Gispen by WBOOKS

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 1

GISPEN

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 2

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 3

A N D R É KO C H SY LV I A VA N S C H A I K

GISPEN

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 4

111

Het stijlvolle alternatief

Maatwerk

Beeldbepalende bijdragen

Een polyester kuip

[ak]

[ a k /s v s ]

[svs]

120

Hoe omzeil je plagiaat?

Gispen laat zich zien

De Fabrieksﬂuit

[ak]

[svs]

Van burlend edelhert tot Neptunus [svs]

123

Paradepaardje

Sterke staaltjes ‘styling’

Het tere element

[ak]

Meubelen voor het eenvoudige interieur [svs]

133

Onbekend en onbemind

Meervoudig begaafde dwingeland

Achter de schermen

Van Stalachrome tot kantoortuin

[ak]

[svs]

140

Pelko

Twee kapiteins

Vorstelijk design

Doos van Pandora

[svs]

[ak]

[ a k /s v s ]

[svs]

105

Vruchten van het netwerk

Avontuur & Uitdaging

Ontwerpen voor Gispen

[ak]

[svs]

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 5

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 6

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 7

Het stijlvolle alternatief Gisolampen: lichttechnisch, economisch en esthetisch

¯¯¯ Catalogus Giso lampen Gispen Rotterdam Amsterdam Brussel, 1928, omslag met foto Jan Kamman van Giso no. 2c.

¯¯ Catalogus Giso lampen Gispen Rotterdam Amsterdam Brussel, 1928, titelpagina.

¯ Cat. no. 26 Giso Lampes appareils d'eclairage, 1930, omslagontwerp Willem Gispen, fotomontage Jan Kamman.

‘Volle manen’ of ‘kazen’ werden ze genoemd, door critici die moeite hadden met moderniteiten. De associatie met een lichtgevend hemellichaam dat zacht licht verspreidt, kon ook als eretitel gelden voor de Gisolamp. Gispens antwoord op de vraag naar gestandaardiseerde serieproductie en het omslagpunt van sierkunstenaar naar industrieel ontwerper. In 1926 kwam de eerste serie op de markt. De catalogus van de eerste lampen verscheen in 1927 toen Giso als handelsmerk was gedeponeerd en Gispen in Stuttgart de modernste Giso’s op de tentoonstelling Die Wohnung liet zien. Na experimentele series wanden plafondlampen tussen 1919 en 1925 was dit een volwassen reeks in een stijl die aansloot bij de functionalistische voorhoede. Genoemde omslag was het gevolg van het debat binnen de Rotterdamse architectenkring Opbouw, waarvan Gispen lid en medeoprichter was. Daar stond de wieg van het Nederlandse functionalisme en golden

meer sociaal bevlogen idealen dan bouwen of produceren voor de elite. Standaardisering en mechanisering waren de middelen waarmee dit in de praktijk gestalte kon krijgen. Het moest leiden tot een grotere bereikbaarheid. Met serieproductie kon bovendien een grotere afzet en winst gemaakt worden dan met de moeizaam te verkopen unica. Gisolampen bleven echter duur en vertegenwoordigden de top van het marktsegment. De verkoopboeken van de toonkamers tonen een welgestelde, intellectuele klantenkring met moderne smaak. Toch was het prijsniveau van de Giso’s vergelijkbaar met andere kwaliteitslampen zoals van Metz & Co, Pander, Philips of Glasfabriek Leerdam. Aan een goed ontwerp van toen hing, net als nu, een stevig prijskaartje. De materialen en de afwerking waren van uitstekende kwaliteit zodat de hoge investering zich terugbetaalde door de lange levensduur. Leverantie aan particulieren bleef beperkt, architecten waren de echt grote afnemers.

gisolampen: licht technisch, economisch en esthetisch

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 8

Advertentie voor het Curtis indirecte verlichtingssysteem, uit Het Huis Oud & Nieuw, 12 (1914) Foto: Prentenkabinet Universiteit Leiden. Giso no. 24, 1926, zwartgebronsd koper, opaalovertrokken glas, gematteerd spiegelglas. Foto: Stedelijk Museum Amsterdam (SMA). Collectie SMA Ë&#x2DC;

gisolampen: licht technisch, economisch en esthetisch

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 9

Bladzijde 36 uit de Giso lampen catalogus 1939.

Gispen zag een gat in de markt tussen de te kunstzinnige lamp en het matige fabrieksproduct. Hij schreef in 1925: ‘Beide missen stijl, dat is volkomen harmonie tussen vorm en inhoud.’ Aan artistieke potentie ontbrak het hem niet, maar om de ingenieurs van de (op esthetisch gebied) ‘matige fabriekproducten’ naar de kroon te steken, moest hij zich verdiepen in technische kwesties omtrent verlichting. Door snelle ontwikkeling en verbetering van de gloeilamp, waardoor de lichtopbrengst per peer sterk was toegenomen, was het onverantwoord het oog bloot te stellen aan directe confrontatie met het verblindende licht. Verblinding voorkomen, het licht richten of het verstrooien als algemeen diffuse verlichting, was de opgave. De verlichtingskunde, een discipline binnen de technische wetenschappen die in Duitsland in de jaren twintig was ontstaan, hield zich bezig met deze kwesties.

Een decennium eerder werd in de Verenigde Staten het zogenaamde indirecte verlichtingsysteem uitgevonden. Hierbij werden lichte plafonds of wanden gebruikt om het licht uit een felle lichtbron te weerkaatsen en door de ruimte te verstrooien. De gloeilamp was daarbij door een ondoorzichtig, goed reﬂecterend materiaal afgeschermd, zodat verblinding uitgesloten was. Het gepatenteerde Curtis systeem schiep het archetype voor veel van de Europese lampontwerpen uit de jaren twintig en dertig en wordt nog steeds in allerlei variaties toegepast. Door het lezen van vakliteratuur en kritieken van verlichtingsingenieurs op moderne lampontwerpen, kon Gispen uiteindelijk tot een oplossing komen, die zowel de lichttechnici als de architecten tevreden stelde: goed functionerende, esthetische fabrieksproducten. Smeedijzer, brons en gedreven koper pasten niet meer binnen een dergelijk modern concept. De metaaldelen van de lampen werden na 1924

gisolampen: licht technisch, economisch en esthetisch

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 10

¯ Interieur Gispen toonzaal Leidsestraat, Amsterdam, 1935, met de staande lamp Giso no. 460 b (6004) in functie.

Giso no. 23, oorspronkelijk ontwerp 1926, deze uitvoering vanaf 1931. Foto: Ad van den Bruinhorst. Collectie Galerie De Andere Tijd, Kampen ˘ Gisolampen in interieur Unie Mij winkel aan de Nieuwe Binnenweg, Rotterdam, 1927, decoratieve muur- en plafondschildering Jaap Gidding. ˘˘

geforceerd uit koperplaat, dat tegen het roesten werd gepatineerd (zwart of bronsbruin), vernikkeld of verchroomd. Vanaf 1926 werden glazen kelken, schalen of ballons naar ontwerptekeningen geblazen bij glasfabriek Putzler te Penzig, kwamen de elektrotechnische onderdelen van Philips en werd het geheel geassembleerd en afgewerkt in de fabriek als Gisolampen. Het ‘Gisoglas’ was hoogwaardig helder kristalglas dat aan de binnenzijde was overtrokken met 1/5 millimeter dun opaalglas. Dit gaf optimale lichtdoorlaatbaarheid voor een economisch energiegebruik. De klant mocht echter het in de catalogus voorgeschreven wattage niet overschrijden, anders kon alsnog verblinding optreden. Een ander aspect was de standaardisatie. Door met standaardonderdelen te werken, kon met een beperkt aantal basisvormen een groot aantal varianten in de catalogi verschijnen. Plafondplaten, ballondragers en glasballons waren door gelijke maatvoeringen onderling uitwisselbaar. 10

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 11

gisolampen: licht technisch, economisch en esthetisch

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 12

¯ Giso no. 62 g, 1930, Gispens favoriete lamp. Foto: Ad van den Bruinhorst. Collectie Galerie De Andere Tijd, Kampen

Interieur sociëteit De Witte, Den Haag na verbouwing door J. Limburg in 1930 met Pander meubelen en Giso lampen. Foto: Evert van Ojen. ˘

gisolampen: licht technisch, economisch en esthetisch

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 13

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 14

Giso bureaulamp no. 431, 1935. Foto: Ad van den Bruinhorst. Collectie Galerie De Andere Tijd, Kampen

Bovendien konden op eenvoudige wijze samenhangende reeksen ontstaan: hanglamp, wandlamp en staande lamp van hetzelfde type werden ook vaker samen aangeschaft. Om de Gisolampen bij vooruitstrevende architecten bekend te maken, werd veel aandacht besteed aan de vormgeving van catalogi en reclame. In de diverse Gispen toonzalen en op beurzen in de grote steden in binnen- en buitenland waren de nieuwste lampen op bijna museale wijze tentoongesteld, in een omgeving die qua inrichting en sfeer het functionalisme propageerde. Zo ontstond de samenballing van de naam Gispen met het begrip moderniteit. Architecten en critici reageerden enthousiast op de heldere vormgeving en het zachte, maar toch overvloedige licht dat deze armaturen gaven. Gispen verwees in de catalogi naar de architectonisch belangrijke projecten, waarin de Gisolampen werden toegepast. Stonden in het begin de lampen voor project14

gisolampen: licht technisch, economisch en esthetisch

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 15

Giso tafellamp no. 5007 (403), met blauwe gisoglas kelk, deze versie na 1936, oorspronkelijk ontwerp 1928. Foto: André Koch.

gebruik en het wooninterieur nog broederlijk naast elkaar in de catalogi en was er wat de vormgeving betreft weinig onderscheid, in de tweede helft van de jaren dertig veranderde dat. Er verschenen afzonderlijke catalogi voor Giso armaturen en Gisolampen, waarvan de laatste voor het wooninterieur bedoeld zijn. Dat blijkt zowel uit de vormgeving, als uit de technische informatie die erbij gaat. In de armaturencatalogus werd met graﬁeken aangegeven welke lichtprestatie de architect van de betreffende lamp kan verwachten. In de lampencatalogus staan daarentegen minder zakelijke modellen en materialen die speciﬁek voor het wooninterieur bedoeld zijn: gekleurde textielkappen, gekleurde of speciaal bewerkte glazen kelken en ballons. Commercieel gezien behoorden Giso no. 202 en Giso no. 460 tot de bestsellers voor het wooninterieur. De met witte zijde gevoerde shantoeng kappen vormden een aanvaardbaar compromis tussen traditionele kamerlampen en de meer

zakelijke glas-metaal combinaties. Willem Gispen vond de Giso no. 62g uit 1930 zijn beste lamp: opmerkelijk genoeg een delicaat evenwicht tussen decoratieve en nieuw zakelijke elementen. Wat dat betreft is deze lamp de perfecte tegenhanger van fauteuil no. 412, zijn meest bekende stoelontwerp.

gisolampen: licht technisch, economisch en esthetisch

110464_p001_048_GM 07-11-11 11:56 Pagina 16