— RAPORT SECJALNY —
25/10/2023
JAK ZAANGAŻOWAĆ PAŃSTWA GLOBALNEGO POŁUDNIA W KONSENSUS PRZECIWKO ROSJI BENJAMIN BARDOS
JAK ZA ANGAŻOWAĆ PAŃSTWA GLOBALNEGO POŁUDNIA W KONSENSUS PRZECIWKO ROSJI
CURRENTAFFAIRS.ADDA247
Państwa Globalnego Południa By zrozumieć sedno omawianego problemu, należy najpierw wyjaśnić poszczególne kwestii. Na długo przed rosyjską inwazją na Ukrainę państwa Globalnego Południa borykały się z szeregiem problemów takich jak utrudniony dostęp do żywności, spowolniony wzrost gospodarczy czy słabość instytucji politycznych. Prowadziło to do napięć pomiędzy światowymi przywódcami, m.in. Stanów Zjednoczonych, Rosji, Indii, Chin, czy instytucji unijnych. Warto dziś zdać sobie sprawę ze słów szefa ukraińskiej dy-
plomacji Dmytra Kułeby, który stwierdził wprost, że w państwach Globalnego Południa nic nie jest wyłącznie czarno-białe 1. Problemy, jakie je dziś trapią szczególnie widać podczas głosowań na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych – na początku rosyjskiej inwazję na Ukrainę trzydzieści pięć krajów wstrzymało się w głosowaniu za rezolucją potępiającą Rosją, zaś pięć zagłosowało przeciw. Obecnie siedem krajów nadal opowiada się przeciw dokumentów, zaś od głosów wstrzymują się trzydzieści dwa kraje2.
1. https://www.wbur.org/onpoint/2023/07/31/behind-the-global-souths-hesitancy-to-criticize-russias-invasion-of-ukraine 2. https://www.washingtonpost.com/world/2023/02/24/un-ukraine-resolution-vote-countries/
2
Raport Specjalny
www.warsawinstitute.org
JAK ZA ANGAŻOWAĆ PAŃSTWA GLOBALNEGO POŁUDNIA W KONSENSUS PRZECIWKO ROSJI
Kluczowe obszary Niniejszy tekst omawia w szczególności kwestie bezpieczeństwa żywnościowego, wsparcia gospodarczego oraz dezinformacji. Obszary te bowiem aktywnie wykorzystuje Federacja Rosyjska, by, za sprawą operacji hybrydowych, podsycać konflikty i tym samym utrudnić wypracowanie globalnego konsensusu. Niektóre
kraje dystansują się od rosyjskiej napaści na Ukrainę, z czego wynikają problemy nie tyle natury moralnej, co transakcyjnej. Inną istotną kwestią jest postawa Indii oraz Chin. Państwa zachodnie dążą wobec tego do osiągnięcia konsensusu przeciwko działaniom Rosji.
Bezpieczeństwo żywnościowe Warto uważnie przeanalizować kwestię światowego bezpieczeństwa żywnościowego, które niejako gwarantowała umowa zbożowa umożliwiająca bezpieczny eksport ukraińskiego zboża i produktów rolnych przez Morze Czarne. Za sprawą porozumienia ceny żywności utrzymywały się na stałym, aczkolwiek wyższym niż zazwyczaj poziomie, oceniają w wydanym pod koniec 2022 r. raporcie analitycy Leibniz Information Center for Economics 3. Na obniżenie poziomu światowego bezpieczeństwa żywnościowego wpływ miały także wysokie ceny nawozów, które rosły systematycznie jeszcze przed rosyjską inwazją na Ukrainę. Rosja właściwie od początku gra globalnym bezpieczeństwem żywnościowym i używa go jako broni, co może przełożyć
się na poparcie państw Globalnego Południa dla krajów zachodnich. Problem ten będzie nasilał się dopóki Zachód nie podejmie zdecydowanych kroków, a niewielkie zaangażowanie Globalnego Połudnai przeciwko Rosji negatywnie wpływa na zachodnią strategię walki z Rosją. Niebagatelną rolę odegra także zerwanie przez Moskwę umowy zbożowej oraz rosyjskie ataki na infrastrukturę zbożową w Ukrainie. W rezultacie indeks cen żywności FAO wzrósło 1,3 proc. poniżej wartości z lipca 2022 r. 4, co dobitnie obrazuje niezwykle trudną sytuację na światowym rynku żywności. Próby przywrócenia umowy zbożowej wiązałyby się z kolei ze spełnieniem przez Zachód żądań Rosji 5, z odstąpieniem od części sankcji włącznie. Do tego potrzeba zaangażowania
3. https://www.intereconomics.eu/pdf-download/year/2022/number/3/article/the-war-in-ukraine-agricultural-trade-and-risks-to-global-foodsecurity.html 4. https://amp.cnn.com/pl/cnn/2023/08/04/business/fao-global-food-prices-grain-deal/index.html 5. https://amp.theguardian.com/world/2023/jul/20/what-was-the-black-sea-grain-deal-and-why-did-it-collapse
www.warsawinstitute.org
Raport Specjalny
3
JAK ZA ANGAŻOWAĆ PAŃSTWA GLOBALNEGO POŁUDNIA W KONSENSUS PRZECIWKO ROSJI
EARTH.ORG
ze strony Kremla, na co jednak nie zanosi się w obecnej sytuacji6. Jeśli krajom Zachodu zależy na zyskaniu sojuszników z Globalnego Południa
i zawiązaniu antyrosyjskiej koalicji i obniżeniu cen żywności, muszą podjąć zdecydowane kroki w tym zakresie.
Kryzysy polityczne Rosja aktywnie wykorzystuje wszelkie kryzysy politycznych w krajach rozwijających się, gdzie rozmieszcza chociażby jednostki7 takie jak Grupa Wagnera. Przewrót wojskowy w Nigrze stwarza groźbę przejęcia przez Rosję pełnej kontroli nad kluczowym dziś Sahelem, co z kolei zwiększa
zagrożenie rosyjskich działań wymierzonych w kraje regionu. Działają tam także najemnicy ze wspomnianej już Grupy Wagnera8, niemniej jej dalsza działalność stoi pod znakiem zapytania w związku z doniesieniami o śmierci wierchuszki Grupy – Jewgienija Prigożyna oraz Dmitrija
6. https://www.reuters.com/markets/commodities/us-says-signals-russia-prepared-return-black-sea-grain-deal-talks-2023-08-01/ 7. https://www.cfr.org/in-brief/what-russias-wagner-group-doing-africa 8. https://apnews.com/article/wagner-russia-coup-niger-military-force-e0e1108b58a9e955af465a3efe6605c0
4
Raport Specjalny
www.warsawinstitute.org
JAK ZA ANGAŻOWAĆ PAŃSTWA GLOBALNEGO POŁUDNIA W KONSENSUS PRZECIWKO ROSJI
Utkina9. Rosjanie otwierają kolejne placówki dyplomatyczne w krajach Afryki,10 by w ten sposób zająć dotychczasowe miejsce Francuzów i niejako wypełnić powstałą próżnię władzy. Niepokojące wieści płyną również z Mali, które wsparło juntę w Nigrze11 oraz zagłosowało przeciwko rezolucji potępiającej rosyjską napaść na Ukrainę na forum ONZ12. Swoje poparcie dla Rosji deklarują także Libia i Syria. Co ciekawe, do czasu rebelii Prigożyna władze RPA zaprosiły Władimira Putina, ściganego za rosyjskie zbrodnie w Ukrainie przez Międzynarodowy Trybunał Karny. Z Rosją sympatyzują także kraje Ameryki Łacińskiej, m.in. Wenezuela, Kuba i Nikaragua, która w 2022 r. pozwoliła rosyjskim wojskom, samolotom i okrętom na rozmieszczenie się na terytorium kraju, a rok później zagłosowała
przeciwko oenzetowskiej rezolucji potępiającej rosyjską agresję w Ukrainie 13. Deklarujące neutralność Brazylia, Boliwia, a także Argentyna, która ma wstąpić w szeregi grupy BRICS, również są ważnymi partnerami Moskwy 14. Kreml od dawna wykorzystuje kryzysy polityczne innych krajów do realizacji własnych celów. Podobnie jak RPA, wiele krajów Globalnego Południa zachowuje neutralne stanowisko wobec rosyjskiej wojny w Ukrainie 15. Podkreśla to znaczenie nowej strategii na rzecz Globalnego Południa, która zakłada konstruktywny dialog pomiędzy stronami. Dlatego Zachód musi zaproponować rozwiązania, które uwzględniają sytuację w regionie w poszanowaniu wzajemnej współpracy oraz interesów obu stron.
Rosyjska pomoc? Rosja coraz częściej umarza długi krajów Globalnego Południa, czym zyskuje sobie ich przychylność. Dotychczas Moskwa obiecała darowała dług na łączną kwotę 23 mld dolarów16. Umorzenie zobowiązań stanowi jeden z instrumentów nacisku na uboższe kraje, tuż obok dezinformacji oraz szantażu światowego bezpieczeństwa żywnościowego. Kreml czerpie tym samym korzyści z kryzysu finansowego, który częściowo wynika
z rosyjskiej inwazji na Ukrainę. Kraje Globalnego Południa mogły uzyskać pożyczki od Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW), których jednak oprocentowanie rosło proporcjonalnie do kursu dolara 17. Warunki spłaty pożyczek MFW są dość rygorystyczne, co zmusza niektóre kraje do cięć wydatków na edukację czy ochronę zdrowia. Aż siedemnaście spośród czterdziestu jeden krajów, które otrzymały pożyczki
9. https://www.reuters.com/world/europe/presumed-death-prigozhin-removes-one-problem-may-create-new-ones-putin-2023-08-24/ 10. https://www.theeastafrican.co.ke/tea/rest-of-africa/russia-moves-to-fill-void-left-by-france-in-west-africa-4340352?view=htmlamp 11. https://www.africanews.com/amp/2023/08/08/mali-burkina-faso-sends-delegation-to-niger-in-solidarity/ 12. https://www.washingtonpost.com/world/2023/02/24/un-ukraine-resolution-vote-countries/ 13. https://www.washingtonpost.com/world/2023/02/24/un-ukraine-resolution-vote-countries/ 14. https://www.politico.eu/article/brics-summit-south-africa-six-new-countries-join-alliance/amp/ 15. https://www.aljazeera.com/amp/features/2023/6/2/a-russian-love-affair-why-south-africa-stays-neutral-on-war 16. https://www.vanguardngr.com/2023/07/russia-writes-off-23bn-debt-for-africa-putin/amp/ 17. https://foreignpolicy.com/2023/02/01/africa-debt-crisis-yellen-georgieva-imf/
www.warsawinstitute.org
Raport Specjalny
5
JAK ZA ANGAŻOWAĆ PAŃSTWA GLOBALNEGO POŁUDNIA W KONSENSUS PRZECIWKO ROSJI
z funduszu covidowego borykają się obecnie z wysokim poziomem zadłużenia18. Darowanie długu to zaledwie jeden z instrumentów, za pomocą których Rosja może dalej wywierać presję na podległe im kraje. Moskwa konsekwentnie korzysta z tych narzędzi, by tworzyć antyzachodnią koalicję, dopóki Zachód
nie przedstawi realnej alternatywy dla Globalnego Południa. Macki Rosji będą sięgać wszędzie tam, gdzie kraje zachodnie nie przedstawiają żadnych sensownych rozwiązań 19, co utrudnia wypracowanie wspólnego stanowiska przeciwko Rosji. Działania wymierzone w rosyjskie wpływy powinny uwzględniać także wsparcie finansowe.
Indie i Chiny Indie bez skrupułów wykorzystują rosyjską wojnę do kupowania taniej ropy z Rosji. Według szacunków amerykańskiego think tanku Jamestown Foundation 20, zniżka, z jakiej korzystają Indie wynosi już 40 dolarów, co pozwoliło im zaoszczędzić na ropie około 7,17 mld dolarów w stosunku do innych dostawców tego surowca, głównie Arabii Saudyjskiej. W 2022 r. import z Rosji oscylował w granicach 16,5 proc. indyjskiego importu ropy, zaś w 2023 r. wzrósł do niemal 40 proc 21. Co ważne, walutą zakupu jest chiński yuan. Podobnie sytuacja wygląda w przypadku Chin, które obecnie najwięcej ropy kupują od Rosji i również płacą za nią w swojej walucie22. Transakcje eksportowe rosyjskiej ropy i produktów ropopochodnych nie mogą być
bowiem rozliczane w dolarach i euro 23. Indie i Chiny różnią się od pozostałych krajów Globalnego Południa ze względu na ich dynamiczny wzrost gospodarczy. Pierwszy z krajów łączą stosunki handlowe z Rosją, chociaż państwom zachodnim powinno zależeć, by Indie zachowały “strategiczną neutralność” 24. Inaczej wygląda to w przypadku Chin. Władze w Pekinie zezwalają na sprzedaż produktów podwójnego zastosowania oraz sprzętu wojskowego Rosji 25, przez co Chiny nie mogą liczyć się jako partner w globalnej koalicji przeciwko Moskwie. Mimo to, warto zastanowić się, jak ograniczyć chińskie wsparcie dla rosyjskiej machiny wojennej.
18. https://peoplesdispatch.org/2022/06/23/imf-loans-continue-to-undermine-health-in-africa/ 19. https://www.thecitizen.co.tz/tanzania/news/africa/vulnerable-african-states-continue-to-cut-deals-with-sanctioned-russia-4327416 20. https://jamestown.org/program/india-losing-its-steep-discount-on-russian-crude-oil/#:~:text= % 20discount%20enjoyed%20by%20India, to %20remain%20higher%20than%20normal 21. https://www.reuters.com/business/energy/india-refiners-start-yuan-payments-russian-oil-imports-sources-2023-07-03/#:~:text=India ‚s%20 imports%20from %20Russia%20rose,from%20Iraq%20and%20Saudi%20Arabia. 22. https://www.reuters.com/markets/commodities/chinas-oil-commodities-import-russia-2023-05-11/ 23. https://www.reuters.com/markets/currencies/vast-china-russia-resources-trade-shifts-yuan-dollars-ukraine-fallout-2023-05-11/ 24. https://abcnews.go.com/amp/Politics/india-remaining-neutral-russias-invasion-ukraine/story?id=97891228 25. https://amp.theguardian.com/pl-news/2023/apr/14/china-agreed-secretly-arm-russia-leaked-pentagon-documents-reveal
6
Raport Specjalny
www.warsawinstitute.org
JAK ZA ANGAŻOWAĆ PAŃSTWA GLOBALNEGO POŁUDNIA W KONSENSUS PRZECIWKO ROSJI
DILOK KLAISATAPORN, SHUTTERSTOCK
BRICS Do grupy BRICS, nieformalnej platformy współpracy pięciu gospodarek wschodzących – Brazylii, Rosji, Indii, Chin i RPA, dołączy sześć państw, które staną się pełnoprawnymi członkami od stycznia 2024 r. – Argentyna, Arabia Saudyjska, Egipt, Etiopia, Iran i Zjednoczone Emiraty Arabskie 26 . Warto zadać sobie pytanie, jak wpłynie to na stanowisko wobec Rosji grupy, na którą przypada 46 proc. populacji świata i 29 proc. globalnego PKB27. Wraz z przyjęciem nowych członków kraje BRICS wzmocnią także
dotychczasowy potencjał energetyczny. Poszerzenie grona organizacji o Arabię Saudyjską i Iran stawia pod znakiem zapytania dotychczasową rywalizację pomiędzy tymi krajami. Rozszerzenie forum o kilku nowych członków oraz dynamiczne przemiany zachodzące w wielobiegunowym ładzie międzynarodowym to sygnał dla zachodnich polityków, którzy powinni zawiązać sojusz z krajami Globalnego Południa i tym samym zaproponować alternatywę dla wspomnianej już grupy BRICS.
26. https://www.politico.eu/article/brics-summit-south-africa-six-new-countries-join-alliance/amp/ 27. https://www.visualcapitalist.com/visualizing-the-brics-expansion-in-4-charts/
www.warsawinstitute.org
Raport Specjalny
7
JAK ZA ANGAŻOWAĆ PAŃSTWA GLOBALNEGO POŁUDNIA W KONSENSUS PRZECIWKO ROSJI
Rosyjska dezinformacja Rosyjska dezinformacja łączy wymienione wyżej czynniki, natomiast za sprawą treści propagandowych Moskwa konsoliduje wpływ w państwach Globalnego Południa. Należy zdawać sobie sprawę z zagrożeń, jakie niosą ze sobą rosyjskie kampanie dezinformacyjne, które najczęściej wymierzone są w Zachód. Rozprawienie się z sowieckim dziedzictwem28 w postaci rosyjskich operacji wywiadowczych i narzędzi wywierania nacisku na resztę świata będzie jednak wymagało czasu. Otóż rosyjski aparat dezinformacyjny od dawna powiela antyzachodnie treści 29. Walka z dezinformacją stanowi dziś jedno z największych wyzwań, tak samo jak zresztą mitygowanie jej skutków w krajach najbardziej podatnych na prorosyjskie narracje30. Padły one na podatny grunt w Afryce, której państwa zasadniczo utożsamiają się z Moskwą i jednocześnie krytykują zbyt postępową ich zdaniem agendę Zachodu. Zasady prowadzenia przez Rosję wojnę zawarto w tzw. doktrynie Gierasimowa31, jednak osłabiona
sankcjami Moskwa znacząco zawęziła obszar rozpowszechniania prorosyjskich i antyzachodnich treści 32. W ocenie analityków amerykańskiego think tanku Rand Corporation33, Rosjanie stosują obecnie technikę propagandy (tzw. firehose of falsehood), w której duża liczba informacji jest nadawana szybko, powtarzalnie i nieprzerwanie przez wiele kanałów i bez względu na prawdę lub jakąkolwiek spójność. Trafiają one na podatny grunt w krajach afrykańskich, które nie w pełni wykształciły34 instytucjonalne ramy zwalczania dezinformacji. Ważnym krokiem w walce z dezinformacją jest tworzenie serwisów takich jak Lexota, które analizują prawodawstwo państw kontynentu w zakresie zwalczania treści dezinformacyjnych. Istotne znaczenie ma również pomoc finansowa na rzecz wykrywania i zwalczania dezinformacji, jak również – i być może przede wszystkim – działania dyplomatyczne wymierzone w podmioty szerzące zmanipulowane treści35.
28. https://www.gisreportsonline.com/r/global-south-united-states/ 29. https://www.gisreportsonline.com/r/global-south-united-states/ 30. https://ecdpm.org/work/russias-war-propaganda-disinformation-recentring-african-agency 31. https://docs.house.gov/meetings/FA/FA07/20220720/115002/HHRG-117-FA07-Wstate-MartenK-20220720.pdf 32. https://docs.house.gov/meetings/FA/FA07/20220720/115002/HHRG-117-FA07-Wstate-MartenK-20220720.pdf 33. https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/perspectives/PE100/PE198/RAND_PE198.pdf 34. https://ecdpm.org/work/russias-war-propaganda-disinformation-recentring-african-agency 35. https://www.oecd.org/ukraine-hub/policy-responses/disinformation-and-russia-s-war-of-aggression-against-ukraine-37186bde/
8
Raport Specjalny
www.warsawinstitute.org
JAK ZA ANGAŻOWAĆ PAŃSTWA GLOBALNEGO POŁUDNIA W KONSENSUS PRZECIWKO ROSJI
Nowe podejście Rosyjskie działania w krajach Globalnego Południa mają na celu osłabienie zachodnich wpływów oraz wykluczenie jakichkolwiek sojuszy tamże. Przed zaproszeniem państw regionu do antyrosyjskiej koalicji zachodni przywódcy powinni zająć się także instytucjonalnymi ramami dotychczasowej współpracy z Globalnym Południem. Niebagatelne znaczenie ma także podejście krajów rozwijających do wojny w Ukrainie, z której niektóre z nich czerpią pewne wymierne korzyści. Na współpracę międzynarodową niekorzystnie wpłynie także stworzenie koalicji krajów nie wiążących się z żadnym blokiem politycznym, podobnie jak w 1961 r. Ruch Państw Niezaangażowanych. Rządy państw afrykańskich twierdzą, że nie chcą brać udziału w tzw. wojnie zastępczej 36, co oznacza, że zaangażowanie się po stronie jakie-
kolwiek bloku musi wynikać z dobrej woli danego kraju, a nie zaś presji Zachodu. Rosyjskie wpływy należy z kolei ograniczać, ale nie w oparciu o zachodnie wartości, lecz z poszanowaniem regionalnych zależności i w atmosferze konstruktywnego dialogu, by rozwijać wzajemne interesy strategiczne. Rozszerzenie grupy BRICS z kolei zwiększy presję na reformę systemu międzynarodowego w kierunku ograniczenia roli Zachodu i zwiększenia wpływów państw rozwijających się. Rewizja zachodniej polityki wobec państw Globalnego Południa w istocie wymaga większego zaangażowania decydentów oraz wyższych nakładów finansowych, ale ostatecznie przyniesie wymierne długofalowe korzyści niż tymczasowe przeciwdziałanie rosyjskim wpływom.
Autor: Benjamin Bardos Benjamin Bardos jest stałym autorem w czasopiśmie Transatlantic Perspectives w European Horizons, koncentrując się na transatlantyckich aspektach bezpieczeństwa i obrony. Ponadto obecnie studiuje na kierunku global law na Uniwersytecie w Tilburgu. Jest również członkiem stowarzyszenia Hungarian Youth Atlantic Association, koncentrując się na polityce wojskowej NATO i europejskiej architekturze bezpieczeństwa.
36. https://www.chronicle.co.zw/africa-must-not-be-drawn-into-proxy-wars-vp-chiwenga/amp/
www.warsawinstitute.org
Raport Specjalny
9
Warsaw Institute ul. Wilcza 9, 00-538 Warszawa, Polska +48 22 417 63 15 office@warsawinstitute.org
© COPYRIGHT 2023 Warsaw Institute Opinie zawarte w niniejszej publikacji odzwierciedlają wyłącznie poglądy autorów.
SFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO INSTYTUTU WOLNOŚCI - CENTRUM ROZWOJU SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO W RAMACH RZĄDOWEGO PROGRAMU ROZWOJU ORGANIZACJI OBYWATELSKICH PROO1A NA LATA 2018-2030.