Ben Kooij is specialist bouw historie en Judith Toebast is
H
et Grote Boerderijen Boek geeft een gevarieerd beeld van de
h e t g ro t e
boe k
BOERDERIJEN
BOERDERIJEN
boe k
h e t g ro t e
h e t g ro t e
BOERDERIJEN boe k ben kooij judith toebast
In deze reeks verschenen eerder
roeger en nu. Alle hoofdtypen Nederlandse boerderijen v
boerderijen in Nederland komen aan bod. Ook is er aandacht
Het Grote 40-45 Boek
Zij werken bij de Rijksdienst voor
voor bijgebouwen, interieurs, het werk van de boer en boerin, de
René Kok en Erik Somers
het Cultureel Erfgoed en voerden
bewoners en bezoekers en het dagelijks leven op de boerderij.
in samenwerking met het niod
samen de redactie over Het Grote
Tot slot is er een reeks kunstwerken uit de rijkscollectie over
Boerderijen Boek.
boerderijen in dit boek opgenomen.Verschillende auteurs belichten
Het Grote Jaren 50 Boek
bouwhistorische, historisch-landschappelijke en archeologische
Paul Brood, René Kok en
aspecten van het agrarisch erfgoed. Het Grote Boerderijen Boek is
Erik Somers
een prachtig fotoboek en een must voor iedereen die iets met
in samenwerking met het
boerderijen heeft.
Nationaal Archief
specialist landelijke bouwkunst.
www.wbooks.com
in h o u d
Woord vooraf
4
Inleiding
6
1
onder z oe k en bronnen
2
c on s t r u c t ie s en m a t eri a l en
3
boer
4
de noorde l ij k e h u i s g roe p
5
de h a l l e h u i s g roe p
boerderijen
6
de z u id w e s t
-
7
de z u id
8
m oderne boerderijen
9
de boer en z ijn w er k
o p
h e t
-
30
s p oor
46
en
70
l a n g g e v e l
106
neder l a nd s e boerderijen
l i m b u r g s e
boerderijen
1 3 boer z oe k t k u n s t
212 240
274
h e t l e v en o p de boerderij
1 2 de boerderijdieren
256
1 0 de boerin en h a a r w er k 11
10
300
316 334 348
Bijlage: De boer op
380
Colofon
384
K l e u r r ij k k l om p e n r e k i n S ta p hor s t jaartal onbekend rce - fotograaf onbekend
w oord
v oor a f
Ruim tachtig procent van de Nederlandse bevolking leeft in ste-
Ondertussen houdt de monumentale boerderij stand. Van tijd tot
den, maar de belangstelling voor de historische boerderij en het
tijd zijn er ingrepen nodig voor nieuwe bedrijvigheid. Zolang deze
boerenleven is onverminderd groot. Een tv-programma als Boer
het wezen van de boerderij geen geweld aandoen is hiervoor ook
zoekt vrouw is ongekend populair. Kamperen op de boerderij
ruimte. Maar het vereist zorgvuldigheid en kennis van zaken om
trekt recreanten van alle leeftijden aan. Hoe laat zich dat verkla-
de cultuurhistorische waarde van gebouwen, erf en omgeving
ren? Oude boerderijen hebben een eigen schoonheid, al kunnen
duurzaam te beschermen. De Rijksdienst voor het Cultureel Erf-
ze onderling sterk verschillen per landstreek en ouderdom. Het
goed zet zich in voor dit behoud, geeft voorlichting en advies, en
zijn huizen en bedrijven tegelijk, plaatsen die zijn omgeven met
stelt kennis en informatie beschikbaar. We willen het agrarisch
een eigen leef- en werkcultuur. Een cultuur die sterk verschilt
erfgoed genietbaar maken voor bewoners, bezoekers, scholieren
van het stadse leven dat miljoenen landgenoten dagelijks leiden.
en passanten. En u als lezer een blik gunnen in de fascinerende
Oude boerderijen, vaak omgeven door moderne bedrijfsgebou-
landbouwgeschiedenis van ons land. Ik nodig u daarom graag uit
wen en installaties, ingebed in groensingels en uitgedost met
om met ons de boer op te gaan!
weelderige bloementuinen, staan symbool voor waarden die er kennelijk steeds meer toe doen: bestendigheid, aardsheid, ijver en oorspronkelijkheid. Voor aanpassingsvermogen zonder ver-
De minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,
lies van eigenheid. En voor lokale kracht in een globaliserende wereld. Deze monumenten van ons agrarische verleden spreken daarom zeer tot onze verbeelding. Maar sinds een halve eeuw verkeert de historische boerderij in
Dr. Jet Bussemaker
een spanningsveld. De wereldwijde voedselmarkt en agrarische productiewijzen ontwikkelden zich steeds verder. Wetten en regelingen zijn uitgebreid om agrarische, ruimtelijke, ecologische en recreatieve belangen te dienen. En veel boerenbedrijven zijn bedrijfseconomisch een afwijkende route ingeslagen. Konden de boer en boerin met hun gezin in vroeger tijden rondkomen van een middelgroot gemengd bedrijf met veeteelt en akkerbouw, tegenwoordig ligt dit anders. Met veel ondernemingszin worden daarom alternatieve inkomstenbronnen aangeboord. Zo worden nieuwe producten geteeld en zien we de boer terug als winkelier van streekproducten, beheerder van een kleine camping, opzichter van een natuurgebied en ook als producent van duurzame energie.
Si n t n ic ol a a s g a 2003 Paardenstal rce – theo baart
h e t g r ot e b o e r d e r i j e n b o e k
wo or d vo or a f
5
Prent van Marum In de 17de en 18de eeuw werden talloze prenten gemaakt van het
geven tot het kerkterrein, maar het is ook goed mogelijk dat de
Nederlandse landschap en de gebouwen daarin. Vooral kerken en
poort in werkelijkheid toegang gaf tot het terrein waar de stinze
kastelen werden op grote schaal vastgelegd. In zekere zin waren
boerderij stond. Dat zien we wel vaker bij boerderijen met een
tekenaars als Jacobus Stellingwerff (1667-1727) en Cornelis Pronk
adellijk verleden. Op de plek waar de boerderij verwacht kan
(1691-1759) de ‘fotografen’ van hun tijd.
worden, staat op de prent inderdaad een opstal die als boerderij
Stellingwerff was eigenlijk goudsmid van beroep. Hij werd op late-
geïnterpreteerd kan worden. We zien nog net een stenen tuit-
re leeftijd tekenaar en kopiist, die in opdracht tekeningen maakte.
gevel van een naar schatting eenlaags gebouw met schoorsteen
Oudheidkundigen Matheus Brouërius van Nidek (1641-1682) en
boven het kreupelhout uitsteken. De stins zelf was dan wel afge-
Andries Schoemaker (1660-1735) leverden Stellingwerff schetsen
broken, maar het lijkt erop dat de bijbehorende boerderij of een
aan en daar maakte hij zijn prenten naar. Die schetsen zullen niet
opvolger daarvan in de 17de eeuw nog bestond.
altijd even betrouwbaar zijn geweest, want de tekeningen van Stellingwerf wijken geregeld behoorlijk af van de werkelijkheid. Reden om er in onderzoek voorzichtig mee om te springen.
M a ru m omstreeks 1700
Niettemin kunnen Stellingwerffs prenten interessante informa-
Groninger Archieven
tie bevatten. Dat blijkt wel uit een prent van de kerk van Marum. Onlangs is er op het terrein ten westen van de Marumer kerk
Een kloosterboerderij
archeologisch booronderzoek gedaan, aangezien er aanwijzin-
Op deze afbeelding van het terrein van het voormalige Kartuizer
gen waren dat het hier een stins zou hebben gestaan. Op het ter-
klooster Nieuwlicht bij Utrecht stond binnen een ommuring rond
rein ligt namelijk een circa drie meter hoge bult met daarnaast
1840 een grote herenboerderij met bijgebouwen en hooibergen.
een licht bollend terrein. Daarmee lijkt het sterk op Coutum in
De plaat werd vervaardigd door Nicolaas van der Monde (1799-
Friesland, dat eerder al aan de orde is geweest. Het booronder-
1848), boekverkoper en uitgever te Utrecht, maar ook fervent
zoek wees uit dat het hier inderdaad om een stinzeterrein gaat,
amateur-historicus. Van der Monde geeft het complex in vogel-
waarbij een bakstenen toren op de bult heeft gestaan en op het
vlucht weer, zodat er goed overzicht is op de diverse gebouwen.
bollende terrein daarnaast de boerderij. De stins is waarschijnlijk
Meest in het oog springend is de grote herenboerenwoning op
al in de 14de eeuw afgebroken, maar van de boerderij weten we
de voorgrond, met daarachter schuren en stallen, hooibergen en
verder niets, behalve dat hij er ooit gestaan moet hebben.
diverse andere bijgebouwen. Rechts daarvan, onderdeel uitma-
Op de prent van Stellingwerff lijkt het poortgebouw toegang te
kend van de ommuring, een poortgebouw.
22
on der z oek e n b ron n e n
h e t g r ot e b o e r d e r i j e n b o e k
Klooster Nieuwlicht werd in 1392 gesticht, maar in de woelige jaren van de Reformatie opgeheven en successievelijk afgebro-
K l o o s t e r b oe r de r ij 19de ee u w
ken. Wat overbleef was de hofstede van waaruit de landerijen
N. van der Monde, Overzicht van het terrein van het Kartuizer
van het voormalige klooster werden geëxploiteerd.
klooster Nieuwlicht te Utrecht.
De plaat laat goed zien hoe de omgeving in de loop der jaren kan
Utrechts Archief
veranderen. Lag in de tijd van Van der Monde de hofstede nog in het open land, in 1906 kocht de gemeente Utrecht de hofstede op om op de landerijen de nieuwe wijk Ondiep aan te leggen. Zowel
K l o o s t e r b oe r der ij b ij h e t vo or m a l ige k l o o s t er
de boerderij als het poortgebouw zijn ondanks alles in gewijzigde
N ie u w l ic h t t e U t r ec h t 2012
staat gespaard gebleven. Ze vormen nu een markante enclave in
erfgoedfoto.nl
de stad. Als men thans bij deze gebouwen staat is de situatie zoals Van der Monde hem zag nauwelijks voor te stellen.
h e t g r ot e b o e r d e r i j e n b o e k
on der z oek e n b ron n e n
23
100
de no or del ij k e h u isgroep
h e t g r ot e b o e r d e r i j e n b o e k
B oe r de r i j i n B l ok k e r 1948 Boerderij De Barmhartige Sama-
B oe r de r ij i n V e n h u i z e n 1921 De vierkantconstructie van de
ritaan, een rijk uitgevoerde stolp, werd in 1659 gebouwd in op-
stolpboerderijen zorgt voor een piramidevormig dak. Bij grote
dracht van een koopman uit Hoorn. Hij bewoonde de boerderij
welvarende bedrijven bestond de constructie soms uit twee vier-
niet zelf, maar verbleef af en toe in de ‘heerschapskamer’ aan
kanten naast elkaar. Dit is zichtbaar aan de nok die niet in een
de voorzijde. De voordeur diende alleen voor bijzondere gelegen
punt loopt, maar een lange nok heeft. De boerderij op de foto is
heden, zoals huwelijk en overlijden. De woonvertrekken bevon-
zo’n welvarend bedrijf. De bedrijfsvoering was geheel op de kaas
den zich achter het grote schuifvenster en aan de linkerzijgevel.
makerij gericht. De foto dateert uit 1921. De boerderij is later door
Het smalle raampje behoort bij een klein vertrek boven de kaas-
brand verwoest.
kelder. Kenmerkend voor de boerderijen in West-Friesland zijn
RCE – Klaas Uilkema
de deeldeuren aan de openbare weg. De boer moest over de weg om zijn landerijen te bereiken. SHBO – S.J. Bouma
Du i n b oe r de r i j b i j S c ho or l jaartal onbekend Ook op de schrale Noord-Hollandse duingronden vestigden zich boeren, die er een gemengd bedrijf voerden. De grotere boerderijen waren vrijwel alle stolpen, zoals dit bijzondere voorbeeld op de oude zandafgraving aan het Hargergat. Opvallend zijn de lange nok, die wijst op een grote tasruimte en mogelijk een ‘dubbel vierkant’ bevat. Zoals de schoorsteen aangeeft ligt het woongedeelte aan deze zijde. Daar bevinden zich ook de grote dwarsdeuren. Achter de lage wanden liggen de stallen. Het gedeelte onder het aparte zadeldak met de houten topgevel en staldeur is een typische combinatie van stal en zomerhuis. RCE
h e t g r ot e b o e r d e r i j e n b o e k
de no or del ij k e h u isgroep
101
Pac h t b oer der ij i n Medd o jaartal onbekend Winterswijk heeft
B oe r de r ij i n Z el h e m 1978 Gelderland ten oosten van de IJssel
vier havezathen gekend. Eén van de havezathen was De Buurse
is te onderscheiden in het westelijk rivierkleigebied en de oos-
in het buurtschap Meddo. De eigenaren van De Buurse bezaten
telijke zandgronden. De boerderijen volgen deze verdeling. Dit
naast bossen en landerijen ook pachtboerderijen, waarvan het
voorbeeld uit de omgeving van Zelhem ligt op de overgang van
Thijshuis er een is geweest. In tegenstelling tot de meeste Gel-
beide gebieden, waarbij de kenmerken van het westelijk deel
derse boerderijen is deze boerderij voorzien van een laag dak met
overheersen. Het dak heeft een wolfeind aan de voorzijde. De op-
terugliggende deuren.
zet is elementair met alle functies onder één dak.
RCE – SHBO
Op de foto linksmidden is de spoelkeuken met kelder te zien. In de kelder staan de wekflessen voor het inmaken van groente en fruit. De rechter foto toont de brandmuur waar zich de bedsteden bevinden. De vloer is bedekte met plavuizen, die direct op het zand werden gelegd. De foto linksonder toont dezelfde ruimte richting voorgevel. Slapen en wonen gebeurde in dezelfde ruimte. RCE – A.J. van der Wal
144
de h a l l eh u isgroep e n l a ng ge v el b oer der ij e n
h e t g r ot e b o e r d e r i j e n b o e k
B oer der ij e n i n U r mon d 1918 Een foto maken was vroeger een
B oe r de r i j i n E t z e n r a de 1965 In de rechter topgevel is het
bijzondere activiteit. Een groot statief, daarop een grote kist, de
jaartal 1712 genoteerd. Dit jaartal zal op de bouw van de boer-
fotograaf erachter onder een zwart doek. Tijd genoeg om de bu-
derij duiden. Het in de sluitsteen boven de poort opgenomen
ren te waarschuwen. We zijn in de Grotestraat van Urmond, ge-
jaartal 1715 heeft vermoedelijk betrekking op de voltooiing er-
legen aan de Ur, een beek die hier in de Maas uitmondt. Er is nog
van. De boerderij is opgetrokken met de voor Limburg karakte-
een klein stuk van de Ur te zien. Door de aanleg van het Juliana-
ristieke bruin gekleurde veldbrandstenen. Deze stenen zijn groot
kanaal is er geen sprake meer van een actieve beek. Een deel van
en enigszins onregelmatig van vorm. Strak en zorgvuldig uit
het stadje is nog zo mooi dat het is aangewezen als beschermd
gevoerd metselwerk komt in Limburg vrij weinig voor. Ook in het
stads- en dorpsgezicht. Het heeft veel te lijden gehad van verzak-
baksteengebruik wijkt Limburg af ten opzichte van de rest van
kingen die veroorzaakt zijn door instortende mijngangen. Op de
Nederland. De grote op kloostermoppen lijkende bakstenen wer-
achtergrond de hervormde kerk uit 1685 en daarnaast een fraai
den nog tot ver in de 19de eeuw toegepast. Dit in tegenstelling
gebouw met trapgevel. De kerk staat op een terp en is geheel
tot het westen van Nederland, waar reeds omstreeks 1400 stenen
door een muur omgeven. Aan de dubbele deuren en inrijpoorten
werden toegepast met een formaat dat te vergelijken is met het
in de gevels zijn de stadboerderijen te herkennen. De mestvaalt
thans toegepaste waalformaat.
in de stad was toen ook nog de normaalste zaak van de wereld.
RCE – G.Th. Delemarre
[AH] RCE – C. Steenbergh
h e t g r ot e b o e r d e r i j e n b o e k
de z u id -l imbu rg se b oer der ij e n
249
k n e c h t e n e n t r e k pa a r de n jaartal onbekend De arbeidsverhoudingen op de boerderij waren helder. Meiden en knechten hoorden tot de hulpkrachten die boeren en boerinnen inzetten. Ze hadden duidelijke taken. Knechten waren vooral bezig met het bewerken van het land. Op de foto halen de knechten de paarden van Erve Brunink in Twekkelo tevoorschijn. De boer, boerin en meid kijken toe. Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers
342
de b oer der ij dier e n
h e t g r ot e b o e r d e r i j e n b o e k
KOEB OR S T EL 2011 Bij moderne stallen kan een bezoeker een
L IGB OX S TA L OF L O OP S TA L 2011 Beweging is voor koeien belang-
zoge足noemde koeborstel tegenkomen. Deze massageborstel gaat
rijk, zowel voor hun gezondheid als voor de melkproductie. In
van足zelf roteren als er een dier tegenaan gaat staan. De borstel
tegenstelling tot de ouderwetse grupstallen waar koeien het hele
helpt tegen jeuk en verwijdert ingedroogde mest, huidschilfers
winter足seizoen op hun plek staan, kunnen koeien in ligboxen足
en eventuele parasieten. Vele dieren zijn dol op deze massagero-
stallen gaan en staan waar ze willen. De mest die zij produceren
bot. Sommige kwijlen zelfs van genoegen als ze onder de borstel
valt via een rooster in een kelderruimte onder de stalruimte. De
staan. De foto is gemaakt op een biologische boerderij in Afferden.
dieren liggen op een soort watermatrassen waarop stro of zaag-
Marcel van den Bergh
sel is gespreid. In een aparte melkstal worden zij gemolken. Het grote voordeel van ligboxstallen is de kostenbesparing, zowel in arbeid als in geld, die het oplevert. Pas vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw zijn ligboxstallen in zwang. De ligboxenstal op de foto staat in Blijham. Marcel van den Bergh
h e t g r ot e b o e r d e r i j e n b o e k
de b oer der ij dier e n
343
N ie u w e r k er k a a n de n IJ s sel 2004 380
bij l age: de b oer op
h e t g r ot e b o e r d e r i j e n b o e k
rce – G.J. Dukker