De streep
in het zand
door prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer oud-secretaris-generaal van de NAVO
Deze uitgave is een transcript van de lezing die Jaap de Hoop Scheffer op 15 januari 2012 heeft gehouden tijdens de Beschermersdag voor de Stichting Beschermers van Nationaal Monument Kamp Vught.
Stichting Beschermers Antwoordnummer 10014 5260 VB Vught www.beschermers.nl
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
1
transcript Mijn moeder hoopt komende zomer negentig jaar te worden en wij hopen dat uiteraard met haar. Wij constateren dat ervaringen die vele decennia lang op haar harde schijf hebben gestaan in deze fase van haar leven in figuurlijke zin worden uitgeprint. Opmerkelijk is dat ze haar herinneringen en ervaringen uit de Tweede Wereldoorlog die ze ons, haar eigen kinderen, nooit heeft verteld, nu deelt met haar kleinkinderen. Ze slaat een generatie over. Onze dochters komen vervolgens bij mijn echtgenote en mijzelf met vragen waarop wij het antwoord niet weten omdat mijn moeder die ervaringen nooit met ons heeft gedeeld. Als ik haar dan vraag waarom ze mij en mijn broer die verhalen nooit heeft verteld krijg ik geen volledig antwoord. De reactie blijft beperkt tot een wat mistige redenering in de trant van: “We wilden jullie in je jeugd liever niet met alle verschrikkingen van die oorlog confronteren en later is het er niet meer van gekomen.�
2
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
Ik vond en vind dat antwoord te ontwijkend want ik wist inmiddels meer omdat mijn kinderen mij over die verhalen van mijn moeder hadden verteld en had een vervolgvraag, die luidde: “Maar waarom vertel je dan wel aan je kleinkinderen dat je als jonge vrouw van krap twintig betrokken was bij het organiseren van beschutting voor Joodse kindertjes, dat was toch allerminst zonder risico?” Haar antwoord was: “De generatie van jouw kinderen, die in de veilige Europese omgeving is opgegroeid zonder oorlog en geweld of - zo voeg ik daaraan toe - het moest zijn op hun Xboxen en PlayStations, die generatie moet weten en leren dat je in het leven af en toe een streep dient te trekken, hoe moeilijk en risicovol dat soms ook is. Hoe oud of jong je soms ook bent.” Over het trekken van die streep zou ik het vanmiddag met u willen hebben. Het zal u niet verbazen dat mijn persoonlijke ervaring en achtergrond u mee zullen nemen over de landsgrenzen waar geweld en conflicten tussen staten, maar meer en meer binnen landen, helaas aan de orde van de dag zijn. Afghanistan, Yemen, Somalië, Syrië, het is een angstig lange lijst. Een eenvoudig thema is het bepaald niet, zo realiseerde ik mij bij de voorbereiding van deze middag; het thema van ‘tot hier en niet verder’. Dit geldt zowel voor de persoonlijke betrekkingen als in het verkeer tussen staten. Frans Timmermans heeft twee jaar geleden op deze plaats de morele dilemma’s die het individu betreffen op prachtige wijze verwoord. En ook ik
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
3
durf geen eenduidig antwoord te geven op de vraag wat ik gedaan zou hebben als ik een generatie eerder geboren zou zijn. Als ik in 1940 en daarna geconfronteerd zou zijn met de vraag: ‘waar trek ik de streep?’. Nu, die vraag speelt in het persoonlijk domein maar is ook internationaal veelvuldig aan de orde. Voor regeringen is het antwoord op de vraag ‘waar trek ik de streep’ een afweging tussen waarden en belangen. Welke waarden verdienen bescherming en hoe verhoudt deze constatering zich tot de belangen van het land. In het uiterste geval zijn staten krachtens conventies en verdragen gehouden op te treden, indien nodig zelfs met inzet van militaire middelen als er sprake is van de meest ernstige misdrijven zoals genocide, misdrijven tegen de menselijkheid of oorlogsmisdaden. We zien hier overigens, zo zult u met mij constateren, weinig consistentie in het optreden van de internationale gemeenschap. Als ik die woorden internationale gemeenschap gebruik – en ik zal ze meer gebruiken – moeten u en ik ons wel realiseren dat dit een afstandelijke formulering mag zijn, maar die internationale gemeenschap dat zijn u en ik wel degelijk ook. Dat is niet een anoniem, ontastbaar begrip. Wij zijn ook de internationale gemeenschap, ook wij Nederlanders. Maar die internationale gemeenschap is weinig consistent al is er soms sprake van enige vooruitgang. Aan de voorzichtig positieve kant van de balans vinden we het Internationaal Strafhof. Deze organisatie is nog lang niet erkend door alle lidstaten van de Verenigde Naties, ook nog niet door de Verenigde Staten, maar hopelijk op weg zich een positie te
4
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
verwerven die de plegers van eerder genoemde zeer ernstige misdrijven voor het gerecht brengt zonder aanzien des persoons. Tot op heden is dit een moeizaam proces waarbij naar mijn opvatting nog lang niet de juiste balans is gevonden. De inmiddels vermoorde Libische leider Khadaffi aanklagen is terecht en begrijpelijk. Maar kunnen de voormalige rebellen in LibiĂŤ, nu inmiddels aan de macht en hun daden, misschien wandaden, geheel aan de aandacht van het Strafhof ontsnappen, zo luidt mijn retorische vraag? Hier is een lange weg te gaan maar de combinatie van dit Strafhof en de verschillende Tribunalen die door de Verenigde Naties zijn opgezet geven ons hoop. Maar hiermee zijn we er niet, want persoonlijke en politieke verantwoording achteraf is slechts een deel van een discussie. Ook Neurenberg was rechtspleging en verantwoording achteraf. Er was geen alternatief op dat moment. Moeilijker is de vraag en ik zeg weer in het persoonlijk leven van u en mij, maar ook in internationaal verband: wanneer trek je vooraf een streep in het zand en wanneer doe je dat omdat je denkt dat je daarmee geweld en misdaad kunt voorkomen? Ik wil u een drietal voorbeelden geven: een voorbeeld uit onze Europese achtertuin de Balkan en dan met name Srebrenica in de negentiger jaren van de vorige eeuw; de interventie in Afghanistan die in 2001 begon en nog steeds voortduurt - beide vanuit een directe persoonlijke betrokkenheid - en uit het recente verleden LibiĂŤ. Mijn voorbeelden hebben gemeen dat ze alle onder de vlag van de Verenigde Naties plaatsvonden en dat interventie derhalve op een adequate volkenrechtelijke basis was gestoeld.
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
5
Srebrenica, dames en heren, het uitspreken van het woord in Nederland is het uitspreken en het constateren van een kras op de Nederlandse ziel en ook een kras op mijn ziel in persoonlijke zin als toenmalig Kamerlid en woordvoerder buitenland van het CDA. De grootste massamoord op het Europese continent sinds de Tweede Wereldoorlog onder de ogen van Nederlandse militairen. Die militairen, Dutchbat, in de steek gelaten door bevriende landen die mogelijk door te helpen het verschil hadden kunnen maken, maar ook landen die met medeweten en instemming van de VN terugschrokken voor het inzetten van militair geweld en Dutchbat aan zijn lot overlieten. Wij, en ik zonder mijzelf wederom niet uit, de Nederlandse samenleving, het Nederlandse parlement, de Nederlandse regering vanaf het begin te goedgelovig en niet gewend maar ook niet bereid alle consequenties van de streep in het zand te aanvaarden. De tv-beelden van mensen achter prikkeldraad, de berichten over massale schending van mensenrechten, verkrachting en etnische zuivering leidden in de negentiger jaren tot een richting van politiek massaal uitgesproken: ‘doe iets!’ Ik herinner mij dat op de radio in die periode iedere actualiteitenrubriek eindigde met de constatering ‘en nog wordt er niet ingegrepen!’ De woorden zijn op mijn netvlies gegrift. Toen uiteindelijk ‘iets’ werd gedaan was het onvoldoende. Wat is de les van het drama Srebrenica? Wat is de les van deze kras op de Nederlandse ziel? Ik herhaal, ook voor mij persoonlijk: trek de streep in het zand niet te lichtvaardig! Als je het doet, wees dan bereid de consequenties te aanvaarden ook als dat betekent: interventie met
6
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
gebruik van geweld en het aanvaarden van slachtoffers onder eigen militairen. Op politici rust de dure plicht die boodschap duidelijk in het publieke domein te verdedigen. Vertrouw op de eigen krijgsmacht en zorg dat uitgezonden jonge mannen en vrouwen zich onder alle omstandigheden staande kunnen houden. Sterker nog, zij dienen onder alle omstandigheden militair dominant te kunnen zijn. Dat kan alleen als onze militairen qua uitrusting met het beste van het beste op pad worden gestuurd. Het beste van het beste materieel. De beste bescherming. Die verzekering kost geld, zo is ook mijn boodschap aan de nu politiek verantwoordelijken. Een boodschap - zo voeg ik toe - die in de dertiger jaren van de vorige eeuw ook al onvoldoende werd gehoord en laat dat ook voor het heden een les zijn. Last but not least: verzeker je in internationaal verband voordat je de streep trekt als land via diplomatiek overleg tevoren van de steun van je bondgenoten. Internationale diplomatie is voorwaar geen rustiek tijdverdrijf maar een vak dat onverbrekelijk verbonden is met en vaak voorwaarde voor het trekken van de streep. Mijn tweede voorbeeld: wat leert Afghanistan ons? Ook hier werd in het begin van deze eeuw de conclusie getrokken dat het niet verder kon met een Taliban-bewind dat grote gastvrijheid toonde voor de terroristen van Al Qaida en bovendien bestond uit grove schenners van de mensenrechten. Onder de vlag van de VN en met de NAVO als ‘aannemer’ werd de streep getrokken. Nederland nam een zware verantwoordelijkheid op zich. Onze krijgsmacht - zo heb ik als secretaris-generaal van de NAVO vele malen
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
7
met eigen ogen kunnen waarnemen: ik was zo’n achttien maal in Afghanistan - speelde niet alleen een belangrijke rol, maar was tevens beeldbepalend voor een aanpak die het militaire en civiele op een intelligente wijze combineerde. Toch leed deze missie vanaf het begin aan een zeker gebrek aan draagvlak in de Nederlandse samenleving. Dit was overigens ook elders het geval. Zo heb ik kunnen constateren tijdens de vele reizen naar NAVO-bondgenoten en partnerlanden. Onze vrouwen en mannen werden uiteraard gesteund, maar het draagvlak in de publieke opinie hield niet over. De oorzaak hiervan was en is naar mijn opvatting gelegen in een zekere huiver bij regeringen en parlementen om het beestje bij de naam te noemen, ik bedoel: om eerlijk met de bevolking te communiceren dat wederopbouw van Afghanistan ondenkbaar is zonder dat daarvoor gevochten moet worden, zonder dat een forse militaire inzet moet worden gepleegd, en dat het een lange adem vergt. De absurde discussie die in ons land lange tijd is gevoerd over de vraag of het hier nu een ‘vechtmissie’ dan wel een ’wederopbouwmissie’ betrof, is hiervan het beste voorbeeld. De les die hier geleerd dient te worden is derhalve: als je een streep trekt, communiceer dan het trekken van die streep op een heldere wijze vanaf het begin, dat is eerlijker tegenover de burger en zal zijn of haar begrip en steun alleen maar vergroten.
8
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
Met deze constatering zijn we er echter niet want het militaire optreden in de Islamitische Republiek Afghanistan brengt ook culturele en religieuze dilemma’s met zich mee. Deze wil ik u vanmiddag niet onthouden omdat ze lessen bevatten die ik ook persoonlijk heb moeten leren. Ze hebben vanzelfsprekend te maken met mijn hoofdthema: de streep in het zand. Met de Afghaanse president Hamid Karzai voerde ik vele gesprekken over onderwerpen als de doodstraf, in mijn ogen soms veel te gemakkelijk uitgesproken door Afghaanse rechterlijke instanties; over steniging, vaak te snel verdedigd met een beroep op cultuur en traditie en in onze ogen abject en nooit acceptabel. Aan het licht kwamen enorme culturele verschillen die geaccentueerd werden door de aanwezigheid van een enorme ‘westerse’ troepenmacht die geacht werd en wordt universele waarden te verdedigen aan welke niet met een beroep op cultuur, traditie of religie kan worden afgedaan. U kunt zich voorstelllen dat deze gesprekken tussen de Afghaanse president en de secretarisgeneraal van de NAVO van tijd tot tijd behoorlijk geanimeerd waren om het mild uit te drukken. Mijn les is dat het blijven voeren van deze moeizame discussie zeer noodzakelijk is omdat ik mij weiger neer te leggen bij de onvermijdelijkheid van een clash of civilizations, de botsing der culturen zoals Samuel Huntington in een artikel heeft beschreven. Hij zegt dat het onverstandig is dat wij op die clash of civilisations af gaan. Globalisering schrijdt voort, of wij dat nu leuk vinden of niet. Het ophogen van onze dijken of het optrekken van een muur rond ons land of rond Europa zal ons niet helpen. Globalisering betekent ook dat wij, ‘westerlingen’,
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
9
meer en meer geconfronteerd worden met landen, vaak zeer invloedrijk en machtig, die onze traditie, onze cultuur en religieuze achtergronden niet delen. In dit opzicht is het van belang te weten wie we zelf zijn en welke grenzen wij niet wensen te overschrijden. Dat is ook de achtergrond van mijn gesprek met de Afghaanse president. Ik kom aan het slot van mijn betoog nog over dit punt te spreken. Ik zeg u daarbij dat mijn verhouding met president Karzai overigens zeer goed was. Tijdens een bezoek dat mijn echtgenote en ik bij uitzondering samen aan Afghanistan brachten, nodigde hij mijn echtgenote en mij uit voor de thee en stelde ons voor aan zijn vrouw en zijn zoontje. De aanwezigheid van mijn echtgenote maakte dat contact uiteraard mogelijk, alleen zou ik als man binnen die cultuur nooit zijn uitgenodigd binnen het strikte privĂŠ-domein van de president. Dit bezoek en het feit dat wij op de thee werden gevraagd, onderstreept overigens nog eens het belang van het opbouwen van een meer persoonlijke relatie ook op dat niveau van internationale politiek, het hoogste niveau, buiten de professionele contacten die je hebt in een functie, zoals ik die toen bekleedde. Daar kwam bij dat mijn echtgenote tijdens dat bezoek colleges gaf aan studenten van de universiteit van Kabul. Zij is docente Frans en was uitgenodigd door de Franse sectie van de universiteit. Deze colleges waren voor mij weer buitengewoon verrijkend en instructief in die zin dat wij daar jonge mensen ontmoetten die idealen hadden over de toekomst van hun land en voor die idealen ook wilden strijden, opkomen, vechten. Dat was een groot contrast met mijn normale
10
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
contacten, die zich natuurlijk altijd beperkten tot militairen en generaals met drie of vier sterren op hun schouders of hun kraag. In die gesprekken verdwijnen idealen al snel naar de achtergrond. Mijn les was: God zij dank, er zijn jonge Afghanen hier aan de universiteit die idealen hebben over de toekomst van hun land want er werd en wordt natuurlijk vaak in grote somberheid over de toekomst van Afghanistan gesproken. In vele opzichten is dat niet zonder grond, moet ik er helaas bij vertellen. Maar deze mensen hebben mijn hart gestolen. Mijn derde en laatste voorbeeld en tevens het meest recente: Libië. U herinnert het zich. Khadaffi die dreigt de oostelijke stad Benghazi met de grond gelijk te maken. De Franse filosoof Bernard Henri Levy - ofwel BHL voor zijn Franse medeburgers - overtuigde president Sarkozy dat de wereld moest ingrijpen. De president belegt vervolgens een spoedbijeenkomst in het Élysée-paleis in Parijs en niet lang daarna komt een resolutie van de Veiligheidsraad tot stand. Deze geeft volkenrechtelijk mandaat tot het trekken van de streep en de daarop volgende militaire interventie. Het doel is humanitair en is gebaseerd op het leerstuk van de zogenaamde Responsability to Protect. Vrij vertaald betekent dit: indien er genocide, misdaden tegen de menselijkheid of oorlogsmisdaden dreigen plaats te vinden, let op het woord ‘dreigen’ - er behoeft nog geen sprake van misdaden te zijn - heeft de internationale gemeenschap de plicht in te grijpen om mensenlevens te beschermen. Het trekken van de streep vooraf.
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
11
Dit leerstuk, de Responsability to Protect is mede ontstaan toen midden negentiger jaren in Rwanda 900.000 Tutsi’s en gematigde Hutu’s werden afgeslacht. De wereld stond erbij en keek ernaar. Ik kan u zeggen dat de betekenis van deze kille constatering en het noemen van het getal 900.000 je naar de keel grijpt wanneer je - zoals ik heb mogen doen - het genocide museum in de Rwandese hoofdstad Kigali bezoekt. Het kost geen moeite voor u en voor mij om zo’n constatering voor de geest te halen als je hier op deze zondagmiddag in voormalig Kamp Vught verzameld bent. De internationale gemeenschap, ik herhaal dat zijn wij allemaal, is zoals ik al zei, niet consistent - en Rwanda bewijst dat - in zijn houding ten aanzien van het trekken van strepen en is dat overigens nooit geweest. Rwanda niet, de Balkan, aanvankelijk aarzelend en halfslachtig uiteindelijk wel, Afghanistan wel, Libië wel, Syrië niet. Het is een permanente afweging tussen waarden en belangen die landen maken. Je kunt dat begrijpen, je kunt dat in andere scenario’s veroordelen, maar de constatering zal luiden dat het morele imperatief niet altijd de overhand heeft. Hierbij komt dat het, in de afgelopen jaren na de invasie in Irak en de langdurige militaire presentie in Afghanistan, voor regeringen niet gemakkelijker is geworden om parlementaire en publieke steun te krijgen voor militaire presentie ’overzee‘. Aan beide zijden van de Atlantische Oceaan lijkt het politieke klimaat te zijn omgeslagen.
12
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
Ik voeg daar nog aan toe de grote aarzeling van landen als Rusland en China om binnen de Veiligheidsraad resoluties die gericht zijn op het trekken van strepen mogelijk te maken. Zij zijn zelf bang eens te worden aangesproken over hun handelen ten aanzien van minderheden die binnen hun grenzen leven en die lijden onder discriminatie of repressie. De interventie in LibiĂŤ zou in dit verband wel eens eerder uitzondering dan regel kunnen blijken te zijn. Ik hoop het niet, maar ik weet het niet. Mijn conclusie uit genoemde voorbeelden luidt derhalve dat het internationaal trekken van strepen in het zand - en dan bedoel ik uiteraard meer dan het afleggen van verklaringen en het roepen dat een bepaalde ontwikkeling ‘niet acceptabel’ is - lijdt aan erosie. Nu is dit deels een gevolg van de fundamenteel verschuivende machtsverhoudingen in de wereld, deels van een steeds kritischer wordende publieke opinie zowel op het oude continent Europa als in de Verenigde Staten. Ik verklaar dat uit een combinatie van huiver voor verdergaande globalisering gevoed door een binnenlands politiek klimaat waarin de eigen stad, de streek en het eigen land centraal staat. We zien dit sterk in het debat over de toekomst van de Europese Unie. Het is overigens allerminst een exclusief Nederlands of Europees verschijnsel. Ook in de Verenigde Staten zien we bij beide grote partijen terughoudendheid om nog langer de gendarme van de wereld te willen zijn. Irak en Afghanistan vermoeidheid is niet vreemd aan deze opstelling. Europa verdient niet alleen in dit opzicht nadere aandacht. Ons continent was tot in het recente verleden in geopolitieke zin sturend. Wij zaten aan het stuur.
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
13
Dit gold zeker in het financieel-economische domein. Het Europese onvermogen een oplossing te vinden voor de eurocrisis - we noemen het eurocrisis, het is in feite een politieke crisis maar dit voor mijn onderwerp van vanmiddag terzijde - heeft de reputatie van Europa niet versterkt en dan druk ik me mild uit. Met de hoed in de hand naar China en Rusland voor financiĂŤle steun, de noodzaak tot hulp van het Internationaal Monetair Fonds, om de zoveel weken een Brusselse Top van de waarheid, u kunt dit rijtje zelf wel aanvullen. In de buitenlandse politiek is het Europese beeld niet veel rooskleuriger; LibiĂŤ wordt vaak als succes opgevoerd maar laat ons niet vergeten dat enkele belangrijke Europese landen zoals Polen en Duitsland niet aan de door de Verenigde Naties gemandateerde operatie deelnamen. Maakt u zich geen zorgen, ik ben niet vanmiddag naar Vught gekomen om een Europese klaagzang aan te heffen maar om u het verband aan te geven tussen de zojuist geschetste ontwikkelingen en mijn hoofdthema, en hieraan zo mogelijk enige lessen te ontlenen. Twee verschrikkelijke oorlogen, immens bloedvergieten, we ademen hier in Nationaal Monument Kamp Vught de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog, brachten de aartsvaders van Europese integratie tot de opvatting dat oorlogen dit continent nooit meer zouden mogen verscheuren. Zij - de aartsvaders - en de volgende generatie bouwden verder aan een Europa dat heeft gekozen voor democratie en rechtsstaat, voor vrijheid en tolerantie, voor respect voor de rechten van de mens en voor solidariteit. Adeldom verplicht, noblesse oblige, dus we trokken grenzen, strepen om bij mijn thema te blijven. De gelijkwaardigheid van man en vrouw,
14
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
Christen, Jood of Moslim, hetero of homo kan en mag in Europa onder geen voorwaarde geweld worden aangedaan, ook niet met een beroep op geschiedenis of cultuur en overheden dienen voor deze uitgangspunten te staan. Nu is de historie van het ’oude’ continent Europa gekoppeld aan de wat kortere geschiedenis van de Verenigde Staten, toch in menig opzicht een loot aan de Europese culturele stam, een bijzondere. Bijzonder omdat de politieke en militaire dominantie van Europa en de VS het ons voor lange tijd mogelijk heeft gemaakt de wereld een waardenpatroon voor te houden - anderen zullen zeggen: op te leggen - dat voortkwam uit onze Joods-Christelijke en humanistische traditie. Internationale organisaties, verdragen en afspraken kwamen volgens, wat is gaan heten, een ’westers‘ model tot stand. Deze structuur bleef in grote lijnen overeind tijdens de lange jaren van de Koude Oorlog. Hij begon te rafelen ten gevolge van twee ontwikkelingen die parallel aan elkaar lopen. De zeer snelle opkomst van nieuwe landen en continenten, aanvankelijk op basis van financieel-economische kracht die al snel werd vertaald in politieke en ook militaire invloed en kracht en, zo u wilt, macht. Daarnaast de in hoog tempo voortschrijdende globalisering gesublimeerd in de nauwelijks bij te houden ontwikkeling van de sociale media. Poetin denkt modern te zijn en opent een website en binnen enige uren staat die website vol anti-Poetin retoriek. Daar had hij even niet op gerekend. Om u maar het meest recente voor-
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
15
beeld te geven van de immense invloed van de sociale media en ik hoef u de Arabische Lente daarbij niet te noemen. We zitten - onder meer door die sociale media - mondiaal veel dichter op elkaar en komen veel directer dan vroeger in contact met mensen en landen met andere culturen, tradities en religies. En die anderen luisteren met aandacht naar wat wij te zeggen hebben, ze zijn beleefd, zoals ze dat altijd hebben gedaan. Maar daarmee is het gesprek niet afgelopen zoals in het verleden als er een Europeaan of een Amerikaan op bezoek kwam. De Chinees, Indiër, Keniaan of Kazak zal de westerling vertellen dat hij een interessant verhaal heeft gehoord maar dat hij op geheel verschillende wijze tegen de zaken aankijkt en dat er geen enkele reden meer is voor een Europees of westers gevoel van superioriteit op welk gebied dan ook. Op dat moment wordt het trekken van de streep moeilijker voor ons dan het lange tijd is geweest. Want hoe verhoudt een Europees-Chinese discussie over mensenrechten zich tot een nederig Europees verzoek aan Beijing voor financiële steun bij de oplossing van de eurocrisis? Hoe moet ik als Nederlands minister van Buitenlandse Zaken de mensenrechten aansnijden als mijn Chinese collega mij toevoegt: - en dit is ook uit mijn persoonlijk archief- komt u mij hier de les lezen over mensenrechten, mijnheer de minister? Ik kan u vertellen wij in de laatste zeven jaar vierhonderd miljoen mensen uit de armoede hebben bevrijd, dat noem ik pas mensenrechten! “En nu u weer”, dacht hij erbij maar dat zei hij uiteraard uit beleefdheid niet. Na dat “En nu u weer”, dames en heren, mag het gesprek niet stokken of het nu gaat over
16
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
behandeling van minderheden of het massaal toepassen van de doodstraf. Het gesprek moet niet stokken. Niet vanuit een misplaatst gevoel van superioriteit, maar wel vanuit een sterk besef van de universaliteit van waarden. Dat klinkt gemakkelijker op papier dan het in werkelijkheid is. Ik geef u deze voorbeelden omdat je dit soort discussies, als je tenminste de pretentie hebt om invloed uit te oefenen, alleen kunt voeren vanuit een sterk verbonden Europa en ik noem mijzelf Europeaan, juist omdat ik hecht aan de ethische en culturele verworvenheden waarover ik sprak. Ze zijn het meer dan de moeite waard verdedigd te worden. Temidden van alle somberheid over de staat van de Europese Unie mag en moet ook gezegd worden dat er reden is om trots te zijn op de wijze waarop wij, op dat zogenaamde oude Continent, met elkaar samenleven. In die zin ben ik, naast Nederlander, ook een Europese patriot. Iets anders gezegd, er is in de wereld van de eenentwintigste eeuw geen enkele reden voor het relativeren van onze Europese culturele en maatschappelijke verworvenheden. Want dit model is het waard verdedigd te worden, op grond van dit model trek je waar nodig strepen in het zand, bij voorkeur gezamenlijk. Soms zul je resultaat boeken, vaak ook niet. Soms moet je publiek van je opvattingen kond doen, in andere gevallen zal stille diplomatie effectiever zijn. Dat is ook een afweging, die politici op het nationale en internationale vlak permanent maken. Maar dat geldt evenzeer voor organisaties als Amnesty International en Human Rights Watch: wat doe je publiek en wat doe je niet publiek? De kritiek is natuurlijk
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
17
vaak dat stille diplomatie niet effectief is. Ik waag die stelling in zijn algemeenheid in twijfel te trekken. Durf die streep te trekken. Als we internationaal strepen trekken, laat ons dan oppassen met het te snel gebruik van zware woorden als ‘onaanvaardbaar’. Het wordt te vaak gebruikt door onze hoogste leiders. Het verliest daarmee aan inhoud en relevantie. “Een Iraans kernwapen is onacceptabel”, hoor ik bij herhaling. Als ik een van de Moellahs in Teheran zou zijn, zou ik kunnen concluderen dat het met acties zo’n vaart niet zal lopen. En het lijkt mij dat wij die indruk bij de Moellahs zouden moeten voorkomen; pas op voor zware woorden. We leven in de wereld van de eenentwintigste eeuw, globaliserend en in die zin kleiner wordend. Het zij herhaald, dijken rond Nederland en Europa helpen niet, hekken ook niet. Al zie je ook in ons land politici hun kiezers zand in de ogen strooien met dit soort valse profetieën. Wat wél helpt is meer aandacht in ons onderwijs voor andere culturen, andere traditities en andere religies. Wij leven in Europa op een sterk geseculariseerd continent. Scheiding van kerk en staat is een gegeven. Op vele plaatsen elders in de wereld is dat helemaal niet het geval. Wij kunnen dat verkeerd vinden, en dat vind ik ook want ik hecht aan de scheiding van kerk en staat, maar daarmee kun je een discussie uiteraard niet voorkomen. Ik werd als naoorlogse Katholieke jongen in de ’zuil‘ opgevoed. Van andere religies als Jodendom of Protestantisme hoorde je niets, er was immers maar één waar geloof.
18
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
Nu zullen velen dat vandaag de dag nog vinden, maar ik hoop dat u begrijpt wat ik bedoel. Laat staan dat ik op school een enkel woord hoorde over de Islam, Boeddhisme, Hindoeïsme of Confucianisme. Ik ben van oordeel dat ons hedendaagse onderwijs er goed aan zou doen het vak wereldgodsdiensten, levensbeschouwing of hoe je het ook maar noemen wilt, de nodige aandacht te geven. Niet omdat we ons tot een van deze of een andere religie zouden moeten bekeren, wel omdat de verder globaliserende en kleiner wordende wereld mede wordt geleid door mensen met een maatschappelijk en politiek beeld dat in belangrijke mate door hun religie, hun cultuur en hun achtergrond wordt gevoed. En ik vind dat jongere generaties daar meer kennis van moeten nemen. Nogmaals, misschien moeilijk te begrijpen vanuit onze comfortabele en geseculariseerde omgeving met lege kerken, maar daarom niet minder relevant. Ter relativering zou ik willen zeggen: laten we ondertussen vooral Sinterklaas, inclusief het kruis op zijn mijter, en de kerstboom in ere houden. We zijn en blijven tenslotte wie we zijn en ik herhaal: er is geen enkele reden voor cultuurrelativisme. Ik heb via de wereld en Europa een poging gedaan een maatschappelijk en politiek kader voor u te schetsen rond het thema van het trekken van de streep, het proberen te bepalen wanneer het moment daar is van ‘tot hier en niet verder’. Tot slot nog een opmerking uit de kleine cirkel Nederland, al was het alleen maar om het niet alleen over anderen te hebben zonder ook onszelf van tijd tot tijd de maat te nemen.
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
19
Trekken wij de strepen waar dat zou moeten? Is het aanvaardbaar, ik gebruik het woord hier zeer bewust, dat er anno 2012 in Amsterdam gebieden zijn die mensen met zichtbare tekenen van hun Jood zijn liever mijden? Dat homostellen worden weggepest uit hun huis en buurt? Dat een moslima met een hoofddoek wordt bespot, tot in de Tweede Kamer toe? “Neen”, zullen wij in koor roepen, “dat is niet aanvaardbaar.” Toch komt dit anno 2012 voor in Nederland. Ik hoor nog wel eens mensen die dit soort ontwikkelingen afdoen als incidenten en deze relativeren. Ik vind dat we ons over dit soort zaken drukker moeten maken dan we in het algemeen doen. Ik zeg dit omdat ook onze Nederlandse samenleving door onze buitenlandse vrienden scherp wordt geanalyseerd wanneer wij anderen vaak terecht de maat nemen. Vele malen ben ik bij mijn internationale reizen en contacten aangesproken over de moorden op Pim Fortuyn en Theo van Gogh en kritisch bevraagd over afnemend respect en tolerantie in de polder. Ik kan u verzekeren dat dat zowel in het Witte Huis gebeurde als in vele Europese en niet-Europese landen die ik bezocht. En ik wil u daar wel bij zeggen dat ik niet altijd trots was op Nederland wanneer mijn gesprekspartners mij kritisch bevroegen en mij als Nederlander de maat namen. “Ja, secretaris-generaal, we komen zo op de NAVO, maar ik wil u eerst even iets vragen over Nederland, want u bent tenslotte Nederlander.” Dan kwamen dit soort vragen. En ik was er niet altijd blij mee. Bij het strepen trekken blijft het derhalve nuttig de balk in het eigen oog niet te vergeten bij het waarnemen en bekritiseren van de misschien vele splinters in andermans ogen, of dat nu Nederlandse ogen zijn of ogen van mensen ver weg. Dit uitgangspunt is in het heden even
20
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
relevant als bij de beoordeling van het verleden. Een verschrikkelijk deel van dat nationale verleden is hier in voormalig Kamp Vught angstig dichtbij. Mijn conclusie is dan ook dat over strepen die in die pikdonkere jaren zijn getrokken of, belangrijker en ook tragischer, niet zijn getrokken, we nooit uitgepraat mogen raken. In die zin maak ik mij niet ongerust over de recent weer opgelaaide discussie of meer had kunnen en moeten worden gedaan tegen het massaal wegvoeren van de Joodse bevolking in de Tweede Wereldoorlog. Ik zeg dit niet vanuit de zekerheid dat ik weet wat ik gedaan zou hebben. Dat zou getuigen van misplaatste morele superioriteit en ook zelfoverschatting. Deze discussie, die ik waardevol acht, zal nog wel even doorgaan omdat vanavond de film over Walter Sßskind in Amsterdam in première gaat en u allen met mij heeft gezien dat er een debat in de media is ontstaan. Dat saldo is voor mij derhalve positief. Maar geen misplaatste superioriteit en zelfoverschatting door precies te weten wat ik gedaan zou hebben. Ik zou het u niet durven zeggen. Ik zeg dit omdat blijven praten en leren vanuit en over het verleden voor iedere nieuwe generatie een essentieel element van opvoeding is. Mijn generatie - ik ben geboren in 1948 en die van mijn kinderen kan het nog net uit de eerste hand horen. Wij mogen die kans niet laten lopen. Laat mijn moeder dus maar zolang ze tijd van leven heeft zoveel mogelijk blijven vertellen over die donkere jaren, opdat nimmer een generatie zal opgroeien zonder dat verhaal. Ook niet mijn kleinkind op wie mijn vrouw nu oppast. Daarmee is mijn cirkel voor hedenmiddag rond.
DE STREEP IN HET ZAND prof. mr. Jaap de Hoop Scheffer
Colofon Beschermerslezingen sinds 2007: 9 december 2007 18 januari 2009 31 januari 2010 16 januari 2011 15 januari 2012
Katrin Himmler, politicologe Frits Bolkestein, oud-politicus VVD Frans Timmermans, staatssecretaris voor Europese Zaken James Kennedy, hoogleraar Nederlandse geschiedenis Jaap de Hoop Scheffer, oud-secretaris-generaal van de NAVO
21