110063_p001_116:Opmaak 1
02-03-2011
10:42
Pagina 1
110063_p001_116:Opmaak 1
02-03-2011
10:42
Pagina 2
110063_p001_116:Opmaak 1
02-03-2011
10:42
Pagina 3
Samenstelling en teksten: Okke Groot Inleiding en eindredactie: Ben Schoenmaker
Uitgeverij Waanders Nederlands Instituut voor Militaire Historie
110063_p001_116:Opmaak 1
02-03-2011
10:42
Pagina 4
110063_p001_116:Opmaak 1
02-03-2011
10:42
Pagina 5
INHOUD 6 12
Inleiding De fotocollectie van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie
15
Kampen en kazernes: infrastructuur
63
Van raderbaar tot gevechtstank: materieel
117
Op school en te velde: opleiding en oefening
171
Bloed, zweet en tranen: inzet en bijstand
227
In oost en west: tropenjaren
279
Vaandels, taptoes en medailles: ceremonieel
329
Wachtlopen en aardappeljassen: soldatenleven
110063_p001_116:Opmaak 1
02-03-2011
10:42
Pagina 6
INLEIDING O
p 22 augustus 1996 was de Trip van Zoutlandtkazerne in Breda het toneel van een militaire ceremonie met muziek en toespraken. De Koninklijke Landmacht (KL) nam op die dag feestelijk maar ook met weemoed afscheid van haar laatste dienstplichtigen. De KL, die sinds haar oprichting in 1814 altijd een groot contingent dienstplichtigen in de gelederen had gehad, ging nu een onzekere toekomst tegemoet als een leger met louter beroepskrachten. Deze historische ommezwaai was het gevolg van een ingrijpende verandering in het takenpakket van de krijgsmacht. Na afloop van de Koude Oorlog in 1990 was de verdediging van het eigen en bondgenootschappelijk grondgebied niet langer haar belangrijkste taak. De traditionele dreiging van de nationale veiligheid leek zo goed als verdwenen. De krijgsmacht kreeg nu een meer expeditionair karakter met het doel haar geschikt te maken voor deelname aan een breed scala aan internationale operaties, die mogelijkerwijs ver van huis konden plaatsvinden. Omdat regering en parlement dienstplichtigen niet tegen hun zin wilden uitzenden, verloor deze personeelscategorie een groot deel van haar bruikbaarheid. Vandaar de omschakeling naar een kleiner beroepsleger.
Het Leger Boek beslaat grofweg de laatste honderd jaar van het dienstplichtleger, dat meer formeel ook wel kadermilitieleger werd genoemd. De recentste foto is van 22 augustus 1996 en toont de allerlaatste afzwaaiers die het einde van hun diensttijd vieren. De oudste foto dateert van 1898, toen de dienstplichtige nog milicien heette en de kazernes, veelal gelegen in de armere stadswijken, letterlijk en figuurlijk nog in een kwade reuk stonden. Het soldatenbestaan was in die tijd primitief, maar zeker niet ongezonder en troostelozer dan de leefsituatie van het merendeel van de Nederlandse bevolking. Bovendien waren er veranderingen op til. Zo kwam er in 1898 een einde aan de praktijk van de dienstvervanging, wat inhield dat rijke burgers die voor de dienstplicht waren ingeloot, zich niet langer door een zogehe6
110063_p001_116:Opmaak 1
02-03-2011
10:42
Pagina 7
ten remplaçant mochten laten vervangen. Iedereen, rijk of arm, moest voortaan persoonlijk voor zijn nummer opkomen, met als gevolg dat het dienstplichtleger meer dan voorheen een echt nationaal instituut werd, waarmee alle lagen van de bevolking een band hadden. En die functie van stevige schakel tussen leger en samenleving heeft de dienstplicht tot 1996 vervuld. De dienstplichtige vervult in dit boek de hoofdrol. Hij is als het ware de constante factor in een eeuw landmachtgeschiedenis die in een aantal duidelijk afgebakende tijdvakken uiteenvalt. De vroegste periode loopt tot 1914, een periode waarin de spanningen in Europa steeds verder opliepen en Nederland er ernstig rekening mee moest houden betrokken te raken bij een oorlog tussen de toenmalige aartsvijanden Duitsland en Frankrijk. In deze jaren werd er driftig gebouwd aan de Stelling van Amsterdam, een in een wijde cirkel om de hoofdstad aangelegd verdedigingswerk, waar het leger een laatste schuilplaats zou kunnen vinden, in geval de Nieuwe Hollandse Waterlinie niet tegen de vijandelijke druk bestand zou blijken. Tegelijkertijd werd het leger flink uitgebreid, waarbij het officiers- en onderofficierskader niet langer louter uit beroepspersoneel maar ook deels uit dienstplichtigen ging bestaan. Dan volgt het tijdperk van de Eerste Wereldoorlog, toen de krijgsmacht vier lange jaren gemobiliseerd was, met als taak de Nederlandse neutraliteit te beschermen. De foto’s uit die tijd laten zien hoe de militairen leefden, oefenden, zich vermaakten en zich verveelden. Ook tonen zij hoe het leger zich aanpaste aan de veranderingen in de oorlogvoering, zoals de komst van het vliegtuig en de invoering van chemische strijdmiddelen. De jaren twintig en dertig staan bekend als een tijdvak van inkrimping, van bezuinigingen, van vertrouwen in de Volkenbond en van haastige herbewapening toen de dreiging van nazi-Duitsland acuut werd. De foto’s uit het interbellum laten echter ook een ander beeld zien, namelijk een beeld van vernieuwing en vooruitgang, van de aanschaf van modern materieel, van de bouw van fraaie en goed geoutilleerde kazernes en van ernstig oefenende militairen. Deze opnames corrigeren het stereotiepe beeld van een oubollig leger dat niet wist wat er in wereld te koop was. De 7
110063_p001_116:Opmaak 1
02-03-2011
10:42
Pagina 8
Tweede Wereldoorlog is in Het Leger Boek goed vertegenwoordigd met foto’s van de mobilisatietijd, de strijd in de meidagen van 1940, de afloop van die vijfdaagse oorlog op Nederlands grondgebied, de opbouw van nieuwe troepen in Engeland, de inzet van de Irenebrigade en de vorming van de Binnenlandse Strijdkrachten, waaronder de Stoottroepen, die in de laatste oorlogwinter onder meer het rivierenfront bewaakten. Ook de vreugde van de bevrijding is in dit boek te zien. Een heel aparte periode vormen de jaren 1945 tot 1950, toen de KL samen met het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger vrijwel al haar krachten wijdde aan de oorlog tegen de strijdmacht van de Indonesische Republiek, die zich eenzijdig en tegen de zin van de regering in Den Haag onafhankelijk had verklaard. Tienduizenden dienstplichtigen vertrokken per troepenschip naar Indië om onder de tropenzon hun plicht te doen in wat uiteindelijk een uitzichtloze guerrillastrijd bleek te zijn. De foto’s in dit boek tonen de harde realiteit van deze oorlog, maar zij illustreren ook de vrolijkere kanten van het verblijf onder de palmbomen. Ook na 1950 bleven landmachtmilitairen, zij het in kleinere aantallen, buiten Europa actief, onder meer in Nieuw-Guinea, Suriname en Libanon. De afkorting UNIFIL werd in januari 1979 plotseling een bekend begrip als gevolg van het besluit van de regering om een KLbataljon aan deze vredesmacht van de Verenigde Naties af te staan. Ruim zes jaar lang leverden Nederlandse militairen, getooid met blauwe baretten en uitgerust met wit gespoten voertuigen, in het ruige landschap van Zuid-Libanon een bijdrage aan deze VN-missie, die tot de dag van vandaag voortduurt. Dienstplichtigen waren niet altijd van de partij. In 1950 zond Nederland, eveneens in VN-verband, een landmachtdetachement ter grootte van een bataljon naar de oorlog in Korea. Deze eenheid bestond louter uit vrijwillig dienende militairen. Op hetzelfde moment gingen in Europa de NAVO-partners, waaronder Nederland, serieus werk maken van de versterking van hun defensie, met als doel de Sovjet-Unie te weerhouden van een militaire aanval op het vrije Westen. Deze opbouw geschiedde onder leiding van de Verenigde Staten, die een grote troepenmacht en ook kernwapens in West-Europa stationeerden. De KL, die na de oorlog aanvankelijk op Britse 8
INLEIDING
110063_p001_116:Opmaak 1
02-03-2011
10:42
Pagina 9
leest was geschoeid, nam in de jaren vijftig de organisatievorm en in menig opzicht ook het uiterlijk van het Amerikaanse leger over. Deze metamorfose, die in veel foto’s zichtbaar wordt, ging gepaard met grootschalige wapenleveranties en andere vormen van militaire hulp door de VS aan Nederland. Deze Koude Oorlog, die Europa in twee kampen en Duitsland in twee staten verdeelde, duurde grofweg tot 1990. Ruim veertig jaar werd de KL vrijwel volledig in beslag genomen door de potentiële tegenstander aan de andere zijde van het IJzeren Gordijn. Mocht het tot een oorlog zijn gekomen, dan was het haar taak geweest in NAVO-verband een deel van de Noord-Duitse laagvlakte tegen de strijdkrachten van het Warschaupact te verdedigen. Om die reden was een voorhoede van de landmacht sinds 1963 permanent in ons buurland - in plaatsen als Seedorf, Hohne en Langemannshof - gelegerd. Een groot aantal foto’s brengt de KL uit deze periode van het Oost-Westconflict in beeld. Zij tonen een leger dat voortdurend veranderde, dat steeds weer nieuw materieel invoerde, dat eerst enige tijd in La Courtine en daarna vooral in Duitsland oefende, dat steeds nieuwe lichtingen rekruten opleidde en dat steeds, zij het vaak schoorvoetend, met zijn tijd meeging. Zo bieden de foto’s een impressie van de grote omwenteling van begin jaren zeventig, toen de militairen, tot afgrijzen van de legerleiding, werd toegestaan lang haar te dragen. De KL werd hiermee het buitenbeentje van de NAVO. Met de val van de Berlijnse Muur in november 1989 kwam het Nederlandse defensiebeleid op losse schroeven te staan. In reactie daarop kwam er, als gezegd, in de jaren negentig een herstructurering van de krijgsmacht op gang die haar in staat moest stellen allerhande humanitaire en crisisbeheersingsoperaties uit te voeren. In voormalig Joegoslavië werden deze taken op dat moment ook al daadwerkelijk ten uitvoer gelegd, zij het aanvankelijk niet met het beoogde resultaat. Een tragisch dieptepunt was de inname van de moslimenclave Srebrenica op 11 juli 1995 onder het oog van een machteloos Nederlands VN-bataljon. De genocide die erop volgde, schokte de wereld. In deze jaren dienden er nog dienstplichtigen op de Balkan. Zij deden dat op basis van vrijwilligheid, waarbij zij volgens een toen bekend gezegde 9
110063_p001_116:Opmaak 1
02-03-2011
10:42
Pagina 10
tot op de vliegtuigtrap alsnog konden weigeren uitgezonden te worden. Deze begrijpelijke maar onpraktische regeling droeg er mede toe bij dat Nederland in 1996 een punt achter de dienstplicht zette. Een deel van de mannelijke jeugd van Nederland zou voortaan een gemeenschappelijke ervaring missen. Het Leger Boek bestaat uit zeven thematische hoofdstukken die elk een chronologische opzet hebben. Met deze zeven thema’s worden zoveel mogelijk facetten van het militaire leven belicht. Het eerste hoofdstuk brengt de militaire infrastructuur in beeld en geeft onder meer een goed overzicht van de ontwikkeling van de kazernebouw in de twintigste eeuw. In het tweede hoofdstuk staat het militaire materieel in zijn onuitputtelijke veelzijdigheid centraal. Het opleiden en oefenen van steeds weer nieuwe lichtingen militairen, zowel in het klaslokaal als in het veld, is het onderwerp van het derde hoofdstuk. Nummer vier is gewijd aan de daadwerkelijke operationele inzet van de militairen, zoals tijdens de meidagen van 1940. In hoofdstuk vijf verbreden we onze horizon en werpen we een blik op het optreden van de landmachtmilitairen in de voormalige overzeese gebiedsdelen. Het zesde hoofdstuk biedt een inkijk in de kleurige en wonderlijke wereld van het militair ceremonieel. Het slothoofdstuk portretteert het soldatenleven zoals vele Nederlanders dat hebben beleefd: van het eindeloze wachtlopen tot het doorbrengen van de vrije uren achter de flipperkast. Dr. Ben Schoenmaker Nederlands Instituut voor Militaire Historie
10
INLEIDING
110063_p001_116:Opmaak 1
02-03-2011
10:43
Pagina 11
110063_p001_116:Opmaak 1
02-03-2011
10:43
Pagina 12
DE FOTOCOLLECTIE VAN HET NEDERLANDS INSTITUUT VOOR MILITAIRE HISTORIE
H
et Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) in Den Haag is een gespecialiseerd kennis- en onderzoekscentrum op het gebied van de Nederlandse militaire geschiedenis. Het instituut is er voor iedereen met belangstelling voor het Nederlandse militaire verleden. Het NIMH draagt zorg voor een moderne wijze van onderzoek naar, onderwijs over en vastlegging van het heden en verleden van de Nederlandse strijdkrachten in binnen- en buitenland; te land, ter zee en in de lucht. Het NIMH voorziet de Defensietop van beleidsadviezen, draagt bij aan militaire doctrinevorming, verzorgt lezingen, geeft onderwijs aan militaire opleidingsinstituten en universiteiten, publiceert wetenschappelijke studies, beheert een unieke militair-historische collectie en maakt de aanwezige kennis en het audiovisuele bezit toegankelijk voor een breed publiek. De collecties van het NIMH omvatten onder meer de grootste foto- en negatievencollectie met betrekking tot de Koninklijke Marine, de Koninklijke Landmacht, de Koninklijke Luchtmacht en de Koninklijke Marechaussee. Deze beeldcollectie is opgebouwd uit de collecties van de voormalige historische diensten van de afzonderlijke krijgsmachtdelen. De oorsprong van het materiaal is divers; het strekt zich uit van ‘officiële’ defensiefotografie, die op grond van de functie van het NIMH als centraal defensiebeeldarchief periodiek aan het instituut wordt overgedragen, tot foto’s die zijn verkregen door schenkingen van particulieren, onder wie veel veteranen. De fotocollectie bestrijkt een forse periode; de oudste foto’s dateren uit de jaren zestig van de 19e eeuw, terwijl de collectie ook zeer recente beelden bevat. Het NIMH is goed toegerust met geklimatiseerde foto- en negatievendepots, waardoor de dreiging van fysiek verval van de collectie doeltreffend buiten de deur wordt gehouden. Indien noodzakelijk worden delen van de fotocollectie gerestaureerd. 12
110063_p001_116:Opmaak 1
02-03-2011
10:43
Pagina 13
In de loop van 2011 zal de digitale beeldbank van het NIMH worden gelanceerd, die via de webpagina’s van het NIMH (www.defensie.nl/nimh) benaderbaar is. Voor dit boek is uitsluitend gebruik gemaakt van de fotocollectie van het NIMH. Een belangrijk element in deze collectie wordt gevormd door het archief van de voormalige Leger Film- en Fotodienst (LFFD) en de opvolgers daarvan, de Audiovisuele Dienst Koninklijke Landmacht (AVDKL) en het Mediacentrum Koninklijke Landmacht (MCKL). De LFFD werd in 1946 opgericht als onderdeel van het Regiment Verbindingstroepen en had tot taak film en fotografie te verzorgen ten behoeve van onder meer registratie en vastlegging, onderwijs en publicaties. Daarnaast werden er op verzoek van diensteenheden veel historische gebeurtenissen vastgelegd, variërend van beëdigingen en medaille-uitreikingen tot jubileum- en afscheidsrecepties. In 2005 ging het MCKL op in de nieuw gevormde Audiovisuele Dienst Defensie, die als beeldproducent voor alle krijgsmachtdelen optreedt. De LFFD en de opvolgende diensten hebben een imposant archief met vele honderdduizenden negatieven nagelaten. Heden ten dage vormt dit archief, met daarin veel nog nooit gepubliceerd werk, een ware schatkamer voor onderzoekers, auteurs van militair-historische publicaties, amateurhistorici en zeker ook de media. Daarnaast is het NIMH in het bezit van de negatievenarchieven van de staffotografen van de Directie Voorlichting van het Ministerie van Defensie en de Dienst Werving en Selectie. Beide archieven bestrijken grofweg de periode van medio jaren tachtig tot de eeuwwisseling. Uit de periode van de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd (1945-1949) bevat het archief onder meer een gedeelte van het negatievenarchief van de Dienst voor Legercontacten, die verantwoordelijk was voor de berichtgeving vanuit Nederlands-Indië. Daarnaast bevat de NIMH-collectie kleinere negatievenarchieven die zijn gevormd door onder meer aan landmachteenheden verbonden voorlichtingsafdelingen en redacties van militaire tijdschriften. Uit de periode vóór 1940 zijn veel minder van dergelijke negatievencollecties overgebleven. Een specifieke fotodienst bestond destijds nog niet. Weliswaar waren bij sommige krijgsmachtonderdelen militairen en burgermedewerkers belast met foto13
110063_p001_116:Opmaak 1
02-03-2011
10:43
Pagina 14
grafische vastlegging (zoals bij het Regiment Genietroepen in Utrecht, de Topografische Afdeeling in Den Haag en de Artillerie-Inrichtingen aan de Hembrug), maar van de archieven van deze diensten zijn hooguit delen (zowel negatieven als afdrukken) bewaard gebleven. Voor de beeldvorming betreffende het leger vóór de Tweede Wereldoorlog zijn we hierdoor veel meer aangewezen op de vele losse afdrukken en afdrukkencollecties van uiteenlopende herkomst die het NIMH herbergt. Voor een deel betreft het hierbij amateurfotografie (zoals die bijvoorbeeld is te vinden in albums van individuele militairen), terwijl een andere belangrijke component wordt gevormd door persfotografie. Met name de mobilisatie 1939-1940 is uitgebreid door persbureaus in beeld gebracht. Van deze foto’s zijn gelukkig veel voorbeelden in de collectie van het NIMH aanwezig. In de 21e eeuw is analoge fotografie in een opvallend kort tijdsbestek buiten beeld geraakt. In de erfgoedwereld heeft ongeveer tegelijkertijd een grote omslag naar digitalisering en digitale beschikbaarstelling van collecties plaatsgevonden. Deze ontwikkelingen laten onverlet dat het NIMH de analoge originelen onder optimale omstandigheden bewaart; een foto of negatief is immers meer dan een beeld alleen en fysiek bewaarde archieven en verzamelingen kunnen meer over de context van de beelden zeggen dan een verzameling van digitale reproducties dat kan doen. Okke Groot Beelddocumentalist NIMH
14
DE FOTOCOLLECTIE
110063_p001_116:Opmaak 1
02-03-2011
10:43
Pagina 15
KAMPEN EN KAZERNES: INFRASTRUCTUUR
110063_p001_116:Opmaak 1
02-03-2011
10:43
Pagina 16
AMSTERDAM, CIRCA 1900
MILITAIR HOSPITAAL AMSTERDAM
P
oseren in bed. Deze foto toont een van de zalen van het militair hospitaal in Amsterdam. Dit ziekenhuis, dat in de jaren 1868-1870 werd gebouwd, lag aan de Sarphatistraat. In deze straat bevonden zich nog vier andere militaire gebouwen, namelijk de Oranje-Nassaukazerne, de Kavalleriekazerne, het Rijks Kledingmagazijn en het Rijksmagazijn voor Geneesmiddelen. Het hospitaal was jarenlang het domein van de 1e Compagnie Hospitaalsoldaten, terwijl er ook burgerpersoneel werkzaam was, onder wie de verpleegster die deel uitmaakt van dit groepsportret.
16
KAMPEN EN KAZERNES: INFRASTRUCTUUR
FOTOGRAAF ONBEKEND