Narastająca od 2008 roku seria kryzysów przekształca powojenny obraz Europy, która po traumie I połowy XX wieku, stać się miała ostoją dobrobytu i bezpieczeństwa w globalizującym się świecie. Wizja kontynentu realizującego w demokratycznym i praworządnym środowisku cele ludzkiej, godności, wolności i równości od dekady konfrontowana jest z pogłębiającymi się zawiłościami współczesnego świata.
Ostatnie lata w krajach szeroko rozumianego zachodu przyniosły pogłębiający się kryzys bezpieczeństwa. Za bezpieczeństwo uznaje się stan, który daje poczucie pewności, i gwarancje jego potrzymania wraz z szansą na personalne doskonalenie. Zachwianie w sferze bezpieczeństwa uderza w podstawowy zestaw potrzeb człowieka 1 . W swojej hierarchii potrzeb Abraham Maslow umieścił bezpieczeństwo zaraz za potrzebami fizjologicznymi, co świadczy o ich elementarności dla prawidłowego rozwoju człowieka. Dodatkowo w konsekwentnym zaspokajaniu potrzeby bezpieczeństwa objawia się stabilność życiowa, która kładzie podstawy pod rozwój 2 zarówno w sferze personalnej, jak i społecznej. Poczucie bezpieczeństwa na poziomie jednostkowym odznacza się, brakiem ryzyka utraty czegoś, co człowiek szczególnie ceni, na przykład: zdrowia, pracy, szacunku, uczuć, dóbr materialnych. 3 .
Zauważalne jest to zarówno w ujęciu bezpieczeństwa zewnętrznego, jak i wewnętrznego. Erozja poczucia bezpieczeństwa szczególnie mocno dotyka starego kontynentu, który chce stawiać siebie jako wzór w przezwyciężaniu problemów społecznych, politycznych, ekonomicznych czy religijnych. W latach dziewięćdziesiątych i wczesnych dwutysięcznych Europa jawiła się jako miejsce dobrobytu i wysokiej sprawiedliwości społecznej. Zwieńczeniem ideowym dominujących nurtów społeczno-politycznych była powstała w 1993 roku na mocy traktatu z Ma-
astricht Unia Europejska. Następujące od 2004 roku poszerzanie się Unii na wschód symbolizowało ekspansję zachodniego modelu demokracji liberalnej, która z Waszyngtonu poprzez Berlin miała dojść, aż do upadłego komunistycznego jądra ciemności z centrum w Moskwie. Rozszerzanie się Unii Europejskiej poprzedzało rozciągnięcie się amerykańskiego parasola bezpieczeństwa w postaci NATO nad formalnymi sowieckimi satelitami.
W samym centrum historycznej zawieruchy przełomu wieków znalazła Polska, która w XXI wiek wkraczała z ciągnącym się od trzystu lat deficytem bezpieczeństwa. Przez ostatnie wieki dla Warszawy najważniejszym celem było zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego, które permanentnie zagrożone było ze strony zaborczych sąsiadów. Położenie kraju, znajdującego się w prawie całości w obszarze Niziny Środkowoeuropejskiej warunkowało liczne wojny oraz mieszanie się różnych grup etnicznych. Historycznie Europa Środkowa funkcjonowała jako archipelag przenikających się narodów i wyznań. Obraz ten w najlepszy sposób prezentowały ziemie historycznej I i II Rzeczpospolitej, w której w ramach jednego organizmu stykały się najróżniejsze ludy. Kataklizm w postaci II wojny światowej oraz wyłaniający się Jałtański kształt Europy i świata pozostawił Polskę w postaci organizmu o jednolitej strukturze narodowej. Ówczesna Polska Ludowa w doskonały sposób wpisywał się w powojenny obraz Europy, która zdominowana była przez państwa narodowe a twory pokroju Czechosłowacji czy Jugosławii czekały na odpowiedni moment do wewnętrznego do rozpadu, który nastąpił w latach dziewięćdziesiątych wraz z rozpadem Związku Socjalistycznego.
W II połowie XX wieku rozciągająca się nad Europą żelazna kurtyna opóźniła w Europie
1. Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, red. Julian Kaczmarek, Wojciech Łepkowski, Bogdan Zdrodowski, Warszawa 2008, s.15., http://web.archive.org/web/20181211124349/https://mkuliczkowski.pl/static/pdf/slownik.pdfa
2. Bob Poston, Maslow’s Hierarchy of Needs, s. 350, https://www.ast.org/pdf/308.pdf
3. Słownik terminów …, op. cit., s.15.
Środkowej procesy społeczne, która na zachodzie kontynentu doprowadziły do kryzysu społecznego, którego kulminacja następuje obecnie. Analizując raport Key Challenges of our Time
The EU in 2022 przeprowadzonym na zlecenie Komisji Europejskiej, stwierdzić można, że obrona i bezpieczeństwo uważane są przez Europejczyków za najważniejsze wyzwanie dla UE (34% populacji UE). Na kolejnym miejscu uplasowało się zwiększanie unijnej autonomii energetycznej (26% populacji UE) oraz sytuacja gospodarcza w UE (24% populacji UE) dopiero na czwartym miejscu znalazły się zagrożenia klimatyczne, w których przeciwdziałaniu instytucje UE dopatrują się najważniejszego celu politycznego 4 Rok 2022, w którym przeprowadzany ukazuje duży wpływ pełnoskalowej inwazji rosyjskiej na Ukrainę. Mając to na uwadze, należy zaznaczyć, że skupienie uwagi jedynie na bezpieczeństwie zewnętrznym UE nie daje pełnego wglądu na pomijane w dyskursie publicznym zagadnienie bezpieczeństwa wewnętrznego, które objawia się w wewnętrznych nastrojach społeczeństwa Europejskiego.
Wraz z opadnięciem emocji związanych z pandemią covid-19 i inwazją rosyjską na Ukrainę na pierwszy plan zaczęły wychodzić kwestie związane z migracją, gospodarką i bezpieczeństwem wewnętrznym. O przekierowaniu uwagi opinii publicznej w kierunku zagadnienia migracyjnego może świadczyć rosnące poparcie dla partii sprzeciwiających się masowej i niekontrolowanej migracji. Zarówno w Niemczech, jak i we Francji poparcie społeczne zyskują AFD i Zjednoczenie Narodowe (Rassemblement national). W stanie na I kwartał 2024 roku poparcie dla AFD w Niemczech wacha się w okolicach 20 proc 5. W We Francji z kolei Front narodowy z początkiem roku
2024 osiągnął poparcie rzędu 28 proc., co stawia go na pierwszym miejscu w wyborach parlamentarnych 6 Aktualnie tak zwanym siłą „nieestablishmentowym” władzę udało się przejąć we Włoszech a w Holandii Partia Ludowa na rzecz Wolności i Demokracji (Volkspartij voor Vrijheid en Democratie, VVD) Marka Ruthera uzyskała największe poparcie w wyborach parlamentarnych z 2021 roku.
Lata dwudzieste XXI wieku w największych gospodarkach europejskich naznaczone zostały licznymi strajkami i pogłębiającym się niezadowoleniem społecznym. Z analizy danych przytoczonych przez European Trade Union Institute wyczytać można, że w latach 2020-2022 z powodów akcji strajkowej średnia liczba dni nieprzepracowanych na 1000 pracowników w Belgii wyniosła 163,8, we Francji 79,1 a w Niemczech 17,8 7. Dla porównania Europa Środkowa w analogicznym czasie nie doświadczyła znaczących strat, powyższy wskaźnik dla Węgier wyniósł 8,4 a dla Polski 0,4. Rok 2023 we Francji i Belgii przyniósł gwałtowne zamieszki spowodowane zastrzeleniem Nahela M.- młodego francuza o migracyjnym rodowodzie. W Niemczech z kolei miniony rok minął pod postacią załamania się koniunktury gospodarczej oraz pod mnożącymi się wystąpieniami społecznymi, na których czele wyróżniały się strajki Deutsche Bahnu oraz rolników, którzy z końcem roku dołączyli do kolejarzy. Pogarszająca się sytuacja społeczna nie ominęła również Szwecji, która wraz z nasilającą się migracją doświadczyła skokowego wzrostu w przestępczości i gwałtach. Niepokoje społeczne ogarnęły również Zjednoczone Królestwo, które dodając wszystkie problemy, z jakimi muszą się mierzyć rozwinięte gospodarki, przechodzi również pogłębiony kryzys gospodarczy związany ze skutkami Brexitu.
4. Key Challenges of our Times – The EU in 2022, Special Eurobarometer 526, file:///C:/Users/simon/Downloads/Key_Challenges_The_EU_ in_2022_ebs526_Report_EN.pdf
5. DAWUM - Darstellung und Auswertung von Wahlumfragen, https://dawum.de/
6. Kurt Vandaele, Strike map of Europe, European Trade Union Institute, https://www.etui.org/strikes-map/
7. Servet Yanatma, Margaux Racanière, Mouvements sociaux : dans quels pays fait-on le plus souvent grève en Europe ?, euronews, 19.01,2023, https://fr.euronews.com/next/2023/01/19/mouvement-sociaux-quels-pays-font-le-plus-souvent-greve-en-europe
Pomimo panującego w Unii Europejskiej bezpieczeństwa ogólnego oraz braku realnego zagrożenia inwazją zewnętrzną w społeczeństwie zauważalny jest wzrost niepokoju, oraz lęków społecznych czy fobii. Jak wskazuje Rada Europejska lęk i depresja były najczęstszymi problemami ze zdrowiem psychicznym w UE przed pandemią Covid-19. Według danych przedstawionych przez Radę Europejską szacuje się, że w skali Unii Europejskiej z zaburzeniami lękowymi musi sobie radzić 25 milionów osób, co stanowi 5,4% całej populacji UE. Według WHO zdrowie psychiczne pogorszyło się na całym świecie od czasu pandemii. Badanie Eurobarometru przeprowadzone w czerwcu 2023 r. wykazało, że prawie 1 na 2 osoby (46% populacji UE) doświadczyła problemów emocjonalnych lub psychospołecznych, takich jak uczucie przygnębienia lub niepokoju, w ciągu ostatnich 12 miesięcy 8
O ile problem pogarszającego się zdrowia psychicznego obejmuje całą Unię, w zależności od Zachodniej czy Wschodniej części kontynentu przyczynowość może być różna. W powstawaniu podatności depresyjnej czy na zaburzenia w obszarze psychiki składają się czynniki biologiczne, psychologiczne i społeczne, które wzajemnie na siebie oddziałują. W ostatnich latach pogarszające się zdrowie psychiczne szczególnie w młodym pokoleniu mocno skorelowane jest z dynamicznie zmieniającymi się aspektami życia społecznego.
W zachodniej części kontynentu obserwować można postępującą się archipelizacja przestrzeni publicznej. W jednej przestrzeni państwowej przenikają się ze sobą zglobalizowane elity, przywiązani do ziemi autochtoni oraz pozaeuropejscy migranci. W trafny sposób problematykę tą opisuje Jérôme Fourquet, który w swojej książce L’Archipel français, Naissance d’une nation multiple et divisée porównuje współczesną Francję do archipelagu wielu sprzecz-
nych interesów. Autor w książce zaznacza, że występuje stopniowe zanikanie starej Francji pod presją nowej. Proces ten ma mieć „archipelagowy” wpływ na całe społeczeństwo w postaci: secesji elit, osłabieniu pozycji klasy robotniczej, przejściu chrześcijaństwa do roli mniejszości, ustanowienie de facto wielokulturowego społeczeństwa oraz w przemieszczeniu się wspólnych odniesień kulturowych co ilustruje na przykład spektakularnej dywersyfikacji imion. 9
Archipelizacja zachodniego społeczeństwa znacząco wpływa szczególnie na młodych mężczyzn, którzy w poszukiwaniu własnej wartości i sprawczości życiowo wybierają jedną z czterech postaw, do których należy: nihilizm, hedonizm, fanatyzm i heroizm. Postępujący upadek norm społecznych promujących postawę heroiczną prowadzi do wzrostu pozostałych trzech postaw życiowych, z których najbardziej niebezpieczną jest fanatyzm szerzący się szczególnie wśród młodych mężczyzn pochodzenia pozaeuropejskiego. Najlepiej stan społeczny wśród młodych mężczyzn odzwierciedla afrykańskie przysłowie mówiące o tym, że dziecko, którego wioska odrzuci, spali ją, by poczuć jej ciepło. We współczesnej Europie Zachodniej tyczy się to zarówno młodych migrantów szukających oparcia w Islamie, jak i młodych Europejczyków pogrążających się w nihilizmie i marazmie. Aspekt ten w znaczący sposób wpływa na bezpieczeństwo wewnętrzne, wikłając instytucje publiczne, które zmuszone są koncertować znaczące środki na zwalczanie zagrożeń wewnętrznych.
Elity zachodu wypierając narastające konflikty wewnątrz społeczne, nie są w stanie zaprzeczyć rzeczywistości, która podświadomie odczuwana jest w społeczeństwie, nawet przy odgórnym niezdefiniowaniu problemu, co nieuchronnie prowadzić musi do rosnących napięć i konfliktów. Na tle tym wyróżnia się region Europy Środkowej
8. Mental health, European Council, https://www.consilium.europa.eu/en/policies/mental-health/ 9. Jérôme Fourquet, L’Archipel français, Naissance d’une nation multiple et divisée, (wyd) Points 2020
wraz z Polską. Pomimo słabego jak na Europę Soft Power, według Global Soft Power Index w 2023 roku zajęła dopiero 33 miejsce 10, Polska sukcesywnie staje się coraz to lepszym miejscem do życia, wykazując dużą odporność na kryzysy. Dodatkowo do jednych z głównych atutów nadwiślańskiego kraju zaliczyć można bezpieczeństwo wewnętrzne. Przedstawione powyżej historyczne braki w bezpieczeństwie zewnętrznym przyczyniły się do utrwalenia w Polsce konsolidacji wewnętrznej a występującym za sprawą rozbiorów fenomen kościoła katolickiego wzmocniony przez pontyfikat Jana Pawła II, nadał narodowi pierwiastek wyjątkowość w skali europejskiej.
sięcznych sprawiły, że Polskę nie ominęła fala liberalizmu. W tym wypadku jednak dynamika procesu połączona z uwarunkowaniem ideowym pokolenia „Jana Pawła II”, które we wczesnym okresie transformacyjnym posiadało decydujący wpływ na życie społecznego, doprowadziło do tego, że liberalizm nie osiągnął w Polsce pozycji hegemonicznej charakterystycznej dla społeczeństw zachodnich.
Obserwowana w Polsce egzaltacja życia politycznego, odbierana jest na zachodzie jako objaw niedojrzałości polskiej demokracji. Przyglądając się jednak aktualnie nasilającej się polaryzacji życia społeczno-politycznego na zachodzie, można dojść do wniosku, że konflikt polityczny, który na polskiej scenie politycznej rozładowywany jest na bieżąco w często porywczy sposób, na zachodzie w momencie zapalnym może przyjąć obród wzmocniony o skumulowane lata wypartego problemu. Od początku pandemii covid-20 na zachodzie nasilają się równolegle na siebie na-
Analizując społeczeństwo polskie, można dojść do wniosku, że za sprawą procesów historycznych, w szczególności dzięki zimnej wojny, zakonserwowany został charakter narodowy szczególny dla społeczeństw europejskich z okresu przed polityczną rewolucją liberalną. Przemiany ustrojowe lat dziewięćdziesiątych oraz wczesnych dwuty10. Globla Soft Power Index 2023, Brand Finance, https://brandirectory.com/softpower/
chodzące kryzysy, których początek dopatrywać się można już w krachu finansowym z 2008 roku. Historycznie lata kryzysu służyły konsolidacji społecznej, jednak na zachodzie ani jeden ani drugi proces nie jest widoczny. Dla kontrastu w Polsce zauważyć można ciągle występowanie spontanicznych zrywów solidarnościowych, które potrafią szeroko jednoczyć społeczeństwo we wspólnej sprawie. Ostatnią odsłoną polskiego solidarnościowego zrywu społecznego była postawa Polaków wobec wojny na Ukrainie.
Reasumując, przedstawiona powyżej analiza skupia głównie na aspekcie społeczno-politycznym. Jest to sfera pomijana w toczącej się debacie publicznej skupionej na rozwiązywaniu doraźnie występujących kryzysów. Dodatkowo w ramach głównego nurtu narracyjnego często zapomina się o szerszej perspektywie rysującej obraz trwającego super kryzysu, którego początku można dopatrywać w kryzysie finansowym z 2008 roku. Kluczowa dla przetrwania najbliższych lat będzie zdolność społeczeństw do odpowiedzi na zaistniałe zagrożenia, odzwierciedlona w sumie podejścia do bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego. Niestety pomimo licznych sygnałów zachodnia część kontynentu odstąpiła od pioryteryzowania zagadnień bezpieczeństwa, bazując w zbyt dużej mierze na amerykańskim parasolu bezpieczeństwa. Jednakże w tym wypadku głównego zagrożeniu nie powinno się dopatrywać w zagrożeniu zewnętrznym, lecz wewnątrz państwowym.
Obserwując otaczającą nas rzeczywistość, można wywnioskować, że przemiany technologiczne głęboko wpływają na przemiany jednostkowe w młodym pokoleniu. Przemiany te będą niosły nowy typ zagrożeń. Reakcji na nowo występujące zagrożenia ciężko będzie odnaleźć w historii, ponieważ rzeczywistość cyfrowa pozostaje fenomenem nowym, z którym dopiero uczymy się obchodzić. Wszystko to prowadzić będzie do etapu, w którym społeczeństwa skonsolidowane umiejące osadzić jednostkę w ramach określonych norm społecznych będą w stanie chronić ją przed niedostosowaniem umysłu do gwałtowności przemian. Postawa ta może być rozpatrywania jako społeczna ochrona przed kryzysem zdrowia psychicznego, bazując na ekspozycji jednostki na trudności życia wraz z zapewnieniem wsparcia jej obliczu indywidualnych problemów, które determinują zarówno nas, jak i całe społeczeństwo.
Predyspozycje do odpowiedniego zapewnienia bezpieczeństwa jednostkowego w ramach bezpieczeństwa wewnętrznego posiada Polska, która od czasu transformacji mocno spogląda w przyszłość, jednocześnie mocno będąc zakorzenionym w tradycji i religii. Obserwując trendy technologiczne, społeczne, ideologiczne czy religijne można dojść do wniosku, że w najbliższym czasie by nie zmieniło się nic, zmienić będzie musiało się wszystko.
