Museumtijdschrift 1 - 2024

museumtijdschrift Rozemarijn Westerink (1982), Rêves en ligne (detail), 2023, stop-motion animatie, 10:30 min.

Werner Berg (1904 – 1981), Selbst, 1936, olieverf op doek, 55 x 45 cm, collectie Werner Berg Museum Bleiburg/Pliberk

nr 1 • 2024

HET LEVEN ALS KUNST WERNER BERG 1904-1981

RÊVES EN LIGNE ROZEMARIJN WESTERINK

Amsterdam, Rijksmuseum

FRANS HALS

nr 1 jan-feb 2024 • € 12,50 • verschijnt 8x per jaar Enschede

Ongerepte natuur

Een eeuw geleden lonkte de buitenlucht

Meester van de lach

Leiden

Ziekenhuiscollectie Kunst troost, geeft

Bergen, Museum Kranenburgh rust en herkenning

info & tickets chabotmuseum.nl museumparkvillas.nl

Assen

Antonio López

Spaanse meester van het realisme geëerd

+ de tentoonstellingsagenda 40 pagina’s gratis bijlage BP

www.museumtijdsc

BP

Het meest complete overzicht

15 jan hrift.nl 3 mrt

INHOUD-

Frans Hals,‘De lachende cavalier’, 1624, olieverf op doek, 83 x 67 cm, The Wallace Collection, Londen

museumtijdschrift.nl nr 1 / jan-feb 2024

44

66

28

8

54

62 OUDE KUNST

22 Frans Hals 50

Anita Groener

13-20 MUSEUM - KORT

Museumtijdschrifttips: De mooiste tentoonstellingen inclusief de Vooruitblik

71-79 MUSEUM & MEER het atelier Floris Schönfeld een dag uit het leven van Anouk Kruithof boeken recensies en tips varia museumnieuws lezerspagina ‘de bezoeker’, reacties

COLUMNS

42 Pauline Broekema Spoorwegmensch

61 De inwendige mens

Stedelijk Museum Schiedam

33 Museumtijdschrift

arrangement Bezoek Art Rotterdam + Lezing ‘Kunst en gezondheid’

Groots eerbetoon aan zijn brutale, trefzekere en beweeglijke schilderstijl door Erik Spaans HEDENDAAGSE KUNST

28 Ziekenhuiscollectie

Kunst is goed voor de gezondheid, blijkt uit de topcollectie van het LUMC door Marina de Vries MODERNE KUNST

34 Het lege land

Eind negentiende eeuw trokken kunstenaars massaal de ongerepte natuur in door Kees Keijer MODERNE KUNST

44 John Singer Sargent

Societyschilder benadrukte met kleding de identiteit van zijn modellen door Dorien Tamis INTERVIEW

50 Anita Groener

Nederlandse in Ierland verpakt ontheemding in delicate installaties door Edo Dijksterhuis MODERNE KUNST

54 Horror vacui

In de schilderijen van Max Beckmann is het een drukke bedoening door Stefan Kuiper MODERNE KUNST

62 100 jaar surrealisme

De Belgische variant eert het mysterie, maar is niet om te lachen door Joke de Wolf HEDENDAAGSE KUNST

66 Antonio López

Spaanse meester van het realisme toont de onopgesmukte werkelijkheid door Chris Reinewald

9

HET HELE SPECTRUM VAN DE

‘De lachende cavalier’, 1624, olieverf op doek, 83 x 67 cm, The Wallace Collection, Londen

In de eerste Frans Halstentoonstelling in het Rijksmuseum ooit springt in het oog hoe beweeglijk én trefzeker de schilderstijl van Hals is.

En hoe goed hij de lachende mens kan verbeelden.

DOOR ERIK SPAANS

22

OUDEKUNST‘Luitspeler’, ca. 1623, olieverf op doek, 70 x 62 cm, Musée du Louvre, Parijs

Pekka Halonen,‘Winterlandschap’, 1896, olieverf op doek, 69 x 48 cm, Finnish National Gallery/Ateneum Art Museum, Helsinki

Op naar het lege land

MODERNEKUNST-

Charles-François Daubigny, ‘Gezicht op de Oise’, 1874, olieverf op paneel, 33 x 57 cm, Rijksmuseum Twenthe, Enschede

Van Noord-Europa, de Verenigde Staten, Rusland en China tot Japan, in de negentiende eeuw trokken kunstenaars voor het eerst massaal de natuur in. Vrouwen kortten hun rokken in om de bergen te trotseren.

DOOR KEES KEIJER

P

olders met molens, duinen en de zee, waar vissers en boeren hard en eerlijk werk verrichtten: in de negentiende eeuw voelden de schilders van de Haagse School haarfijn aan hoe het ‘vaderlandse gevoel’ optimaal kon worden verbeeld. En dat gevoel, daar was men naarstig naar op zoek. Met als gevolg dat de molens van Jacob Maris, de zeegezichten van Hendrik Willem Mesdag en de heiden met schapen van Anton Mauve nog steeds in het collectieve geheugen staan gebeiteld.

Ook in andere landen gingen kunstenaars in de negentiende eeuw op zoek naar een nationale identiteit, laat de tentoonstelling ‘Het (inter)nationale landschap’ in Rijksmuseum Twenthe aan de hand van meer dan zeventig werken zien. Terwijl de industrialisatie en verstedelijking oprukten, gingen schilders op zoek naar ongerepte gebieden.

De School van Barbizon was daarbij voor velen een lichtend voorbeeld. Een groep

Franse schilders ontdekte de pure natuur nabij het dorp Barbizon, aan de rand van het bos van Fontainebleau. Schilders die hier werkten, onder wie Jean-BaptisteCamille Corot, Théodore Rousseau, JeanFrançois Millet, Charles-François Daubigny en Narcisse Virgilio Díaz, verwierpen traditionele academische opvattingen over geïdealiseerde of historische onderwerpen. Ze zochten rechtstreeks inspiratie in de natuur en werkten vaak buiten, met een schilderskistje en olieverf in tubes, om de essentie en sfeer van het landschap zo goed mogelijk vast te leggen.

Hun toewijding aan het schilderen ‘en plein air’ vond overal in Europa weerklank. Nederlandse kunstenaars als Jozef Israëls, Willem Roelofs en Jacob Maris gingen persoonlijk polshoogte nemen in Fontainebleau, anderen volgden de ontwikkelingen via de schilderijen die in Parijs te zien waren. Naar Frans voorbeeld ontstonden overal in Europa en de Verenigde Staten kolonies met kunstenaars die hun eigen ongerepte natuur gingen verbeelden. In Nederland trokken schil-

35

‘ Ontheemd zijn we allemaal’ Anita Groener, winnaar van de Publieksprijs van de Papier Biënnale 2022, is internationaal succesvol maar in Nederland nauwelijks bekend. In Museum Rijswijk verpakt ze onderwerpen als ontheemding in delicate installaties van papier en twijgjes.

DOOR EDO DIJKSTERHUIS

‘Cradle’ (detail), 2022-23, twijgjes, verf, draad en bloemen, installatie van 400 containers, 7 x 762 x 10 cm (foto: Ros Kavanagh)

50

INTERVIEWwee vingers pakken een twijgje beet en wrikken en trekken een beetje totdat het losschiet uit de wirwar van het vogelnest. Een volgend takje laat iets makkelijker los. Een derde glijdt zelfs soepel uit het broedbouwwerk. En zo trekken de vingers langzaam maar zeker het vogelnest uit elkaar. Het oogt een beetje als mikado. Alleen eindigt het spel niet in triomf over een chaotische berg satéprikkers die succesvol is gedeconstrueerd. Je voelt dat hier onomkeerbare schade is aangebracht. Dat ontmantelde vogelnest kan nooit meer op dezelfde manier in elkaar gezet worden.

Deze weemoedig stemmende video is onderdeel van de tentoonstelling ‘To the Edge of Your World’ in Museum Rijswijk.

Hij is typerend voor het werk van Anita Groener (1958), die tekeningen, sculpturen, schilderijen, video’s, animaties en installatiekunst maakt. Op verstilde en intieme wijze, met letterlijk kleine gebaren, raakt ze aan grote thema’s. “Veel van mijn werk gaat over wat een huis is, wat het betekent om thuis te zijn”, vertelt de kunstenaar in een Zoomgesprek. “Ont-

Anita Groener

worteling is van alle tijden. Er zijn altijd volksverhuizingen geweest, groepen en individuen migreren continu. Ontheemding is dus ook een universeel verhaal.

Maar op dit moment, met wereldwijd meer dan 65 miljoen vluchtelingen wereldwijd, is het urgenter dan ooit.”

BUITENSTAANDER

Ontheemding is voor Groener ook een persoonlijk verhaal. Na haar afstuderen aan de kunstacademie van Arnhem verhuisde ze op 24-jarige leeftijd naar Dublin. Inmiddels woont ze al ruim vier decennia in Ierland. De manier waarop ze soms zoekt naar Nederlandse woorden en de uitspraak van haar o’s verraden een langdurige onderdompeling in Engelstaligheid.

“Het is nooit mijn bedoeling geweest lang in Ierland te blijven”, vertelt ze. “In eerste instantie kwam ik voor een jaar,

daar kwam een jaar bij, en nog een jaar.

Ik kreeg een aanstelling om les te geven, trouwde met een Ierse man en kreeg twee kinderen. Pas gaandeweg realiseer je je dat je een migrant bent en wat dat met je doet. Pas in Ierland werd ik me ervan bewust dat ik uit een land kom met een sterk koloniaal verleden. De Ieren zijn zelf zevenhonderd jaar gekoloniseerd geweest door de Engelsen. Dat levert een andere cultuur op, een andere manier van reageren en samenzijn.”

Iers kan Groener volgens haarzelf nooit worden, omdat ze de Ierse geschiedenis niet deelt. En ook bepaalde Nederlandse eigenschappen zijn onuitroeibaar. “Die rationele inslag en het pragmatische”, noemt ze als voorbeeld. “Hoe je denkt, heeft volgens mij iets te maken met het landschap waarin je woont. Het Nederlandse landschap is vlak, met de horizon altijd in zicht en rechte wegen waar je eindeloos ver kunt kijken. Dat stimuleert rechtlijnig denken. In Ierland zijn alle wegen bochtig en beperkt een heuvel of berg al snel je blikveld, wat de poëtische verbeelding prikkelt.”

51

Het mysterie van de dingen

Rachel Baes, ‘Het altaarstuk’, 1960, olieverf op doek, 100 x 81 cm, part. coll.

René Magritte, ‘Het kristallen bad’, 1946, gouache, 49 x 34 cm, part. coll.

MODERNEKUNST-

onder: Jane Graverol, ‘La nouvelle mélancolie’, 1961, olieverf op doek, 59 x 48 cm, Belfius Collectie, Brussel

Een eeuw geleden werd in Frankrijk de term ‘surrealisme’ gemunt. Het minder bekende, Belgische surrealisme omvat veel meer dan Magritte alleen en is een ernstige zaak, blijkt in Brussel.

DOOR JOKE DE WOLF

V

raag een groep kunstkenners naar de hoofdrolspelers van het surrealisme: grote kans dat ze afhankelijk van waar ze vandaan komen, het vaakst de namen noemen van de Franse schrijver André Breton (1896-1966), de Spaanse kunstenaar Salvador Dalí (1904-1989) of de Belg René Magritte (1898-1967). En daarna nog een aantal Franse kunstenaars die zich kortere of langere tijd bij de groep hebben gevoegd.

Breton publiceerde in 1924 in Frankrijk zijn Manifest van het surrealisme. Dat in België meer surrealisten actief waren dan alleen Magritte, is minder bekend. Die onbekendheid is geen toeval. Het was de opzet van het brein achter de Belgische surrealisten, de als bioloog opgeleide schrijver Paul Nougé (1895-1967), om zo anoniem mogelijk te blijven.

In het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel is de komende maanden een tentoonstelling te zien over de Belgische surrealisten van 1924 tot in de jaren tachtig. Zo’n 280 kunstwerken worden getoond, waarvan ongeveer de helft afkomstig is uit privécollecties. Daarnaast zijn er veel tijdschriften en teksten verzameld. Die

teksten waren essentieel in zowel het Franse als het Belgische surrealisme.

De titel van de tentoonstelling is ‘Histoire de ne pas rire’, naar het gelijknamige boek waarin de kunsttheorie van Nougé in 1956 zou verschijnen. Dat betekent vrij vertaald zoiets als ‘niet bedoeld om te lachen’, maar het woord ‘histoire’, geschiedenis, kan bij deze tentoonstelling ook letterlijk worden begrepen: de Belgische versie van het surrealisme was een (kunst)geschiedenis die niet bedoeld was om te lachen. Kunst was volgens hen een ernstige zaak: een middel om verandering teweeg te brengen.

RUBBEREN HANDSCHOEN

De eerste werken uit de tentoonstelling laten zien wat Magritte en enkele tijdgenoten aan het begin van de jaren twintig maakten: felgekleurde futuristisch-kubistische vlakverdelingen waarin met enige moeite een zelfportret of boom is te ontwaren. Dat veranderde rigoureus in 1924.

In dat jaar zag Magritte op een reproductie voor het eerst het werk Het liefdeslied (1914) van Giorgio de Chirico, waarin de Italiaanse kunstenaar een rubberen handschoen naast een klassiek witmarmeren borstbeeld had geschilderd. Magritte was onder de indruk en vond dat in deze com-

63

VOLGEND NUMMER Van muzikale kunst en performance tot sociaal-realisme

Onze reisleiders laten u meer zien!

Mikalojus Čiurlionis

Marina Abramović

Käthe Kollwitz

Mikalojus Konstantinas Čiurlionis, ‘Stellar sonata Allegro’ (detail), 1908

Marina Abramović, ‘The Hero’, 2001, © Marina Abramović

Käthe Kollwitz, ‘Pariser Kellerlokal’, 1904

Met de mooiste verhalen nemen onze reisleiders u mee op ontdekkingstocht door Frankrijk. Reis in goed gezelschap en ontdek méér met SRC!

Ontdek kunst

150 jaar impressionisme in Frankrijk 7 dagen | groepsreis Parijs, Rouen, Honfleur, Étretat en Le Havre Musée d’Orsay, Musée Marmottan, Musée de l’Orangerie Monet-tuinen en Musée des Impressionismes in Giverny vertrek 8 april • 1 mei

in la douce France

Boek nu vanaf 1.498

5-7 dagen v.a.

Manet, Monet en Morisot 5 dagen | groepsreis

769

Meer lezen? Kijk op www.museumtijdschrift.nl voor actuele informatie, tips, recensies en interviews

Parijs, Zaltbommel en Senlis tuinen van Monet in Giverny Musée d’Orsay en Musée Marmottan vertrek 22 augustus

Boek nu vanaf 1.098

Museumtijdschrift nummer 2 ligt op 5 maart in de winkel Museumtijdschrift verschijnt 8x per jaar

(om de 6 weken en tijdens zomer en winter om de 8 weken)

Gotiek in Frankrijk 6 dagen | groepsreis kathedralen in Amiens, Rouen en Beauvais kathedralen in Chartres, Laon en Reims Sainte-Chapelle, Musée Cluny en Saint-Denis in Parijs vertrek 1 juli • 16 september

Een prachtig welkomstcadeau voor nieuwe abonnees

Boek nu vanaf 1.169

Metz, Nancy en Straatsburg 5 dagen | groepsreis Villa Majorelle en Musée de l’École in Nancy Centre Pompidou en glasvensters Chagall in Metz Musée d’Art Moderne et Contemporain Strasbourg vertrek 13 maart • 17 april • 1 en 22 mei • 3 juli

Bekijk alle

kunstreizen naar Frankrijk

Boek nu vanaf 769

Europese geschiedenis. Het tijdvak wordt gedomineerd door dictatoriale repressie, de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust. Bij deze achter­ grond denken we niet zo snel aan beeldende kunst. Niettemin speelde de moderne kunst een belangrijke rol in de propaganda van het nationaalsocialisme en het gewenste imago van Duitsland als leidende natie voor de Europese cultuur. Enerzijds verboden de nazi’s de moderne, experimentele kunststromingen en belasterden deze als Entartete Kunst.

Anderzijds kreeg de meerderheid van de kunstenaars die wél voldeden aan de criteria van het regime ongekende overheidssteun.

Een speerpunt was de Große Deutsche Kunstausstellung die van 1937 tot 1944 jaarlijks plaatsvond in München. Nazileiders, in de eerste plaats Hitler zelf, kochten daar duizenden kunstwerken aan als blijk van hun waardering en steun. De tentoonstellingen werden massaal bezocht en gepopulariseerd met commercieel drukwerk en in de kritiekloze pers.

in het

verleiding & afleiding

art in the third reich

In dit boek zijn de biografieën van deze vrouwen samengesteld, gebaseerd op de documenten. Van verschillende schilderijen, tekeningen en etsen van Rembrandt is aangenomen dat zij Saskia voorstellen. Hier wordt nagegaan of dat ook echt zo is.

Geertje kon hier worden herkend in de vrouw die voorkomt op vier tekeningen en een schilderij van Rembrandt. De schilderijen en tekeningen van Rembrandt die Hendrickje heten voor te stellen werden bestudeerd. Maar een zeker portret van haar is niet bekend.

Het boek gaat over Saskia, Geertje en Hendrickje. Hun levens worden beschreven en alle werken van Rembrandt die ze zouden voorstellen worden besproken.

art in the third reich bijcadeau een jaar-

Jeroen GiltaiJ publiceerde in 2018 het boek Titus, zoon van Rembrandt en in 2022 Het grote Rembrandt Boek. Alle 684 schilderijen (inmiddels tweede druk).

Dit boek gaat over de kunst die tijdens het ‘derde rijk’ op grote schaal werd gecreëerd, geëxposeerd, en verhandeld. Samen met de redacteuren belichten de experts Sabine Brantl, Christian Fuhrmeister,

abonnement

Gregor Langfeld en Gregory Maertz hoe de nazi’s hun kunstsysteem optuigden. Dit boek gaat daarnaast dieper in op het werk van tientallen kunstenaars die in de naziperiode de toppen van hun roem bereikten.

Hoe verhielden zij en hun kunst zich tot de nationaalsocialistische propaganda? Hoe profiteerden zij van het regime? Wie waren zij, en hoe moeten we hun zeer uiteenlopende en soms uitzonderlijke kunstzinnige kwaliteiten beoordelen?

Kastelen langs de Loire

jeroen giltaij De vrouwen van Rembrandt Saskia, Geertje, Hendrickje

In het leven van Rembrandt speelden drie vrouwen een belangrijke rol. Met Saskia Uylenburgh (1612-1642) huwde hij in 1634 en kreeg hij zoon Titus. Met Geertje Dircx (1610/1615-na 1656) had hij daarna een relatie. Hendrickje Stoffels (1623/1626-1663) werd zijn tweede vrouw en met haar kreeg hij dochter Cornelia.

Het Duitsland onder regime van Adolf Hitler, ook wel het ‘derde rijk’ genaamd, vertegenwoordigt een gitzwarte bladzijde in de moderne

De vrouwen van Rembrandt Saskia cadeau Geertje bij een Hendrickje tweejarig

abonnement

Jelle Bouwhuis Almar Seinen

jeroen giltaij

7 dagen | groepsreis Château de Chambord en Château de Chenonceau Château d’Amboise en Château de Cheverny kasteel d’Azay-le-Rideau en kasteel van Blois vertrek 28 april • 26 mei • 11 augustus

Boek nu vanaf 1.219

Prijs per persoon, inclusief: busreis • verblijf in 2-pk • LO of HP • excursies • audiosysteem • SRC-reisleider • reserveringskosten • Calamiteitenfonds • SGR-bijdrage Exclusief: entreegelden

Kunst in het derde rijk | verleiding en afleiding

De vrouwen van Rembrandt | Saskia, Geertje, Hendrickje

Welke kunst was officieel toegestaan in nazi-Duitsland? Dat de nationaalsocialisten de moderne kunst uitsloten, is alom bekend. Maar dat het Duitse rijk onder Hitler de hedendaagse kunst aanwendde als propagandamiddel, kunsttijdschriften liet verschijnen en omvangrijke tentoonstellingen organiseerde, is maar bij weinigen bekend. Steunden de kunstenaars het regime, steunde het regime de kunstenaars, of beide? Kunst in het derde rijk plaatst de kunstenaars en hun werken terug in de kunstgeschiedenis.

In het leven van Rembrandt speelden drie vrouwen een belangrijke rol.

Met Saskia Uylenburgh huwde hij in 1634 en kreeg hij zoon Titus. Na haar overlijden had hij een relatie met Geertje Dircx. Hendrickje Stoffels werd zijn tweede vrouw en met haar kreeg hij dochter Cornelia. In dit boek zijn de biografieën van deze vrouwen samengesteld, gebaseerd op nagelaten documenten en alle werken van Rembrandt die ze zouden voorstellen worden besproken.

176 pagina’s, gebonden, 23 x 28 cm, ISBN 978 94 625 8581 2

240 pagina’s, gebonden, 17 x 24 cm, ISBN 978 94 625 8576 8

€ 24,95

SRC-reizen.nl 050 — 3 123 123

4.6

€ 39,95

OOK VERKRIJGBAAR IN DE BOEKHANDEL, BESTEL OP WWW.WBOOKS.COM OF BEL 038 - 467 34 00