Pojęcie wymuszonej migracji w ujęciu K. M. Greenhill na przykładzie kryzysu migracyjnego
Sztucznie wykreowany ruch migracyjny jako narzędzie wywierania wpływu stanowi dziś jeden z szeroko omawianych tematów, szczególnie w ujęciu badawczym amerykańskiej politolożki Kelly M. Greenhill. Chodzi bowiem o złożone zjawisko, które obrazuje w jaki sposób podmioty państwowe i niepaństwowe instrumentalizują migrację do osiągania celów politycznych, militarnych i terytorialnych. Zdaniem Greenhill, zjawisko masowej migracji jako instrumentu polityki państwa można przybrać charakter wymuszony, wywłaszczający, eksportowy bądź zmilitaryzowany. Celowo sprokurowany przez Białoruś transgraniczny ruch ludności stanowi przykład, który doskonale oddaje złożoność kwestii, jaką stanowi wymuszona migracja w celu wywarcia nacisków (ang. coercive engineered migration). Niniejszy artykuł skupia się na konsekwencjach, jakie niesie ze sobą presja migracyjna w dzisiejszym kontekście geopolitycznym, a także opisuje szerzej operację hybrydową zaplanowaną i przeprowadzoną przez reżim Alaksandra Łukaszenki. Ponadto, bada on zależność pomiędzy stosunkami pomiędzy państwami i mechanizm manipulowania ruchami migracyjnymi. Za studium przypadku służy sterowana przez Białoruś migracja na granicy z Unią Europejską oraz inne przykłady zinstrumentalizowanej migracji.
Wstęp
Białoruś pozostaje pod autorytarnymi rządami prezydenta Alaksandra Łukaszenki nieprzerwanie od roku 1994 (Leshchenko 2008, 1420–1422). W 2020 r. doszło jednak do sytuacji bez precedensu w historii kraju, gdy w Mińsku wybuchły protesty przeciw sfałszowaniu wyników wyborów prezydenckich oraz brutalności sił milicyjnych w tłumieniu powyborczych demonstracji. W odwecie za sankcje nałożone na reżim Łukaszenki przez Unię Europejską po sfałszowanych wyborach w 2020 roku i i po uprowadzeniu samolotu z opozycjonistą na pokładzie rok później (Rada Unii Europejskiej 2023) Białoruś rozpoczęła wymierzoną w Zachód operację hybrydową. Uruchamiając kanały przerzutu migrantów, którzy skorzystali z uproszczonych procedur wizowych, białoruski aparat państwowy wywołał kryzys migracyjny, a następnie huma-
nitarny, na granicy z krajami strefy Schengen (Sari 2023, 11–14). Białoruskie przedsięwzięcie obliczone na wymuszenie korzyści militarnych, politycznych, lub ekonomicznych doprowadziło do wybuchu kryzysu geopolitycznego (Ho and Wijnkoop 2022, 1–41; Fakhry et al. 2022a, 11–12). Warto w tym miejscu zastanowić się, jaki rodzaj wymuszonej migracji, zgodnie z typologią zaproponowaną przez Greenhill, stanowi wykreowany przez reżim w Mińsku kryzys migracyjny. Należy przy tym wziąć pod uwagę kontekst geopolityczny, głównie rosyjską inwazję na Ukrainę w 2022 r., co dobitnie świadczy o potężnym wpływie polityki światowej na sytuację na szczeblu regionalnym. Operacja zainicjowana przez białoruskie władze nosi znamiona migracji przymusowej (szantażu migracyjnego) oraz eksportowej.
Przymusowa migracja w paradygmacie analitycznym
Kelly M. Greenhill
Kelly M. Greenhill jest wybitną amerykańską politolożką i ekspertką ds. bezpieczeństwa (Tufts University 2023). W pracy naukowej prowadzi badania głównie nad wyzwaniami dla bezpieczeństwa (przestępczość, rebelie, wojny domowe oraz instrumentalizacja migracji). W swoich pracach badaczka analizuje taką politykę informacyjną, zagraniczną oraz obronną. Greenhill ukończyła Uniwersytet Harvarda, Uniwersytet Kalifornijski, Uniwersytet Berkeley oraz Massachusetts Institute of Technology (MIT), gdzie uzyskała stopień doktora. Jest cenioną ekspertką w zakresie badań nad wymuszoną migracją oraz
autorką wielu cytowanych publikacji. W 2010 roku Greenhill wydała książkę «Weapons of Mass Migration: Forced Displacement, Coercion and Foreign Policy” (Broń masowej migracji: przymusowe przesiedlenia, wywieranie nacisku i polityka zagraniczna), w której wyczerpująco opisała przypadki wykorzystania migrantów i uchodźców do celów politycznych. Badaczka uważa, że główną strategią stosowaną w przypadku zjawiska sterowanych migracji jest przymus.
Uważa się go za niemilitarny element wojny hybrydowej, która wykorzystuje zresztą
cały wachlarz środków takich jak działania wywrotowe czy represyjne. Te mogą być wykorzystywane do realizacji różnych celów strategicznych, operacyjnych i taktycznych (Cambridge Dictionary 2023). Pojęcie zagrożeń hybrydowych szerzej opisał mjr W.J. Nemeth, definiując je jako połączenie środków wojskowych i niemilitarnych (Nemeth 2002, 2-4). Należą do nich m.in. dezinformacja, presja gospodarcza, sabotaż i ataki cybernetyczne. Zalicza się do nich także instrumentalizacja migracji. Inicjatorzy tego typu działań wykorzystują katalog dostępnych środków konwencjonalnych i niekonwencjonalnych do osiągnięcia zamierzonych celów. Kryzys migracyjny stanowi szczególny, aczkolwiek nie do końca zbadany jeszcze rodzaj presji jako jednej z taktyk hybrydowych. Presja migracyjna stanowi bowiem instrument oddziaływania w celu osiągnięcia
konkretnych korzyści politycznych.
Pojęcie instrumentalizacji samo w sobie zakłada dość złożony proces: prowokatorzy najpierw opracowują plan, a następnie wdrażają go, by osiągnąć pożądany cel (Merriam-Webster Dictionary 2023). W kontekście migracji, o której mowa w niniejszym tekście, dotyczy to głównie tego, jak manipuluje się transgranicznym ruchem ludności (Ho, Wijnkoop 2022, 10–11). Presja migracyjna może też służyć „zmiękczeniu” podmiotu będącego na celowniku; w tym celu inspiratorzy grają na strachu przed masową imigracją, szantażując napływem uchodźców. Instrumentalizacja z kolei polega na manipulowaniu zjawiskami naturalnymi, w tym ruchami migracyjnymi i wykorzystywania ich do własnych celów.
Przykłady presji migracyjnej oraz wyzwania związane
z instrumentalizacją migracji
Instrumentalizacja migracji to manipulowanie transgranicznym przepływem ludności do osiągania własnych celów strategicznych, militarnych, politycznych bądź gospodarczych (Ho and Wijnkoop 2022, 9–12). Do taktyki tej uciekają się zarówno podmioty państwowe, jak i niepaństwowe: zbrojne milicje w Libii działające na terenie kraju od 2011 r. (Fakhry et al. 2022b, 3–4), haitański polityk Jean-Bertrand Artistide w latach 1992–1994 (Jefferies 2001, 71–94) oraz dżihadyści z ISIS w 2014 r. (UN Habitat 2015, 12–15; Amnesty International 2014, 8–17). Mechanizm ten zastosowano także w trakcie wojny secesyjnej w Biafrze (1967–1970) (Ugorji 2022, 317–337) i wojny w Bośni (1992–1995) (Hageboutros 2016, 53–57). Innymi, aczkolwiek nie mniej ważnymi strategiami są zachęty
finansowe, przykładem czego jest wsparcie USA dla Wietnamu Północnego w latach 1954–1955 (Allard 2008, 40–58) czy z pozoru nieszkodliwe ponowne otwarcie granic. Po tę drugą sięgnął w latach 80. XX wieku ówczesny przywódca NRD Erich Honecker, otwierając granicę z RFN (Vicuña 1994, 375-377). Instrumentalizacja migracji to broń, której niektóre państwa używają do osiągania przewagi militarnej lub wymiernych korzyści politycznych i gospodarczych. Dla inicjatorów tego typu przedsięwzięć stanowi także przykrywkę dla faktycznych motywacji.
W 1972 r. ugandyjski dyktator Idi Amin wypędził z kraju ponad 50 tys. Azjatów, spośród których wielu legitymowało się brytyjskim paszportem (Desai 2012, 446-458). Chociaż rasistowską
decyzję Aminą motywuje się głównie względami finansowanymi, tak naprawdę to kolejny przejaw instrumentalizacji migrantów do czerpania własnych korzyści. Ponieważ w Ugandzie nagminnie dochodziło do przypadków łamania praw człowieka i naruszania praworządności, Brytyjczycy rozważali wstrzymanie pomocy militarnej. Oba kraje prowadziły wówczas negocjacje. Amin dał Azjatom dziewięćdziesiąt dni na opuszczenie kraju i dał tym samym do zrozumienia Brytyjczykom, że jeśli nie zmienią zdania w kwestii dalszej pomocy finansowej, do Wielkiej Brytanii napłynie 50 tys. de facto obywateli brytyjskich.
Przykład ten doskonale jak wykorzystano ruchy ludności do zbicia politycznego i strategicznego kapitału. Sztuczne kreowanie kryzysów migracyjnych to taktyka, po którą niektóre kraje sięgają chętnie i często.
We wspomnianej publikacji Kelly Greenhill dokonuje przeglądu przypadków z lat 19512006, gdzie zorganizowane ruchy ludności
wykorzystywano do osiągania celów politycznych. W niniejszym tekście uzupełniono je o przykłady wykorzystania wymuszonej migracji w latach 2007–2023 (Ho, Wijnkoop 2022, 1–41, Fakhry et al. 2022a, 11–12; Parikh 2023; MTI 2015; Hale i Ma 2023; Mascareñas 2022, 23–27; Ridgewell 2023; Amnesty International 2014, 8–17). W rezultacie skatalogowano siedemdziesiąt siedem przypadków wykorzystania migrantów i uchodźców w celach politycznych. Analizowane przez Greenhill przypadki rozszerzono o dane współczesne, zebrane w latach 2006–2023, co pozwala w pełni zrozumieć przyczyny oraz skutki presji migracyjnej. Zawarte w publikacji badaczki przypadki sięgają roku 1951, które zestawiono z współczesnymi przypadkami wykorzystania presji migracyjnej. Dzięki temu można przeanalizować częstotliwość oraz skutki tego zjawiska.
Autorka przeanalizowała siedemdziesiąt siedem przypadków wykorzystania migracji w celach politycznych – w około trzech czwartych przy-
DWOT
padków inicjatorom tego rodzaju przedsięwzięć udało się osiągnąć przynajmniej częściowo założone przez siebie cele. Inżynieria przymusowej migracji okazuje się więc niezwykle skutecznym narzędziem wywierania presji politycznej.
W przeszłości niektóre słabsze dyplomatycznie i militarnie kraje takie jak Haiti (1979–1981, Crosette 1981), Austria (1981–1982, Kaiser 1997, 95–96) czy Albania (1990–1991, Campani 1992, 8–9) wykorzystywały siłę demograficzną do wywierania presji międzynarodowej na silniejszych od siebie państwach. Obecnie po taktykę tę sięgają chociażby światowe mocarstwa. Broń masowej migracji dyskontowały także kraje takie jak Pakistan (Human Rights Watch 2023), Iran (Moghdam, Jadali 2021, 33–36) i Rosja (Fakhry et al. 2022a, 20–25). Zmianie ulega wówczas dynamika stosunków międzynarodowych –nawet globalne potęgi zdają sobie sprawę, że dzięki presji migracyjnej łatwiej osiągną zamierzone cele. Z broni masowej migracji korzystają zarówno światowe, jak i regionalne mocarstwa, przez co rośnie ich znaczenie na arenie międzynarodowej.
Niemniej jednak, presja migracyjna może zaostrzyć trwający konflikt zbrojny. Na początku lat 60. XX wieku w Berlinie zbudowano mur (Glorius 2010, 2–4) – jako środek zaradczy w przypadku potencjalnych zagrożeń. Instrumentalizacja migracji może podsycać konflikty geopolityczne; niesie także ze sobą pewnie niebezpieczeństwo, bowiem proceder ten może wymknąć się spod kontroli jego inicjatorom, chociażby z powodu decyzji podejmowanych przez migrantów o nieregulowanym statusie, rozwoju przemytniczego biznesu, czy konieczności odesłania migrantów do innych państw.
Działania zmierzające do instrumentalizacji migracji są z kolei nieodwracalne, zaś masowa i nielegalna migracja może wiązać się z nieprzewidzianymi skutkami. Warto w tym miejscu wspomnieć instrumentalizację migracji w Korei Północnej w latach 90. oraz w latach 2002–2006,
co ułatwiło masowe ucieczki i jednocześnie podważyło legitymację rządu (Greenhill 2010, 27–261).
Niemniej, tego typu działania mogą odnieść skutek odwrotny do zamierzonego. Skierowany w latach 1954–1955 przez USA ruch ludności z Wietnamu Północnego na południe, do Republiki Wietnamu, miał wywrzeć presję na proradzieckie władze na północy – ostatecznie zaś skompromitował działania państwa wspieranego przez Waszyngton (Statler 2007, 117–154).
Badania pokazują, że mimo przeszkód, wykorzystywanie migracji nadal jest na tyle skuteczne, że można je uznać za działające narzędzie przymusu politycznego. To pokazuje, że wykorzystanie migracji jako narzędzia w strategii geopolitycznej jest korzystne i atrakcyjne dla rządów, którym się to udaje.
Za pojęciem „zorganizowanych przepływów migracyjnych” kryją się możliwe sposoby oddziaływania na przeciwnika tak, by urzeczywistniać cele militarne, polityczne lub terytorialne. Prowokatorzy uciekają się chociażby się do gróźb pod adresem władz kraju docelowego, wywołują społecznego niezadowolenia oraz dążą do destabilizacji społeczeństwa. W zdecydowanej większości przypadków celem podjęcia takich aktywności jest wyegzekwowanie ustępstw politycznych czy gospodarczych. Migrację, dotychczas zjawisko czysto demograficzne, wykorzystuje się wtedy jako instrument wywierania wpływu.
W planowanej strategii zarządzania przepływami migracyjnymi stosuje się szereg metod, aby osiągnąć cele geopolityczne za pomocą pośredniego przymusu. Na początku inicjator podsyca niechęć wśród członków społeczeństwa, by skompromitować w ich oczach instytucje publiczne i doprowadzić do głębokich podziałów społecznych. Następnie wywołuje niepokoje i skłania decydentów do spełnienia stawianych im żądań, a dalej destabilizuje państwo pod względem gospodarczym, politycznym i społecznym. Tym
samym niejako zmusza władze kraje do zajęcia się kwestią nielegalnej migracji. Wreszcie, podmioty państwowe i pozapaństwowe stojące za procederem wymuszonej migracji powołują się na międzynarodowe konwencje i wytykają państwom borykającym się nieludzkie traktowanie migrantów. Zaprzeczają także, jakoby mieli cokolwiek wspólnego z napływem ludności oraz rezygnują z instrumentów militarnych na rzecz aktywności poniżej progu wojny.
Kolejne etapy „weaponizacji” migracji świadczą o niezwykle złożonej naturze tego zjawiska. Inicjatorom tego rodzaju przedsięwzięć zależy na wywieraniu wpływu na rządzących, wyegzekwowania pewnych ustępstw, polaryzację społeczeństwa oraz podsycania wewnętrznych konfliktów za sprawą katalogu narzędzi walki hybrydowej, w tym instrumentalizacji migracji.
Klasyfikacja przymusowej migracji
według K.M. Greenhill
Kelly M. Greenhill twierdzi, że choć trudno jest dokładnie stwierdzić, kiedy migracja jest wymuszona celowo przez rządy lub inne grupy, dziś pojawiają się nowe sposoby jej wykorzystania do osiągania celów politycznych. Badaczka wyszczególnia także cztery rodzaje wymuszonej migracji (przymusowa – tzw. szantaż migracyjny, wywłaszczająca, eksportowa i zmilitaryzoDWOT
wana). Istnieją także inne modele przymusowej migracji. Pogląd alternatywny względem teorii Greenhill zaprezentował profesor politologii Gerasimos Tsourapas – w jego ocenie migracja zalicza się do dyplomatycznego instrumentarium, po który rozmaici aktorzy sięgają, by albo wspólnie regulować migrację, albo wywierać presję na przeciwniku (Tsourapas 2019, 115–118). W ramach wspomnianych wyżej wspólnych przedsięwzięć analizuje się umowy o readmisji, zasady deportacji migrantów o nieuregulowanym statusie, czy prawa migrantów. Głównym zarzutem wobec metodologii w badaniach Tsourapasa jest to, że nie przyczynia się do analizy ostatnich przypadków wykorzystania broni demograficznej, a jedynie przedstawia pomniejsze przykłady wymuszonej migracji. Aby wypracować skuteczne strategie radzenia sobie z wymuszoną migracją, należy najpierw wyciągnąć wnioski z dotychczasowych przypadków presji migracyjnej.
W przeciwieństwie do Tsourapasa, w swojej pracy dyplomowej Nathan Steger do modelu autorstwa Greenhill dodał trzy kolejne rodzaje instrumentalizacji w obszarze migracji (Steger 2017, 11-44): polityczną, gospodarczą i tzw. piątą kolumnę. Na tej typologii wzorowała się profesor Bahar Başer, którą uzupełniła ją o pojęcie migracji w celach propagandowych (Başer 2022, 178–179). By jednak ocenić, jakie konsekwencje niosą ze sobą wymienione wyżej kategorie potrzeba jednak bardziej szczegółowych badań w tym zakresie.
Prokurowanie migracji lub manipulowanie transgranicznym przepływem ludności obliczone na korzyści czysto finansowe nazywa się mianem wymuszonej migracji w celach gospodarczych (Başer 2022, 178–179). Wyodrębnić może następujące praktyki: a) napływ taniej siły roboczej, czego przykładem jest wykorzystywanie robotni-
ków pochodzenia azjatyckiego przez amerykańską branżę tekstylną w latach 90. (Chaganti 2004, 2223-2224); b) eksport siły roboczej w celach zarobkowych (np. indonezyjskich robotników w ramach szóstego planu pięcioletniego (1994–1999) i drugiego długofalowego planu rozwoju (1994–2018) (Hugo 1995, 275–277); c) celowe zawyżanie liczby uchodźców dla uzyskania korzyści finansowych – ze śledztwa przeprowadzonego przez ugandyjski rząd i UNHCR w 2018 r. wynika, że liczbę uchodźców zawyżono o aż 300 tys. (Okiror 2018); d) opodatkowywanie imigrantów (tzw. emigration tax), czyli praktyka stosowana wobec ludności napływowej w USA (IRS 2024), Erytrei (DSP-groep Amsterdam, Tillburg School of Humanities, Department of Culture Studies 2017, 79-103) i Mjanmie (The Irrawaddy 2023).
Kolejnym motywem wymuszonej migracji jest strategiczne budowanie „piątej kolumny” w regionie (Başer 2022, 176-177), które polega na rozmieszczeniu tajnych współpracowników lub agentów planujących akty sabotażu. Działania obliczone są na budowę w kraju docelowym „piątej kolumny” – migrantów przerzuca się, by wywołać destabilizację społeczną. Przekonały się o tym Niemcy, przeciwko którym Rosja użyła dezinformacyjnej amunicji dużego kalibru (tzw. sprawa Lizy) 1 – Kreml rozmieścił tam sabotażystów odpowiedzialnych za przebieg całej operacji.
Propagandowy wymiar zinstrumentalizowanej migracji ma za umocnić legitymację sprawcy i zarazem skompromitować przeciwnika (Başer 2022, 178-179). Migracja polityczna, zwana przez Başer także migracją w celach propagandowych, polega z kolei na wykorzystywaniu przekazów propagandowych przez inicjatora tego typu przedsięwzięć do umocnienia wpływów w regionie i na świecie. Jedną z najpopularniej-
1. «Sprawa Lizy» to historia rzekomo zgwałconej przez imigranta w Berlinie dziewczynie rosyjskiego pochodzenia. Operację dezinformacją starannie zaplanowały rosyjskie służby, żeby spolaryzować niemieckie społeczeństwo. Sprawa ta uświadomiła niemieckim decydentom, że Kreml ucieka się do manipulacji w mediach, również społecznościowych, oraz współpracy ze skrajną prawicą. Pokazuje także, jak szybko zmanipulowane informacje przedostawały się do opinii publicznej, zwłaszcza za kadencji ówczesnej kanclerz Angeli Merkel. Sprawa zapoczątkowała ożywioną debatę na najwyższym szczeblu politycznym, podjęto także działania wymierzone przeciwko rosyjskim wpływom w Niemczech (Meister 2016).
szych technik jest tzw. paszportyzacja, czyli polityka masowego przyznawania paszportów. Masowe przyznawanie obywatelstwa i wydawanie paszportów obywatelom innego państwa bez jego zgody stanowi ingerencję w jego sprawy wewnętrzne i suwerenne władztwo nad danym obszarem i jego ludnością. Przymusową paszportyzację przeprowadziła na okupowanych terytoriach we wschodniej Ukrainie Rosja – zaś pełnoskalową inwazję na Ukrainę, która rozpoczęła się 24 lutego 2022 r., Kreml uzasadniał koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa własnym obywatelom (Yale School of Public Health 2023). (W oficjalnych komunikatach rosyjskie władze argumentowały, że inwazję sprowokowały „ataki powietrzne ukraińskiego lotnictwa na rosyjskich obywateli w Doniecku”, przy czym pominięto informację o masowej akcji przyznawania rosyjskiego obywatelstwa mieszkańcom wschodniej Ukrainy [Mackinnon 2021]).
Paradygmaty analityczne w publikacjach Stegera i Başer uzupełniają model badawczy Greenhill. Niemniej jednak, zaproponowane w nich kategorie, które zresztą pokrywają się z formami sprokurowanej migracji w ujęciu Greenhill, można zakwestionować z naukowego punktu widzenia. Destabilizacja to z kolei domena tzw. piątej kolumny, której operacje łączą się z działaniami podejmowanymi w ramach migracji zmilitaryzowanej. Migracja wywłaszczająca, a więc zmierzająca do relokacji ludności w celu osłabienia gospodarki przeciwnika (np. poprzez napływ taniej siły roboczej), to jeden z podtypów migracji motywowanej czynnikiem ekonomicznym. Klasyfikacja autorstwa Greenhill prezentuje nowe podejście do wymuszonej migracji, której formy mogą się wzajemnie przenikać. Paradygmat ten pozwala precyzyjnie zaklasyfikować poszczególne przypadki. Migracja motywowana względami politycznymi lub propagandowymi w zasadzie jest tożsama z szantażem migracyjnym; zamiast stanowić odrębną kategorię, powinno zaliczać się ją jako jej podgrupę.
Warto przytoczyć w tym miejsce klasyfikację
zupełnie odmienną od dotychczas analizowanych (Fakhry et al., 2022b, 4). Wyszczególnia ona bowiem przypadki wykorzystywania migracji do własnych celów wedle prowokujących ją podmiotów państwowych i pozapaństwowych. Badacze podzieli li je bowiem na państwa silne (Maroko), państwa pośredniczące (Białoruś), państwa słabe (Ukraina) oraz aktorów niepaństwowych (islamistyczne bojówki w Libii). Wadą wspomnianej klasyfikacji jest jej europocentryzm – wprawdzie skupia się na zagrożeniach dla krajów UE oraz rekomendowanym rozwiązaniom, ale nie uwzględnia przymusowej migracji jako zjawiska natury globalnej. Władze Węgier poleciły służbom wypychanie migrantów poza granice kraju, tym samym wywierając presję na zachodnich sojuszników, by ci wyrazili poparcie dla węgierskiego planu budowy płotów i zasieków wzdłuż węgierskiej granicy (Aljazeera 2015). Paradygmatu tego jednak nie używa się do badania przypadków instrumentalizacji migracji poza Unią Europejską – wystarczy przypomnieć w tym miejscu historie z Papui Nowej Gwinei (2011–2012, Bank Światowy, s. 248), Haiti (2004, Buss 2013, 4–6) czy Nauru (2004, Dastyari 2015, 669–672).
W tym miejscu warto zacytować punkt widzenia amerykańskiego politologa Josepha Nye’ego, który podaje w wątpliwość system oparty na klasyfikacji migracji instrumentalnej (Nye 2004, 12–32). Zdaniem badacza, przypadków wymuszonej migracji nie można jednoznacznie skatalogować, gdyż leżą pomiędzy narzędziami twardej i miękkiej siły. To ciekawa koncepcja, niemniej, każde zagadnienie należy analizować za pomocą właściwych narzędzi oraz w oparciu o odpowiednie procedury badawcze. Większość graczy korzystających z migracji instrumentalnej bazuje na wcześniejszych taktykach i dostosowuje je do swoich potrzeb, więc konieczne podejście metodyczne (jak w przypadku współpracy Białorusi i Rosji w Państwie Związkowym). Każdy przypadek instrumentalizacji migracji jest inny, ponieważ te różnią się chociażby kontek-
stem geopolitycznym czy historycznym.
Na potrzeby niniejszego tekstu posługuję się modelem opracowanym przez Kelly M. Greenhill, bowiem cechuje się on największą dokładnością oraz przejrzystością. Prezentuję także cztery kategorie wymuszonej migracji na tle rysu historycznego, a także wskazuję ich konkretne przykłady.
Przymusowa migracja polega na manipulowaniu przepływami ludności w celu uzyskania wymiernych korzyści militarnych, politycznych lub ekonomicznych (Greenhill 2010, 12–74). Jest to skuteczne narzędzie nacisku w relacjach między państwami; za sprawą migracji, również sztucznie wykreowanej, wywiera się nacisk na przeciwnika, by zmusić go do ustępstw.
Strona atakująca wykorzystuje siłę demograficzną, by manipulować społeczeństwem przeciwnika. Podmiot inicjujący wykorzystuje transgraniczne przepływy ludności do wywierania wpływu na kraj docelowy; w decydowanej większości przypadków celem podjęcia takich aktywności jest osiągnięcie ustępstw politycznych, gospodarczych czy wywołanie destabilizacji społecznej. Tak samo jak migrację eksportową, wywłaszczeniową czy zmilitaryzowaną charakteryzuje ją przymus, a jednocześnie wyróżnia się na tle innych rodzajów zinstrumentalizowanej presji migracyjnej.
Państwa podżegające do migracji najczęściej cynicznie grają kartą międzynarodowych konwencji m.in. Konwencji dotyczącej statusu uchodźców (Organizacja Narodów Zjednoczonych 1951, art. 4, 7, 13, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25), Protokołu dotyczącego statusu uchodźców z 1967 r. (Organizacja Narodów Zjednoczonych 1951, art. 4, 7, 13, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25) oraz uchwalonej w 1948 r. Deklaracji Praw Człowieka (Organizacja Narodów Zjednoczonych 1948, art. 13). Wspomniane akty prawne regulują status uchodźcy oraz określają najważniejsze zasady dotyczące ich traktowania.
Ponadto, zgodnie z art. 33 Konwencji dotyczącej statusu uchodźców żadne państwo nie wydali lub nie zawróci w żaden sposób uchodźcy do granicy terytoriów, gdzie jego życiu lub wolności zagrażałoby niebezpieczeństwo ze względu na jego rasę, religię, obywatelstwo, przynależność do określonej grupy społecznej lub przekonania polityczne (Organizacja Narodów Zjednoczonych 1951, art. 33). Postanowienia te gwarantują także prawo do azylu.
Paradoksalnie zachodnie demokracje mają ręce związane międzynarodowymi konwencjami, prawami człowieka i troską o własną reputację. Jeśli do tego kraj naruszy obowiązujące w międzynarodowej wspólnocie normy, grozi mu dyskredytacja i utrata wiarygodności. Dlatego też, by zachować twarz, uginają się i godzą na ustępstwa. Kraje poddane presji migracyjnej często nie są w stanie pogodzić własnych interesów z humanitaryzmem.
Wobec tego stoją one przez moralnym dylematem: przestrzegać uniwersalnych norm i praw czy ponad nie przedkładać własne interesy i bezpieczeństwo narodowe. Naród względem którego stosuje się presję migracyjną znajduje się zatem między młotem i kowadłem – musi podejmować decyzje, które jednocześnie respektują uniwersalne prawa i normy i uwzględniają przy tym procesy geopolityczne.
Inicjatorzy wymuszonej migracji uciekają się do perfidnych taktyk, bowiem wykorzystują międzynarodowe konwencje, by wywołać kryzys w kraju przeciwnika. Strategia ta pokazuje, jak migracja jest używana jako narzędzie przymusu, i ujawnia głębokie powiązania między geopolityką, prawami człowieka i międzynarodową dyplomacją.
Przykładem wymuszonej migracji jest polityka Turcji, która nieprzerwanie od 2014 r. używa migrantów i uchodźców jako karty przetargowej w negocjacjach z Brukselą. By zażegnać kryzys, instytucje unijne zresztą udzieliły władzom
w Ankarze wsparcia finansowego (De Martin 2023). Podobną taktykę realizowała Rosja, która wykorzystywała migrantów do wywierania nacisku na sąsiednie kraje – Finlandię, Norwegię i Estonię. Była to też próba przetestowania pozycji tych trzech państw w UE i NATO i wymuszenia za nich konkretnych ustępstw, głównie złagodzenia nałożonych na Moskwę sankcji (Fakhry et al. 2022b., 4).
Migracja wywłaszczeniowa z kolei zakłada przejęcie kontroli nad zasobami bądź terytorium od innego kraju, podmiotu pozapaństwowego lub grupy etnicznej (Başer 2022, 174–175). W wielu przypadkach agresorzy posuwają się do drastycznych rozwiązań, takich jak czystki etniczne, by raz na zawsze pozbyć się społeczności, która, w ich ocenie, stwarza zagrożenie.
To zarazem najpopularniejszy sposób instrumentalizacji zjawisk migracyjnych. Przy czym warto zauważyć, że taktykę tę obierają nie tylko państwa, ale także podmioty niepaństwowe takie jak tzw. Państwo Islamskie (Amnesty International 2014, 8–17). W 2014 r. dżihadyści dopuścili się ludobójstwa na jezydach oraz sunnitach. Na terenie Iraku przesiedlono natomiast około miliona osób, co stanowi dowód na to, że podmioty niepaństwowe uciekają się do narzędzi przymusowej migracji, by w ten sposób zagarniać kolejne terytoria.
Świadczy o tym chociażby izraelski ruch osadniczy na Zachodnim Brzegu. Osiedla, które utworzono z inicjatywy Izraela po wojnie sześcioletniej w 1967 r., stanowią przykład wymuszonej migracji w celu wywłaszczenia poszczególnych grup społecznych i nie ma nic wspólnego z czystką etniczną (Lein 2002, 11–37). Władze Izraela zresztą wspierają osadnictwo na okupowanym terytorium Zachodniego Brzegu Jordanu: oprócz tego, że podlega ono ścisłej kontroli wojskowej, mieszkańcy mogą liczyć na ulgi podatkowe czy wsparcie dla rolników. Działania żydowskich osadników zmierzały do relokacji ludności z Zachodniego Brzegu Jordanu w celu
zajęcia jej terytorium.
Kolejną formą strategicznie prokurowanej migracji jest migracja eksportowa, która ma na celu wzmocnienia kontroli nad własnym obszarem lub doprowadzenie do poluzowania kontroli wroga nad zajmowanym przez niego obszarem (Greenhill 2010, 12–74). Stosujący tę praktykę podmiot zmusza politycznych przeciwników do opuszczenia kraju, podsyca rzekome zagrożenie dla stabilności państwa oraz podejmuje działania zmierzające do obalenia rządów państw trzecich. Rządy, które organizują migrację, często nazywają opozycję „wrogami państwa”, aby łatwiej kontrolować przeciwników. Ruchem migrantów steruje się, by destabilizować środowisko przeciwnika i kompromitować autorytet opozycji.
Taktykę tę obierały reżimy w Sudanie, Kongo i Zimbabwe, by umocnić władzę i zwiększać wpływy (Steger 2017, 29). Wymuszona migracja często zakłada także przeprojektowanie demograficzne na terytorium kraju ogarniętego rewolucją. Autorytarne rządy zmuszają wówczas przeciwników politycznych do opuszczenia kraju i manipulują trendami demograficznymi na swoją korzyść.
Manipulacja jest zresztą kluczowym elementem migracji eksportowej. Bardzo często przywódca kraju, który wywołał rzeczony kryzys, „wspaniałomyślnie” oferuje pomoc, czyli de facto rozwiązuje problem, który sam stworzył. Posuwa się więc do manipulacji – sugeruje możliwe rozwiązania i jednocześnie neguje swój udział w inspirowaniu kryzysu. Poprzez starannie wyreżyserowane techniki migracji eksportowej sprawcy manipulują opinią publiczną w kraju i za granicą.
Za przykład może posłużyć deportacja afgańskich uchodźców z Iranu (Steger 2017, 29–30). Władze Iranu deportowały grupę uchodźców po sowieckiej inwazji na Afganistanie, by podsycać konflikty w kraju i osłabić legitymację rządu w Kabulu. Taktykę tę często realizo -
wały także kraje Azji Środkowej tuż po upadku komunizmu. W 2007 r. przyjęły ją także władze Iranu, by obalić rząd prezydenta Hamada Karzaja, dzięki czemu siły NATO mogły utrzymać stałą obecność wojskową w Afganistanie. Szlak migracyjny znalazł się wówczas pod zupełną kontrolą Iranu, który w ten sposób wywierał polityczną presję na władze w Kabulu.
Migracja zmilitaryzowana z kolei zakłóca lub niszczy dowodzenie i kontrolę przeciwnika poprzez przemieszczenie jego kluczowego personelu, utrudnienie dostępu do infrastruktury lub przejęcie struktur wojskowych (Greenhill 2010, 12–74). Ma on na celu sztucznie kreowanie przepływów ludności, by utrudnić działania militarne przeciwnika.
Taktyka ta zakłada na przykład werbowanie rekrutów bądź przenikanie do kraju docelowego terrorystów. Za przykład migracji zmilitaryzowanej posłużyć może zestrzelenie rosyjskiego bombowca Su-24M przez Turcję tuż przy granicy z Syrią w grudniu 2015 r. (BBC 2015). W odpowiedzi wojska rosyjskie ostrzelały syryjskie wioski w pobliżu granicy z Turcją. W efekcie na terytorium Turcji przybyły tysiące Syryjczyków. Tym samym Kreml rozegrał konflikt
w Syrii, by skompromitować politykę władz tureckich (Letsch et al. 2016). Podobny przypadek miał miejsce w Tajlandii – w latach 80. kraj ten przyjął sporą grupę kambodżańskich uchodźców i ulokował ich w pobliżu granicy, by nie dopuścić do tego, by konflikt objął swoim zasięgiem terytorium kraju (Greenhill 2008, 9–10).
Tak bowiem migrację kontroluję się do osiągania celów militarnych, politycznych czy terytorialnych. Podane przykłady pokazują różne strategie i cele oraz ich wpływ na międzynarodową sytuację dyplomatyczną. W przypadku migracji zmilitaryzowanej warto zastanowić się, czy takowa występuje w trakcie konfliktu zbrojnego. Migracja może prowadzić do przemocy także, gdy osoby zarządzające kryzysami stosują siłowe metody wobec migrantów i organów bezpieczeństwa kraju docelowego. Przepływami ludności często steruje się, by odwrócić uwagę światowej opinii publicznej od operacji wojskowych –w tym celu agresor podżega do konfliktu, który zaangażowałby w pełni kraj docelowy. Wobec tego uważam, że w badaniach «migrację zmilitaryzowaną” należy określić mianem „gwałtownie sprokurowanej migracji” i tym samym rozszerzyć spektrum tej kategorii.
Presja migracyjna z Białorusi
według klasyfikacji K.M. Greenhill
W niniejszej analizie dokonuję charakterystyki spowodowanego przez Białoruś kryzysu migracyjnego pod względem form strategicznie prokurowanej migracji w teorii Greenhill. Tak bowiem może zaklasyfikować sprowokowaną przez Białoruś presję migracyjną, która nosi znamiona zarówno migracji eksportowej, jak i szantażu migracyjnego. Teorię tę ilustrują konkretne przykłady; ponadto, analizuję motywy białoru-
skiej operacji hybrydowej. Niniejszy tekst zaznajamia czytelnika z działaniami reżimu Łukaszenki w kontekście analizowanych dotychczas form strategicznie prokurowanej migracji.
Przygotowana przez Białoruś wojna hybrydowa stanowi klasyczny przykład wymuszonej migracji w celu wywierania nacisku. Poszczególne etapy planowania białoruskiej operacji warto przeanalizować w oparciu o następujące trzy czynniki.
Po pierwsze, reżim utworzył szlak przerzutu migrantów. Jak wynika z dziennikarskiego śledztwa przeprowadzonego przez telewizję Biełsat, za organizację szlaku migracyjnego całkowicie odpowiada Białoruś. Bierze w tym udział niemal cały aparat państwowy reżimu Łukaszenki. Nadzorowane przez prezydencką administrację biura podróży (np. Centrkurort) wystawiają migrantom zaproszenia (Scieszyk 2021). To za ich sprawą na Białoruś samolotami białoruskich linii lotniczych Belavia docierają migranci, głównie z Libanu, Syrii i Jordanii (Reality Check 2021). W procederze aktywnie uczestniczą także białoruskie przedsiębiorstwa turystyczne oraz funkcjonariusze służb. Białoruskie władze natomiast miały nieoficjalnie zezwolić dwunastu firmom na sprowadzenie migrantów na terytorium kraju, dzięki czemu te mogły zwiększyć dochody pomimo sankcji (Volkova 2021).
Aby inicjator wymuszonej migracji mógł jakkolwiek jej zaradzić, musi poświęcić pewne zasoby. Dążenia białoruskiego aparatu państwowego są zbieżne z celami wymuszonej migracji. To nic innego jak próba szantażu Polski, Litwy i Łotwy oraz zemsta na Unii Europejskiej, która nałożyła na Białoruś sankcje oraz udzieliła wsparcia białoruskiej opozycji (Slunkin, Valodskaitė 2023). Wywołany przez Białoruś kryzys migracyjny miał odwrócić uwagę od sytuacji wewnętrznej: aresztowań więźniów politycznych (Centrum Praw Człowieka Wiasna 2024), niedemokratycznej nowelizacji konstytucji (Komisja Wenecka 2021, art. 81) oraz pogłębiania współpracy z Rosją, z którą Białoruś tworzy Państwo Związkowe, co może niepokoić w kontekście trwającej od 2022 r. inwazji Kremla na Ukrainę (Dyner 2023). Za sprawą presji migracyjnej reżim Łukaszenki chce podważyć międzynarodową pozycję swoich zachodnich sąsiadów oraz zmusić UE do negocjacji w sprawie złagodzenia sankcji.
Ponadto, zainicjowanie szantażu migracyjnego wiąże się wprost z nadużyciem prawa humanitarnego i systemu praw człowieka, których normy mają stać się pułapką dla państwa padającego
ofiarą strategicznie prokurowanych migracji. Kraje Europy stoją bowiem przed moralnym dylematem, co zrobić z grupami migrantów, którzy utknęli na granicy bez wiz Schengen i jednocześnie nie mają prawa powrotu na terytorium Białorusi (Valcárcel 2022). Białoruskie media reżimowe powielają również treści o fałszowaniu przez Polskę obrazu sytuacji, o rzekomej agresji wobec migrantów, czy ofiarach śmiertelnych na granicy (Żaryn 2021). W procesie tworzenia przekazów dezinformacyjnych biorą udział przedstawiciele białoruskich władz, instytucje państwowe oraz media społecznościowe, w tym VKontakte i Telegram ((Rada Bezpieczeństwa Narodowego i Obrony Ukrainy). Zmanipulowane treści, nierzadko tłumaczone na wiele języków, powielają się w licznych źródłach, przykładem czego są strony RT, tuby propagandowej Kremla, w języku arabskim (Gönczi 2023).
Białoruś starannie rozgrywa trwający kryzys migracyjny: manipuluje transgranicznym przepływem ludzi i cynicznie wykorzystuje obowiązujące regulacje w zakresie praw człowieka, by wymusić ustępstwa od innych krajów i zmienić układ sił w regionie. Dynamika prokurowanej migracji ukazuje ścisłe powiązania pomiędzy geopolityką i humanitaryzmem.
Fala migracji do Białorusi nie nosi znamion migracji wywłaszczeniowej, gdyż reżim Łukaszenki, sprowadzając do Europy rzesze migrantów, nie zajął terytorium innego kraju ani nie rości sobie do niego żadnych praw. Operacja białoruskich służb wyraźnie różni się od wszelkich przypadków migracji wywłaszczeniowej.
Jej celem jest zagarnięcie terytorium zajmowanego przez inną społeczność, a w przypadku kryzysu na granicy Białorusi z UE nie ma to twardych dowodów. Łukaszenka wykorzystuje bowiem wymuszoną migrację do zbijania geopolitycznego kapitału, nie zaś uzyskania korzyści materialnych czy terytorialnych.
Jak podaje Biuro Narodów Zjednoczonych ds. Zapobiegania Ludobójstwu i Odpowiedzialności za Ochronę przed nim, jedną z cech migracji wywłaszczeniowej jest dążenie do eliminacji określonych grup etnicznych. Reżim Łukaszenki istotnie represjonuje dysydentów, zmuszając ich niekiedy do opuszczenia kraju, niemniej w żadnym środowisku nie przeprowadza on czystek ze względów na przynależność do grupy etnicznej (Worsch 2023).
Jednakże zmuszenie opozycjonistów do wyjazdu z Białorusi, którzy uciekli w obawie o własne życie, również nie spełnia definicji czystki etnicznej, która obejmuje deportację i przymusowe, masowe usuwanie lub wypędzanie osób z ich domów, jawne naruszanie praw tych osób w celu przemieszczenia lub zniszczenia grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, a nawet akty ludobójstwa. Kryzys migracyjny na granicy białoruskiej ma podłoże czysto polityczne.
Białoruskie władze instrumentalnie traktują migrantów, co niekiedy może świadczyć o uprzedzeniach na tle narodowościowym, niemniej w tym przypadku nie ma mowy o czystce etnicznej (Komisarz Praw Człowieka Rady Europy 2022). Migranci, głównie z krajów Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, nie są bowiem obywatelami Białorusi, zaś reżim Łukaszenki umożliwia im dostanie się na terytorium Białorusi. Wobec tego działań władz w Mińsku nie można uznać za czystki etniczne. Nadużycia wobec migrantów wynikają z uprzedzeń na tle rasowym i narodowościowym (Amnesty International 2024).
W przypadku Białorusi nie można mówić o migracji wywłaszczeniowej – reżim Łukaszenki nie działa bowiem z pobudek terytorialnych, a migrantów sprowadza na swoją granicę z powodów czysto geopolitycznych.
Białoruska operacja migracyjna wpisuje się w kontekst migracji eksportowej – reżim Łuka-
szenki z jednej strony dąży do podważenia legitymacji rządów państw trzecich, a z drugiej –wzmocnienia własnego kraju.
Narzędzia migracji eksportowej są dla agresora podstawą projekcji siły politycznej. Alaksandr Łukaszenka wykorzystał kryzys migracyjny, by umocnić pozycję reżimu, która przez ostatnie trzy lata ucierpiała w wyniku bezczynności białoruskich władz w obliczu pandemii COVID-19 (Krawatzek, Sasse 2021), problemów gospodarczych (Kłysiński 2023) oraz malejącego poparcia społeczeństwa dla integracji z Rosją. Kryzys migracyjny miał początkowo odwrócić uwagę na sytuacji wewnętrznej na Białorusi.
Później reżim zwrócił się przeciwko krajom ościennym, kwestionując autorytet Polski, Litwy i Łotwy na arenie międzynarodowej. Operacji towarzyszyły białorusko-rosyjskie kampanie dezinformacyjne i propagandowe, w których oskarżano władze wspomnianych krajów o łamanie praw człowieka i naruszania europejskich standardów. Przyczyn kryzysu migracyjnego białoruski reżim upatrywał z kolei w interwencji Sojuszu Północnoatlantyckiego w Afganistanie i Iraku. Tym samym niejednokrotnie uderzał w reputację członków NATO, instytucji unijnych oraz funkcjonariuszy straży granicznej. W krajach dotkniętych presją migracyjnych rozgorzała natomiast dyskusja na temat polityki migracyjnej.
Migrację eksportową cechują także takie działania ukierunkowanych na antagonizowanie i dyskredytowanie strony przeciwnej. Białoruskich opozycjonistów, zwłaszcza związanych z obozem głównej oponentki Alaksandra Łukaszenki Swiatłany Cichanouskiej, reżim otwarcie nazywa «zagranicznym agentami» (Sviatlana Tsikhanouskaya.org 2023). W odpowiedzi na protesty przeciwko dyktaturze Łukaszenki, służby przeprowadziły masowe aresztowania wśród sympatyków opozycji i działaczy.
Warto na końcu wspomnieć o roli, jaką przypisał sobie białoruski dyktator. Łukaszenka od samego
początku konsekwentnie zaprzeczał, jakoby to tego reżim stał za napływem migrantów do Europy. Niemniej jednak, sytuację tę rozegrał strategicznie, bowiem zwrócił się do Unii Europejskiej z prośbą o wsparcie finansowe, by pokazowo zażegnać wywołany przez siebie kryzys. Tym samym Łukaszenka kreuje się na odpowiedzialnego męża stanu, jednocześnie grożąc Europie, że w innym wypadku migranci ruszą dalej na zachód (Smith 2021).
Podsumowując, przeprowadzona przez Białoruś operacja wpisuje się w ogólny schemat szantażu migracyjnego – wśród jej motywów jest umocnienie pozycji reżimu w kraju, zdyskredytowanie zachodnich polityków, prześladowanie opozycji i ocieplenie wizerunku Łukaszenki-bohatera, który jako jedyny jest w stanie zapanować nad kryzysem.
Białoruska operacja przerzucania migrantów w pobliżu granic z UE ma niewiele wspólnego z migracją zmilitaryzowaną. Dlaczego?
Ta forma wymuszonej migracji funkcjonuje w oparciu o trwający konflikt zbrojny. Kryzys migracyjny na Białorusi nie przerodził się w takowy; można uznać go za to za pełnoprawną operację hybrydową, której towarzyszą kampanie dezinformacyjne i psychologiczne wobec społeczeństwa przeciwnika, jak również presja ekonomiczna i dyplomatyczna (Bachmann 2021).
Migracja zmilitaryzowana zakłóca lub niszczy dowodzenie i kontrolę przeciwnika poprzez przemieszczenie jego kluczowego personelu, utrudnienie dostępu do infrastruktury lub przejęcie struktur wojskowych. Kryzys migracyjny nie przeistoczył się w pełnoskalową wojnę pomimo licznych incydentów na granicy z Białorusią. Reżim Łukaszenki kryzys sprowokował za pomocą metod hybrydowych: działań dezinformacyjnych i propagandowych, presji dyplomatycznej, czy instrumentalizacji nieregularnej migracji.
Operacji zapoczątkowanej przez białoruskie władze nie można umieścić w kontekście konfliktu zbrojnego, toteż nie można określić jej mianem migracji zmilitaryzowanej. Stanowi za to za pełnoprawną akcję hybrydową, która łączy działania w sferze politycznej, gospodarczej, wojskowej, cywilnej lub informacyjnej. Jeśli przyjmiemy że, migracja zmilitaryzowana obejmuje też agresywne działania prowadzące do eskalacji konfliktów, to przypadek białoruski może być uznany za przykład takiej strategii. Presja migracyjna posłużyła Białorusi do odwrócenia uwagi światowej opinii publicznej od planowanej przez Rosję inwazji na Ukrainę. O ile kryzys migracyjny na Białorusi nie spełnia założeń migracji zmilitaryzowanej w rozumieniu klasyfikacji Greenhill, to jest jednak interesującym przypadkiem badawczym.
Podsumowanie
Przytoczone powyżej przykłady potwierdzają postawioną przeze mnie tezę: spowodowana przez Białoruś fala migracji stanowi egzemplifikację migracji eksportowej oraz migracji wymuszonej w celu wywarcia nacisku. Zgodnie z modelem Greenhill, białoruską operację można zaliczyć do przykładów szantażu migracyjnego, ponieważ nosi znamiona migracji eksportowej. Należy także zwrócić uwagę na militarny aspekt działań ze strony Białorusi, chociaż, zgodnie z paradygmatem Greenhill, nie wpisują się one
w ramy migracji zmilitaryzowanej. Niespełna rok przed wybuchem pełnoskalowej wojny na Ukrainie, Białoruś podjęła operację hybrydową z udziałem migrantów, by przede wszystkim odwrócić uwagę Sojuszu Północnoatlantyckiego. Dlatego też wywołany w 2021 r. przez Mińsk kryzys migracyjny, którego dotychczas nie udało się zażegnać, stanowi ciekawy przykład sprokurowanej migracji w pogranicza dwóch kategorii badawczych w modelu Greenhill.
Literatura:
• Adamson, F.B. and Tsourapas, G. (2019) ‘Migration Diplomacy in World Politics’, International Studies Perspectives, 20(1), 113-128. doi: 10.1093/isp/eky015
• Aljazeera (2015) ‘Hungary offers buses to transfer refugees to Austria’, 04/09. https:// www.aljazeera.com/news/2015/9/4/hungaryoffers-buses-to-transfer-refugees-to-austria (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Allard, D.C. (2008) ‘Operation Passage to Freedom: The United States Navy in Vietnam, 1954-1955’, The Journal of Military History, 72(1), 289-290. https://www.proquest.com/docview/195642613?sourcetype=Scholarly %20 Journals (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Amnesty International (2014) Ethnic Cleansing on a Historic Scale: Islamic State ‘s Systematic Targeting of Minorities in Northern Iraq. https://www.refworld.org/pdfid/540889bc4.pdf (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Amnesty International (2024) Belarus. https:// www.amnesty.org/en/location/europe-and-central-asia/belarus/report-belarus/ (dostęp:
28 czerwca 2024 r.)
• Bachmann, S.D. (2021) ‘Is the Belarus migrant crisis a »new type of war«? A conflict expert explains’, The Conversation, 17/11. https:// theconversation.com/is-the-belarus-migrantcrisis-a-new-type-of-war-a-conflict-expertexplains-171739 (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Başer, S. (2022) ‘The Most Insidious Weapon Of The Changing World: Migration’, Bilge Strateji, 13(24), 167-185. https://dergipark.org. tr/en/download/article-file/2747012 (dostęp: 10 grudnia 2023 r.)
• BBC (2015) ‘Turkey’s downing of Russian warplane - what we know’, BBC, 01/12. https://www.bbc.com/news/world-middle-east-34912581 (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Buss, T.F. (2013) Foreign aid and the failure of state building in Haiti under the Duvaliers, Aristide, Préval, and Martelly. https://www. econstor.eu/bitstream/10419/93682/1/7701160 27.pdf (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
dictionary.cambridge.org/dictionary/english/ coercion (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Campani, G. (1992) ‘Albanian Refugees in Italy’, Refuge: Canada’s Journal on Refugees/ Refuge: Revue canadienne sur les réfugiés, 12(4), 7-10. https://www.jstor.org/stable/45412082 (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Chaganti, S. (2004) ‘Creation of a Third World in the First: Economics of Labour Migration’, Economic and Political Weekly, 39(22), 2220-2226. https://www.jstor.org/stable/4415091?seq=4 (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Council of Europe Commissioner for Human Rights (2022) Commissioner intervenes before the European Court of Human Rights in a case concerning the situation of asylum seekers and migrants stranded at the border between Poland and Belarus. https://www.coe.int/en/ web/commissioner/-/commissioner-intervenesbefore-the-european-court-of-human-rightsin-a-case-concerning-the-situation-of-asylumseekers-and-migrants-stranded-at-the-bo (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Council of the European Union (2023) EU restrictive measures against Belarus. https://www. consilium.europa.eu/en/policies/sanctions/restrictive-measures-against-belarus/ (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Crosette, B. (1981) ‘U.S. and Haiti to End Flow of Migrants’, The New York Times, 01/10. https://www.nytimes.com/1981/10/01/world/ us-and-haiti-plan-to-end-flow-of-migrants. html (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Dastyari, A. (2015) ‘Detention of Australia’s Asylum Seekers in Nauru: Is Deprivation of Liberty by any Other Name Just as Unlawful?’, UNSW Law Journal, 38(2), 669-694. https:// www.unswlawjournal.unsw.edu.au/wp-content/uploads/2017/09/38-2-6.pdf (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• De Martin, N. (2023) ‘Turkey’s weaponisation of the refugee crisis’, Jason Institute for Peace
and Security Studies, 02/04. https://jasoninstitute.com/turkeys-weaponisation-of-the-refugee-crisis/ (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Desai, N. (2012) ‘Revisiting the 1972 Expulsion of Asians from Uganda’, Indian Foreign Affairs Journal, 7(4), 446-458. https://www.jstor.org/ stable/45341851 (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• DSP-groep Amsterdam, Tillburg School of Humanities, Department of Culture Studies (2017) The 2% Tax for Eritreans in the diaspora. https://www.dsp-groep.eu/wp-content/uploads/The-2-Tax-for-Eritreans-in-the-diaspora_30-august-1.pdf (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Dyner, A.M. (2023) ‘Belarus And Russia Move to The Next Stage Of Integration’, The Polish Institute of International Affairs, 04/01. https:// pism.pl/publications/belarus-and-russia-moveto-the-next-stage-of-integration (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• European Commission for Democracy Through Law (Venice Commission) (2021) Belarus - Draft Amendments and Additions to the Constitution of the Republic of Belarus Published by the Authorities for Public Discussion. Strasburg: Europejska Komisja na rzecz Demokracji przez Prawo (Komisja Wenecka). (Opinia nr 1054/2021)
• Fakhry, A. et al. (2022a) Migration instrumentalization: A taxonomy for an efficient response. https://www.hybridcoe.fi/wp-content/uploads/2022/03/20220308-Hybrid-CoEWP-14-Migration-instrumentalization-WEB. pdf (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Fakhry, A. et al. (2022b) If Russia Uses Migration as a Weapon, Europeans Should Respond in Kind. 6. https://dgap.org/sites/ default/files/article_pdfs/dgap-policy-brief2022-06-en_0.pdf (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Gehler, M. and Kaiser, W. (1997) ‘A Study in Ambivalence: Austria and European Integration 1945-95’, Contemporary European
History, 6(1), 75-99. https://www.jstor.org/ stable/20081613 (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Glorius, B. (2010) ‘Go west : internal migration in Germany after reunification’, Belgian Journal of Geography, 3(1), 281-292. https:// journals.openedition.org/belgeo/6470 (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Gönczi, R. (2023) ‘Disinformation as a Tool of Hybrid Warfare at the Polish-Belarusian Border’, Warsaw Institute, 28/09. https://warsawinstitute.org/disinformation-as-a-toolof-hybtid-warfare-at-the-polish-belarusianborder/ (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Greenhill, K.M. (2010) Weapons of Mass Migration: Forced Displacement, Coercion, and Foreign Policy. Ithaca: Cornell University Press, 1977.
• Greenhill, K. M. (2008) ‘Strategic Engineered Migration as a Weapon of War’, Civil Wars, 10(1), 6-21. doi: 10.1080/13698240701835425
• Hageboutros, J. (2016) ‘The Bosnian Refugee Crisis: A Comparative Study of German and Austrian Reactions and Responses’, Swarthmore International Relations Journal, 1(1), 50-60. doi: 10.24968/2574-0113.1.12
• Hale, G.J. and Ma, J. (2023) Migrant Caravans: A Deep Dive Into Mass Migration through Mexico and the Effects of Immigration Policy. https://www.bakerinstitute.org/research/migrant-caravans-deep-dive-mass-migrationthrough-mexico-and-effects-immigrationpolicy (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Ho, M.S.D. and Wijnkoop, M. (2022) The instrumentalization of migration - A geopolitical perspective and toolbox. https://www.clingendael.org/sites/default/files/2022-12/Report_The_ instrumentalization_of_migration.pdf (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Hugo, G. (1995) ‘Labour Export from Indonesia: An Overview’, ASEAN Economic Bulletin, 12(2), 275-298. https://www.jstor.org/ stable/25770600 (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Human Rights Watch (2021) Belarus: Unprecedented Crackdown. https://www.hrw.org/ news/2021/01/13/belarus-unprecedented-crackdown (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Human Rights Watch (2023) Pakistan: Afghans Detained, Face Deportation. https://reliefweb. int/report/pakistan/pakistan-afghans-detained-face-deportation (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• IRS (2024) Expatriation tax. https://www.irs. gov/individuals/international-taxpayers/expatriation-tax (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Jefferies, J. (2001) ‘The United States and Haiti: An Exercise in Intervention’, Caribbean Quarterly, 47(4), 71-94. https://www.jstor.org/ stable/40654238 (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Kłysiński, K. (2023) ‘A crisis rather than a disaster. The Belarusian economy a year into Russia’s war against Ukraine’, OSW, 22/03. https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/oswcommentary/2023-03-22/a-crisis-rather-adisaster-belarusian-economy-a-year-russias (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Kowal, P. (2023) ‘Two Belaruses’, GIS, 30/06. https://www.gisreportsonline.com/r/belarus-russia-ukraine/ (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Krawatzek, F. and Sasse, G. (2021) ‘Belarus: how an unpopular government is struggling to manage the COVID crisis’, 03/11. https://theconversation.com/belarus-how-an-unpopulargovernment-is-struggling-to-manage-thecovid-crisis-170675 (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Lein, Y. (2002) Land Grab - Israel’s Settlement Policy in the West Bank. https://www.btselem. org/sites/default/files/sites/default/files2/publication/200205_land_grab_eng.pdf (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Leshchenko, N. (2008) ‘The National Ideology and the Basis of the Lukashenka Regime in Belarus’, Europe-Asia Studies, 60(8), 1419-1433. https://www.jstor.org/stable/20451613 (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Letsch, C. et al. (2016) ‘Syria: Angela Merkel ‘horrified’ by suffering under Russian airstrikes’, 08/02. https://www.theguardian.com/ world/2016/feb/08/syrian-army-advancesin-north-as-rebels-withdraw-from-kurdishvillages (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Mackinnon, A. (2021) ‘Is Russia Preparing to Go to War in Ukraine?’, Foreign Policy, 09/04. https://foreignpolicy.com/2021/04/09/russiatroops-border-donbass-war-putin-zelenskyukraine/ (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Mascareñas, B.G. (2022) The “instrumentalisation” of migration. https://www.cidob.org/en/ articulos/cidob_report/n_8/the_instrumentalisation_of_migration (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Meister, S. (2016) ‘Is there a Russian 5th Column inside Germany?’, DGAP, 07/03. https://dgap.org/en/research/publications/there-russian-5th-column-inside-germany (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Merriam-Webster Dictionary (2023) ‘instrumentalize’. https://www.merriam-webster.com/ dictionary/instrumentalize (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Moghadam, A. and Jadali, S. (2021) ‘Immigration and Revolution in Iran: Asylum Politics and State Consolidation’, REMHU, 29(63), 21-41. https://www.scielo.br/j/remhu/a/b6HhRvG4tT7TVWVkRTyGTdc/?format=pdf&lang=en (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• MTI (2015) ‘Újabb csoportok úton Ausztria felé - egyre többen vonatra szállnak’, Hirado. hu, 05/09. https://hirado.hu/2015/09/05/ujabb-250-migrans-indult-el-gyalog-ausztria-fele/ (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• National Security and Defense Council of Ukraine (n.d.). The Center for Countering Disinformation at the NSDC of Ukraine informs about the risks of information manipulations in covering the “migrant crisis”. https://www. rnbo.gov.ua/en/Diialnist/5161.html?( dostęp: 28
czerwca 2024 r.)
• Nemeth, W.J. (2002) Future war and Chechnya: a case for hybrid warfare. Degree of Master of Arts in National Security Affairs. Naval Postgraduate School.
• Nye, J.S. (2004) Soft Power: The Means To Success In World Politics. New York: Public Affairs.
• Okiror, S. (2018) ‘Inquiry finds refugee numbers were exaggerated by 300,000 in Uganda’, The Guardian, 30/10. https://www.theguardian.com/global-development/2018/oct/30/ inquiry-finds-refugee-numbers-exaggeratedin-uganda (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Parikh, S. (2023) ‘How Tunisia Produces »Irregular« Migrants’, The Tahrir Institute, 13/06. https://timep.org/2023/06/13/how-tunisia-produces-irregular-migrants/ (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Reality Check (2021) ‘Belarus border crisis: How are migrants getting there?’, BBC, 26/11. https://www.bbc.com/news/59233244 (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Ridgewell, H. (2023) ‘Finland Closes Russian Border Over Migrant Influx; Estonia May Follow’, VOA, 01/12. https://www.voanews. com/a/finland-closes-russian-border-overmigrant-influx-estonia-may-follow/7380945. html (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Sari, A. (2023) Hybrid CoE Paper 17: Instrumentalized migration and the Belarus crisis: Strategies of legal coercion. https://www. hybridcoe.fi/publications/hybrid-coe-paper-17instrumentalized-migration-and-the-belaruscrisis-strategies-of-legal-coercion/ (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Scieszyk, J. (2021) ‘Operacja »Śluza« – jak klan Łukaszenków zarabia na migrantach’, Belsat, 08/07. https://belsat.eu/pl/news/08-07-2021operacja-sluza-jak-klan-lukaszenkow-zarabiana-migrantach (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Slunkin, P. and Valodskaitė, G. (2023) ‘To trust
or not to trust: Why Europe should support Belarusian exiles’, European Council on Foreign Relations, 05/10. https://ecfr.eu/article/to-trustor-not-to-trust-why-europe-should-supportbelarusian-exiles/ (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Smith, E. (2021) ‘Belarus denies engineering migrant crisis as EU strikes a tough tone on sanctions’, CNBC, 15/11. https://www.cnbc. com/2021/11/15/belarus-denies-engineeringmigrant-crisis-as-eu-strikes-a-tough-tone.html (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Statler, K.C. (2007) Replacing France: The Origins of American Intervention in Vietnam. Lexington: University Press of Kentucky.
• Steger, N.D. (2017) The Weaponization of Migration: Examining Migration as a 21st Century Tool of Political Warfare. Praca magisterska Naval Postgraduate School of Monterey, California.
• Sviatlana Tsikhanouskaya.org (2023) The UN Human Rights Committee will consider Sviatlana Tsikhanouskaya’s complaint. https:// tsikhanouskaya.org/en/news/ac262e311fdc086. html (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• The Irrawaddy (2023) ‘Junta Watch: Cash-Strapped Regime Milks Myanmar Expats With New »Passport Tax«; and More’, 16/12. https://www. irrawaddy.com/specials/junta-watch/juntawatch-cash-strapped-regime-milks-myanmarexpats-with-new-passport-tax-and-more.html (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Tufts University (2023) Kelly Greenhill. https:// as.tufts.edu/politicalscience/people/faculty/kelly-greenhill (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Ugorji, B. (2022) Nigeria-Biafra War and the Politics of Oblivion: Implications of Revealing the Hidden Narratives through Transformative Learning. Praca naukowa, którą przedłożono do Halmos College of Arts and Sciences of Nova Southern University jako częściowo spełniająca wymagania do uzyskania stopnia doktora. Wydział Badań nad Rozwiązywaniem
Konfliktów Nova Southeastern University.
• UN Habitat (2015) Emerging Land Tenure Issues Among Displaced Yazidis from Sinjar, Iraq. https://unhabitat.org/sites/default/files/ documents/2019-04/emerging_land_tenure_ issues_among_displaced_yazidis_from_sinjar_ iraq.pdf (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Organizacja Narodów Zjednoczonych (1948). Powszechna Deklarację Praw Człowieka
• Organizacja Narodów Zjednoczonych (1951). Konwencja dotycząca statusu uchodźców z 1951 r.
• Biuro Narodów Zjednoczonych ds. Zapobiegania Ludobójstwu i Odpowiedzialności za Ochronę przed nim. Czystki etniczne https:// www.un.org/en/genocideprevention/ethnic-cleansing.shtml (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Valcárcel, A. (2022) „Out of Sight – Refugees and Migrants at the Belarus-Poland Border”, Jesuit Refugee Service, 01/06. https://jrs.net/en/ news/out-of-sight-refugees-and-migrants-atthe-belarus-poland-border/ (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Centrum Obrony Praw Człowieka Wiosna (2024) As of January 31 1427 persons in Belarus are considered as political prisoners. https:// prisoners.spring96.org/en (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Vicuña, F.O. (1994) ‘The Status and Rights of Refugees under International Law: New Issues in Light of the Honecker Affair’, The University of Miami Inter-American Law Review, 25(3), 351-391. https://www.jstor.org/stable/40176408 (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Volkova, M. (2021) ‘Прямо
(‘Pryamo seychas v aeroportu Minska na migrantach nelegalna nazhivaetsya neskolko turfirm. Mini-rassledovanie KUKU [rech a millionach]’), KYKY (KUKU), 20/10. https://
kyky.org/money/pryamo-seychas-v-aeroportuminska-na-migrantah-nelegalno-nazhivaetsyaneskolko-turfirm-mini-rassledovanie-kykyrech-o-millionah (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Bank Światowy (2023) „Distressed migrantsPreserving dignity”, w: Bank Światowy (red.) Migranci, uchodźcy i społeczeństwa. Washington DC: World Bank Publications, s. 245-268.
• Worsch, L. (2023) ‘Keeping up the democratic struggle: current challenges of the Belarussian opposition’, TEPSA Trans-European Policy Studies Association, 10/12. https://tepsa.eu/ analysis/keeping-up-the-democratic-struggle-
current-challenges-of-the-belarussianopposition/ (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Yale School of Public Health (2023) Forced Passportization in Russia-Occupied Areas of Ukraine. https://hub.conflictobservatory. org/portal/sharing/rest/content/items/afec496c29b94ff694297d4780594948/data (dostęp: 28 czerwca 2024 r.)
• Żaryn, S. (2021) ‘Belarusian hybrid attack on the EU’, Gov.pl, 09/11. https://www.gov.pl/web/ special-services/belarusian-hybrid-attack-on-the-eu (dostęp: 28 czerwca 2024 r.
Autor:
Róbert Gönczi ukończył Narodowy Uniwersytet Służby Publicznej w 2021 r. z tytułem licencjata w dziedzinie bezpieczeństwa międzynarodowego i polityki obronnej. Ukończył również studia niestacjonarne w Szkole Nauk Społecznych i Historii w Mathias Corvinus Collegium. Pracował jako reporter ds. polityki zagranicznej dla serwisów informacyjnych Neokohn i Mandiner. Był również zatrudniony w Warsaw Institute w Warszawie. Przez ponad rok pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Kolegium Polityki Bezpieczeństwa. Obecnie studiuje studia magisterskie z zakresu studiów międzynarodowych na Uniwersytecie Korwina w Budapeszcie, pracując jako analityk w Migration Research Institute.
