Kennemerland 40 45 bladerpdf

40 45

40 45

40 45

­regio Zuid-Kennemerland, bij Haarlem. Maar zo rustig is het er niet g ­ eweest.

De mobilisatie in 1939, en zelfs al de voormobilisatie in 1938, toonden aan dat de regio van belang was. Er lagen immers strategische objecten zoals de lucht­haven Schiphol en de havens van IJmuiden. Geen wonder dat in mei 1940 dit de doelen waren die gebombardeerd werden door de invallende Duitsers. L ­ ater bestookten ook de Geallieerden deze doelen, inclusief de

Kennemerland

Je zou denken dat er in de oorlogsjaren 1940-1945 weinig gebeurde in de

Kennemerland

Kennemerland 40-45 vertelt het verhaal van een gebied in oorlogstijd

zware industrie zoals de Hoogovens. De maatregelen van de bezetter werden te verlaten. Hongerend keek men uit naar de bevrijding. Op 8 mei 1945 zijn de Canadezen eindelijk gearriveerd, en kan het gewone leven weer aanvangen. Al deze ontwikkelingen en nog enkele meer worden in Kennemer­land 40-45 uitgebreid in beeld gebracht.

Dr. Arjen V.A.J. Bosman (Haarlem, 1963) is archeoloog,

arjen v . a . j bosman

steeds ­strenger. De bewoners langs de kust werden gedwongen hun huizen

gespecialiseerd in de Vroeg-Romeinse tijd van Noordwest Europa. Hij promoveerde op onderzoek naar het oudste Romeinse fort van Velsen (nh). Een onderwerp waar hij regelmatig over publiceerde. Daarnaast heeft hij van jongs af een fascinatie voor militaire historie van de twintigste eeuw. Met name het Nederlands leger in de periode tussen 1914 en 1940 heeft zijn warme belang­ stelling. De fascinatie voor beide vakgebieden gaat zo ver dat hij sinds 2013 Military Legacy runt, een eigen bedrijf waarin archeologie en modern oorlogserfgoed gecombineerd worden.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

arjen v . a . j . bosman in samenwerking met het noord-hollands archief

www.wbooks.com

vv

i n h o u d

3

Inleiding

de aanloop

de meidagen

4

bezetters bepalen

26

actie of berusting

36

hongeren naar bevrijding

2

70

104

Illustratieverantwoording

127

Colofon

128

40

Inhoud 45 Kennemerland

i n l e i d i n g Meters aan volle boekenkastplanken zijn er inmiddels geschreven over de periode die we kennen als De Tweede Wereldoorlog.

Een periode die zo belangrijk is dat we er nog steeds aan refereren als een weegschaal voor wat goed is en wat fout. De boeken op die planken gaan veelal over de grote lijn, de gebeurtenissen op grote schaal, uitgevoerd door belangrijke mensen, meestal mannen. Het zal duidelijk zijn dat hiermee nooit een complete geschiedenis geschreven kan worden. Want waar is het verhaal van de ‘gewone’ man, diens vrouw en hun kinderen? Er is een medium waarmee het verhaal van de mensen over wie zelden een boek geschreven wordt, wel tot uiting komt. Dat is fotografie. Zo lang foto’s niet geënsceneerd zijn, is het vaak mogelijk om heel dicht op de huid van mensen te komen. Zelfs in een periode waarin er een censuur heerst op het vastleggen van het dagelijks leven. Iets wat zeker geldt voor de periode tussen 1939 en 1945. Tot de algemene mobilisatie waren we als natie zeer open. Persfotografie was er volop. Wie het zich kon veroorloven om een camera en filmrolletjes aan te schaffen, kon zijn gang gaan. Aan het maken van plaatjes werd nauwelijks een strobreed in de weg gelegd. Dat veranderde pas rond 1 september 1939. Het neutrale Nederland ging mee in de vaart der volkeren om ons heen en was ook genoodzaakt te mobiliseren. Vanaf dan worden stellingen ingericht die geheim verklaard worden.

Foto’s en films hiervan konden alleen onder toezicht worden gemaakt. Na de Duitse inval en bezetting bleef dit gehandhaafd, maar niet altijd even zwaar gecontroleerd. Nederland werd pas echt weer vrijelijk gefotografeerd met het binnenkomen van de bevrijders. Heel veel mensen hadden speciaal voor die gelegenheid hun fotorolletjes bewaard. Maar betekent dat er dan helemaal niets was? Nee, onder het toezicht van de censuur is er wel degelijk gefotografeerd. Maar daarnaast zijn er ook clandestiene opnames. Hierbij kunnen we ook de foto’s rekenen die Duitse militairen van zichzelf (lieten) maken, in hun stellingen en achter hun wapens. Officieel mocht dit niet, maar het was toch leuk voor in het album en voor later. Dat later geldt misschien onbedoeld natuurlijk ook voor ons nu. Deze foto’s geven immers zo een beeld van hoe het toen was. Wat echter wel ontbreekt zijn opnames van de acties van het verzet. Hooguit zijn de gevolgen gefotografeerd, of is na de bevrijding in mei 1945 trots voor de camera geposeerd. Op het moment dat het eindelijk veilig was om openlijk naar buiten te treden.

Je zou denken dat de oorlog van 1940-1945 voorbij is gegaan aan de regio Zuid-Kennemerland in het rustige westen. Maar zo rustig is het er niet geweest. De mobilisatie in 1939, en zelfs al de voormobilisatie in 1938 laten zien dat de regio van belang is. Er liggen immers strategische objecten zoals de luchthaven Schiphol en de havens van IJmuiden, beide met de toegang tot de hoofdstad Amsterdam. Geen wonder dat in mei 1940 juist dit de doelen zijn die gebombardeerd worden door de invallende Duitsers. Later zullen de Geallieerden deze doelen, inclusief de zware industrie zoals de Hoogovens, ook blijven aanvallen.

De regio lijdt onder de bezetting. De maatregelen worden allengs strenger, het kustgebied is zelfs verboden terrein door de aanleg van de Atlantikwall. De dreiging tot het opblazen van de sluizen van IJmuiden doet een groot deel van de bevolking van de IJmond vluchten naar de hoge en droge duinen. Ooggetuigen melden een wonderlijke mix van op de vlucht meegenomen zaken zoals zakken met schoenen en een kanariepietje in een kooi.

Op de derde dag na de capitulatie in mei 1945 komen de eerste Canadezen binnen rijden. Het herstel van het gewone leven kan dan eindelijk beginnen.

Al deze fasen van de oorlog zijn in foto’s vastgelegd. Op heel veel foto’s staan de inwoners van het zuidelijke deel van Kennemerland. Het zijn inwoners van de gemeenten (en afzonderlijke plaatsen): Beverwijk (Beverwijk, Wijk aan Zee); Velsen (Velsen-Noord, Velsen-Zuid, Oud-Velsen, IJmuiden, Driehuis, Santpoort-Noord, Santpoort-Zuid, Velserbroek); Bloemendaal (Bloemendaal, Over­veen, Aerdenhout, Bentvelt [oostelijke deel], Vogelenzang, Bennebroek); Haarlem (Haarlem, Schoten, Spaarndam); Haarlemmerliede en Spaarnwoude (Haarlemmerliede, Halfweg, Pennings­veer, Spaarndam-Oost, Spaarnwoude, Zuidschalkwijk); Haarlemmermeer (Hoofddorp, Nieuw-Vennep, Badhoevedorp, Zwanenburg, Vijfhuizen, Rijsenhout, Lisserbroek, Zwaanshoek, Abbenes, Cruquius, Beinsdorp, Lijnden, Aalsmeerderbrug, Buiten­kaag, Weteringbrug, Burgerveen, Oude Meer, Boesinghe­ liede, Rozenburg, Leimuiderbrug, Schiphol); Heemstede (Heem­ stede) en tenslotte Zandvoort (Zandvoort, Bentvelt [westelijke deel]).

Er is zo veel mogelijk een chronologische volgorde van de oorlogsjaren aangehouden. De hiervoor genoemde plaatsen zijn veel mogelijk evenredig verdeeld over de hoofdstukken. Het is gebleken dat van sommige plaatsen veel meer foto’s zijn dan van andere. Dat had natuurlijk allemaal met de aanwezigheid van camera’s te maken. Zo zijn er bijvoorbeeld van de stad Haarlem, met diverse persbureaus zoals Spaarnestad en het provinciale bestuur, zeer veel foto’s en van het dorp Santpoort-Noord vele malen minder. Maar er zijn gelukkig voldoende foto’s om het beeld te schetsen van het leven in de regio. Een foto genomen in 1943 in Driehuis kan vergelijkbaar zijn met situaties in Overveen, Wijk aan Zee of Cruquius.

Bij de selectie van de foto’s is steeds zo veel mogelijk gezocht naar mensen. Er zijn hierop maar enkele uitzonderingen. Dan zijn het beelden van objecten die het leven van de mensen ­danig hebben beïnvloed. Want uiteindelijk is dat het doel van dit boek: een beeld van het leven in Zuid-Kennemerland in de ­periode 1940-1945.

Arjen Bosman

40

Inleiding 45 Kennemerland

3

Afscheid voor onbekende tijd Vlak voor het Haarlemse station nemen opgeroepen militairen van alle rangen en standen afscheid van hun geliefden. Ze komen lopend, met de fiets of zoals de officier rechts met de auto. Een agent zorgt voor de onbelemmerde doorstroom. De mannen gaan bepakt en bezakt naar hun mobilisatiebestemmingen. Geen van hen zal een idee hebben hoe lang ze van huis zullen zijn. Misschien wel jaren, zoals tijdens de laatste mobilisatie.

12

40

De aanloop 45 Kennemerland

Bewakende burgers De burgemeester van Haarlem, dr. J.E. baron de Vos van Steenwijk, geeft bij aanvang van de mobilisatie de leden van de Burgerwacht specifieke instructies voor het be­ waken van belangrijke gebouwen. Ze melden zich in de Koudenhoornkazerne, waar ze ook hun wapens in ontvangst nemen. Deze vrijwilligers ontlasten met hun werk de politie en de krijgsmacht. Op de foto hierboven staat de motorbrigade van de Haarlemse Burgerwacht. Ze dragen een privé aangeschaft uniform van donkere stof. Interessant zijn de helmen. Dit zijn in twee gevallen in 1915 van Frankrijk overgenomen helmen die kort bij de Landmacht werden getest. Deze Casque Adrian bleek niet naar onze normen te voldoen en werd afgekeurd. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat die helmen zomaar weggegooid zouden worden. Ze konden immers nog prima dienen bij hulporganisaties zoals de Burgerwacht en de Luchtbeschermingsdienst. De man midden boven draagt een Duitse M16 helm, een model waar er na de Duitse nederlaag in 1918 talloze exemplaren niet meer nodig waren. Ze werden voor een ‘prikkie’ bij de Oosterburen opgekocht. Ongeacht het model werden alle helmen overgeschilderd in een zwarte, groene of grijze kleur, en soms ook voorzien van het gemeentewapen.

40

De aanloop 45 Kennemerland

13

40 45

Bezetters bepalen De regio die in dit boek beschreven wordt, ligt in het van oudsher rijke ­westen van het land. Het is het centrum van Noord-Holland, ook al ligt het geografisch gezien aan de zuidrand van die provincie. Het is de regio waar de eerste spoorweg is aangelegd. Waar de plaats lag met de meeste s­ tations, en waar de tweede grote tunnel van Nederland moest gaan komen. Dat project ging na aanleg van de eerste bouwput vanwege de oorlogsomstandigheden even de ijskast in. Er ging overigens wel meer mis. Ook al was het een rijke regio. De klap van de crisis in de jaren ’30 werd hier zwaar gevoeld.

Juist omdat veel inwoners actief waren in de industrie en detailhandel, en minder in de agrarische sector, waren de aantallen werklozen hoog. Ook de visserij maakte zware tijden door. Dit alles was van invloed op de politieke voorkeuren van de inwoners.

Alle wegen leiden naar Berlijn Onder de ANWB wegwijzer op de Grote Markt van Haarlem staat ergens in de zomer van 1940 een groep Duitse militairen.

Op de achtergrond de gevel van restaurant Brinkmann. Het gebied ten zuiden van het Noordzeekanaal (met uitzondering van Amsterdam) wordt na de Duitse herindeling onderdeel van de Wehrmacht Kommandantur W.K. Haarlem. Tevens wordt hier een Feldkomman­dantur gevestigd. Eerst de F.K. 602, later herdoopt tot F.K. 503. Het staat onder leiding van de Oberst-leutnant Michaelis von Uckermann. Hij neemt samen met Ortskommandant Major Freude bezit van het nog altijd bestaande restaurant Brinkmann aan de Grote Markt. Een ideale plaats voor hun hoofdkwartier. Opvallend is dat de gemeente moet bijdragen aan de inrichting van dit gevorderde pand. De Kriegsmarine neemt op een vergelijkbare manier bezit van IJmuiden.

De Duitsers stromen op 16 mei 1940 de regio binnen en gaan het straatbeeld en leven bepalen. De Waffen ss staat op de Grote Markt in Haarlem.

Het betreffen eenheden van de Leibstandarte Der Führer die eerder over de Grebbe­berg heen is gewalst. Deze eenheid krijgt samen met de via NoordBrabant en de Moerdijkbrug opgestoomde 9e Panzer Divisie opdracht om een promotie zegetocht te maken door de grote steden van West Nederland, om uiteindelijk in Amsterdam te belanden. Hen is slechts een korte adempauze gegund omdat ze al snel weer zullen worden ingezet aan het Belgische en Noord-Franse front. Het binnentrekken van bijvoorbeeld Haarlem trekt wel enig bekijks. Maar één van de Duitse commandanten noteert nuchter dat ‘die Bevölkerung im allgemeinen teilnahmslos an manchen Orten freundlich’ was. De Kennemers blijven vriendelijk, maar overdreven vrolijk zijn ze niet, zou je hierin kunnen lezen. De enige vrolijke mensen waren wellicht de ­zojuist vanuit hun internering bevrijde nsb-ers en Volksduitsers.

40

Bezetters bepalen 45 Kennemerland

37

Spuitgasten Diverse leden van de Jeugdstorm, de jeugdafdeling van de NSB, helpen mee bij het ­ruimen van het puin na een Britse luchtaanval op Haarlem. Het doelwit was het spoor, maar in plaats daarvan werd de woonwijk de Amsterdamse Buurt geraakt. Saillant ­detail bij deze foto is dat een leraar die avond in zijn dagboek het volgende schreef: “Een lid van de vrijwillige brandweer bevestigde mij de geruchten die van mond tot mond gingen over wangedrag der WA-leden en leden van de Jeugdstorm op het terrein van de ramp. Deze dilettanten hadden daar rondgesprongen en stoerheden bedreven – die ter wille van de propaganda zelfs verfilmd waren – terwijl de deskundige blussers op de achtergrond gehouden werden.

48

40

Bezetters bepalen 45 Kennemerland

Commentaar Opnieuw was Haarlem het doelwit, nu de werkplaatsen van de Nederlandse Spoorwegen. No. 487 Squadron van de Britse Royal Air Force was in de late middag van 16 april 1943 met Lockheed Ventura bommenwerpers uitgerukt. Ook hierbij waren er afzwaaiers die op en tussen de huizen belandden. Maar liefst 85 doden, 60 zwaar- en 100 lichtgewonden waren er te betreuren. Ook hier werd de propagandawaarde ingezien en een radioverslaggever interviewde de mensen over deze schanddaad van de Geallieerden. De nuchtere Haarlemmers hielpen de journalist herinneren aan wat in Rotter­dam gebeurd was in mei 1940.

40

Bezetters bepalen 45 Kennemerland

49

Bouwvakkers van het Rijk Voor de werkzaamheden worden gedwongen arbeiders gebruikt. Er werden onder andere Poolse krijgsgevangen ingezet.

Op deze foto staan een aantal manschappen van Organization Todt, de bouwers voor de Duitse krijgsmacht. Ze zitten hier voor hun onderkomen in de Bronsteeschool aan de Overboslaan 26 in Heemstede. Ook waren ze in Zandvoort en IJmuiden gelegerd.

54

40

Bezetters bepalen 45 Kennemerland

Britse bommen De bouwwerkzaamheden van de Duitsers blijven niet onopgemerkt. Op 13 februari 1943 vindt er één van de vele luchtaanvallen op IJmuiden plaats. Hier vliegt een Lockheed Ventura­ bommenwerper van de Royal Air Force boven de sluizen in het Noordzeekanaal. Rechts ligt IJmuiden, en aan de overkant de Hoogovens. Het doel van die dag is het sluizencomplex. Zoals echter op een andere foto, ook gemaakt tijdens dezelfde raid, te zien is, zijn ook bommen op het Hoogovensterrein gevallen. De rookwolken markeren de inslagen van de bommen. Dergelijke bombardementen waren niet alleen voor de militairen gevaarlijk. De burgerbevolking van IJmuiden en Wijk aan Zee liep hier evenveel gevaar. En dan denken we nog niet eens aan de mogelijkheid dat de sluizen compleet vernield zouden worden, waarmee het water van de Noordzee tot aan Amsterdam vrij spel zou kunnen krijgen.

In blijde afwachting Als de eerste berichten van de capitulatie van de Duitsers algemeen bekend raken, worden uit alle kasten en andere bergplaatsen de zorgvuldig bewaarde vlaggen tevoorschijn gehaald.

Hier hangen vlaggen van diverse Geallieerden naast de Nederlandse driekleur in de Grote Houtstraat in Haarlem. Mensen verdringen zich op straat in afwachting van de binnenkomst van de bevrijders.

Canadezen op de Grote Markt Canadese militairen op een Sherman flailtank rijden langs het beeld van Laurens Jansz. Coster op de Grote Markt. Hier heeft de Haarlemse bevolking zich verzameld om de bevrijders te verwelkomen. Er zijn beduidend meer mensen op de been dan bij de intocht van de Duitsers bijna vijf jaar eerder. Dit type tank werd gebruikt om door een mijnenveld een begaanbaar pad te maken. De ronde buis voor op de tank was verbonden met de tracks en kon apart in beweging worden gezet. Hierbij ging de

108

40

Hongeren naar bevrijding 45 Kennemerland

buis draaien en daarmee de hieraan gemonteerde kettingen en verzwaarde kogels. Deze slaan vervolgens als een dorsvlegel (in het Engels een ‘flail’) achter elkaar hard op de grond. De bedoeling was zo om landmijnen tot ontploffing te brengen.

Pech onderweg Een intocht met pech gaat uiteraard niet. Hier zijn een aantal jonge Haarlemmers die in het Kenaupark deze Canadese officier en zijn chauffeur aan het helpen met het vervangen van het achterwiel van hun Jeep. Ze hadden die dag al vaker stil gestaan.

Op 8 mei ging de colonne richting het westen via Amersfoort en Amsterdam. In Amsterdam kwamen ze geheel tot stilstand, door duizenden mensen die bloemen wilden geven, handen schudden en kussen. De trucks moesten zich langzaam een weg banen door de stad, terwijl de mensen toejuichten, van blijheid huilden en zwaaiden.

40

Hongeren naar bevrijding 45 Kennemerland

109

o o k

i n

40 45

40 45

40 45

nsb’ers, evacués en geallieerde bevrijders. Uiteraard pakten ook ‘gewone Groningers’ de camera om het gewone leven onder ongewone omstandigheden vast te leggen.

Het overgrote deel van de ruim 140 geselecteerde foto’s werd nooit eerder gepubliceerd. Ze zaten ruim zeventig jaar verborgen in particuliere fotoalbums of archieven. Samen met krantenberichten, dagboekfragmenten en persoonlijke herinneringen brengen ze de jaren 1940-1945 op ooghoogte in beeld.

Over vele plaatsen in Drenthe is een oorlogsgeschiedenis verschenen, maar

Groningen 40-45 werd samengesteld door

over de provincie als geheel ontbrak die. Met dit rijk geïllustreerde boek

Bettie Jongejan (Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen), Michael Hermse en

wordt in die leemte voorzien.

hij meerdere boeken over de stad en het

Harry Romijn (rhc Groninger Archieven)

eiland op zijn naam staan.

eiland op zijn naam staan.

martin Hillenga e . a .

Als freelance journalist heeft Wim van

Groningen

De foto’s in Groningen 40-45 vertellen het verhaal van stad en provincie

Groningen

was verhoudingsgewijs omvangrijk en de terreur daartegen buitengewoon

Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten

hij meerdere boeken over de stad en het

die zich verzetten tegen de Duitse overheersing, maar ook voor hen die zich in meerdere of mindere mate voegden naar de bezetter. Het verzet bruut. Diepe wonden zijn geslagen die nog altijd niet helemaal zijn geheeld.

over Dordrecht geschreven. Ook heeft

over Dordrecht geschreven. Ook heeft

hij meerdere boeken over de stad en het

waren er tal van werkkampen die stamden uit de vooroorlogse crisistijd en die door de bezetter voor diverse doeleinden werden gebruikt. Heel veel oorlog niet diep ingreep in het leven van alledag. Dat gold voor de mensen

Groningen in oorlogstijd. Ze werden onder andere gemaakt door persfotografen, onderduikers, verzetsmensen, Duitse soldaten, politieagenten,

nationale verzamelplaats waarvandaan meer dan 100.000 joden, roma

oorlogsschade heeft Drenthe niet geleden, maar dat betekent niet dat de

40 45

40 45

40 45

Groningen 40-45: oorlog op ooghoogte

Drenthe

heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten

eiland op zijn naam staan.

Drs. Ingrid D. Jacobs is Neerlandicus.

stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on­ toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de

Als freelance journalist heeft Wim van

Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft

Drenthe heeft een aparte plaats in de Nederlandse oorlogsgeschiedenis.

Dat heeft te maken met de aanwezigheid van het Kamp Westerbork als en sinti zijn afgevoerd naar de vernietigingskampen in Polen. Daarnaast

Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de

micHiel a gerding . w . gerding

Als freelance journalist heeft Wim van

troffen een desolate en verwoeste stad. Slechts 145 huizen waren zonder schade gebleven. ‘Het gras groeide hoog in de straten.’

weer op te pakken.

Drenthe 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog

Drenthe

heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,

40 45

40 45

40 45

Dordrecht

heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

cultuur? Na 17 september 1944 werd alles anders. De bevolking evacueerde, de stad was verlaten en werd systematisch leeggeroofd en geplunderd.

Arnhem kende in april 1945 geen feestelijke bevrijding. De geallieerden

Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel

wim Van wiJk

Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on­ toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de

mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de

buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven

MAARTEN VAN DOORN

weer op te pakken.

stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on­ toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de

Dordrecht

Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen, buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven

Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de

40 45

40 45

40 45

Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

Den Haag

Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de

Den Haag

Delft

weer op te pakken.

trudy van wees

Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen, buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven

40 45

40 45

40 45

Delft

het militaire vliegveld Deelen. Tussen al dat militair vertoon leefden de Arnhemmers in hun bezette stad. Wat was het lot van de Joodse Arnhemmers? Wat deed de bezetting met het dagelijks leven, met vervoer, sport,

ingrid d . jacobs

Arnhem herbergde gedurende de vijf oorlogsjaren een enorm aantal Duitse militairen en instellingen: het Dienstpostamt, de Deutsche Buchhandlung en

40 45 Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de

Sacrum gebracht worden. Operatie Market Garden had de bevrijding van Europa dichterbij moeten brengen, maar verwerd tot de Slag om Arnhem.

De oorlog duurde nog meer dan een half jaar langer.

Arnhem

September 1944: jonge Duitse militairen hebben een Engelse Jeep buitgemaakt; achterop zitten twee Engelse krijgsgevangenen die naar Musis

r e e k s

40 45

40 45

Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

Arnhem

Arnhem 40-45 is het verhaal van een stad in de Tweede Wereldoorlog

d e z e

en historicus Martin Hillenga.

Ze schrijft over cultuur en geschiedenis.

Dr. Michiel A.W. Gerding is sinds 1983

Gelderland en Arnhem vormen een

werkzaam als provinciaal historicus. Tal

zwaartepunt in haar werk en onderzoek.

van publicaties staan op zijn naam. In Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik

1985 verscheen van zijn hand een lesbrief Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici

verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs­, holocaust­ en genocidestudies.

verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs­, holocaust­ en genocidestudies.

Somers en René Kok, beiden als historici verbonden

over de oorlog in Drenthe die nog steeds

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici

verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs­, holocaust­ en genocidestudies.

aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en

hier en daar in het onderwijs wordt ge-

genocidestudies.

bruikt. Bijna dertig jaar later krijgt deze een opvolger met dit boek.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

ingrid d . jacobs

trudy van wees www.wbooks.com

micHiel a.w. gerding

wim Van wiJk

MAARTEN VAN DOORN www.wbooks.com

WWW.WBOOKS.COM

martin Hillenga e . a . www.wbooks.com

www.wbooks.com

vv o40-45-DenHaag-rug16mm-v1.indd 1

Ingrid D. Jacobs

binnen- en buitenland. De mooiste daar-

Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten

van, bekende maar ook diverse niet eerder

over Dordrecht geschreven. Ook heeft

de frontlinie tussen Duitse en Geallieerde troepen. Voor de tweede keer in de oorlog moest een deel van de inwoners evacueren. In december 1944 werd de Betuwe ten oosten van het Amsterdam-Rijnkanaal onder water gezet. De

toe. Die ging in de Hongerwinter haar tol eisen. In dezelfde barre periode werden 52.000 Rotterdamse mannen opgepakt en weggevoerd. En dit alles speelde zich af in een gehavende, onttakelde en volledig ontwrichte stad.

rend en soms ontroerend beeld van gewone mensen in ongewone omstandigheden.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historicus

verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

o40-45-NoordBrabant-rug19mm-DEF.indd 1

Leendert Plaisier, Gerk Koopmans

40 45

40 45 10 mei 1940. Zwollenaren kijken vol ongeloof naar de Duitse militairen die de stad inrijden. De stad is officieel bezet. Het optimisme dat het allemaal wel zal meevallen, slaat om in woede en frustratie als de bezetter zich steeds dwingend met alle aspecten van het bestaan bemoeit. Weerstand tegen de maatregelen van de bezetter, de deportatie van joden en de tewerkstelling van mannen leidt tot onderduiken, verzet en illegaliteit.

Dit boek belicht het leven in Zwolle tijdens de Tweede Wereldoorlog, aan de hand van vele bijzondere beelden uit de archieven van het Historisch Centrum Overijssel en van de Stichting Collectie Zwolle 40-45. De korte teksten geven inzicht in het leven van alledag en bieden veel achtergrond-

dagelijks leven, collaboratie en verzet. Veronica Frenks verzamelde tal-

informatie.

rijke foto’s uit collecties in binnen- en buitenland. De foto’s geven een indringend beeld van gewone mensen in ongewone omstandigheden.

Als freelance journalist heeft Wim van

.

Sil van Doornmalen

vv

J.L. van der Pauw (uitverkocht)

Jan Haverkate, Gerard Vaanholt, Adrie Roding

Zwolle

volking was voortdurend op de vlucht. Dat betekende voor de bevolking dat alles wat veilig en vertrouwd was, onder druk stond. Dit fotoboek geeft een beeld van de meidagen van 1940, het verloop van de bezettingsjaren,

Herman aarts | paUl Harmens

Slag om de Schelde de belangrijkste strijd in de bevrijding van Nederland.

Maar hoe verging het de Zeeuwen gedurende de vijf oorlogsjaren? De be-

Veronica Frenks

ad van liempt

het eerst bevrijd worden. Zo kon de aanvoer naar Antwerpen op gang komen en kon het leger van de geallieerden verder trekken. Na D-Day was de

heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

WWW.WBOOKS.COM

40 45

40 45

Zwolle

Zeeland

In Zeeland verliep de bezetting anders dan in de rest van Nederland. De Westerschelde was als toegangsweg tot grote delen van Europa strategisch

40 45

Zwolle 40-45 vertelt het verhaal van de stad in de Tweede Wereldoorlog

van groot belang. Om de Westerschelde in handen te krijgen, moest Zeeland

stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on­

Jan van Oudheusden

Hans Blom, Alphons Siebelt

Zeeland

Utrecht

Utrecht

Zeeland 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog

toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de

J . l . Van der paUw www.wbooks.com

12-08-2014 10:26:29

40 45

40 45

Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in

in samenwerking met s ta d s a r c H i e F r ot t e r da m

vv

vv

40 45

www.wbooks.com

WWW.WBOOKS.COM

WWW.WBOOKS.COM

sil Van doornmalen

JAN VAN OUDHEUSDEN

HANS BLOM | ALPHONS SIEBELT

leendert plaisier | gerk koopmans www.wbooks.com

weer op te pakken.

eiland op zijn naam staan.

verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs­, holocaust­ en genocidestudies.

geschiedenis van vijf bewogen jaren tussen de rivieren.

Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de

Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft hij meerdere boeken over de stad en het

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici

daarvan, waaronder onbekend materiaal, vertelt de

verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs­, holocaust­ en genocidestudies.

handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,

Als freelance journalist heeft Wim van

uit de rijke collecties van het Regionaal Archief Rivieren-

van Leeuwarden op hun naam staan.

buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven

toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

historische publicatie over Rotterdam in de

land, maar ook uit particuliere collecties en erfgoed-

Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel

Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on­

Wereldoorlog. Aan dit boek werd in 2008 de

periode 2006-2007.

instellingen in binnen- en buitenland. Een selectie

mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de

buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.

Dr. J.L. van der Pauw is historicus. Eerder publiceerde hij onder meer het omvang-

Historicus Sil van Doornmalen (1965) verzamelde foto’s

Verzetsmuseum Friesland) hebben tal

Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,

Mr. J. Dutilhprijs toegekend voor de beste

van publicaties over de geschiedenis

40 45

Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel

rijke standaardwerk Rotterdam in de Tweede

De wederopbouw werd er voortvarend aangepakt.

voor dit boek. Samen geven zij een fascine-

eiland op zijn naam staan.

groeide de repressie en begon de vervolging van joden en verzetsmensen.

Daarnaast werden veel mannen verplicht in Duitsland te werken; vrouwen en kinderen bleven alleen achter. De schaarste nam bovendien steeds meer

streek behoorde tot een van de zwaarst getroffen gebieden in Nederland.

gepubliceerde foto’s, werden geselecteerd

hij meerdere boeken over de stad en het

Vijf dagen slechts had de rampzalige oorlog in mei 1940 geduurd. Vijf lange jaren van Duitse bezetting volgden. Kort na de meidagen werden de bombardementen op de stad hervat – de oorlog ging dus gewoon door – en geleidelijk

40 45 Twente

(1949) verzamelde talrijke foto’s uit privéverzamelingen en openbare collecties in

Als freelance journalist heeft Wim van

en de arbeidsdienst riepen weerstand op. Bezetting werd onderdrukking.

De laatste acht maanden van de oorlog vormden de rivieren Maas en Waal

Rotterdam heeft het gedurende de oorlogsjaren zwaar te verduren gehad.

Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

Twente

Provinciaal historicus Jan van Oudheusden

Rotterdam 40-45 vertelt het verhaal van de stad in de Tweede Wereldoorlog.

Martin Hillenga e.a.

40 45

40 45

Rotterdam

optrad. De Duitsers brachten er soldaten en politie onder en de nsb manifesteerde zich daar nadrukkelijk. De met zachte hand begonnen bezetting werd allengs bruter. Maatregelen tegen joodse inwoners, gedwongen leveranties

40 45

J . l . Van der paUw

volking moest evacueren. Tijdens de oorlogsjaren waren de kleine steden Tiel, Culemborg en Zaltbommel de centra van waaruit de bezetter in het gebied

40 45

40 45

40 45

Rotterdam

1940 vonden gevechten plaats bij de Betuwestelling, in het verlengde van de Grebbeberg tussen Kesteren en Ochten. Alle spoor- en verkeersbruggen in de streek werden door Nederlandse militairen opgeblazen. Een deel van de be-

Michiel A.W. Gerding

Rivierenland

Het oorlogsgeweld trof de inwoners van het rivierengebied hard. In mei

is er aandacht voor de bezettingsjaren, de collaboratie, het verzet en de vervolging.

sil Van doornmalen

Leendert Plaisier (historisch publicist) en Gerk Koopmans (oud-directeur

toereikend bleek – en de overrompelende intocht van de Duitsers, tot de heimelijke overtochten per kano tussen bezet en bevrijd gebied.

Van de strijd in de meidagen en de aanloop daarnaar toe tot de stormachtig verlopen bevrijding in de herfst van 1944 en de maanden daarna, toen het Zuiden de overgang beleefde van vrijheid naar vrede. Maar ook

Rivierenland

1944. Een spectaculaire actie, die in de herinnering is blijven voortleven dankzij de film die erover is gemaakt: De Overval.

bevrijd werd van de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog. Bij die gelegenheid verschijnt dit bijzondere fotoboek, waarin voor het eerst een alomvattend beeld wordt gegeven van de oorlogsjaren in deze provincie.

Rivierenland 40-45 vertelt het verhaal van het westelijk Gelders rivierengebied in de Tweede Wereldoorlog

JAN VAN OUDHEUSDEN

Friese verzet. Hoogtepunt van het gezamenlijke Friese verzet was de bevrijding van 51 verzetsmensen uit de Leeuwarder gevangenis op 8 december

Zo’n 100 bijzondere en indrukwekkende beelden geven een beeld van de stad in oorlogstijd: van de voorbereiding op de oorlog – die volledig on­

Noord-Brabant

buiten het strijdgewoel, probeerden de Dordtenaren het dagelijks leven weer op te pakken.

Noord-Brabant

Driemaal kwamen de bommen niet op de basis terecht, maar in de stad.

Leeuwarden vervulde als hoofdstad van Friesland een centrale rol in het

Noord-Brabant herdenkt in 2014 dat het zeventig jaar geleden grotendeels

mogelijk in het regeringscentrum in Den Haag te komen. Zij wilden de Zwijndrechtse brug en de brug over het Hollandsch Diep onbeschadigd in handen krijgen. Vier dagen lang is er hevig gevochten in de stad. Intussen,

Wim van Wijk

40 45

40 45

Leiden

Dordrecht lag op de route die de Duitsers hadden uitgestippeld om zo snel

leendert plaisier | gerk koopmans

Leeuwarden was van militair strategische betekenis vanwege het Duitse militaire vliegveld, de Fliegerhorst. De vliegbasis is meerdere malen bestookt.

HANS BLOM | ALPHONS SIEBELT

veranderd. Meer dan vijfhonderd joodse Leeuwarders werden verjaagd en vermoord, de oude binnenstad was haar joodse hart kwijt.

40 45

40 45

40 45

Noord-Brabant 40-45 vertelt het verhaal van de provincie in de Tweede Wereldoorlog

Leiden

gelost Leeuwarden binnen. Zondag 15 april 1945 reden de Canadese bevrijders de Friese hoofdstad binnen en ook toen werd geen schot gelost. Daartussen liggen vijf bezettingsjaren die het karakter van Leeuwarden blijvend hebben

Dordrecht: een stad op de grens van bezetting en vrijheid

Leeuwarden

Op zaterdag 11 mei 1940 trokken Duitse troepen zonder een schot te hebben

40 45

40 45

40 45

Leeuwarden

Leeuwarden 40-45 vertelt het verhaal van de stad in oorlogstijd

Maarten van Doorn

Trudy van der Wees

40 45

40 45

40 45

11-11-2014 11:20:48

Herman Aarts is oud-directeur van het Stedelijk Museum Zwolle en publiceert

Wijk (1953) vele jaren en in diverse kranten over Dordrecht geschreven. Ook heeft

over regionaal historische onderwerpen.

Veronica Frenks is onderzoeker, publicist

hij meerdere boeken over de stad en het

Paul Harmens is medewerker van

en tentoonstellingsmaker met grote

eiland op zijn naam staan.

het Historisch Centrum Overijssel en

belangstelling voor cultuurhistorische

specialist op het gebied van de Tweede

onderwerpen.

Wereldoorlog in de regio Zwolle.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici

verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs­, holocaust­ en genocidestudies.

verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het niod instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

Veronica Frenks

ad van liempt

Herman aarts | paUl Harmens

www.wbooks.com

Ad van Liempt

Veronica Frenks

Herman Aarts, Paul Harmens

c o l o f o n © 2016 WBOOKS/Arjen V.A.J. Bosman

u i tgav e

WBOOKS, Zwolle info@wbooks.com www.wbooks.com i n

s a m e n w e r k i n g

m e t

Het Noord-Hollands Archief t e k s t

e n

s a m e n s t e l l i n g

Arjen V.A.J. Bosman vo r m g e v i n g

Riesenkind, ’s-Hertogenbosch Kennemerland 40-45 verschijnt in de 40-45 reeks over lokale en regio­ nale geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Nederland. De reeks is gebaseerd op het concept van Het Grote 40-45 Boek, naar een idee van Erik Somers en René Kok. Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogsholocaust- en genocidestudies.

128

40

Colofon 45 Kennemerland

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISACorganisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam 2015.

ISBN 978 94 625 8127 2 NUR 689, 693

40 45

40 45

40 45

­regio Zuid-Kennemerland, bij Haarlem. Maar zo rustig is het er niet g ­ eweest.

De mobilisatie in 1939, en zelfs al de voormobilisatie in 1938, toonden aan dat de regio van belang was. Er lagen immers strategische objecten zoals de lucht­haven Schiphol en de havens van IJmuiden. Geen wonder dat in mei 1940 dit de doelen waren die gebombardeerd werden door de invallende Duitsers. L ­ ater bestookten ook de Geallieerden deze doelen, inclusief de

Kennemerland

Je zou denken dat er in de oorlogsjaren 1940-1945 weinig gebeurde in de

Kennemerland

Kennemerland 40-45 vertelt het verhaal van een gebied in oorlogstijd

zware industrie zoals de Hoogovens. De maatregelen van de bezetter werden te verlaten. Hongerend keek men uit naar de bevrijding. Op 8 mei 1945 zijn de Canadezen eindelijk gearriveerd, en kan het gewone leven weer aanvangen. Al deze ontwikkelingen en nog enkele meer worden in Kennemer­land 40-45 uitgebreid in beeld gebracht.

Dr. Arjen V.A.J. Bosman (Haarlem, 1963) is archeoloog,

arjen v . a . j bosman

steeds ­strenger. De bewoners langs de kust werden gedwongen hun huizen

gespecialiseerd in de Vroeg-Romeinse tijd van Noordwest Europa. Hij promoveerde op onderzoek naar het oudste Romeinse fort van Velsen (nh). Een onderwerp waar hij regelmatig over publiceerde. Daarnaast heeft hij van jongs af een fascinatie voor militaire historie van de twintigste eeuw. Met name het Nederlands leger in de periode tussen 1914 en 1940 heeft zijn warme belang­ stelling. De fascinatie voor beide vakgebieden gaat zo ver dat hij sinds 2013 Military Legacy runt, een eigen bedrijf waarin archeologie en modern oorlogserfgoed gecombineerd worden.

Deze uitgave kwam tot stand met advies van Erik Somers en René Kok, beiden als historici verbonden aan het NIOD instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies.

arjen v . a . j . bosman in samenwerking met het noord-hollands archief

www.wbooks.com

vv