziemią rosyjską”.

Od 2014 r. Rosja zintensyfikowała także działania dezinformacyjne wymierzone w Polskę. Jednym z głównych celów tych działań było kreowanie negatywnego wizerunku Polski i jej społeczeństwa w świadomości polskiego, rosyjskiego i zagranicznego odbiorcy, a także zwiększanie polaryzacji w polskim społeczeństwie i zaburzanie debaty publicznej 5. Ważnym celem było też budowanie poczucia zagrożenia Rosji i jej społeczeństwa ze strony Polski i jej sojuszników. Ponadto istotne z rosyjskiego punktu widzenia było podsycanie i podtrzymywanie antagonizmów pomiędzy Polską a jej sąsiadami i sojusznikami, co w konsekwencji miało prowadzić do konfliktów oraz izolacji Polski na arenie międzynarodowej.

K. Wóycicki, M. Kowalska, A. Lelonek, Rosyjska wojna dezinformacyjna przeciwko Polsce, CAPD, Warszawa 2017, https://pulaski.pl/wp-content/uploads/2015/02/RAPORT-Rosyjska-wojna-dezinformacyjna-przeciwko-Polsce.pdf, s. 9.

5.

Dezinformacja rosyjska po wybuchu wojny w Ukrainie

Dnia 24 lutego Rosja rozpoczęła pełnoskalową wojnę z Ukrainą, a działaniom zbrojnym towarzyszą działania w sferze informacyjnej. Są one kierowane do społeczeństwa rosyjskiego, ukraińskiego oraz społeczeństw zachodnich, a także do społeczeństw innych państw, w tym azjatyckich czy afrykańskich. Do głównych celów rosyjskiej dezinformacji związanych z wojną należy zaliczyć usprawiedliwianie swoich działań, kreowanie negatywnego wizerunku Ukrainy oraz osłabianie relacji Ukrainy z Polską oraz innymi państwami zachodnimi.

W pierwszych dniach wojny najważniejszym celem rosyjskich działań dezinformacyjnych w odniesieniu do społeczeństwa rosyjskiego było uniemożliwienie mu dostępu do prawdziwych informacji na temat wojny w Ukrainie. Z tego względu w telewizji przekazywano wiele nieprawdziwych wiadomości. Po rozpoczęciu agresji rosyjskie ośrodki propagandowe donosiły przede wszystkim, że ta „specjalna operacja wojskowa” była potrzebna ze względu na konieczność usunięcia rządzących Ukrainą nazistów. Ponadto oskarżano Zachód o to, że planował z pomocą Ukrainy zaatakować Rosję. Stwierdzano,

ŹRÓDŁO: JAKUB SZYMCZUK KPRP

że Ukraińcy torturują rosyjską ludność cywilną na wschodnich terenach Ukrainy, a rosyjskie działania mają na celu ich wyzwolenie. Pojawiły się nawet doniesienia, że Kijów planuje zagazowywać ludzi w obozach koncentracyjnych, a Rosja nie może na to pozwolić. Powyższe narracje miały na celu usprawiedliwienie działań rosyjskich i zrzucenie winy na Ukrainę oraz państwa zachodnie. W kolejnych tygodniach wojny, kiedy rosyjskie wojska ponosiły porażki, rosyjski przekaz skierowany do społeczeństwa w Rosji miał na celu zatajanie wszelkich niepowodzeń i przekonywanie, że „operacja” przebiega zgodnie z planem.

Istotnym elementem działań dezinformacyjnych

Rosji, dotyczącym także społeczeństw zachodnich, było zaprzeczanie popełnianym zbrodniom. Na początku wojny przede wszystkim dezinformowano, że Rosja nie atakuje obiektów cywilnych ani cywili, a wyłącznie obiekty wojskowe, a jej celem jest obalenie „nazistowskiego rządu” w Ukrainie. W rzeczywistości wojska rosyjskie

już na początku wojny poza bombardowaniem obiektów wojskowych, lotnisk oraz innej istotnej infrastruktury atakowały także budynki mieszkalne, szkoły, przedszkola, szpitale i dokonywały zbrodni na ludności cywilnej. Istotnym wydarzeniem, wokół którego pojawiło się wiele nieprawdziwych informacji, była masakra w Buczy dokonana przez Rosjan. Kiedy ujawniono tę zbrodnię, rosyjskie portale przekonywały, że nagrania z miasta pokazujące martwe ciała na ulicach zostały sfałszowane przez Ukraińców i są wykorzystywane przez nich do ukrycia ujawnionych wcześniej nagrań wideo, na których widać, jak Ukraińcy brutalnie torturują rosyjskich jeńców wojennych. Inna narracja dezinformacyjna dotycząca tych wydarzeń zakładała, że była to operacja psychologiczna przeprowadzona przez Wielką Brytanię.

Masakra w Buczy została dokonana przez rosyjskich żołnierzy podczas okupacji tego miasta. Wymordowali oni wówczas ok. 400 cywili. Zostało to potwierdzone m.in. przez takie

ŹRÓDŁO: TOMASZ BIDERMANN SHUTTERSTOCK

źródła jak Bellingcat 6 , Atlantic Council 7 czy BBC 8. Dowody na rosyjskie zbrodnie wojenne w Ukrainie zostały także zgromadzone przez organizację Human Rights Watch, a jej dyrektor ds. Europy i Azji Środkowej, Hugh Williamson, powiedział, że udokumentowane przypadki stanowią przykład niewysłowionego okrucieństwa i przemocy wobec ukraińskich cywilów, a gwałty, morderstwa i inne akty przemocy wobec osób dokonywane przez rosyjskie siły zbrojne powinny być badane jako zbrodnie wojenne 9

W odniesieniu do zbrodni w Buczy rosyjskie

ośrodki propagandowe stosowały charakterystyczną dla nich metodę zaprzeczania faktom i zrzucania winy. Jej wyraźnym przykładem jest także wypowiedź ministra spraw zagranicznych Rosji Siergieja Ławrowa, który w marcu 2022 r. po spotkaniu z ministrem spraw zagranicznych Ukrainy Dymytrem Kułebą, na jedno z pytań dziennikarzy odpowiedział, że Rosja nie napadła na Ukrainę i nie planuje napadać na inne państwa 10 .

Kolejnym wydarzeniem, wokół którego rosyjskie ośrodki propagandowe regularnie rozprowadzały nieprawdziwe informacje, był atak rakietowy w Kramatorsku, którego Rosja dokonała 8 kwietnia 2022 r. Zginęło wówczas ok. 50 osób, a ponad 100 zostało rannych 11. Rosja starała się obarczyć winą

za ten atak Ukrainę, donosząc, że do ataku wykorzystano rakietę Toczka-U, która jest używana przez ukraińskie siły zbrojne. Strona rosyjska stwierdziła, że jej wojska wycofały Toczka-U z brygad rakietowych i ich nie wykorzystują. Przekonywano, że atak ten jest związany z tym, że Ukraina uważa ludność Kramatorska za nielojalną. W rzeczywistości armia rosyjska nadal używa systemu rakietowego Toczka-U, co potwierdzają nagrania wideo z transportów jadących przez Białoruś z marca 2022 r. O bogatej dokumentacji użycia Toczki-U przeciwko ukraińskim celom pisało m.in. BBC 12

Bardzo ważnym tematem, wokół którego obraca się dezinformacja rosyjska, są sprawy energetyczne. Kiedy pod koniec września ubiegłego roku doszło do uszkodzenia gazociągów Nord Stream i Nord Stream 2, rosyjscy propagandyści starali się udowodnić, że dokonali tego Polacy na zlecenia USA. Argumentowali oni, że Stanom Zjednoczonym zależy na tym, by państwa europejskie sprowadzały amerykański gaz LNG zamiast gazu z Rosji. Jednocześnie całkowicie pomijano fakt, że Rosja od lipca 2022 r. stosowała szantaż gazowy w stosunku do Niemiec, regularnie ograniczając dostawy 13. Uszkodzenia gazociągów prawdopodobnie dokonała Rosja w celu pogłębiania kryzysu energetycznego w Europie oraz zwiększania niepewności i chaosu na rynku.

6. E. Higgins, Russia’s Bucha ‘Facts’ Versus the Evidence, 4 IV 2022, https://www.bellingcat.com/news/2022/04/04/ russias-bucha-facts-versus-the-evidence/.

7. Russian War Report: Kremlin claims Bucha massacre was staged by Ukraine, Atlantic Council, 4 IV 2022, https:// www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/russian-war-report-kremlin-claims-bucha-massacre-was-staged-byukraine/#bucha.

8. Bucha killings: Satellite image of bodies site contradicts Russian claims, BBC, 11 IV 2022, https://www.bbc.com/ news/60981238.

9. Ukraine: Apparent War Crimes in Russia-Controlled Areas, Human Rights Watch, 3 III 2022, https://www.hrw.org/ news/2022/04/03/ukraine-apparent-war-crimes-russia-controlled-areas.

10. S. Ankel, Russia repeats claim it didn’t attack Ukraine, saying it was forced to defend to pro-Kremlin regions, Business Insider, 10 III 2022, https://www.businessinsider.com/russia-repeats-claim-did-not-attack-ukraine-2022-3?IR=T.

11. The situation of human rights in Ukraine in the context of the armed attack by the Russian Federation, The Office of the High Commissioner for Human Rights, 24 February to 15 May 2022, https://www.ohchr.org/en/documents/country-reports/situation-human-rights-ukraine-context-armed-attack-russian-federation, s. 12.

12. Ukraine war: What weapon killed 50 people in station attack?, BBC, 13 IV 2022, https://www.bbc.com/ news/61079356.

13. M. Menkiszak, Rosja: przygotowania do wojny gazowej, OSW, 22 VII 2022, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/ analizy/2022-07-22/rosja-przygotowania-do-wojny-gazowej.

Rosyjscy propagandyści regularnie stosują także fałszywą narrację o polskich planach dotyczących zajęcia zachodniej części Ukrainy. Te treści są powtarzane od początku wojny, a w listopadzie 2022 r. podczas obchodów Dnia Jedności Narodowej w Rosji powielił je także Władimir Putin w swoim wystąpieniu. Powiedział on wówczas, że istnieje w Polsce idea stworzenia wielkiego państwa od morza do morza, którą popiera część polskich elit politycznych, i wyraźnie podkreślił, że idea wchłonięcia Ukrainy przez Polskę pozostaje żywa i ma się dobrze, dlatego to Rosja jest gwarantem bezpieczeństwa Ukrainy. Wypowiedź tę powtarzano potem na różnych prorosyjskich portalach. Dodatkowo zwracały one uwagę na to, że pomoc Polski dla uchodźców z Ukrainy to wyłącznie pozory i obecnie w Polsce toczą się polityczne dyskusje o granicach, a część elit rządzących uważa terytorium zachodniej Ukrainy oraz zachodniej Białorusi za polskie, przez co możliwe

jest podjęcie działań na rzecz odzyskania tych ziem. Ponadto portale te sugerowały, że Polska zwiększa liczebność swojego wojska przy granicy z Białorusią, co dla tej drugiej może stanowić poważne zagrożenie. Narracje te są skierowane głównie do społeczeństwa ukraińskiego, białoruskiego oraz rosyjskiego i mają na celu kreowanie wizerunku Polski jako niebezpiecznego państwa. Narracje dotyczące rzekomych polskich roszczeń terytorialnych względem Ukrainy były rozpowszechniane także przed wojną. Jednocześnie podobny przekaz kierowano do społeczeństwa polskiego, sugerując, że Ukraina dąży do zajęcia wschodnich terytoriów w Polsce. Narracje te są całkowicie nieprawdziwe i w rzeczywistości ani Polska, ani Ukraina nie mają względem siebie żadnych roszczeń terytorialnych.

Istotny element rosyjskiej dezinformacji wymierzonej w Polskę stanowią narracje o udziale

ŹRÓDŁO: THE MINISTRY OF DEFENCE OF UKRAINE FACEBOOK

Polaków w wojnie z Rosją. Według jednej z nich, zapoczątkowanej pod koniec ubiegłego roku, w wojnie w Ukrainie biorą udział polskie służby specjalne. Informowano wówczas, że zespół oficerów polskich sił specjalnych miał pojawić się w mieście Marhanec w obwodzie dniepropietrowskim w celu wylegitymowania i represjonowania prorosyjskich mieszkańców miasta. Oficerowie mieli być przebrani w ukraińskie mundury i działać pod dowództwem NATO przy współpracy ze Służbą Bezpieczeństwa Ukrainy. Bezpodstawne oskarżenia wysuwane wobec Polski i NATO mają na celu ukazanie wojny rosyjsko-ukraińskiej jako konfrontacji z „rusofobicznym” NATO, a działań Polski oraz Sojuszu jako agresywnych w stosunku do Rosji. Twierdząc, że NATO jest bezpośrednio zaangażowane w wojnę w Ukrainie, Rosja stara się usprawiedliwiać swoje działania i twierdzi, że mają one charakter defensywny. Wcześniej pojawiały się podobne doniesienia dotyczące rzekomego udziału w wojnie polskich najemników, które sugerowały, że około 1200 z nich zginęło. Przekaz ten opiera się na tym, że w wojnie w Ukrainie bierze udział Międzynarodowy Legion Obrony Ukrainy, do którego zgłosiło się ponad 20 tys. zagranicznych ochotników, w tym Polacy 14 . Co istotne, ochotnicy zgłaszają się do służby w nim dobrowolnie, zgodnie ze specjalną procedurą, a ich motywacja nie jest finansowa, przez co nie należy klasyfikować ich jako najemników.

Pod koniec ubiegłego roku przedmiotem dezinformacji rosyjskiej stało się także porozumienie zbożowe ONZ, dotyczące bezpiecznego wywozu ukraińskiego zboża przez Morze Czarne. Pod koniec października prezydent Rosji ogłosił bowiem zawieszenie udziału Rosji w tej umowie, po czym po kilku dniach zapowiedział powrót do

porozumienia, ostrzegając, że Rosja może się z niego ponownie wycofać15. Jako powód wycofania się z umowy podawano rzekome użycie przez Ukrainę utworzonego korytarza humanitarnego jako osłony do ataku na Sewastopol. Ponadto twierdzono, że został on wykorzystany do wysadzenia Mostu Krymskiego. Oskarżenia te były nieprawdziwe, a przedstawiciel ONZ, który odpowiadał za monitorowanie korytarza humanitarnego, stwierdził, że podczas ataku lotniczego na Sewastopol w korytarzu humanitarnym nie znajdowały się żadne statki oraz że drony nie mogły zostać z niego wystrzelone 16

W dniu 15 listopada 2022 r. Rosja przeprowadziła zmasowany atak rakietowy na Ukrainę, podczas którego wystrzeliła ok. 100 pocisków manewrujących z powietrza i z morza. Większość rakiet została zestrzelona, ale część z nich uderzyła w terytorium Ukrainy, zwłaszcza w obiekty infrastruktury energetycznej, co znacznie pogorszyło sytuację w tym państwie. W dniu ataku na terytorium Polski przy granicy z Ukrainą spadły dwie rakiety produkcji rosyjskiej. Doprowadziły one do śmierci dwóch osób cywilnych. Początkowo twierdzono, że mogły to być zbłąkane rakiety rosyjskie, ale późniejsze ustalenia wykazały, że były to prawdopodobnie rakiety ukraińskiej obrony przeciwlotniczej. Wystrzelono je w celu zniszczenia rakiet rosyjskich, ale nie trafiły w cel, nie dokonały samozniszczenia i uderzyły w terytorium Polski.

Wydarzenie to zostało szybko wykorzystane przez rosyjską propagandę. Pojawiły się wówczas narracje sugerujące, że Polska zamierza wciągnąć NATO do wojny z Rosją, a Zachód dąży do wywołania III wojny światowej. W ten sposób sytuację skomentował m.in. wiceprzewodniczący

14. I.C. Tang, The Latest in a Long Line: Ukraine’s International Legion and a History of Foreign Fighters, Harvard International Review, 2 IX 2022, https://hir.harvard.edu/the-latest-in-a-long-line-ukraines-international-legion-and-ahistory-of-foreign-fighters/

15. I. Wiśniewska, Rosja wraca do porozumienia zbożowego, OSW, 3 XI 2022, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/ analizy/2022-11-03/rosja-wraca-do-porozumienia-zbozowego.

16. T. Tvauri, Did Ukraine use the humanitarian corridor for a drone attack on Sevastopol?, Mythdetecotr, 7 XI 2022, https://mythdetector.ge/en/did-ukraine-use-the-humanitarian-corridor-for-a-drone-attack-on-sevastopol/.

Rady Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej Dmitrij Miedwiediew, który napisał na Twitterze, że „incydent z ukraińskim rzekomym uderzeniem rakietowym w polskie gospodarstwo dowodzi tylko jednego: prowadząc hybrydową wojnę z Rosją, Zachód przybliża się do wojny światowej”. Sugerowano także, że Ukraina stanowi zagrożenie dla Polski i innych państw NATO. Natomiast

zgodnie z inną narracją Rosja nie prowadziła w tym czasie ataków rakietowych na cele w pobliżu granicy z Polską. Celem rosyjskich przekazów o tym wydarzeniu było wywołanie paniki i chaosu w polskim społeczeństwie oraz osłabienie poparcia Polski dla udzielania pomocy wojskowej Ukrainie.

Dezinformacja o uchodźcach ukraińskich w Polsce

Agresja rosyjska doprowadziła do masowej ucieczki Ukraińców z zagrożonych terytoriów. Duża część uchodźców trafiła do Polski, a polskie władze oraz społeczeństwo wykazały się wyjątkowym zaangażowaniem w pomoc dla potrzebujących. Jednocześnie od początku wojny rosyjskie ośrodki propagandowe rozpowszechniają w Polsce nieprawdziwe informacje na temat uchodźców z Ukrainy, czego celem jest podsycanie strachu i tworzenie negatywnego wizerunku Ukraińców, a także zniechęcanie Polaków do udzielania im pomocy i wsparcia.

Na początku wojny, kiedy do Polski zaczęła docierać pierwsza fala uchodźców, pojawiały się doniesienia, że z Ukrainy przybywają osoby o ciemnym kolorze skóry, atakujące polskie kobiety i dzieci. Przekazywano nieprawdziwe informacje, że w Przemyślu oraz okolicach tego miasta doszło do przestępstw kryminalnych, takich jak napaści, gwałty i włamania. Generowano poczucie zagrożenia i nawoływano do obrony. W ten sposób starano się wzbudzać nienawiść i kwestionować sens przyjmowania ludzi przybywających z Ukrainy.

Do szerzenia dezinformacji wymierzonej w uchodźców z Ukrainy wykorzystano także zabójstwo młodego mężczyzny, do którego doszło w Warszawie w maju 2022 r. na jednej z najpopularniejszych ulic. W internecie masowo rozpowszechniano wówczas nieprawdziwe informacje, że zabójstwa dokonali Ukraińcy17. Dodatkowo sugerowano, że za większość przestępstw w Polsce odpowiadają właśnie obywatele ukraińscy. Pojawiły się także materiały sprzed lat pokazujące akty przemocy, które były błędnie określane jako przestępstwa popełniane przez Ukraińców. Działania te miały na celu rozbudzanie wrogości pomiędzy Polakami a Ukraińcami. Należy spodziewać się, że każde podobne wydarzenie, które wzbudza emocje społeczne, będzie wykorzystane przez Rosję do szerzenia dezinformacji na temat Ukraińców.

17. K. Lipka, Nie, podejrzanymi o zabójstwo na Nowym Świecie nie są obcokrajowcy, FakeNews.pl, 20 V 2022, https:// fakenews.pl/spoleczenstwo/nie-podejrzanymi-o-zabojstwo-na-nowym-swiecie-nie-sa-obcokrajowcy/.

Podsumowanie

Rosja prowadzi działania dezinformacyjne wymierzone w Polskę i Ukrainę nieustannie od wielu lat, a ich głównym celem jest osłabianie stosunków polsko-ukraińskich oraz dyskredytowanie obu państw na arenie międzynarodowej. Działania te przybrały na sile w 2014 r., a od 2022 r. skupiają się przede wszystkim na agresji rosyjskiej na Ukrainę. Na początku wojny Rosja starała się przekonywać o konieczności tego ataku oraz próbowała wybielać swoje działania i ukrywać niepowodzenia rosyjskiej armii. Obecnie istotną część rosyjskiej dezinformacji stanowią narracje

dyskredytujące Ukrainę oraz oskarżające Polskę i Zachód o działania nieprzyjazne wobec Rosji.

Niebezpieczne są także fałszywe informacje na

temat uchodźców ukraińskich w Polsce, które mają na celu wzbudzanie niechęci do pomocy Ukrainie. W najbliższym czasie należy spodziewać się, że Rosja będzie kontynuowała działania dezinformacyjne wymierzone w oba te państwa. Dezinformacja to łatwo dostępna i niebezpieczna broń o stosunkowo niskich kosztach i dużym zasięgu, a ze względu na rozwój nowych technologii i nowe metody może być ona coraz skuteczniejsza.

Najważniejsze w tym kontekście zadania zarówno dla Ukrainy, jak i Polski to diagnozowanie działań dezinformacyjnych Rosji, wyjaśnianie ich mechanizmów, metod oraz celów, a także ograniczanie

ŹRÓDŁO: THE MINISTRY OF DEFENCE OF UKRAINE FACEBOOK

ich zasięgu oraz siły przebicia. Bardzo ważne są także działania polegające na prebunkingu, czyli prewencyjnym ujawnieniu i zdemaskowaniu spodziewanych fałszywych narracji. Celem prebunkingu jest edukowanie społeczeństwa i zaszczepienie w nim chęci do przeciwstawienia się

fałszywym narracjom. W walce z dezinformacją ważną rolę odgrywa również budowanie zaufania do władz i instytucji publicznych oraz prowadzenie przejrzystej polityki, ponieważ dezinformacja jest skuteczniejsza, gdy zaufanie do rządu maleje.

Bibliografia

Ankel S., Russia repeats claim it didn’t attack Ukraine, saying it was forced to defend to pro-Kremlin regions, Business Insider, 10 III 2022, https://www.businessinsider.com/russia-repeatsclaim-did-not-attack-ukraine-2022-3?IR=T.

Bucha killings: Satellite image of bodies site contradicts Russian claims, BBC, 11 IV 2022, https:// www.bbc.com/news/60981238.

Higgins E., Russia’s Bucha ‘Facts’ Versus the Evidence, 4 IV 2022, https://www.bellingcat.com/ news/2022/04/04/russias-bucha-facts-versus-the-evidence/.

Kurowska X., Reshetnikov A., Russia’s trolling complex at home and abroad, European Union Institute for Security Studies, 2018.

Lipka K., Nie, podejrzanymi o zabójstwo na Nowym Świecie nie są obcokrajowcy, FakeNews. pl, 20 V 2022, https://fakenews.pl/spoleczenstwo/ nie-podejrzanymi-o-zabojstwo-na-nowymswiecie-nie-sa-obcokrajowcy/

Menkiszak M., Rosja: przygotowania do wojny gazowej, OSW, 22 VII 2022, https://www.osw. waw.pl/pl/publikacje/analizy/2022-07-22/rosja-przygotowania-do-wojny-gazowej.

Pellegatta A., Disinformation from Russia: Kremlin info-ops in Europe, Italian Institute for International Political Studies, 3 VI 2020, https:// www.ispionline.it/en/pubblicazione/disinformation-russia-kremlin-info-ops-europe-26796.

Russian War Report: Kremlin claims Bucha massacre was staged by Ukraine, Atlantic Council, 4 IV 2022, https://www.atlanticcouncil. org/blogs/new-atlanticist/russian-war-reportkremlin-claims-bucha-massacre-was-staged-byukraine/#bucha.

Tang I.C., The Latest in a Long Line: Ukraine’s International Legion and a History of Foreign Fighters, Harvard International Review, 2 IX 2022, https://hir.harvard.edu/the-latest-in-a-longline-ukraines-international-legion-and-a-historyof-foreign-fighters/.

The situation of human rights in Ukraine in the context of the armed attack by the Russian Federation, The Office of the High Commissioner for Human Rights, 24 February to 15 May 2022, https://www.ohchr.org/en/documents/country-reports/situation-human-rights-ukraine-contextarmed-attack-russian-federation.

Tvauri T., Did Ukraine use the humanitarian corridor for a drone attack on Sevastopol?, My-

thdetecotr, 7 XI 2022, https://mythdetector.ge/en/ did-ukraine-use-the-humanitarian-corridor-fora-drone-attack-on-sevastopol/.

Ukraine: Apparent War Crimes in Russia-Controlled Areas, Human Rights Watch, 3 III 2022, https://www.hrw.org/news/2022/04/03/ukraineapparent-war-crimes-russia-controlled-areas.

Ukraine war: What weapon killed 50 people in station attack?, BBC, 13 IV 2022, https://www. bbc.com/news/61079356.

Wasiuta O., Wasiuta S., Kremlowska dezinformacja w Internecie i reakcja społeczeństw zachodnich, „Przegląd Geopolityczny” 2020, nr 34, http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1. element.desklight-fa9f1fc7-ca37-4e98-b76f -

-d7d08d86d7cb/c/XXXIV-07-Wasiuta2.pdf

Wiśniewska I., Rosja wraca do porozumienia zbożowego, OSW, 3 XI 2022, https://www.osw. waw.pl/pl/publikacje/analizy/2022-11-03/rosja-wraca-do-porozumienia-zbozowego.

Wojna informacyjna w Internecie. Przeciwdziałanie prokremlowskiej dezinformacji w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, Centrum Stosunków Międzynarodowych, 2017.

Wóycicki K., Kowalska M., Lelonek A., Rosyjska wojna dezinformacyjna przeciwko Polsce, CAPD, Warszawa 2017, https://pulaski.pl/wp-content/ uploads/2015/02/RAPORT-Rosyjska-wojnadezinformacyjna-przeciwko-Polsce.pdf.

Autor:

Mikołaj Rogalewicz

Analityk Stowarzyszenia Demagog, organizacji zajmującej się fact-checkingiem. Autor licznych artykułów i analiz poświęconych stosunkom międzynarodowym, fact-checkingowi i dezinformacji.

Uczestnik projektu Obserwatorzy Kremla, w którym zajmuje się rosyjską dezinformacją. Na różnych konferencjach prezentował referaty dotyczące dezinformacji, cyberterroryzmu, konfliktu rosyjsko-ukraińskiego i prób jego rozwiązania oraz działań UE w zakresie zwalczania terroryzmu. Jest mentorem Akademii Fact-Checkingu.

Warsaw Institute ul. Wilcza 9, 00-538 Warszawa, Polska +48 22 417 63 15 office@warsawinstitute.org

© COPYRIGHT 2023 Warsaw Institute

Opinie zawarte w niniejszej publikacji odzwierciedlają wyłącznie poglądy autorów.

SFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO INSTYTUTU WOLNOŚCI - CENTRUM ROZWOJU SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO W RAMACH RZĄDOWEGO