40 45
40 45
Groningen in oorlogstijd. Ze werden onder andere gemaakt door persfoto grafen, onderduikers, verzetsmensen, Duitse soldaten, politieagenten, nsb’ers, evacués en geallieerde bevrijders. Uiteraard pakten ook ‘gewone Groningers’ de camera om het gewone leven onder ongewone omstandig Het overgrote deel van de ruim 140 geselecteerde foto’s werd nooit eerder gepubliceerd. Ze zaten ruim zeventig jaar verborgen in particuliere foto albums of archieven. Samen met krantenberichten, dagboekfragmenten en persoonlijke herinneringen brengen ze de jaren 1940-1945 op ooghoogte in beeld.
Groningen 40-45 werd samengesteld door Bettie Jongejan (Oorlogs- en Verzets
martin hillenga e . a .
heden vast te l eggen.
Groningen
De foto’s in Groningen 40-45 vertellen het verhaal van stad en provincie
Groningen
Groningen 40-45: oorlog op ooghoogte
40 45
centrum Groningen), Michael Hermse en Harry Romijn (rhc Groninger Archieven) en historicus Martin Hillenga.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
martin hillenga e . a . www.wbooks.com
Groningen
40 45 redactie , onderzoek en samenstelling
michael hermse martin hillenga bettie jongejan harry romijn tekst en eindredactie
martin hillenga
wbooks in samenwerking met
rhc Groninger Archieven & Stichting Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen
i n h o u d
3
Inleiding
het begon rond melkenstijd standort groningen dagelijks leven
jodenvervolging verzet
2
4 18 34
58 70
collaboratie bevrijding
84 100
Illustratieverantwoording
127
Colofon
128
40
Inleiding 45 Groningen
i n l e i d i n g
Een vlag, een fles drank, een sigaar of een fotorolletje. Waarschijnlijk werden deze zaken in afwachting van de bevrijding het meest bewaard. De eerste drie om de feestvreugde kracht bij te zetten, de laatste om deze voor de eeuwigheid vast te leggen. Foto’s van bevrijders en feesten zijn dan ook volop aanwezig, evenals van de verwoestingen in stad en provincie. De focus van dit boek ligt echter op de periode daarvoor, de bezettingsjaren. Twee verhalen lopen hier parallel: het oorlogsverloop en fotografie in bezettingstijd. Onlosmakelijk zijn ze met elkaar verbonden. Op sommige foto’s is de oorlog min of meer in stilte aanwezig, in de vorm van afgeplakte ramen bij een gezellig zitje in de tuin, een schuilkelder in het straatbeeld of huwelijksgasten onderweg met paard en wagen. Maar dat laatste is al een twijfelgeval: wilde de fotograaf vooral dat feestelijke gezelschap vastleggen, of juist die uitzonderlijke omstandigheid? Daarmee zijn we aangekomen bij een andere categorie opnamen: de eigen – huiselijke – omgeving onder oorlogsomstandigheden. Vooral de schaarste was een dankbaar onderwerp. Tot ook het fotomateriaal zélf schaars werd in de laatste oorlogsjaren. Maar weinig Groninger fotografen hebben kennelijk de aandrang gevoeld om het ‘grote verhaal’ van de bezetting in beeld te brengen. Het fotograferen in de openbare ruimte was dan ook gebonden aan allerlei restricties, vanaf 20 november 1944 zelfs geheel verboden. Grote voorzichtigheid was daarom geboden.
De stad-Groninger fotograaf Piet Boonstra bijvoorbeeld, werkzaam bij Persfotobureau ‘Folkers’ aan het Gedempte Zuider diep, raakte door zijn camera in de problemen. In zijn oorlogsdagboek noteerde hij: ‘Ik had een foto gemaakt vanuit het zolderraam van Folkers naar het dak van de Weeva waar de duitse meisjes toendertijd hun intrek genomen hadden, en die op de bewuste middag een brandblusdemonstratie kregen van enkele officieren. Ik werd ontdekt en even later stormden de duitsers al naar boven. Het toestel werd in beslag genomen en ik werd onder geleide meegevoerd naar het Scholtenhuis. Ik ontkende de foto gemaakt te hebben maar steeds trachtte de duitser door handig praten mij een bekentenis te doen uitlokken. Na 1,5 uur werd ik vrijgelaten en het geluksgevoel dat mij doorstroomde toen ik weer op de Markt stond is niet te begrijpen (...)’ Desalniettemin bleef de foto – hieronder afgebeeld – bewaard: een collega van Boonstra had de plaat juist voor de inval van de Duitsers uit de camera kunnen verwijderen. Juist dat wát er bewaard is gebleven, en zeventig jaar na de bevrijding in dit boek getoond kan worden – veelal voor het eerst – verraste de samenstellers. Hopelijk geldt dat ook voor de lezers. De geselecteerde foto’s veranderen het beeld van de oorlog weliswaar niet, maar maken dit wel veelkleuriger, soms ook letterl ijk.
40
Inleiding 45 Groningen
3
40 45
Het begon rond melkenstijd Veel herinneringen aan de Duitse inval in 1940 werden gekleurd door het vroege uur ervan. ‘Het begon rond melkenstijd’ was een vaak gehoorde opmerking, zeker in een agrarische provincie als Groningen. Nieuwjaarswens De etalage van de stad-Groninger rijwielenfabriek Fongers aan de Hereweg was in december 1939 ingericht met een nieuwjaarswens voor 1940. RHC Groninger Archieven
Het officiële tijdstip van de Duitse aanval, ‘X-Zeit’, was 3:55 uur. Maar in Nieuweschans passeerde een uur eerder al een Duitse pantsertrein de grens. Sergeant Frits Bos uit Muntendam, die in deze grensplaats ‘waakzaam wachtend’ was, vertelde later hierover: ‘Op 10 mei ’40, ’t was net licht, werden wij door de oorlog verrast. ’t Allereerste schot van een Duits kanon schoot dwars door een woning, waar wij half voor stonden. Iedereen stoof weg. De Duitse vliegtuigen vlogen laag over. Een van de jongens loste er een schot op. Ik zei: Hou kinst dat nou doun, Berend, nou heb we ’n “grensincident.”’ Voor grensincidenten was men in die tijd op zijn hoede. De hoop bestond dat Nederland, net als in de Eerste Wereldoorlog, neutraal kon blijven. Met het groeien van de oorlogsdreiging in de late jaren ’30 werden wel voor bereidingen getroffen tegen een eventuele invasie. Uitgangspunt daarbij was dat het Noorden niet tot de laatste man verdedigd zou worden. De werkelijke strijd zou moeten worden geleverd voor de Vesting Holland, beschermd door de Waterlinie. De verdediging van de grens in het noordoosten bestond daarom uit twee zwakke linies. Meest oostelijk lag de O-lijn. Deze was vooral bedoeld om het achterland te waarschuwen bij een aanval. Daarachter lag de Q-lijn, van Termunten naar De Krim (Overijssel). Hierlangs zou weerstand moeten worden geboden, vooral om een opmars te vertragen. Dat lukte op beperkte schaal. De pantsertrein die snel Duitse troepen richting Afsluitdijk had moeten transporteren, stuitte voor Winschoten al op een opgeblazen brug en moest weeromkeer maken. Tot zware gevechten kwam het daarna eigenlijk alleen bij Ganzedijk en Nieuwolda. Voor veel militairen was de oorlog al gauw voorbij. Frits Bos vertelde: ‘Ik heb drie keer een schot gelost op een Duitser en hij op mij, maar we hebben elkaar niet geraakt.’ Bos werd daarna krijgsgevangen gemaakt. Aan het begin van de avond stonden de eerste Duitse soldaten op de Grote Markt.
40
Het begon rond melkenstijd 45 Groningen
5
6
40
Het begon rond melkenstijd 45 Groningen
Mobilisatie Vanwege de oorlogsdreiging werden op 28 augustus 1939 vijftien lichtingen dienstplichtige soldaten, van 1924 tot 1938, weer onder de wapenen geroepen. Vanaf verzamelplaatsen vertrokken ze naar hun inkwartieringsplaats ‘ergens in Nederland’. Het plotselinge vertrek – met mogelijk lange afwezigheid in het vooruitzicht – leidde niet zelden tot tranen, zoals hier bij het Hoofdstation in Groningen. Spaarnestad Photo
Legergroen Een gevorderde vrachtwagen wordt tijdens de mobilisatie in de Poelestraat in Groningen in de legerkleur grijsgroen geschilderd. Op de trap staat Berend Rozema uit Appingedam. I. Tiggelaar-Rozema / RHC Groninger Archieven
pk’s De uitbreiding van het leger van 100.000 naar zo’n 280.000 man betekende een enorme krachtsinspanning in de laatste dagen van augustus 1939. Aan van alles was gebrek, maar vooral aan vervoersmiddelen om de manschappen op hun posten te krijgen. Paarden en vrachtwagens werden daarom gevorderd, evenals gebouwen voor – tijdelijke – huisvesting. Op de foto, gemaakt op 29 augustus, worden paarden voor het leger gekeurd bij Nienoord in Leek. Historische Kring Gemeente Leek
Asperges
pagina 8-9
Nederlandse militairen bewaken in 1939 de klapbrug over het Rütenbrocker kanaal in Barnflair (Ter Apel). Rioolbuizen volgestort met beton en schuin geplaatste spoorstaven – zogenaamde asperges – moesten het tanks en pantserwagens onmogelijk maken de brug te passeren. Gemeentearchief Vlagtwedde
40
Het begon rond melkenstijd 45 Groningen
7
8
40
Het begon rond melkenstijd 45 Groningen
40
Het begon rond melkenstijd 45 Groningen
9
10
40
Het begon rond melkenstijd 45 Groningen
Dornier Een Duits verkenningsvliegtuig maakte op 26 oktober 1939 om 17:45 uur een noodlanding in de Noordpolder bij Usquert, vanwege problemen met een van de motoren. Nederlandse mili tairen nemen hier het toestel, een Dornier 17, in ogenschouw. De drie bemanningsleden werden aangehouden door marechaussees van de post Uithuizen, waar de Duitsers ook de nacht doorbrachten ‘in afwachting van de komst der militaire autoriteiten’. Het vliegtuig werd gedemonteerd en overgebracht naar de vliegbasis Soesterberg. Daar vonden de Duitsers het terug na de inval in mei 1940. Beeldbank WO2 - Fries Verzetsmuseum
Rottumeroog Het eiland Rottumeroog werd bewaakt door detachementen van landmacht en marine. De commandant, sergeant J. Gerbers, herinnerde zich van de mobilisatie in augustus ’39: ‘Ik kreeg een aantal soldaten toegewezen, allemaal Groningers en we werden naar Rottumeroog gestuurd, met vier fietsen, wat noodrantsoenen en een kist met medicijnen en een handleiding.
We kwamen daar aan met een man of veertien.’ Het eerste dat de mannen deden na aankomst: ‘op konijnenjacht, om maar iets te eten te hebben’. De omstandigheden op het eiland waren bar, zeker in de koude winter van 1939-1940. Toen de radio uitviel, moesten postduiven het contact onderhouden met de vaste wal. Maar die werden opgegeten door valken. ‘Sommigen zaten soms aan tafel te huilen. Ze wilden van het eiland af.’ B. Gerbers / RHC Groninger Archieven
‘Cuisine et patisse’ De zelfgebouwde keuken op Rottumeroog, oktober 1939. Rechts staat sergeant J. Gerbers met het dochtertje van strandvoogd Toxopeus. Niet zichtbaar op deze foto is het bord ‘Cuisine et patisse’ dat op het bouwsel was bevestigd. B. Gerbers / RHC Groninger Archieven
40
Het begon rond melkenstijd 45 Groningen
11
Misthoorns en stokken In januari 1940 was de Waddenzee deels dichtgevroren. Voor de soldaten op Rottumer oog bood dit de gelegenheid even het eiland te ontvluchten. Sergeant J. Gerbers: ‘We hebben toen geprobeerd een route uit te zetten over het ijs naar de vaste wal. We kwamen terecht bij de molen De Zeemeeuw tussen Usquert en Uithuizen. Dat was in sneeuw en mist eigenlijk een levensgevaarlijke onderneming. We hadden misthoorns en stokken bij ons. We hebben daarbij veel hulp gehad van postkantoorhouder Van der Molen van Usquert.’ B. Gerbers / RHC Groninger Archieven
12
40
Het begon rond melkenstijd 45 Groningen
De Telegraaf ‘De eerste krant in 2 1/2 maand’. De krant werd waarschijnlijk bemachtigd na de voettocht over het ijs van Rottumeroog naar de vaste wal in januari 1940. B. Gerbers / RHC Groninger Archieven
40
Het begon rond melkenstijd 45 Groningen
13
Polen Gevluchte Polen worden januari 1940 aangehouden bij Beersterhoogen. Ze zijn gehuld in lakens om in het besneeuwde land niet op te vallen. De mannen werden krijgs gevangen gemaakt na de Duitse inval in Polen en overgebracht naar een gevangenenkamp in Duitsland, waaruit ze wisten te ontsnappen. Na een verhoor door Neder landse militairen in Veenlust in Veendam werden ze in burgerkleding gestoken en ‘heengezonden’. De mannen reisden af naar Parijs, waar ze zich meldden bij de Poolse regering in ballingschap om de strijd voort te zetten. Eén van hen kwam vijf jaar later, in april 1945, weer in Veendam als bevrijder. Hij herkende in Veenlust de plaats van zijn eerdere ondervraging. H. Venema / RHC Groninger Archieven
14
40
Het begon rond melkenstijd 45 Groningen
155 Bruggen In de vroege ochtend van de 10e mei werden in de provincie Groningen 155 bruggen opgeblazen. In Zuidbroek gingen de klapbrug over het Winschoterdiep (boven) en de spoorbrug over het Muntendammerdiep (onder) de lucht in. Beide bruggen werden gauw provisorisch hersteld door de snel oprukkende Duitse troepen. De foto’s, gemaakt door een Duitse soldaat, dateren waarschijnlijk uit een van de eerste oorlogs dagen: de genisten werken met het geweer op de rug. M. Hillenga / RHC Groninger Archieven
40
Het begon rond melkenstijd 45 Groningen
15
o o k
i n
40 45
40 45
over Dordrecht geschreven. Ook heeft
weer op te pakken.
Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de
stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig ontoereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.
Als freelance journalist heeft Wim van
Over vele plaatsen in Drenthe is een oorlogsgeschiedenis verschenen, maar
Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft
wordt in die leemte voorzien.
hij meerdere boeken over de stad en het
hij meerdere boeken over de stad en het
handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,
buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven
over de provincie als geheel ontbrak die. Met dit rijk geïllustreerde boek
over Dordrecht geschreven. Ook heeft
hij meerdere boeken over de stad en het
eiland op zijn naam staan.
eiland op zijn naam staan.
Leiden
over Dordrecht geschreven. Ook heeft hij meerdere boeken over de stad en het
was verhoudingsgewijs omvangrijk en de terreur daartegen buitengewoon
Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel
bruut. Diepe wonden zijn geslagen die nog altijd niet helemaal zijn geheeld.
Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten
Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten
eiland op zijn naam staan.
Drs. Ingrid D. Jacobs is Neerlandicus.
die zich verzetten tegen de Duitse overheersing, maar ook voor hen die zich in meerdere of mindere mate voegden naar de bezetter. Het verzet
Als freelance journalist heeft Wim van
Als freelance journalist heeft Wim van
Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten
waren er tal van werkkampen die stamden uit de vooroorlogse crisistijd en
die door de bezetter voor diverse doeleinden werden gebruikt. Heel veel oorlog niet diep ingreep in het leven van alledag. Dat gold voor de mensen
mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in
nationale verzamelplaats waarvandaan meer dan 100.000 joden, roma
oorlogsschade heeft Drenthe niet geleden, maar dat betekent niet dat de
HANS BLOM | ALPHONS SIEBELT
Als freelance journalist heeft Wim van
heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.
Drenthe heeft een aparte plaats in de Nederlandse oorlogsgeschiedenis.
Dat heeft te maken met de aanwezigheid van het Kamp Westerbork als en sinti zijn afgevoerd naar de vernietigingskampen in Polen. Daarnaast
stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig ontoereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de
40 45
40 45
Leiden
Arnhem kende in april 1945 geen feestelijke bevrijding. De geallieerden troffen een desolate en verwoeste stad. Slechts 145 huizen waren zonder schade gebleven. ‘Het gras groeide hoog in de straten.’
weer op te pakken.
Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de
40 45
40 45
Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid
Drenthe
heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.
Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,
buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven
MICHIEL A GERDING . W . GERDING
toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de
heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.
cultuur? Na 17 september 1944 werd alles anders. De bevolking evacueerde, de stad was verlaten en werd systematisch leeggeroofd en geplunderd.
Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel
mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de
40 45
Drenthe
Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on-
WIM VAN WIJK
buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.
Dordrecht
Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,
40 45
40 45
Drenthe 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog
Dordrecht
Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel
mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de
Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de
stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de
MAARTEN VAN DOORN
buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.
40 45
40 45
40 45 Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid
Den Haag
Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,
40 45
Den Haag
mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de
Delft
Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel
trudy van wees
het militaire vliegveld Deelen. Tussen al dat militair vertoon leefden de Arnhemmers in hun bezette stad. Wat was het lot van de Joodse Arnhemmers? Wat deed de bezetting met het dagelijks leven, met vervoer, sport,
ingrid d . jacobs
De oorlog duurde nog meer dan een half jaar langer. Arnhem herbergde gedurende de vijf oorlogsjaren een enorm aantal Duitse militairen en instellingen: het Dienstpostamt, de Deutsche Buchhandlung en
40 45
40 45
Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid
Delft
gemaakt; achterop zitten twee Engelse krijgsgevangenen die naar Musis Sacrum gebracht worden. Operatie Market Garden had de bevrijding van Europa dichterbij moeten brengen, maar verwerd tot de Slag om Arnhem.
r e e k s
40 45
Arnhem
September 1944: jonge Duitse militairen hebben een Engelse Jeep buit-
40 45
40 45
Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid
Arnhem
Arnhem 40-45 is het verhaal van een stad in de Tweede Wereldoorlog
d e z e
eiland op zijn naam staan. Dr. Michiel A.W. Gerding is sinds 1983
Ze schrijft over cultuur en geschiedenis.
werkzaam als provinciaal historicus. Tal
Gelderland en Arnhem vormen een
van publicaties staan op zijn naam. In
zwaartepunt in haar werk en onderzoek.
1985 verscheen van zijn hand een lesbrief Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici
verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs, holocaust en genocidestudies.
verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
over de oorlog in Drenthe die nog steeds
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici
hier en daar in het onderwijs wordt ge-
verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
bruikt. Bijna dertig jaar later krijgt deze een opvolger met dit boek.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
ingrid d . jacobs
trudy van wees
MICHIEL A.W. GERDING
WIM VAN WIJK
MAARTEN VAN DOORN WWW.WBOOKS.COM
www.wbooks.com
HANS BLOM | ALPHONS SIEBELT
WWW.WBOOKS.COM
WWW.WBOOKS.COM
WWW.WBOOKS.COM
vv o40-45-DenHaag-rug16mm-v1.indd 1
Trudy van der Wees
Ingrid D. Jacobs
40 45
40 45
dwingend met alle aspecten van het bestaan bemoeit. Weerstand tegen de maatregelen van de bezetter, de deportatie van joden en de tewerkstelling van mannen leidt tot onderduiken, verzet en illegaliteit.
Dit boek belicht het leven in Zwolle tijdens de Tweede Wereldoorlog, aan
de hand van vele bijzondere beelden uit de archieven van het Historisch
teksten geven inzicht in het leven van alledag en bieden veel achtergrond-
dagelijks leven, collaboratie en verzet. Veronica Frenks verzamelde tal-
informatie.
Centrum Overijssel en van de Stichting Collectie Zwolle 40-45. De korte
rijke foto’s uit collecties in binnen- en buitenland. De foto’s geven een inAls freelance journalist heeft Wim van
dringend beeld van gewone mensen in ongewone omstandigheden.
.
Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten
Herman Aarts is oud-directeur van het Stedelijk Museum Zwolle en publiceert
over Dordrecht geschreven. Ook heeft
over regionaal historische onderwerpen.
hij meerdere boeken over de stad en het
Veronica Frenks is onderzoeker, publicist
eiland op zijn naam staan.
en tentoonstellingsmaker met grote belangstelling voor cultuurhistorische onderwerpen.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici
de stad inrijden. De stad is officieel bezet. Het optimisme dat het allemaal wel zal meevallen, slaat om in woede en frustratie als de bezetter zich steeds
dat alles wat veilig en vertrouwd was, onder druk stond. Dit fotoboek geeft
eiland op zijn naam staan.
verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
10 mei 1940. Zwollenaren kijken vol ongeloof naar de Duitse militairen die
Zwolle
volking was voortdurend op de vlucht. Dat betekende voor de bevolking
40 45
40 45
HERMAN AARTS | PAUL HARMENS
mensen in ongewone omstandigheden.
Maar hoe verging het de Zeeuwen gedurende de vijf oorlogsjaren? De be-
een beeld van de meidagen van 1940, het verloop van de bezettingsjaren,
over Dordrecht geschreven. Ook heeft
historische publicatie over Rotterdam in de periode 2006-2007.
het eerst bevrijd worden. Zo kon de aanvoer naar Antwerpen op gang komen en kon het leger van de geallieerden verder trekken. Na D-Day was de
Slag om de Schelde de belangrijkste strijd in de bevrijding van Nederland.
toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de
hij meerdere boeken over de stad en het
Mr. J. Dutilhprijs toegekend voor de beste
voor dit boek. Samen geven zij een fascine-
In Zeeland verliep de bezetting anders dan in de rest van Nederland. De
Westerschelde was als toegangsweg tot grote delen van Europa strategisch
van groot belang. Om de Westerschelde in handen te krijgen, moest Zeeland
stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on
Zwolle 40-45 vertelt het verhaal van de stad in de Tweede Wereldoorlog
heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.
Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten
rijke standaardwerk Rotterdam in de Tweede
Wereldoorlog. Aan dit boek werd in 2008 de
rend en soms ontroerend beeld van gewone
Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de
Als freelance journalist heeft Wim van
publiceerde hij onder meer het omvang-
gepubliceerde foto’s, werden geselecteerd
handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,
buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.
40 45
Zwolle
Dr. J.L. van der Pauw is historicus. Eerder
Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel
mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in
40 45
Zeeland
toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.
Zeeland 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog
40 45
VERONICA FRENKS
Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de
stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on-
40 45
40 45
Zeeland
handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen, weer op te pakken.
Hans Blom, Alphons Siebelt
Michiel A.W. Gerding
Utrecht
mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in
40 45
ad van liempt
speelde zich af in een gehavende, onttakelde en volledig ontwrichte stad.
Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid
Wim van Wijk
Utrecht
binnen- en buitenland. De mooiste daarvan, bekende maar ook diverse niet eerder
werden 52.000 Rotterdamse mannen opgepakt en weggevoerd. En dit alles
JAN VAN OUDHEUSDEN
Provinciaal historicus Jan van Oudheusden (1949) verzamelde talrijke foto’s uit privéverzamelingen en openbare collecties in
Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel
buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven
en kinderen bleven alleen achter. De schaarste nam bovendien steeds meer toe. Die ging in de Hongerwinter haar tol eisen. In dezelfde barre periode
40 45
40 45
Twente
dementen op de stad hervat – de oorlog ging dus gewoon door – en geleidelijk groeide de repressie en begon de vervolging van joden en verzetsmensen.
Daarnaast werden veel mannen verplicht in Duitsland te werken; vrouwen
40 45
Twente
Rotterdam heeft het gedurende de oorlogsjaren zwaar te verduren gehad. Vijf dagen slechts had de rampzalige oorlog in mei 1940 geduurd. Vijf lange
jaren van Duitse bezetting volgden. Kort na de meidagen werden de bombar-
J . L . VAN DER PAUW
toen het Zuiden de overgang beleefde van vrijheid naar vrede. Maar ook is er aandacht voor de bezettingsjaren, de collaboratie, het verzet en de vervolging.
Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid
Rotterdam
alomvattend beeld wordt gegeven van de oorlogsjaren in deze provincie. Van de strijd in de meidagen en de aanloop daarnaar toe tot de stormachtig verlopen bevrijding in de herfst van 1944 en de maanden daarna,
40 45
40 45
Rotterdam
bevrijd werd van de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog. Bij die gelegenheid verschijnt dit bijzondere fotoboek, waarin voor het eerst een
40 45
Noord-Brabant
Noord-Brabant herdenkt in 2014 dat het zeventig jaar geleden grotendeels
40 45
Rotterdam 40-45 vertelt het verhaal van de stad in de Tweede Wereldoorlog.
Noord-Brabant
Noord-Brabant 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog
40 45
Maarten van Doorn
11-11-2014 11:20:48
Paul Harmens is medewerker van het Historisch Centrum Overijssel en specialist op het gebied van de Tweede Wereldoorlog in de regio Zwolle.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs, holocaust en genocidestudies.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
J . L . VAN DER PAUW
JAN VAN OUDHEUSDEN IN SAMENWERKING MET
WWW.WBOOKS.COM
S TA D S A R C H I E F R OT T E R DA M
ad van liempt
WWW.WBOOKS.COM
WWW.WBOOKS.COM
VERONICA FRENKS
HERMAN AARTS | PAUL HARMENS
www.wbooks.com
vv o40-45-NoordBrabant-rug19mm-DEF.indd 1
12-08-2014 10:26:29
Jan van Oudheusden
J.L. van der Pauw
Jan Haverkate, Gerard Vaanholt, Adrie Roding
Ad van Liempt
Veronica Frenks
Herman Aarts, Paul Harmens
c o l o f o n
u i tgav e
WBOOKS, Zwolle info@wbooks.com www.wbooks.com i.s.m. Groninger Archieven, Groningen info@groningerarchieven.nl www.groningerarchieven.nl en Stichting Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen info@ovcg.nl www.ovcg.nl t e k s t
e n
e i n d r e dac t i e
Martin Hillenga f oto s e l e c t i e
Michael Hermse, Martin Hillenga , Bettie Jongejan en Harry Romijn vo r m g e v i n g
Riesenkind, ’s-Hertogenbosch f oto
ac h t e r z i j d e
Groningen 40-45 verschijnt in de 40-45 reeks over lokale en regionale geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Nederland. De reeks is gebaseerd op het concept van Het Grote 40-45 Boek, naar een idee van Erik Somers en René Kok.
40
Colofon 45 Groningen
© 2015 WBOOKS / Groninger Archieven en Stichting Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen / de auteurs Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISACorganisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam 2015.
o m s l ag
Marij Kloosterhof
128
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogsholocaust- en genocidestudies.
ISBN 978 94 625 8081 7 NUR 689, 693
40 45
40 45
Groningen in oorlogstijd. Ze werden onder andere gemaakt door persfoto grafen, onderduikers, verzetsmensen, Duitse soldaten, politieagenten, nsb’ers, evacués en geallieerde bevrijders. Uiteraard pakten ook ‘gewone Groningers’ de camera om het gewone leven onder ongewone omstandig Het overgrote deel van de ruim 140 geselecteerde foto’s werd nooit eerder gepubliceerd. Ze zaten ruim zeventig jaar verborgen in particuliere foto albums of archieven. Samen met krantenberichten, dagboekfragmenten en persoonlijke herinneringen brengen ze de jaren 1940-1945 op ooghoogte in beeld.
Groningen 40-45 werd samengesteld door Bettie Jongejan (Oorlogs- en Verzets
martin hillenga e . a .
heden vast te l eggen.
Groningen
De foto’s in Groningen 40-45 vertellen het verhaal van stad en provincie
Groningen
Groningen 40-45: oorlog op ooghoogte
40 45
centrum Groningen), Michael Hermse en Harry Romijn (rhc Groninger Archieven) en historicus Martin Hillenga.
Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.
martin hillenga e . a . www.wbooks.com