110136_p001_144:Opmaak 1
08-04-2011
09:32
Pagina 1
Evert Thielen Het schilderij als podium
110136_p001_144:Opmaak 1
08-04-2011
09:32
Pagina 2
110136_p001_144:Opmaak 1
08-04-2011
09:32
Pagina 3
110136_p001_144:Opmaak 1
08-04-2011
09:32
Pagina 4
110136_p001_144:Opmaak 1
08-04-2011
09:32
Pagina 5
Evert Thielen Het schilderij als podium
Wim van der Beek
Uitgeverij Waanders
110136_p001_144:Opmaak 1
08-04-2011
09:32
Pagina 6
110136_p001_144:Opmaak 1
08-04-2011
09:32
Pagina 7
Inhoudsopgave Een kruispunt van wegen Netelige kwesties Bijgestelde beeldvorming Minder Vermeer De schilder als regisseur Caleidoscopische kwaliteiten De wereld van de dingen Wiskundige principes Onvoltooid verleden Naar een nieuwe onafhankelijkheid
9 19 29 43 71 85 109 123 129 135
110136_p001_144:Opmaak 1
08-04-2011
09:32
Pagina 8
Gordeldier | 60x50 | tempera op paneel | 2010
110136_p001_144:Opmaak 1
08-04-2011
09:32
Pagina 9
Een kruispunt van wegen In 2002 presenteerde Evert Thielen met veel succes zijn veelluiken in het Cobra Museum. Bezoekers kwamen in grote aantallen naar het museum in Amstelveen en schuifelden met ingehouden adem langs de veelluiken die met enige regelmaat door museumwerkers werden geopend of gesloten. Drie jaar later was het opnieuw raak in Museum Jan van der Togt (Amstelveen) en het Noordbrabants Museum in ’s-Hertogenbosch. Wederom werden bezoekersrecords gebroken en de media-aandacht was ook toen weer buitengewoon groot. Evert Thielen groeide uit tot een bijzonder fenomeen in de kunstwereld. Voor hem zelf was het succes niet vanzelfsprekend en evenmin een onverdeeld genoegen.
N
a het succesjaar 2005 bleef het ruim vijf jaar relatief rustig rond de kunstenaar. Hij koos bewust voor een periode van bezinning, reflectie en heroriëntatie. Met echtge-
note Gunilla probeerde hij zijn positie te bepalen en de ontwikkelingen in een andere richting te sturen. Het creëren van meer vrijheid en onafhankelijkheid was daarbij hoofddoel. Het verminderen van de druk en stress en de afhankelijkheid die het werken voor opdrachtgevers met zich meebrengt, hebben in het verleden hun tol geëist en de schilder wil die druk verminderen. De schilderijen die hij de afgelopen jaren maakte, weerspiegelen zijn worstelingen en het proces van introspectie en herbezinning. Ze maken diepe indruk doordat ze de kijker confronteren met de schaduwkanten van het succes. Thielen zou Thielen niet zijn als hij de andere, onbekende of onderbelichte kanten van zichzelf niet zou vertalen in metaforen. De schilder spreekt in beelden en symbolen, in vergelijkingen en gelijkenissen. In zijn schilderijen duiken onder meer een cactus en een kist op. Het zijn geen willekeurig gekozen attributen. Terugkijkend op de periode waarin hij ze gebruikte, signaleert de schilder dat ze een diepere betekenis hebben. Hetzelfde geldt voor het gordeldier dat plotseling opdoemt en voor de euforische en zinnenprikkelende omhelzingen die hij schildert. Ze vertellen iets over het leven dat zich aan hem opdringt of openbaart en over de gebeurtenissen die zich in zijn directe omgeving hebben voltrokken. Het inzicht kwam niet vanzelf. En het kwam ook niet snel. Heel langzaam, stapje voor stapje, zoals dat bij voortschrijdend inzicht gaat, ontdekte de kunstenaar dat de beeldelementen die schijnbaar intuïtief de schilderijen binnengeslopen zijn, diepere betekenislagen openbaren. Via 9
110136_p001_144:Opmaak 1
08-04-2011
09:32
Pagina 10
zelfanalyse en door met Gunilla lang en intensief naar zijn autonome schilderijen te kijken en die te ontleden, kwam hij tot verrassende inzichten en ontdekkingen die op hun beurt weer tot de conclusie leiden dat alles met alles samenhangt. Ook stelden beiden vast dat het in de toekomst anders moet gaan. Terugkijkend concludeert Thielen dat hij de afgelopen periode langdurig op een kruispunt van wegen heeft gestaan. Hij twijfelde, wikte en woog de voors en tegens van de situatie waarin hij zich bevond. Dat proces is nu grotendeels afgerond. Knopen zijn doorgehakt, beslissingen werden genomen. In de toekomst zal het maken van vrij werk hoge prioriteit krijgen, ongeacht de consequenties die dat met zich mee zal brengen. Of de gevolgen op termijn verstrekkend zullen zijn, moeten de komende jaren nog uitwijzen, maar zeker is wel dat het nieuwe (nog onvoltooide) veelluik Bellenhof en de ruim vijftig schilderijen waarmee de kunstenaar na ruim vijf jaar voor het eerst naar buiten komt, het publiek confronteren met een andere Thielen: een schilder die de last van het verleden heeft vastgelegd in metaforische en emblematische schilderijen. Ze leggen delen van zijn onderbewustzijn bloot zonder dat hij zich daar tijdens het schilderen van bewust is geweest. De veranderingsprocessen die de afgelopen vijf jaar in gang zijn gezet, confronteren ons niet met een totaal nieuwe Thielen. In recent werk bouwt hij voort op de fundamenten die hij eerder legde. Iedereen zal de hand van de schilder onmiddellijk herkennen in de door hem toegepaste stijl en werkwijze. Zijn idioom is niet wezenlijk veranderd, maar de benadering van zijn onderwerpen, de invulling van de thema’s en de keuze van beeldbepalende elementen verraden een voorzichtige mentaliteitsomslag. Dat is bijzonder, omdat zijn houding en instelling in veel opzichten te vergelijken is met die van voorgangers en geestverwanten voor wie verandering geen vanzelfsprekendheid was. Er zijn genoeg namen bekend van gelijkgezinde schilders die zich een groot deel van hun artistieke carrière focusten op een beperkt idioom en ongekende stijlvastheid. Hun vocabulaire bestond uit een gering aantal thema’s. In hun stijlkenmerken zat weinig beweging en op artistiek niveau was er eerder sprake van continuïteit dan van gestage ontwikkeling. Zij veranderden niet om het veranderen, maar kozen voor verdieping, nuancering en het steeds opnieuw definiëren van zaken die zij als kernwaarden beschouwden. Dat deden ze in de hoop en verwachting zó ooit het optimale en perfecte schilderij te maken dat alle andere, voorgaande schilderijen zou overtreffen. Voor dergelijke, perfectionistisch ingestelde schilders die behoedzaam blijven manoeuvreren op de vierkante centimeter zonder de behoefte te voelen om nieuwe domeinen te verkennen, verlopen vijf jaren als een dag! Johannes Vermeer (1632 – 1675) was zo iemand. Hij bouwde consequent aan een overzichtelijk oeuvre. Zijn werk schiet niet alle kanten op, maar onderstreept dat meesterschap zich in veel gevallen pas in volle omvang kan manifesteren in zelfbeperking. Vermeer wist dat al lang voordat Goethe het in 1802 vastlegde in zijn sonnet ‘Natur und Kunst’: In der Beschränkung zeigt sich erst der Meister. De jonge Vermeer experimenteerde weliswaar nog met een mythologische scène, een bijbelverhaal en een pikant tafereeltje uit het dagelijks leven, maar na zijn definitieve bekering tot verstilling en sublimatie van lichtval waagde hij zich niet meer aan dergelijke ‘uitspattingen’. Het vermijden van zijpaden bepaalde al snel zijn kunstenaarschap.
Kist | 45x45 | tempera op paneel | 2010
10
110136_p001_144:Opmaak 1
08-04-2011
09:32
Pagina 11
11
110136_p001_144:Opmaak 1
12
08-04-2011
09:32
Pagina 12
110136_p001_144:Opmaak 1
08-04-2011
09:32
Pagina 13
Metgezel | achterzijde schilderij
Metgezel | 40x50 | tempera op paneel | 2010
13
110136_p001_144:Opmaak 1
14
08-04-2011
09:32
Pagina 14
110136_p001_144:Opmaak 1
08-04-2011
09:33
Pagina 15
Gordeldier (detail) | tempera op paneel | 2010
15
110136_p001_144:Opmaak 1
08-04-2011
09:33
Pagina 16
Het hechte oeuvre van de meest geliefde schilder uit de Hollandse zeventiende eeuw is vooral vertrouwd geworden doordat het zo consequent en consistent is. Vermeer profileerde zich niet als één van de grote vormscheppers van de barokkunst. De triomfantelijke ritmen en de ongekende naturalistische vruchtbaarheid die zijn tijd beheersten, kregen geen vat op hem. In tegendeel! Hij ging uit van het duidelijk begrensde domein van het Hollandse binnenhuisgenre en hield zich ver van terreinverkenningen die hem zouden noodzaken om dit vertrouwde domein te verlaten. Vermeer had genoeg aan een paar binnenkamers en modellen. Met die beperkte aanknopingspunten bouwde hij het imago op van een kunstenaar die zich opstelde als een individualist en een sterke persoonlijkheid die wars was van de genres die in zijn tijd de mode dicteerden. Hij koos voor beslotenheid en voor een vorm van volmaaktheid die pasten in het universum van een schilder die wist wat hij wilde en daar naar leefde en werkte. Voor Giorgio Morandi (1890 – 1964) geldt min of meer hetzelfde. De Italiaanse schilder en etser richtte nagenoeg al zijn aandacht op de weloverwogen compositie van stillevens en landschappen, waarbij hij zichzelf grote beperkingen oplegde en verhalende details zoveel mogelijk probeerde te vermijden. Verfijning en terughoudendheid werden zijn handelsmerk bij uitnemendheid. Morandi leidde een teruggetrokken leven. Op een enkel reisje naar Zwitserland na, vermeed hij elke vorm van opwinding. Tot aan zijn dood woonde en werkte hij in Bologna. Het leven ging schijnbaar onopgemerkt aan hem voorbij, maar de intensiteit en schoonheid die zich in zijn schilderijen openbaren hebben een oeuvre van uitzonderlijke klasse opgeleverd. Zijn vermogen om subtiel te schuiven met vormen en vlakken is onovertroffen. Het hoge abstractieniveau van zijn werk en het vermogen om details (of de weglating daarvan) maximaal te laten renderen hebben geleid tot een homogeen oeuvre met een zeer sterke eigen signatuur. Ogenschijnlijk zijn er veel overeenkomsten tussen de instelling en werkwijze van Vermeer, Morandi en Thielen. Maar schijn bedriegt. De afwezigheid van sensationele ontwikkelingen, opmerkelijke veranderingen of onverwachte wendingen, dat kenmerkend is voor het oeuvre van Vermeer en Morandi, manifesteert zich ook in het werk van Evert Thielen voorzover het zijn beeldtaal, techniek, schildertrant, penseelvoering of verfgebruik betreft. Thematisch en inhoudelijk gezien zijn er echter wel degelijk opvallende verschuivingen en bewegingen te signaleren. Daarin verschilt Thielen van zijn illustere voorgangers. Evenals Vermeer en Morandi blijft hij trouw aan de stijl die zijn handelsmerk bij uitstek is geworden, maar in de voorstellingen zijn bijzondere ontwikkelingen te ontdekken die alles te maken hebben met het persoonlijke leven van de kunstenaar en met zijn behoefte om de tijdgeest dicht op de huid te zitten. Het schilderij van een onstuimig vrijend jong stel op een bankje in een park, is daar een mooi voorbeeld van.
Omhelzing | 100x100 | tempera op paneel | 2007 >
16