CELELEZING 2023
Doorpakken Tempo in de transitie naar een duurzame samenleving
DOORPAKKEN
Marko Hekkert
CELELEZING 2023
Deze Celelezing is een initiatief van Rotary Club Zwolle, Rotary Club Zwolle-Noord, Rotary Club Zwolle-IJsselland en wordt georganiseerd door de Stichting Celelezingen.
ISBN/EAN: 978 94 625 8608 6 Eerste druk: november 2023 © Stichting Celelezingen © Celelezing 2023: Marko Hekkert Redactie: Luc Panhuysen, Marie-Louise van der Sande, Marie-Jeannette Quist Op het omslag: Alamy / foto Robbert Frank Hagens Productie: WBOOKS, Zwolle
INHOUDSOPGAVE
7 Doorpakken - Tempo in de transitie naar een duurzame samenleving 34 Noten 35 Over de auteur 37 Johan Cele en zijn tijd 43 Stichting Celelezingen 44 Partners
Doorpakken Tempo in de transitie naar een duurzame samenleving Nooit eerder kreeg de leefomgeving zo veel aandacht van politici en media. Klimaatverandering, natuur en stikstof: ze domineren de debatten en de kranten. De term crisis duikt hierbij steeds vaker op: klimaatcrisis, stikstofcrisis. Voor milieuwetenschappers is de plotselinge crisismode verbazingwekkend. Want, laten we wel wezen: de huidige maatschappelijke problemen zijn niet nieuw. In de jaren negentig van de vorige eeuw was al duidelijk dat klimaatverandering een heel groot probleem zou worden. Allerlei wetenschappelijke scenario’s en modellen van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) lieten al zien dat het op een gegeven moment fout zou gaan.1 Ook op het gebied van de landbouw, mest en stikstof toonden wetenschappelijk onderbouwde cijfers al decennialang aan dat het zo niet goed zou gaan. De natuurwaarden gingen en gaan steeds verder achteruit en de leefgebieden voor plant en dier zijn steeds kleiner geworden. Je kan waarschijnlijk een toren van kilometers hoog bouwen met alle waarschuwende rapporten die door de wetenschap zijn geleverd.
7
Dat de problemen ernstig zijn en serieus aandacht nodig hebben, is dus eindelijk tot politici doorgedrongen. Die aandacht is mooi. Tegelijkertijd lijkt het wel alsof politici pas in actie komen als een probleem is uitgegroeid en uitgeroepen tot crisis. Dat is zorgelijk. Hoe is het mogelijk dat een probleem kan uitdijen tot een crisis? Waarom reageren politici zo laat? Wat zijn de nadelen van een crisisaanpak? En last but not least: hoe kan het beter?
Twee grote maatschappelijke problemen uitgelicht Om een indruk te geven hoe we ervoor staan op het gebied van klimaat en natuur citeer ik de meest recente Balans van de Leefomgeving.2 In deze studie geeft het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) aan hoe onze leefomgeving ervoor staat. “De klimaatverandering wordt steeds duidelijker zichtbaar en lijkt de laatste jaren ook steeds sneller te gaan. In alle IPCC-emissiescenario’s wordt de 1,5°C temperatuurstijging over circa tien jaar bereikt; een decennium eerder dan verwacht. Vergeleken met de decennia daarvoor is er sinds 2010 sprake van de grootste absolute toename van de mondiale uitstoot van broeikasgassen, ook al vlakte de procentuele toename af. De huidige toezeggingen van landen om hun uitstoot te beperken, zijn onvoldoende om de temperatuurstijging onder de 1,5°C te houden. Zonder aanscherping van de huidige plannen stevent de wereld volgens het IPCC af op circa 3,2°C opwarming in 2100.
8
CELELEZING 2023
-
MARKO HEKKERT
dient dus ook aangepast te worden (in dit geval het aanleggen van laadstations). Ten slotte zien we vaak strategisch gedrag bij belanghebbenden van het oude systeem. Zij lobbyen en communiceren om de snelheid van verandering te remmen of de verandering zelfs geheel te laten stoppen. Om het mobiliteitsvoorbeeld weer aan te halen: de autoindustrie heeft sterk gelobbyd in Europa om strenge regels ten aanzien van emissiereductie af te zwakken. Figuur 1: Dynamiek van maatschappelijke transformatie4
Samenvattend: socio-technische regimes zijn vrij inert
16
CELELEZING 2023
-
MARKO HEKKERT
en als ze vernieuwen dan investeren ze in het verder optimaliseren van het bestaande regime. Radicale innovaties worden zelden ontwikkeld en als ze worden ontwikkeld dan stranden ze vaak omdat ze de competitie met het regime niet aankunnen.
Transities in slow-motion Is het dan helemaal niet mogelijk om socio-technische transities te laten plaatsvinden? Uit onderzoek blijkt dat dit gelukkig wel mogelijk is. Figuur 1 geeft schematisch weer onder welke condities zo’n verandering kan plaatsvinden. In Figuur 1 zien we in het midden het socio-technische regime. De blauwe kleur geeft de huidige toestand aan die lastig te veranderen is. Aan de bovenkant van de figuur zien we de opkomst van allerlei innovaties en vernieuwing die het potentieel bevatten om het bestaande regime te transformeren. Echter, zoals eerder beargumenteerd, dringen deze innovaties onder normale condities nauwelijks door. Aan de onderkant van de figuur zien we dat er druk ontstaat vanuit de samenleving op de partijen in het sociotechnische regime om te veranderen. En als er een grote maatschappelijke roep klinkt om te veranderen, dan zien we dat de stabiliteit van regimes afneemt. Er ontstaat een ‘window of opportunity’. Gevestigde partijen worden onzeker, ze gaan twijfelen of de bestaande koers wel optimaal is en staan meer open voor vernieuwing. In Figuur 1 zien we dat als zowel grote maatschappelijke
DOORPAKKEN - TEMPO IN DE TRANSITIE NAAR EEN DUURZAME SAMENLEVING
17
Partners De Celelezing 2023 wordt mede mogelijk gemaakt door:
Logistics @ your service
De uitgever van geschiedenis en kunst
44
CELELEZING 2023
CELELEZING 2023
Doorpakken Tempo in de transitie naar een duurzame samenleving
DOORPAKKEN
Marko Hekkert
CELELEZING 2023