— RAPORT SECJALNY —
11/10/2023
NARZĘDZIA ROSYJSKIEJ DEZINFORMACJI W AFRYCE I EUROPIE ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ KATJA-ELISABETH HERRMANN
NARZĘDZIA ROSYJSKIEJ DEZINFORMACJI W AFRYCE I EUROPIE ŚRODKOWO -WSCHODNIEJ
Tuż po II wojnie światowej Związek Radziecki silnie zaznaczył swoją obecność zarówno w Europie Środkowej, jak i w Afryce. Jednak proces ożywiania stosunków na linii Rosja-Afryka rozpoczął po dojściu do władzy Władimir Putin. Pomocna okazała się wówczas pozytywna pamięć o aktywności ZSRR na kontynencie, głównie w Angoli, RPA, Algierii czy Namibii. Rosja dążyła do sojuszy i partnerstw, aczkolwiek w tej kwestii nie dorównywała Chinom. Moskwa powściągliwie stosowała więc dalsze zabiegi dyplomatyczne, by odbudować wpływy na kontynencie. W skład rosyjskiego instrumentarium weszły chociażby klientelizacja elit politycznych i gospodarczych, korupcja, propaganda oraz dezinformacja. Kreml równie często powołuje się na względy histo-
ryczne z uwagi na silny w afrykańskich elitach rządzących sentyment do czasów współpracy ze Związkiem Radzieckim. W Afryce nie milkną echa szczytu Rosja-Afryka, który z kolei potępiają zachodnie demokracje. Nowe otwarcie Rosji na Afrykę symbolizował pierwszy szczyt z jej państwami, który odbył się w Soczi w październiku 2019 r. Co ciekawe, druga edycja w lipcu tego roku nie cieszyła się już tak dużą popularnością wśród afrykańskich przywódców. Kreml zintensyfikował działania dezinformacyjne w obliczu wsparcia dla Ukrainy, głównie by zyskać przychylność niektórych krajów afrykańskich. Warto w tym momencie zastanowić się, czym różnią się techniki rosyjskiej dezinformacji w Europie Środkowej i Afryce.
Dezinformacja w Afryce a dezinformacja w krajach V4 Zarówno w Afryce, jak i w krajach Europy Środkowej rosyjskie operacje dezinformacyjne służą rozpowszechnianiu prokremlowskich narracji. Niemniej jednak Moskwa używa różnych taktyk oddziaływania. Znaczenie Afryki w medialnej polityce Rosji podniosło otwarcie w 2022 r. w Johannesburgu pierwszego na kontynencie biura rosyjskiej stacji RT. Każdego dnia ponad 4 tys. afrykańskich serwisów internetowych rozsiewa prorosyjską
2
Raport Specjalny
propagandę. W tym samym roku Estonia, Polska i Czechy zakazały dystrybucji prokremlowskich mediów – RT i Sputnika – zarówno w telewizjach kablowych, drogą satelitarną, jak i przez internet. Rosyjska propaganda nadal jest łatwo dostępna w internecie, mimo zablokowania dostępu do rosyjskich portali Sputnik i RT oraz kilku innych stron, związanych z prorosyjskimi środowiskami. Podobne treści można jednak znaleźć na dużych platformach społecznościowych takich jak Telegram i Signal.
www.warsawinstitute.org
NARZĘDZIA ROSYJSKIEJ DEZINFORMACJI W AFRYCE I EUROPIE ŚRODKOWO -WSCHODNIEJ
OLYMPIA DE MAISMONT AFP VIA GETTY IMAGES
Dziedzictwo sowieckie kontra kolonialne W czasach zimnej wojny Związek Radziecki skupił uwagę na Europie Środkowej i Wschodniej oraz na kontynencie afrykańskim, gdzie niepodległe od niedawna kraje budowały podstawy własnej państwowości. Sowieci utrzymywali jednak, że ich wpływy w państwach ościennych diametralnie różniły się od europejskiego kolonializmu. Zabiegając o przychylność kolejnych państw Afryki, Rosja przekonuje, że w odróżnieniu od państw zachodnich nigdy nie skalała się kolonializmem. Zabiegi rosyjskiej dyplomacji obliczone na promocję wśród afrykańskich
www.warsawinstitute.org
partnerów wizerunku Moskwy jako alternatywy dla globalnej hegemonii Zachodu. Rosyjska taktyka wobec Afryki polega na nawiązywaniu do serdecznych więzi łączących niegdyś Moskwę z krajami kontynentu. Rosyjska strategia dezinformacji w Europie Środkowej skupia się z kolei na podsycaniu nastrojów antyunijnych i antynatowskich. Ponadto Moskwa gra tam kartą rzekomej tęsknoty za Związkiem Radzieckim i za porządkiem politycznym sprzed czasów przemian demokratycznych w 1989 r.
Raport Specjalny
3
NARZĘDZIA ROSYJSKIEJ DEZINFORMACJI W AFRYCE I EUROPIE ŚRODKOWO -WSCHODNIEJ
Metody używane w mediach tradycyjnych i internetowych Zarówno w Europie, jak i w Afryce rosyjskie operacje dezinformacyjne wykorzystują taktykę niejednoznacznej wojny. To zestaw agresywnych działań obliczonych na podsycanie istniejących konfliktów i pogłębienia tendencji autorytarnej. Jednocześnie Moskwa stanowczo zaprzecza jakoby podejmowała takowe działania.1 W efekcie pogłębiają się podziały nie tylko w obrębie społeczeństwa, ale także na całym kontynencie. Można wyróżnić dwa rodzaje treści dezinformacyjnych. W badaniu przeprowadzonym przez Brookings przeanalizowano liczbę tweetów, w których obwiniano Rosję o wykorzystywanie bezpieczeństwa żywnościowego do własnych celów politycznych. Większość afrykańskich internautów oskarża Rosję o blokadę korytarzy na Morzu Czarnym. Z antyrosyjskimi tweetami walczą profile, które podają informacje z RT, ano-
nimowych prorosyjskich kont oraz prokremlowskich mediów 2 Przykładowo, często zawierały informację, jakoby Zachód zamierzał ukarać Afrykę za brak pełnego wsparcia dla Ukrainy, by tym samym dyskredytować Kijów oraz jego zachodnich sojuszników. Druga technika zakłada celową manipulację w mediach społecznościowych. Powszechnie wykorzystuje się także boty, by rosyjską propagandę masowo rozpowszechniać na Twitterze. Według badania przeprowadzonego przez African Digital Democracy Observatory, kluczową rolę w rozpowszechnianiu antyfrancuskich narracji w kraju odegrali czołowi aktywiści m.in. Kemi Seba, Nathalie Yamb i Franklin Nyamisi. 3 W krajach Europy Środkowej i Wschodniej natomiast ważnym narzędziem rosyjskiej dezinformacji są boty i farmy trolli.
Poziom tolerancji Rok po rosyjskiej inwazji na Ukrainę wszystkie kraje Europy Środkowej, z wyjątkiem Słowacji, wykazują mniejszą tolerancję na rosyjskie operacje dezinformacyjne. Wykorzystują one jednak własne narodowościowe narracje, by przeciwidziałać rosyjskim wpływom. Nie oznacza to
jednak, że społeczeństwo w zupełności uodporniło się na rosyjską dezinformację, której z kolei sprzyja polaryzacja społeczeństwa. Sondaże pokazują, że na kontynencie afrykańskim rośnie podziw dla działań Putina
1. The Africa Center for Strategic Studies, “Mapping Disinformation in Africa” The Africa Center for Strategic Studies (26 kwietnia 2022 r.). 2. Blankenship Mary, Aloysius Uche Ordu “Russian disinformation in Africa: What’s sticking and what’s not” Brookings (17 października 2022 r.). 3. African Digital Democracy Observatory “Drivers of the growing pro-Russian & anti-French narratives in Chad” (7 sierpnia 2023 r.).
4
Raport Specjalny
www.warsawinstitute.org
NARZĘDZIA ROSYJSKIEJ DEZINFORMACJI W AFRYCE I EUROPIE ŚRODKOWO -WSCHODNIEJ
PICTURE ALLIANCE DPA AP
wobec Zachodu.4 W krajach frankofońskich, np. w Czadzie, Putina przedstawia się jako obrońcę Afryki przed postkolonialnymi zakusami Zachodu. Grając antykolonialną kartą, Moskwa zjednała sobie szereg sojuszników wśród afrykańskich elit, jak również ogółu społeczeństwa.5 W przeprowadzonym niedawno sondażu Gallupa na próbie tysiąca Afrykańczyków w dwudziestu trzech krajach, większość respondentów dość pozytywnie oceniała rosyjskie władze, co dało zdecydowanie wyższy wynik w skali światowej.6 W kwestii edukacji medialnej w wielu krajach afrykańskich jest jednak wciąż wiele do nadrobienia. Lokalna infosfera nie dysponuje bowiem silnymi instytucjami medialnymi i nie ma szans obronić się przed manipulacją. Umiejętności korzystania z internetu uczą przeważnie prywatne firmy, nie zaś rządowe agendy. Warto przytoczyć w tym miejscu ranking Connectivity Index. Skuteczność kampanii dezinformacyjnych online w dużej mierze zależy od popularności technologii mobilnych. W 2020 r. zaledwie 28 proc. mieszkańców Afryki Subsaharyjskiej korzystało z internetu, podczas gdy na świecie odsetek
ten sięga 49 proc. Jak podaje raport autorstwa GSMA Mobile Connectivity, kraje Grupy Wyszehradzkiej osiągnęły 80-82 proc. zasięgu GSM, zaś w większości krajów Afryki takich jak RPA, Nigeria i Kenia wskaźnik ten nie przekraczał każdorazowo 67 proc.7 Rosyjskie tuby propagandowe rozpowszechniają wobec tego prokremlowskie treści za pośrednictwem tradycyjnych środków przekazu. Jednak nie do końca prawdą jest, że kraje Afryki są bardziej podatne na rosyjską dezinformację niż Europa. Na kontynencie afrykańskim, m.in. w Kenii i Namibii, działa szereg organizacji, które wykrywają tego typu treści, czego przykładem jest chociażby organizacja fact-checkingowa Code for Africa. 7 Na skutki ich działań należy jednak jeszcze poczekać – niektóre kraje zakazują działalności niektórych platform społecznościowych, by walczyć z dezinformacją. Przykładowo, w 2021 r. Nigeria zablokowała dostęp do Twittera. Przede wszystkim za narzędzie w przypadku operacji informacyjnych, chociażby w regionie Sahelu, służą algorytmy mediów społeczno-
4. Bondarenko Dmitri, „In the Red Banner ‘s Shade: The Image of Post-Soviet Russia in Africa”, Africa Review 2, nr 1 (2010): 1–14. 5. Cayley Clifford and Steven Gruzd, “Russian and African Media: Exercising Soft Power” South African Institute of International Affairs, Policy Insights 125, (luty 2022 r.). 6. Zach Bikus, “Africans Divided on Russia ‚s Leadership Before Ukraine War,” Gallup (13 kwietnia 2022 r.). 7 GSMA „GSMA Mobile Connectivity Index” (2022). 7. Matt Stempeck, “Battling Disinformation with Code for Africa” Code for All Global Network (28 lutego 2023 r.).
www.warsawinstitute.org
Raport Specjalny
5
NARZĘDZIA ROSYJSKIEJ DEZINFORMACJI W AFRYCE I EUROPIE ŚRODKOWO -WSCHODNIEJ
ściowych amplifikujące treści o charakterze polaryzującym i wzbudzające w odbiorcach skrajne emocje. 8 Podczas gdy przed rosyjskimi ambasadami na całym świecie zgromadziły się tłumy protestujących, w Etiopii i RPA rosyjskie
placówki dyplomatyczne aktywnie działają na rzecz zakłamania prawdy o agresji na Ukrainę. Media społecznościowe, internet, sfera informacyjna - to dziś domeny konfliktu, równie istotne, jak i te klasycznie rozumiane.
Wnioski Operacje dezinformacyjne mogą przyjmować różne oblicze w zależności od aktualnej sytuacji. Taki charakter przybiera również prokremlowska propaganda. Idealnym środowiskiem dla rosyjskich operacji dezinformacyjnej są platformy społecznościowe,
m.in. Facebook, Twitter, Telegram czy TikTok.9 Kraje Europy nie są jedynym poligonem dezinformacji Kremla, który bynajmniej nie oszczędza w tej kwestii państw afrykańskich. Bez względu na stosowaną taktykę, rosyjska dezinformacja wciąż dzieli społeczeństwo i wzbudza skrajne emocje.
Bibliografia 1. African Digital Democracy Observatory “Drivers of the growing pro-Russian & anti-French narratives in Chad” (7 sierpnia 2023 r.). 2. https://disinfo.africa/drivers-of-the-growingpro-russian-anti-french-narratives-in-chad5f54e6 78bcf0 3. Bokša Michal, “Russian Information Warfare in Central and Eastern Europe: Strategies, Impact, Countermeasures” The German Marshall Fund of the United States (2019). 4. https://www.gmfus.org/sites/default/files/ Russia%20disinformation%20CEE%20-%20 June% 204.pdf
5. Bondarenko Dmitri, „In the Red Banner ‘s Shade: The Image of Post-Soviet Russia in Africa”, Africa Review 2, nr 1 (2010): 1–14. 6. Bikus Zach, “Africans Divided on Russia ‚s Leadership Before Ukraine War,” Gallup (13 kwietnia 2022 r.). https://news.gallup.com/ poll/391718/africans-divided-russia-leadership-ukraine-war.aspx. Blankenship Mary, Aloysius Uche Ordu “Russian disinformation in Africa: What’s sticking and what’s not” Brookings (17 października 2022 r.). 7. https://www.brookings.edu/articles/russiandisinformation-in-africa-whats-sticking-andwhatsnot/
8. The Africa Center for Strategic Studies, “Mapping Disinformation in Africa” The Africa Center for Strategic Studies (26 kwietnia 2022 r.). 9. The Africa Center for Strategic Studies, “Mapping Disinformation in Africa” The Africa Center for Strategic Studies (26 kwietnia 2022 r.).
6
Raport Specjalny
www.warsawinstitute.org
NARZĘDZIA ROSYJSKIEJ DEZINFORMACJI W AFRYCE I EUROPIE ŚRODKOWO -WSCHODNIEJ
8. Clifford Cayley, Steven Gruzd, “Russian and African Media: Exercising Soft Power” South African Institute of International Affairs, Policy Insights 125, (luty 2022). https://saiia. org.za/wp-content/uploads/2022/06/Policy-Insights-125-clifford-gruzd.pdf 9. El-Badawy Emman, Sandun Munasinghe, “Security, Soft Power and Regime Support: Spheres of Russian Influence in Africa” Tony Blair Institute for Global Change (23 marca 2022 r.). 10. https://www.institute.global/insights/geopolitics-and-security/security-soft-power-andregimesupport-spheres-russian-inf luenceafrica 11. Gopaldas Ronak, “Will the Invasion of Ukraine Change Russia-Africa Relations?” Carnegie Endowment (26 kwietnia 2023 r.). 12. https://carnegieendowment.org/2023/04/26/ will-invasion-of-ukraine-change-russiaafrica-rela tions-pub-89596
13. GSMA “GSMA Mobile Connectivity Index” (2022). https://www.mobileconnectivityindex. com/index.html#year=2022 14. Schwikowski Martina, “Russia targets Africa with propaganda machine” Deutsche Welle (29 listopada 2022 r.). https://www.dw.com/en/ russia-targets-africa-with-propaganda-machine/a-63916836 15. Stempeck Matt, “Battling Disinformation with Code for Africa” Code for All Global Network 16. (28 lutego 2023 r.). https://codeforall. org/2023/02/28/code-for-africa-vs-disinformation/ 17. The Africa Center for Strategic Studies, “Mapping Disinformation in Africa” The Africa Center for Strategic Studies (26 kwietnia 2022 r.). https://africacenter.org/spotlight/ mapping-disinformation-in-africa/ http:// prismua.org/en/dri-cee/
Autor: Katja-Elisabeth Herrmann Katja-Elisabeth jest pracownikiem naukowym w Warsaw Institute. Ukończyła studia magisterskie z zakresu spraw transatlantyckich w Kolegium Europejskim (Warszawa) oraz Fletcher School of Law and Diplomacy na Tufts University, jednocześnie będąc studentką Harvard Kennedy School of Government (Boston). Ponadto Katja-Elisabeth posiada tytuł licencjata w dziedzinie stosunków międzynarodowych i organizacji międzynarodowych, który połączyła z dyplomem z prawa międzynarodowego i europejskiego (LLB) na Uniwersytecie w Groningen. Jej badania poświęcone są głównie transatlantyckim tematom bezpieczeństwa i obrony, w szczególności nowym i przełomowym technologiom. Niedawno otrzymała stypendium polityki publicznej Squire Patton Boggs Foundation w na prowadzenie badań nad polityką wewnętrzną USA i Inicjatywą Trójmorza. Interesuje się również cyberbezpieczeństwem i zarządzaniem kryzysowym. Niedawno w Fletcher School zaprezentowała swoje badania na temat politycznego i przemysłowego krajobrazu technologii półprzewodnikowych w USA i UE. Zamierza kontynuować prace badawcze, koncentrując się na wyzwaniach i możliwościach związanych z zamówieniami wojskowymi dla sojuszników NATO.
www.warsawinstitute.org
Raport Specjalny
7
Warsaw Institute ul. Wilcza 9, 00-538 Warszawa, Polska +48 22 417 63 15 office@warsawinstitute.org
© COPYRIGHT 2023 Warsaw Institute Opinie zawarte w niniejszej publikacji odzwierciedlają wyłącznie poglądy autorów.
SFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO INSTYTUTU WOLNOŚCI - CENTRUM ROZWOJU SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO W RAMACH RZĄDOWEGO PROGRAMU ROZWOJU ORGANIZACJI OBYWATELSKICH PROO1A NA LATA 2018-2030.