Het paleis van de Republiek

Het paleis van de Republiek

110222_Het Paleis van de Republiek_BIN_basispagina 05-08-11 10:32 Seite 1

Het paleis van de Republiek

110222_Het Paleis van de Republiek_BIN_basispagina 05-08-11 10:32 Seite 2

110222_Het Paleis van de Republiek_BIN_basispagina 05-08-11 10:32 Seite 3

Geschiedenis van het stadhuis van Amsterdam

Pieter Vlaardingerbroek

110222_Het Paleis van de Republiek_BIN_basispagina 05-08-11 10:32 Seite 4

Inhoud Dankwoord ...............................................................................................................................................................................................................................

Woord vooraf ...........................................................................................................................................................................................................................

INLEIDING ..............................................................................................................................................................................................................................................

Amsterdamse pretenties verbeeld ..............................................................................................................................................................................

Waardering door Amsterdammers, toeristen en architecten ......................................................................................................................

Doel en opzet............................................................................................................................................................................................................................

8 9 11 12 12 12

HET STADHUIS ..............................................................................................................................................................................................................................

14

I. NAAR EEN NIEUW STADHUIS ..........................................................................................................................................................................................

Ontstaan en geschiedenis van Amsterdam............................................................................................................................................................

Het stedelijk prestige en het oude stadhuis ...........................................................................................................................................................

DE EERSTE PLANNEN VOOR EEN NIEUW STADHUIS..................................................................................................................................

Het aan Philips Vingboons toegeschreven vroegste project te Parijs.............................................................................................

Het eerste besluit tot nieuwbouw (1640) .................................................................................................................................................................

De stedenbouwkundige inpassing van het nieuw te bouwen stadhuis (1640-1648) ...................................................................

1640 ........................................................................................................................................................................................................................................

1642 ........................................................................................................................................................................................................................................

1643 ........................................................................................................................................................................................................................................

1645 ........................................................................................................................................................................................................................................

1646 ........................................................................................................................................................................................................................................

1647 ........................................................................................................................................................................................................................................

Onuitgevoerde stadhuisontwerpen uit 1643 ........................................................................................................................................................

Het project op de kaart van Cornelis Danckerts de Rij uit 1643 ........................................................................................................

Het gepubliceerde ontwerp van Vingboons .................................................................................................................................................

Vingboons’ eerste getekende ontwerp in de Atlas Beudeker .............................................................................................................

Onuitgevoerde stadhuisontwerpen uit 1647 ........................................................................................................................................................

Het tweede ontwerp van Vingboons in de Atlas Beudeker .................................................................................................................

Een ongedateerd ontwerp van de monogrammist SGL ........................................................................................................................

De resolutie van 18 juli 1648 en het begin van de bouw ................................................................................................................................

De nieuwbouw........................................................................................................................................................................................................................

15 15 16 22 23 24 24 25 25 25 26 27 29 29 29 30 31 32 32 33 33 36

II. HET ONTWERP VAN JACOB VAN CAMPEN.........................................................................................................................................................

HET ONTWERP IN PRENTEN, MODELLEN EN TEKENINGEN ...............................................................................................................

1. De prenten van 1648 ...............................................................................................................................................................................................

2. Het houten model (±1648(-1650) .....................................................................................................................................................................

3. De prenten van Stalpaert (1650) ......................................................................................................................................................................

4. Afbeelding van ’t Stadt Huys van Amsterdam (1661 en eerder) ..........................................................................................................

5. Delen van een houten model (burgerzaal en galerij) (tussen 1650 en 1658) .........................................................................

6. Een houten weergave van de doorgang naar de schepenzaal ......................................................................................................

7. Delen van een houten model van de kappen op de hoeken van het gebouw (1648-1650 of 1653-1655?) ...........

8. Tekeningen van Jacob van Campen: de timpanen en een schilderstuk in de burgerzaal (voor 1655) ..................

9. Een getekende doorsnede van de noordelijke vleugel ter plaatse van de assurantiekamer (1652?) .....................

10. Een tekening met een gewijzigd (verkleind) ontwerp uit 1653 .................................................................................................

11. Twee tekeningen van de kap (voor 1658?) ..............................................................................................................................................

12. Van de voornaemste Statuen en Ciraten: Prima Pars (1655) en Secunda Pars (1663) ......................................................

13. Verscheide Nieuwe Festonnen geinventeert door I. van Campen .........................................................................................................

41 41 42 43 44 45 53 53 54 54 54 56 58 59 60

4

110222_Het Paleis van de Republiek_BIN_basispagina 05-08-11 10:32 Seite 5

HET ONTWERP NADER BESCHOUWD ..............................................................................................................................................................................

Ontwikkelingen in het ontwerp ...................................................................................................................................................................................

De toepassing van beeldhouwwerk ...........................................................................................................................................................................

Bijzondere constructies ......................................................................................................................................................................................................

HET PERSPECTIEF VAN DE OPDRACHTGEVER .................................................................................................................................................

Praktische eisen en locale gebruiken .........................................................................................................................................................................

De visualisering van Amsterdam als voorvechter van vrede.....................................................................................................................

Rome en Israël als identificatie- en inspiratiebron ............................................................................................................................................

HET PERSPECTIEF VAN DE ARCHITECT ..................................................................................................................................................................

Architectuurtheorie in de zeventiende eeuw: Vitruvius en de Bijbelse architectuur...................................................................

HET STADHUIS ALS VREDESPALEIS: SALOMO ALS VOORBEELD ......................................................................................................

VAN CAMPENS UITWERKING VAN HET ONTWERP .....................................................................................................................................

Plattegrond en indeling van het stadhuis ...............................................................................................................................................................

De grootte van het perceel vertaald in een ontwerpraster ...........................................................................................................................

De opstand van het gebouw ...........................................................................................................................................................................................

De toren van het stadhuis.........................................................................................................................................................................................

Detailleren naar Scamozzi .......................................................................................................................................................................................

De aankleding van het gebouw ....................................................................................................................................................................................

BESLUIT ..............................................................................................................................................................................................................................................

60 60 61 62 66 67 68 68 68 69 72 75 75 78 78 83 85 89 92

III. HET STADSFABRIEKAMBT .............................................................................................................................................................................................. 95 ORGANISATIE, OMVANG EN WERKWIJZE ............................................................................................................................................................ 95 DE BOUWORGANISATIE VAN HET STADHUIS ................................................................................................................................................... 97 De ontwerper en architect Jacob van Campen ............................................................................................................................................ 97 De stadsarchitect Daniel Stalpaert ...................................................................................................................................................................... 98 Het stadhuis: aanbesteed of in eigen beheer uitgevoerd? .............................................................................................................................. 99 Nieuw stadspersoneel .......................................................................................................................................................................................................... 99 De stadsmeestersteenhouwer en de stadsondermeestersteenhouwer ........................................................................................... 99 De stadsmeestersmid en -slotenmaker ............................................................................................................................................................ 101 Bevoorrechte aannemers .................................................................................................................................................................................................. 101 De stadsglazenmakers (Jan Vos) .......................................................................................................................................................................... 101 De stedelijke klokken- en geschutsgieter (François en Pieter Hemony) ..................................................................................... 102 Een bevoorrecht beeldhouwer en zijn concurrenten....................................................................................................................................... 102 De stadsbeeldhouwer Artus Quellinus ........................................................................................................................................................... 102 Rombout Verhulst......................................................................................................................................................................................................... 104 Andere beeldhouwers: Johann Jakob Kern en Gerrit de Vries .......................................................................................................... 104 De onbekende factor: de stadsmeestersteenhouwers ............................................................................................................................. 104 HET BEELDHOUWWERK ONDERLING VERGELEKEN; VERSCHILLEN IN DETAILLERING ALS BEWIJS VOOR AANBESTEDING ...................................................................................................................................................................................... 105 Aanbesteden van beeldhouwwerk ............................................................................................................................................................................ 107 EXCURSIE: HET ONTWERP VAN HET BEELDHOUWWERK EN HET AANDEEL VAN DE BEELDHOUWER......... 112 REPRISE ............................................................................................................................................................................................................................................. 121

5

110222_Het Paleis van de Republiek_BIN_basispagina 05-08-11 10:32 Seite 6

IV. DE BOUW: BOUWMATERIALEN EN BOUWVERLOOP .............................................................................................................................. 123 BOUWMATERIALEN ............................................................................................................................................................................................................... 123 Baksteen en hout ................................................................................................................................................................................................................... 124 Zandsteen .................................................................................................................................................................................................................................. 125 Obernkirchener of Bremer zandsteen .............................................................................................................................................................. 126 Bentheimer zandsteen ............................................................................................................................................................................................... 127 Gotlandse zandsteen .................................................................................................................................................................................................. 128 Carrara marmer ..................................................................................................................................................................................................................... 128 Overige natuursteensoorten: Ölandsteen, Belgische ‘marmers’, Naamse steen, Avender steen, Schotse steen en leisteen ................................................................................................................................................................................................... 129 BEGIN EN VOORTGANG VAN DE BOUW................................................................................................................................................................ 129 HET INTERIEUR .......................................................................................................................................................................................................................... 136 Beschouwingen over de interieurafwerking van het stadhuis ......................................................................................................... 137 Schilderijen ....................................................................................................................................................................................................................... 148 Overige interieurwerken en planwijzigingen ............................................................................................................................................. 148 Het eerste verval............................................................................................................................................................................................................ 149 DE VOLTOOIING VAN DE BURGERZAAL EN DE KRIJGSRAADZAAL .............................................................................................. 149 De kap van de burgerzaal ........................................................................................................................................................................................ 149 Nicolaes Listingh en de onuitgevoerde ontwerpen voor de kap van de burgerzaal ........................................................... 152 De schilderingen in de burgerzaal ..................................................................................................................................................................... 157 Krijgsraadzaal ....................................................................................................................................................................................... 159 DE VERFRAAIING VAN HET INTERIEUR ROND 1700 .................................................................................................................................... 161 V. DE PERIODE TOT 1808: ONDERHOUD EN WARMTE.................................................................................................................................... 165 ONDERHOUD ............................................................................................................................................................................................................................... 165 TOCHT, KOUDE EN DE EFFECTEN OP DE INRICHTING ............................................................................................................................. 166 Ramen .................................................................................................................................................................................................................................. 167 Vloeren ................................................................................................................................................................................................................................ 167 Het bekleden van wanden ...................................................................................................................................................................................... 167 Schouwen .......................................................................................................................................................................................................................... 167 Kachels ................................................................................................................................................................................................................................ 168 ONTWERPEN VOOR DE VROEDSCHAPSZAAL EN DE KUNSTKAMER .......................................................................................... 169

HET PALEIS .......................................................................................................................................................................................................................................... 174 VI. VAN STADHUIS TOT KONINKLIJK PALEIS: LODEWIJK NAPOLEON (1808-1810) EN DE FRANSE TIJD (1810-1813) ............................................................................................................................................................................................ 175 LODEWIJK NAPOLEON EN ZIJN HOF ....................................................................................................................................................................... 175 Het hof en de etiquette....................................................................................................................................................................................................... 176 Het paleisleven volgens de Étiquette du Palais Royal ........................................................................................................................................ 178 De toepassing van de etiquette op paleizen ......................................................................................................................................................... 179 Meer Franse invloed: de architect en de leveranciers ..................................................................................................................................... 181 Het hofleven ............................................................................................................................................................................................................................. 182 HET STADHUIS VAN AMSTERDAM ALS ‘TIJDELIJK’ PALEIS ................................................................................................................... 184 De keuze voor het stadhuis............................................................................................................................................................................................. 184 De verbouwingen ................................................................................................................................................................................................................. 185 Aankleding en meubilering van het paleis ........................................................................................................................................ 194 De indeling van het gebouw .......................................................................................................................................................................................... 195 Het groot staatsieappartement ............................................................................................................................................................................. 197 Het gewoon appartement des konings............................................................................................................................................................ 199 Het gewoon appartement der koningin ...................................................................................................................................... 200 Het Amsterdamse paleisleven ...................................................................................................................................................................................... 200 Besluit........................................................................................................................................................................................................................................... 202

6

110222_Het Paleis van de Republiek_BIN_basispagina 05-08-11 10:32 Seite 7

VII. EEN PERIODE VAN BESTENDIGING: HET PALEIS ONDER DE ORANJES (1813-1913) .................................................. 205 Bouwkundig onderhoud .................................................................................................................................................................................................. 206 Het interieur ............................................................................................................................................................................................................................. 206 Besluit........................................................................................................................................................................................................................................... 209

STADHUIS-PALEIS ................................................................................................................................................................................................................... 210 VIII. EEN PALEIS IN EEN GERECONSTRUEERD STADHUIS ........................................................................................................................ 211 Achtergronden ........................................................................................................................................................................................................................ 211 Oorzaak en aanloop ............................................................................................................................................................................................................ 212 De instelling van de ‘Commissie tot Onderzoek en Voorlichting betreffende den Staat van het uitwendige van het Koninklijk Paleis te Amsterdam’ ............................................................................................................................................................... 212 Het rapport van de commissie ...................................................................................................................................................................................... 213 De wettelijke basis van het onderzoek en de restauratie .............................................................................................................................. 215 Werkwijze en samenstelling van de restauratiecommissie tot 1966 ...................................................................................................... 215 De restauratiearchitecten ................................................................................................................................................................................................. 216 ONDERHOUD EN HERSTEL 1913-1935 ....................................................................................................................................................................... 216 Het herstel van de timpanen .......................................................................................................................................................................................... 216 Het eerste bouwkundig herstel onder verantwoordelijkheid van de commissie.......................................................................... 218 Het interieur als werkterrein van de commissie ................................................................................................................................................ 219 DE EERSTE GROTE RESTAURATIECAMPAGNE (1935-1939) ....................................................................................................................... 221 De Staat koopt het gebouw ............................................................................................................................................................................................. 221 De verbetering van de brandveiligheid en de verhoging van het comfort........................................................................................ 222 Wijzigingen vanwege de veiligheid .......................................................................................................................................................................... 223 Het herstel van de burgerzaal en de galerijen ..................................................................................................................................................... 223 De vensters................................................................................................................................................................................................................................ 225 De middenpartij en ingang aan de Dam ................................................................................................................................................................. 227 De vijf kamers aan de Dam ............................................................................................................................................................................................. 228 De inrichting van de appartementen van Juliana en Bernhard en van Beatrix ............................................................................... 229 De stand van zaken in 1939............................................................................................................................................................................................. 229 TUSSEN TWEE RESTAURATIECAMPAGNES (1940-1959) .............................................................................................................. 232 Aanpassingen van het paleis met het oog op de oorlog ................................................................................................................................ 232 De werken gedurende de oorlog ................................................................................................................................................................................. 232 De werken na de oorlog tot 1959 ................................................................................................................................................................................. 233 DE TWEEDE GROTE RESTAURATIECAMPAGNE: RENOVATIE (1960-1968).................................................................................... 234 Uitgangspunten: tussen gebruik en vormherstel .............................................................................................................................................. 234 Veranderingen vanwege het gebruik en bouwkundige wijzigingen .................................................................................................... 235 Vormherstel en restauratie .............................................................................................................................................................................................. 238 Inrichting en meubilair ...................................................................................................................................................................................................... 240 Besluit........................................................................................................................................................................................................................................... 242 Na de restauratie ................................................................................................................................................................................................................... 243 NOTEN ............................................................................................................................................................................................................................................................... 250 SUMMARY ...................................................................................................................................................................................................................................................... 282 VEELGEBRUIKTE (ARCHIEF)COLLECTIES EN AFKORTINGEN ....................................................................................................................... 286 LITERATUUR ................................................................................................................................................................................................................................................ 287 REGISTER ........................................................................................................................................................................................................................................................ 297 COLOFON........................................................................................................................................................................................................................................................ 304

Inhoud

7

110222_Het Paleis van de Republiek_BIN_basispagina 05-08-11 10:32 Seite 8

Dankwoord

Voor Anna

8

Dit boek is in hoofdlijnen gelijk aan mijn proefschrift, dat ik in 2004 aan de Universiteit Utrecht heb verdedigd. Het schrijven van deze dissertatie was alleen mogelijk dankzij de grote welwillendheid van Hare Majesteit de Koningin, die mij op zeer ruimhartige wijze toegang heeft verleend tot het paleis en tot de archieven in het Koninklijk Huisarchief, waarvoor ik dan ook zeer veel dank verschuldigd ben. Ten paleize werd ik hartelijk ontvangen op de Educatieve Dienst, waarvoor ik achtereenvolgens Jacobine Huisken, Eymert-Jan Goossens en Marianna van der Zwaag wil bedanken.

Mijn promotor Koen Ottenheym heeft mij in de gelegenheid gesteld om in alle wetenschappelijke vrijheid een proefschrift te schrijven, waarvoor ik hem zeer dankbaar ben. Buitengewoon inspirerend waren de gedachtewisselingen met Katharine Fremantle over het zeventiende-eeuwse stadhuis en met Jeroen Duindam over het negentiendeeeuwse paleis. Voor hun waardevolle inzichten dank ik verder Marten Jan Bok, Lex Bosman, Peter Fuhring en Guido Steenmeijer. Ik bedank Ruud Koopman voor de vele ongepubliceerde gegevens, die hij in het Amsterdamse Stadsarchief heeft gevonden.

Annemiek Ouwerkerk heeft met haar redactionele stofkam de leesbaarheid van het boek vergroot. Alle bezochte instellingen en de personen die daar werken wil ik hartelijk danken voor hun steun en samenwerking bij het doen van dit onderzoek en bij het verzamelen van de afbeeldingen.

Het schrijven van dit boek was niet mogelijk geweest zonder de steun van mijn familie, vrienden en collega's. Roselinde Supheert bedank ik voor het corrigeren van de Engelse samenvatting. Mijn broer Hans verdient een speciaal woord van dank voor de vele stedenexcursies die we in onze jeugd hebben ondernomen en die onder zijn leiding stonden. Hierdoor is mijn interesse in architectuur gewekt, wat medebepalend was voor mijn uiteindelijke keuze om kunstgeschiedenis te studeren. Zonder mijn ouders had ik dit boek niet kunnen schrijven. De kritische benaderingswijze en het vrije associatievermogen van respectievelijk mijn vader en mijn moeder hebben mij gevormd en bleken uitstekende parameters voor mijn kunsthistorische studie en promotie.

Anna, mijn dochter, je betekent zoveel voor me, dat ik het niet in woorden kan vatten.

Daarom is dit boek voor jou.

110222_Het Paleis van de Republiek_BIN_basispagina 11-08-11 11:01 Pagina 9

Woord vooraf

Het Koninklijk Paleis op de Dam te Amsterdam is een monument in de klassieke zin van het woord: groot, statig, imposant en ontegenzeggelijk stevig geworteld in de geschiedenis. De geschiedenis van de stad Amsterdam als wereldhandelscentrum in de zeventiende eeuw, en van de Gouden Eeuw van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Maar ook die van de latere vestiging van de monarchie en het Koninkrijk der Nederlanden.

In onze tijd kennen we het paleis als decor van nationale herdenkingen en feestelijkheden rond het Huis van Oranje. En nog niet zo lang geleden figureerde het in de achtergrond van vreedzame sit-ins van hippies en gewelddadige krakersrellen en veegacties. Veel Nederlanders herkennen dit gebouw, dat zo onnoemelijk vaak is vastgelegd in TVreportages, foto’s, kaarten, tekeningen en schilderijen, en waarover al zo veel is geschreven. Kortom, het Koninklijk Paleis op de Dam behoort tot onze nationale identiteit.

Dit boek bewijst dat door gedegen onderzoek telkens weer nieuwe kennis en inzichten kunnen worden toegevoegd aan wat we al wisten over dit ontzagwekkende gebouw.

Bijvoorbeeld door de historische, ruimtelijke en bestuurlijke ontstaanscontext van het gebouw te duiden. Of door stil te staan bij de symboliek van alle sculpturen, mozaïeken en schilderijen die de binnen- en buitenkant opsieren. Ze vertellen ons wat er omging in onze voorouders: hun zucht naar deugdelijkheid, hun verlangen naar vrede en welvaart.

Zo ontdekken we bovendien opnieuw hun ambitieuze, idealistische en haast kosmische wereldbeeld, met daarin de centrale positie van onze hoofdstad en van ons land.

Gezien die blijvende maatschappelijke betekenis van het gebouw ligt het voor de hand om tijdig en voortdurend te investeren in onderhoud en restauratie. Dit boek gaat in op de vroegste geschiedenis van de herstelwerkzaamheden. Een nieuwe eeuw is ingegaan met een grote restauratie achter de rug. Zo kan het paleis blakend zijn functies blijven vervullen, als decor, als paleis, en als cultureel baken.

Het proefschrift van auteur Pieter Vlaardingerbroek uit 2004, dat ontstond uit een samenwerking met de Onderzoeksschool Kunstgeschiedenis, is bewerkt en aangevuld tot een kloeke, verzorgde uitgave. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, het Bureau Monumenten en Archeologie van de gemeente Amsterdam en diverse personen en organisaties verleenden hun medewerking aan het tot stand komen van deze publicatie.

De Stichting Grontregulen der Bouw=Const te Amsterdam doneerde genereus.

Verschillende archieven stelden hun materialen belangeloos beschikbaar. Wij zeggen hen graag dank voor hun medewerking.

Wij complimenteren de auteur, WBOOKS, en alle betrokkenen met de realisatie van dit nieuwe standaardwerk over één van Nederlands belangrijkste monumenten.

Rijk sd ienst vo o r het Cultureel Erfgo ed Cees van ’t Veen, directeur Jos Bazelmans, hoofd sector Kennis Onroerend Erfgoed

Bureau Mo num enten en Archeo lo gie Esther Agricola, directeur

9

110222_Het Paleis van de Republiek_BIN_basispagina 05-08-11 10:32 Seite 10

Afb. 1 Gerrit Adriaensz. Berckheyde, Het stadhuis van Amsterdam (1672)

110222_Het Paleis van de Republiek_BIN_basispagina 05-08-11 10:32 Seite 11

Inleiding

Het stadhuis van Amsterdam, thans Paleis op de Dam, is een machtig gebouw. Het domineert zijn omgeving, wat in de zeventiende eeuw nog sterker het geval was dan nu, omdat de bebouwing rond het plein toen kleinschaliger was (afb.1). Ontworpen door de architect Jacob van Campen (1596-1657) en gebouwd tussen 1648 en 1667 heeft het stadhuis door zijn formaat – letterlijk en figuurlijk – steeds veel mensen gefascineerd. Vanaf het eerste begin was de interesse van burgers, toeristen en hoogwaardigheidsbekleders groot en al tijdens de bouw kwam men naar het verrijzende stadhuis kijken. Zo bezocht de Friese stadhouder Willem Frederik (1613-1664) in december 1648 de bouwplaats en herhaalde hij dit in 1649.1 En Amalia van Solms (1602-1675), die als weduwe van stadhouder Frederik Hendrik zelf de beschikking had over diverse paleizen, liet zich “uijt begeerte van het nieuwe stadthuijs te sien” in 1655 uitnodigen door de burgemeesters van Amsterdam.2 Na de bouw bleef de belangstelling aanhouden. Prins Cosimo de Medici bezocht het stadhuis twee keer en noemde het “molto ammirabile per la sua grandezza e architettura.”3

Het stadhuis van Amsterdam had inderdaad voor zijn tijd een ongekende omvang. 13659 funderingspalen werden ervoor in de grond geslagen, resulterend in een perceel van 280 bij 200 Amsterdamse voet (ongeveer 80 bij 57 meter).4 Het rechthoekige bouwblok kent een aantal uitstekende delen in de vorm van hoekpaviljoens en middenrisalieten, waarbij de middenrisalieten aan de voor- en achterzijde verder uitsteken dan die op de hoeken. Twee binnenhoven zorgen voor licht op alle verdiepingen van het gebouw, te weten kelder, basement (begane grond) en vier verdiepingen (afb.44).5 Het bouwvolume wordt bekroond door middel van paviljoen- en afgeplatte zadeldaken; de grote zaal in het midden heeft een plat dak met zijschilden. Op de daken staan bewerkte schoorstenen, terwijl op de daken van de hoekpaviljoens keizerskronen zijn aangebracht die worden ondersteund door arenden. Aan de voorzijde verrijst een opengewerkte koepeltoren met

lantaarn, gesteld op een vierkant basement.

Het hoogste punt van de toren bereikt 200 voet (57 meter).

Het gebouw is groot en statig. Aan de buitenzijde is het voorzien van 90 voet hoge zandstenen gevels. Alle traveeën zijn op dezelfde manier opgebouwd en gedetailleerd, op die van de trappenhuizen na. Het basement is onversierd en heeft vensters met tralies, de eerste en tweede verdieping zijn gekoppeld door middel van een composiete pilasterstelling met kroonlijst, de derde en de vierde door een Korinthische. De vensteropeningen op de eerste en de derde verdieping zijn langwerpig en bijna twee keer zo hoog als die op de tweede en de vierde verdieping, die vierkant zijn. Tussen de langwerpige en de vierkante vensters bevinden zich festoenen.

De middenrisalieten aan de voor en achterzijde zijn voorzien van frontons met marmeren beeldhouwwerk, bekroond door drie beelden op de hoeken van de frontons. De vier

trappenhuizen, die zich tussen de hoek- en de middenrisalieten in de zijgevels bevinden, manifesteren zich aan de buitenzijde als vlakke gevels, die niet meedoen in het systeem van de pilasterstelling; wel zijn de lijnen van het basement doorgezet, evenals de volledige kroonlijsten. De versieringen beperken zich tot guirlandes om en onder de ronde vensters, die zich tussen de eerste en tweede en tussen de derde en vierde verdieping bevinden. De binnenplaatsen kenmerken zich door hun vlakke zandstenen gevels, die slechts door een cordonlijst tussen de begane grond en de verdieping worden onderbroken en die afgesloten worden door een gereduceerde kroonlijst (dat wil zeggen zonder fries), die doorloopt tussen de tweede en de derde verdieping van de burgerzaal (afb.87).

Het gebouw kan worden betreden via twee ingangen in de middenrisaliet, toegankelijk via de open galerij aan de Dam (afb.1, 43). Het stadhuis heeft geen middeningang omdat deze plek ingenomen wordt door de vierschaar, de plaats waar openbare terdoodveroordelingen werden uitgesproken. Achter de vierschaar bevindt zich de grote trap, leidend naar de eerste of hoofdverdieping, waar de voornaamste vertrekken zijn gesitueerd.

Om het interieur van het gebouw van licht te voorzien zijn in de kern van het gebouw twee binnenhoven gemaakt, die van elkaar gescheiden worden door een bouwvolume waarin de grootse burgerzaal op de eerste verdieping is ondergebracht. Aansluitend op de burgerzaal zijn rond de overige drie zijden van de binnenplaatsen galerijen aangebracht, die toegang geven tot de kamers die direct achter de buitengevel liggen.

Bij een voornaam exterieur hoort een rijk interieur. Vooral op de eerste verdieping of bel-etage werd uitgepakt. De burgerzaal en de galerijen, de burgemeesterskamer en de justitiekamer hebben kolossale Korinthische pilasters, terwijl de vierschaar een stapeling

11

110222_Het Paleis van de Republiek_BIN_basispagina 05-08-11 10:32 Seite 12

van Ionische en Korinthische pilasters heeft.

Buitengewoon is de schaal waarop beeldhouwwerk in de vierschaar en de burgerzaal met galerijen is toegepast. Verder versterken ook vele schilderijen het voorname aanzien van het interieur.

Amsterdamse pretenties verbeeld Het stadhuis gaf onderdak aan stedelijk bestuur en rechtspraak en tegelijk verbeeldde het de pretenties van de stad. Het stedelijk streven naar vrede in Europa was beklonken door de Vrede van Munster/Westfalen (1648), waardoor vele grote Europese conflicten waren opgelost. De vrede leidde tot erkenning van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en de algemene verwachting was dat de Amsterdamse handel door de vrede ongestoord zou kunnen groeien. De voorgevel werd daarom bekroond door een allegorisch beeld van de Vrede, terwijl in het timpaan de wereldzeeën eer brengen aan de Amsterdamse Stedenmaagd. Zij figureert ook in het timpaan aan de achterzijde, nu omringd door continenten die hun schatten aanbieden.

Amsterdam profileerde zich op die manier niet alleen als handelsstad, maar ook als centrum van de wereld. Het ikonografisch programma van het interieur gaat nog een stap verder door Amsterdam te duiden als het centrum van de gehele kosmos. De wereld en het universum zijn uitgebeeld door wereld- en sterrenkaarten, weergaven van de vier elementen en van godenbeelden die de toen bekende planeten representeren. De gehele schepping was als het ware samengebracht in Amsterdam. Elke bezoeker die in de burgerzaal over de werelden sterrenkaarten liep, had letterlijk de schepping aan zijn voeten. Amsterdam was het centrum ervan, de navel der aarde.6 Het ikonografische programma was bij uitstek een manier om de Amsterdamse pretenties duidelijk te maken. Er werd een beroep gedaan op de algemene ontwikkeling van de bezoeker, die in grote lijnen de bedoelingen van het stadsbestuur moet hebben begrepen.7 In geval van twijfel konden de stadsbeschrijvingen8 en toeristische gidsen9 uitkomst bieden.

Waardering door Amsterdammers, toeristen en architecten De Amsterdammers uitten hun stedelijke trots door het gebouw het ‘achtste wereldwonder’ te

12

noemen. Het werd beroemd en groeide uit tot een toeristische trekpleister. Reisbeschrijvingen staken de loftrompet over het feit dat in het sompige Hollandse land een dergelijk monumentaal gebouw kon worden opgericht.

De omvang van het gebouw, de gemaakte kosten en de fundering ontvingen daardoor nog meer lof dan de architectuur zelf. Van het interieur werden het beeldhouwwerk, het vele marmer en de omvang van de burgerzaal hogelijk gewaardeerd. Er was echter één punt dat veel kritiek opriep: het gebouw miste een monumentale, centrale ingang. Desondanks werd het ook buiten Amsterdam als ‘achtste wereldwonder’ geroemd.10 Deze benaming was ook gebruikt voor het Antwerpse stadhuis (1561-1565), tot dan toe het meest prestigieuze stadhuis in de Nederlanden. Dit 67 meter brede en 25 meter diepe gebouw gold als het symbool van stedelijke macht en vond naderhand veel navolging in zowel de Noordelijke als de Zuidelijke Nederlanden.11 Belangrijke navolgingen verrezen onder andere in Den Haag (1565), Leiden (1593), Vlissingen (1595) en Delft (1618). Maar de dominante positie van het Antwerpse stadhuis hield op te bestaan met de komst van het Amsterdamse.

Amsterdam werd nu het referentiepunt en fungeerde als voorbeeld voor vele stadhuizen, zoals die van Den Bosch (1670), Enkhuizen (1688), Leeuwarden (1713) en Weesp (1772).

De opengewerkte koepeltoren van het Amsterdamse stadhuis zou het archetype worden voor stadhuistorens door heel Nederland.12 De buitenlandse bewondering voor dit imposante gebouw is goed te begrijpen als men bedenkt dat het Amsterdamse stadhuis tot de allergrootste stadhuizen in Europa behoorde. In oppervlakte was het drie keer zo groot als het Antwerpse.

Alleen de Signoria van Florence kan zich in omvang met het stadhuis meten. Alle andere stadhuizen, inclusief die van de toenmalige wereldsteden Parijs, Londen en Napels, waren kleiner. Overtroffen werd het stadhuis alleen door kerkelijke en heersersarchitectuur: het Escoriaal bij Madrid, eveneens voorzien van het predicaat van achtste wereldwonder, was bijvoorbeeld zeven keer zo groot.13 Als republikeins gebouw was het Amsterdamse stadhuis echter een bijzonderheid van formaat binnen de Europese architectuur van die tijd.

Ook architecten en auteurs van tractaten onderkenden dit. In 1659 bewonderde de Duitse architect Wolf Caspar von Klengel de bijzondere constructie van de schouwen in het gebouw.14 Zijn collega Christoph Pitzler bezocht het gebouw in 1685, bekeek de natuursteen en zag de onafgewerkte burgerzaal.15 Nicodemus Tessin de Jongere (1687) noemde eveneens de onafgewerkte burgerzaal, maar ook de vele beeldhouwwerken van Artus Quellinus (1609-1668) en een verwarmbare tafel, en verwees naar de drie boeken over het stadhuis die hij bezat.16 Leonhard Christoph Sturm roemde het Amsterdamse stadhuis als “unstreitig das herrlichste Rath-Hauss der Welt”, ondanks het feit dat hij ruimte zag voor verbeteringen.17 Johann Friedrich Penther noemde het ondanks enige kritiekpunten “Das vornehmste der Rat-häuser unserer Zeiten.”18 In 1767 vond een polemiek plaats tussen Petrus Camper en Cornelis Ploos van Amstel, waarbij de eerste het gebouw met uitzondering van de burgerzaal niet kon waarderen, terwijl de tweede de originaliteit van het gebouw prees.19 Tot in de negentiende eeuw was de waardering voor het gebouw groot. Jean-Nicolas-Louis Durand nam het op in zijn Recueil et Parallèle des Édifices de tout genre, anciens et modernes (1801) als belangrijk voorbeeld voor een stadhuis. Pierre-Jacques Goetghebuer (1827) en Antoine-Chrysostome Quatremère de Quincy (1830) waren lovend over het gebouw; Quatremère waardeerde het “au rang des principaux monumens modernes.”20 Tot ver in de negentiende eeuw hebben architecten het gebouw als zeer bijzonder beschouwd en als een navolgenswaardig studieobject voor architect-leerlingen.21 De negentiende-eeuwse architectenvereniging ‘Maatschappij ter Bevordering der Bouwkunst’ herdacht in 1848 de eerste steenlegging uit 1648 en beschouwde het gebouw als het grote voorbeeld voor de eigentijdse architectuur in Nederland.22

Doel en opzet “Perhaps the main historical interest of the seventeenth-century Town Hall of Amsterdam, the great building in the centre of the city which is now the Royal Palace, lies in its significance as a record of the life and culture which produced it: those of Holland at the greatest moment of her history, and of Amsterdam itself.” Met deze woorden begon

110222_Het Paleis van de Republiek_BIN_basispagina 05-08-11 10:32 Seite 13

Katharine Fremantle haar magistrale The Baroque Town Hall of Amsterdam en met woorden van deze strekking zou eigenlijk elk kunsthistorisch boek moeten beginnen. De essentie van een gebouw (of kunstwerk) kan alleen goed worden begrepen door middel van bestudering van de omliggende samenleving en cultuur en door het gebouw te lezen als bron van kennis voor die samenleving. Vanuit deze benadering heeft Fremantle het door Van Campen ontworpen decoratieschema onderzocht.23 Geheel in deze lijn zal dit boek de architectuur van het stadhuis behandelen, waarbij aan de hand van het historische en culturele landschap van Amsterdam en de Republiek zal worden gepoogd het ontwerp van het gebouw te verklaren. Het is opvallend dat de bestaande literatuur hieraan zo weinig aandacht heeft besteed.24 Door het ontwerp te bezien in het licht van het ontstaan en de geschiedenis van Amsterdam, het zelfbeeld van de nieuwe Republiek en de architectuur(theorie) van die tijd, blijkt het heel goed mogelijk het uiterlijk van het gebouw te verklaren.

Ook de beschrijving van de bouwgeschiedenis is aan revisie toe. Het Amsterdamsche stadhuis (thans paleis) 1625-1700 van Kroon dateert uit 1867 en ligt nog vaak aan de basis van modernere literatuur. Tijdens het hier gepresenteerde onderzoek zijn vele nog onbekende feiten aan het licht gekomen en zijn nieuwe inzichten gevormd. Door hierbij het beeldhouwwerk te betrekken in de bouwgeschiedenis was het mogelijk de organisatie van de bouw te reconstrueren. De manier van opdrachtverlening had vergaande gevolgen voor de totstandkoming van het gebouw. Dit wordt duidelijk gemaakt aan de hand van het beeldhouwwerk en de beeldhouwers die hieraan hebben gewerkt. Bij de bouwgeschiedenis wordt ook de stedenbouwkundige voorgeschiedenis behandeld en met name de totstandkoming van het perceel.

Ondanks het feit dat er relatief veel over geschreven is, bleek ook hier nog ruimte voor een nieuwe visie.25 Dit boek gaat verder dan het beschrijven van de vroegste bouwgeschiedenis. Dit heeft verschillende oorzaken gehad. Voor een belangrijk deel is dit onderzoek geëntameerd en ondersteund door de Rijksdienst voor de

Inleiding

Monumentenzorg (tegenwoordig Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed). De dienst zocht naar manieren om de in 1912 begonnen reeks van de Geïllustreerde Beschrijving van de Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst sneller te voltooien. Hiertoe subsidieerde de dienst een promotieplaats aan de Universiteit Utrecht met Koen Ottenheym als promotor. De Geïllustreerde Beschrijvingen behandelen niet alleen het begin van een gebouw, maar ook de verdere levensloop.

Gedurende het onderzoek bleek echter dat de beschrijvende aanpak voor een promotieonderzoek minder geschikt was en dat een cultuurhistorische inbedding van het object zou leiden tot een interessanter boek. Deze aanpak bleek voor alle eeuwen vruchtbaar.

Voor zover mogelijk is de geschiedenis tot op de dag van vandaag beschreven, waarbij rekening moet worden gehouden met het feit dat veel informatie ‘confidentieel’ is verklaard tijdens de laatste renovatie.

Architectuurhistorisch van grote betekenis is de functiewijziging die het gebouw in 1808 onderging, toen koning Lodewijk Napoleon het stadhuis als paleis in gebruik nam. Om duidelijk te maken welke wijzigingen het gebouw moest ondergaan om te kunnen dienen als paleis, wordt ingegaan op het hofleven van Lodewijk Napoleon in de periode 1806-1810. Dit hofleven werd gedicteerd door een etiquetteboek, waarin ook staat beschreven waaraan een paleis moet voldoen om te kunnen functioneren. Daarom wordt gekeken hoe dit hofleven de verbouwingen aan het Amsterdamse stadhuis heeft beïnvloed. Het etiquetteboek is – in samenhang met andere bronnen – als leidraad genomen om de verbouwingen aan het gebouw te verklaren.

Hierdoor wordt de verbouw benaderd vanuit een cultuurhistorisch standpunt, anders dan de tot nu toe gangbare kunstnijvere of historische benadering.26 De restauratiewerkzaamheden in de twintigste eeuw hebben een geheel andere achtergrond. Door het gebouw te beschouwen vanuit een bestuurlijk standpunt krijgt de lezer inzicht in de processen die geleid hebben tot keuzen, die in sommige gevallen goed en in andere gevallen minder goed uitvielen voor het historische gebouw. Politieke overwegingen blijken een grote rol te hebben gespeeld, evenals de ambtelijke wijze waarop

met het gebouw werd omgesprongen. Om deze reden wordt veel aandacht besteed aan de instelling van de restauratiecommissie in 1913 en de vroegste geschiedenis van de herstelwerkzaamheden.

Het gebouw, zijn totstandkoming en zijn verdere geschiedenis vormen de uitgangspunten van deze studie, waarbij het gebouw wordt geplaatst in een context die verklaart waarom het gebouw is zoals het is. Veelal is dit een interpretatie, omdat de bronnen de achtergronden van een keuze meestal niet aangeven. Bovendien is de aard van het bronnenmateriaal nogal divers. Het zeventiende-eeuwse bouwarchief ontbreekt vrijwel geheel. Voor de negentiende eeuw bestaat een overvloed aan feitenmateriaal, dat vanwege de omvang slechts gedeeltelijk is gebruikt voor deze studie.27 Hetzelfde geldt voor de twintigste eeuw. Omdat bouw en wijzigingen verklaard worden tegen de achtergrond van de (cultuur)historische context en deze context in de verschillende perioden niet dezelfde is, hebben de drie delen van dit boek ieder een geheel eigen karakter gekregen. De rode draad in het verhaal blijft uiteraard het stadhuis van Amsterdam.

13

DE ZEVENTIENDE EN ACHTTIENDE EEUW

Het stadhuis

110222_Het Paleis van de Republiek_BIN_basispagina 05-08-11 10:32 Seite 14

110222_Het Paleis van de Republiek_BIN_basispagina 05-08-11 10:32 Seite 15

I. Naar een nieuw stadhuis Het stadhuis is nauw verbonden met de geschiedenis van Amsterdam.

Voordat de zeventiende-eeuwse nieuwbouw aan bod komt, wordt eerst de Amsterdamse context behandeld. Wat was Amsterdam voor stad en wat heeft ertoe geleid dat het middeleeuwse vissers- en boerendorp zich kon ontwikkelen tot een metropool?

Ontstaan en geschiedenis van Amsterdam Het ontstaan van Amsterdam is verbonden met de ontginning van het veengebied van het Amstelland, die in de elfde eeuw een aanvang nam en waarbij de Utrechtse bisschoppen een belangrijke rol hebben gespeeld. Deze ontginning ten behoeve van akkers werd veroorzaakt door de relatieve overbevolking op de geestgronden van het Kennemerland en de Utrechtse zandgronden, waardoor de vraag naar voedsel steeg. Door dit gebied stroomde de veenrivier de Amstel, die zorgde voor de afvoer van het overtollige water. Door de Allerheiligenvloed (1170) verbreedde het IJ zich en kwam het via het Almere (de Zuiderzee) in verbinding te staan met de Noordzee. De afwatering van de Amstel verbeterde hierdoor en een rechtstreekse verbinding met de zee ontstond. Bij de plek waar de Amstel in het IJ stroomde, ontstond vanaf 1200 de eerste bewoning, waarbij naast boerderijen ook enige nijverheid in de vorm van een smederij en een looierij is aangetroffen.

De verbeterde ontwatering van het Amstelland leidde tot inklinking van de ontginningen en tot oxidatie van het veen. Door het zakken van het bodempeil onder het rivierpeil kon na verloop van tijd het water niet meer op natuurlijke wijze worden afgevoerd. Het natter

wordende land leende zich niet meer voor akkerbouw, wat de overschakeling op veeteelt tot gevolg had. Het gevaar voor overstromingen van het Almere leidde tot de aanleg van zee- en rivierdijken en ook tot het afsluiten van de rivier de Amstel met een dam.

In het tolprivilege van 1275 wordt de naam Amsterdam voor het eerst genoemd. In deze dam werd een sluis aangebracht om het scheepvaartverkeer niet te hinderen. Deze dam lag ter plaatse van de huidige Dam en heeft ertoe geleid dat de handel en de bevolking groeide.28 Het toegenomen belang van Amsterdam – dat sinds 1282 onder heerschappij van de graaf van Holland viel – vond zijn uitdrukking in de eerste stadsrechten uit 1300, die waarschijnlijk een schriftelijke weergave waren van reeds bestaande rechten uit de periode 1275-1280. De laatste stadsrechten werden in 1342 gegeven, waarbij de reeds eerder verleende tolvrijheid van toepassing werd verklaard voor geheel Holland.29 De Amsterdammers bekwaamden zich in zoetwatervisserij en de handel in zuivelproducten, die met schepen naar verder gelegen plaatsen werden vervoerd, terwijl vanwege het gebrek aan landbouwgrond graan werd ingevoerd. Hierbij kwam de Hollandse biertol uit 1323, die bepaalde dat over het ingevoerde en voornamelijk uit

Hamburg afkomstige bier in (onder andere) Amsterdam tol moest worden bepaald.

Amsterdam ontwikkelde zich hierdoor tot de belangrijkste import- en doorvoerhaven voor bier. Amsterdam werd een belangrijke tussenhaven in de handel tussen Hanzesteden (met name Hamburg) en Vlaanderen, wat gunstige gevolgen had voor zowel handelscontacten als voor de ontwikkeling en toename van de binnenvaart. In de tweede helft van de veertiende eeuw werd Hamburg omzeild en directe handelscontacten in het Oostzeegebied werden aangeknoopt. De Amsterdamse handelsvloot groeide gestaag. In de vijftiende eeuw specialiseerde de Amsterdamse nijverheid zich in zeep- en oliebereiding en in laken. Vooral het Amsterdamse laken vond veel aftrek in het Oostzeegebied. Uiteindelijk ontwikkelde Amsterdam zich tot een belangrijke doorvoerhaven voor graan en een belangrijke handelsplaats voor textiel, waar onder andere het in grote hoeveelheden geproduceerde laken uit Engeland werd veredeld. De economische voorspoed leidde ertoe dat Amsterdam in de zestiende eeuw de grootste stad van Holland werd. De bloei van de handel viel samen met de grote bloei van Antwerpen, aangezien er vele onderlinge contacten waren en veel producten uit Antwerpen via Amsterdam werden verscheept.30

15

110222_Het Paleis van de Republiek_BIN_basispagina 05-08-11 10:32 Seite 16

De in 1568 uitgebroken Opstand (vroeger bekend als de Tachtigjarige Oorlog) zorgde voor instabliteit in de regio, die voor Antwerpen en de Zuidelijke Nederlanden desastreuze gevolgen had. Eén van de redenen van de Opstand was de onderdrukking van de vrije geloofsuiting door de landsheer, waardoor de protestanten hun geloof niet vrijelijk konden beleven. Alhoewel de protestantse beweging begon in de Zuidelijke Nederlanden, werd uiteindelijk het noorden – en met name Zeeland en Holland – het centrum van de opstand tegen het gezag dat in handen was van de Spaanse koning. Hierdoor ontstond een grens in de Nederlanden die voor de handel verstrekkende gevolgen had. Door waterwegen af te sluiten en hoge tollen te heffen werd de economie in de Zuidelijke Nederlanden zwaar getroffen. Hierdoor kwam een bevolkingsmigratie naar het noorden op gang, waardoor het centrum van handelskennis, nieuwe industriële technieken en kapitaal uiteindelijk naar het noorden verschoof. Amsterdam was als tweede handelsplaats de meest aangewezen plek om de eerste positie van Antwerpen over te nemen. De Alteratie van 1578, het jaar waarin Amsterdam als laatste stad in Holland een protestants stadsbestuur kreeg, en de val van Antwerpen in 1585, toen de Spanjaarden de macht in de Scheldestad overnamen, droegen in niet geringe mate hieraan bij. Het Nederlandse transportsysteem waarbij de handel op Zuid-Europa voornamelijk in Antwerpen en de handel op de Oostzee grotendeels in Amsterdam plaatsvond, hield op te bestaan. Amsterdam werd het middelpunt in de Nederlanden voor handel in alle windrichtingen. Rond 1650 vonden meer dan 5000 grote schepen hun thuishaven in Amsterdam. De economische bloei had tot gevolg dat Amsterdam groeide van ongeveer 30.000 inwoners in 1578 tot 100.000 in 1622 tot ongeveer 175.000 inwoners in 1650.31 Met de groei van de stad veranderde het stadsbestuur. De grafelijke plaatsvervanger in de persoon van de baljuw had tot 1409 de hoge rechtspraak gehad. Vanaf 1409 beschikte de stad over het hoge recht. De grafelijke ordehandhaver van de stad, de schout, kon samen met afgevaardigden van de burgerij, de schepenen, straffen uitdelen op misdrijven als

16

moord, roof en verkrachting. Het college van schout en schepenen kon eveneens wetten of keuren uitvaardigen. De schepenen werden aangesteld door de landsheer, maar vanaf 1445 had Amsterdam het recht een voordracht te doen van 14 kandidaten, waaruit de landsheer zeven schepenen koos. In 1560 werd dit aantal uitgebreid tot negen schepenen. De schepenen werden in bestuurlijke zaken bijgestaan door raden. Uit deze raden ontwikkelde zich de functie van burgemeester, waarvan Amsterdam er jaarlijks vier had. Deze burgemeesters beschikten over het recht keuren uit te vaardigen, terwijl zij ook de stedelijke financiën beheerden. In rang passeerden zij de schepenen. Om het maatschappelijk draagvlak van de beslissingen te vergroten werd de burgerij geconsulteerd, wat uiteindelijk leidde tot een permanente vertegenwoordiging in de raad die als vroedschap werd aangeduid. De vroedschap bestond vanaf 1477 uit 36 leden en had het recht een voordracht voor schout, schepenen en burgemeesters te doen aan de landsheer. Stedelijke financiën en publieke werken waren de voornaamste aandachtspunten van de vroedschap.32 De publieke werken namen een belangrijk deel van het jaarlijkse budget in beslag; voor het verkrijgen van voldoende maatschappelijk draagvlak was de instemming van de vroedschap noodzakelijk.

De groei van de stad leidde tot een toename van bestuurlijk werk, wat uiteindelijk in nieuwe, gespecialiseerde ambten resulteerde.

In de eerste helft van de vijftiende eeuw werden twee thesauriers aangesteld, die de stedelijke financiën behartigden. Rond 1460 werden voor het eerst weesmeesters aangesteld, die namens de stad de erfenis van wezen beheerden tot hun meerderjarigheid. Eind vijftiende eeuw werden accijnsmeesters (excijsmeesters) aangesteld.

Aangezien de stad bleef groeien, ontstond de behoefte aan een meer gespecialiseerd bestuur, wat zichtbaar werd in het creëren van nieuwe colleges die deeltaken van burgemeesters en schepenen overnamen.

Deze ontwikkeling duurde voort tot in de zeventiende eeuw en heeft geleid tot het ontstaan van vele nieuwe colleges zoals de huwelijkse zaken (1578), de thesaurie extraordinaris (1584), de assurantiekamer (1598), de wisselbank (1609), de kleine zaken

(1611), de zeezaken (1641) en de desolate boedel (1643). Deze colleges werden administratief ondersteund door de stadssecretarissen en hun klerken. Deze colleges hielden zich bezig met respectievelijk huwelijkssluitingen, het innen van verpondingen, het doen van uitspraken bij scheepsverzekeringen, het regelen van bankverkeer, het oordelen over kleinere rechtszaken, het oordelen over geschillen ter zee en, tot slot, faillissementen.33

Het stedelijk prestige en het oude stadhuis Met de groei van de stad en van de handel ontstond de wens het stedelijk prestige in bouwwerken tot uiting te brengen. Wie Amsterdam vanaf het land bereikte, zag de stadsmuur en passeerde de monumentale stadspoorten, waarvan de Anthoniswaag nog getuigt. Wie Amsterdam via het water benaderde, kon de stad aan het IJ zien liggen.

Aan de Dam lag was de bestuurlijke macht gevestigd. Het niet bijzonder grote stadhuis was in wezen een samenraapsel van verschillende gebouwen (afb.2). Het oudste deel stond langs de Vogelsteeg en was waarschijnlijk rond 1395 gebouwd. Omstreeks het tweede kwart van de vijftiende eeuw was het aan de Dam uitgebreid met een toren en een paviljoen waarin de vierschaar was gevestigd. Dit paviljoen had een open galerij op de begane grond, die voor de rooilijn was geplaatst; in de rooilijn stond een hek als afscheiding tussen de galerij en de eigenlijke vierschaar. Op dit hek waren de graven- en gravinnenbeelden geplaatst, die nu in het Amsterdam Museum worden bewaard.34 In 1492 werd het stadhuis verder uitgebreid met de kapel en annexen van het Sint Elisabethsgasthuis, gelegen achter de vierschaar.35 Aanvankelijk was het stadhuis groot genoeg om alle ambten zoals schout, vroedschappen, schepenen, burgemeesters, thesauriers en weesmeesters een eigen plaats te geven. In de loop van de zestiende eeuw werd het stadhuis echter als onvoldoende gekwalificeerd voor het snelgroeiende Amsterdam. Men onderzocht de mogelijkheid van een nieuw, passend onderkomen voor het stadsbestuur en in 1557 werd zelfs besloten tot “’t maicken van ’t Stadthuys, camers ende gevangenissen”, waarvan een houten model

H E T S TA D H U I S