museumtijdschrift nr 1 • 2025
nr 1 jan-feb 2025 • € 12,95 • verschijnt 8x per jaar Den Haag
Romantisch Parijs
Arnhem en Heerenveen
Amersfoort
Mona Hatoum
Brits-Palestijnse ster in Amersfoort Amsterdam
Foto’s uit de VS
De ‘American dream’ voor en achter de lens
+ de tentoonstellingsagenda 40 pagina’s gratis bijlage www.museumtijdsc
BP
JAN MANKES Meester van de stilte
Nieuwe schilderkunst voor een nieuwe stad
BP
Het meest complete overzicht
13 jan hrift.nl 2 mrt
INHOUD-
22
Jan Mankes, ‘Zelfportret met uil’, 1911, olieverf op doek, 20,5 x 17 cm, Museum Arnhem, Arnhem (foto: Peter Cox)
museumtijdschrift.nl nr 1 / jan-feb 2025
36
48
28
66
8
72 MODERNE KUNST
22 Jan Mankes
Verstilde schilderijen van mensen, dieren en landschappen door Joke de Wolf FOTOGRAFIE
28 Roadtrips en reclame 56
Mona Hatoum
13-20 MUSEUM - KORT
Museumtijdschrifttips: De mooiste tentoonstellingen inclusief de vooruitblik
71-79 MUSEUM & MEER het atelier Bodil Ouédraogo een dag uit het leven van Lucassen boeken recensies en tips varia museumnieuws lezerspagina ‘de kunstreis’, reacties
COLUMNS
34 Pauline Broekema Op een gammel rijwiel
55 De museumvrijwilliger
Maritiem Muzeeum Zeeland
Waarom verzamelt het Rijksmuseum Amerikaanse fotografie? door Kees Keijer MODERNE KUNST
36 Vroege citymarketing
Impressionistische stadsgezichten bezorgden Parijs zijn romantische imago door Jaron Beekes MODERNE EN HEDENDAAGSE KUNST
42 De zwarte blik
Overzicht van honderd jaar schilderkunst viert optimisme, trots en genot door Rob Perrée OUDE KUNST
48 Samuel van Hoogstraten
Van Rembrandts meest ambitieuze leerling naar meesterillusionist door Erik Spaans INTERVIEW
56 Mona Hatoum
Brits-Palestijnse grootheid maakt in haar werk het politieke persoonlijk door Edo Dijksterhuis MODERNE KUNST
62 Martin en Le Sidaner
Bevriende Franse kunstenaars schilderden het idyllische platteland door Gerda van de Glind KUNST & ERFGOED
66 Kijken, horen, proeven
Het geloof in de late middeleeuwen was een zintuiglijke aangelegenheid door Koen Kleijn
9
Fonkelende
SCHOONHEID
‘Bomenrij’, 1915, olieverf op doek, 69 x 52 cm, Museum More, Gorssel (foto: Peter Cox)**
22
MODERNEKUNST-
‘Marmot in herfstbos’, 1918, olieverf op doek, 24 x 22,5 cm, particuliere collectie (foto: Han Boersma)*
Jan Mankes zocht zijn toevlucht in klassieke en stemmige onderwerpen: het Friese landschap, dieren, planten, zelfportretten. Verspreid over twee musea is deze winter een groot overzicht van Mankes’ dromerige werk te zien. DOOR JOKE DE WOLF
23
ROADTRIPP
28
PEN
FOTOGRAFIE-
DOOR EEN AMERIKAANSE LENS Het Rijksmuseum in Amsterdam verzamelt zeventiende-eeuws erfgoed, prenten en Aziatische kunst, maar minder bekend is de collectie Amerikaanse fotografie. Die wordt nu voor het eerst gepresenteerd. Wat is Amerikaanse fotografie eigenlijk? DOOR KEES KEIJER
S Amanda López, ‘Homegirls, San Francisco’, 2008, inkjetprint, 32 x 43,5 cm, National Museum for American History, Washington DC © Amanda López
tel, het is 1905 en je bent een ‘early adopter’ in de Verenigde Staten. De meeste mensen om je heen zijn voor hun transport afhankelijk van paarden, boten, trams of treinen. Maar als voorloper wil je natuurlijk het nieuwste van het nieuwste: een automobiel. Die waren destijds zeldzaam. Er reden in de VS nog maar zo’n 77.000 auto’s rond – een schijntje vergeleken met de huidige aantallen. De technologie stond nog in de kinderschoenen en auto’s waren peperduur. De productie en verkoop kwamen langzaam van de grond, maar auto’s werden nog voornamelijk gezien als een hebbedingetje voor de rijken. Die early adopters wilden uiteraard met hun mooie aanwinst de hort op. Andere dorpen en steden bezoeken, de vrije natuur in. En daarbij liepen ze tegen problemen aan die we ons nu nauwelijks kunnen voorstellen. Er was bijvoorbeeld weinig infrastructuur voor auto’s. De meeste wegen waren nog onverhard en tankstations waren schaars. Maar voor automobilisten was het vooral extreem lastig om de weg te vinden op de slecht gemarkeerde plattelandswegen van die tijd. Bewegwijzering bestond immers nog niet.
29
Altijd de buitenstaander
Uitsluiting, herkomst en heimwee, de kwetsbaarheid van het lichaam en veerkracht. In haar eerste Nederlandse overzichts tentoonstelling, bij Kunsthal Kade, snijdt Mona Hatoum universele onderwerpen aan waarin haar persoonlijke ervaringen doorklinken. DOOR EDO DIJKSTERHUIS
D ‘Under siege’, 1982, performance, 7 uur, in Aspex Gallery, Portsmouth (foto: John McPherson)
56
e Brits-Palestijnse Mona Hatoum (1952) is mobiel op een manier die de meeste mensen – zeker op hun 72ste – als rusteloos zouden ervaren. Twee dagen voor dit Zoominterview was ze nog in een ander land en de volgende vlucht staat alweer gepland voor over een halve week. Voordat ze naar Kunsthal Kade in Amersfoort komt om haar eerste grote Nederlandse overzichtstentoonstelling in te richten, verlaat ze haar woonplaats Londen nog zeker twee keer. ‘On the move’ is Hatoums normaalsituatie en ze gedijt erbij. Het meest kijkt ze uit naar haar verblijf volgend jaar in Sardinië, waar ze gaat samenwerken met lokale staalbewerkers, wevers en pottenbakkers. “In zo’n periode van drie tot vier weken kan ik heel geconcentreerd werken”, vertelt de kunstenaar. “Daar een residency vaak wordt afgerond met een tentoonstelling, word ik gedwongen om ideeën meteen op te pakken en snel beslissingen te nemen. Dat levert altijd nieuw werk op.” Dat kosmopolitische hoppen van werkverblijf via gastdocentschap naar tentoonstellingsvoorbereiding begon ironisch genoeg in 1975 met een gesloten luchthaven. De toen 23-jarige Hatoum was in Londen en kon niet terug
FOTO: JENS ZIEHE
Portret Mona Hatoum, Berlijn 2022
HEDENDAAGSEKUNST-
‘Hot spot III’, 2009, staal en neon, 234 x 223 x 223 cm (foto: dotgain.com)
57
E HE T G
S
Anoniem, ‘De lactatie van de Heilige Bernardus’, ca. 1480, olieverf op paneel, 39 x 26 cm, Grand Curtius, depot Sint-Pauluskathedraal, Luik © Ville de Liège – Grand Curtius
66
T
O L
G E F K U O
KUNST& ERFGOED-
Atelier Fraterhuis Nijmegen, ‘Missaal van het bakkersgilde’ (detail), 1482-83, perkament, 39,1 x 30,5 x 19 cm, Valkhof Museum, Nijmegen. De figuur van Christus aan het kruis is weggekust.
Van kijken tot horen en proeven. Het geloof in de late middeleeuwen sprak alle zintuigen aan. Dat is nauwelijks meer na te voelen – maar een tentoonstelling in Rijksmuseum Twenthe probeert het. DOOR KOEN KLEIJN
D
e heilige Bernardus van Clairvaux (1090-1153) zou in een moment van twijfel tot Maria hebben gebeden, met de vraag ‘te tonen dat U een moeder bent’. Op een klein paneel, dat rond 1480 in Zuid-Nederland is gemaakt, is te zien hoe Maria het gebed van Bernardus beantwoordt: ze verschijnt, ontbloot een borst en spuit een straaltje moedermelk naar hem, alsof hij een zogende baby is. De wonderlijke episode is vaak afgebeeld en kreeg navolging: ook andere gelovigen werden in gebed door dezelfde ‘doop door melk’ genezen van twijfel, keelpijn, lipkanker en zelfs van slechte adem. Voor een gewone gelovige in de middeleeuwen in West-Europa was zo’n verhaal minder exotisch dan het ons toeschijnt. Christus, Maria, de apostelen en de heiligen waren de gelovigen zeer nabij en hun relatie was heel direct, een zaak van geest én lichaam. Geloof was immers een fysieke activiteit. Uren geknield, biddend in de kerkbank, of ijverig lezend, gebogen over een getijdenboekje, bij elke gelegenheid een gebed op de lippen. Maar het geloof was vooral een voortdurende en overdonderende ervaring, die alle zintuigen aansprak. Veel van de kunstwerken in de tentoonstel-
ling ‘Zien en geloven – Zintuiglijke ervaring in de late middeleeuwen’ in Rijksmuseum Twenthe willen je de intensiteit van die ervaring laten navoelen. Gelovigen gingen naar de mis en zagen de processies in hun stad, maar ze droegen ook kleine religieuze voorwerpen bij zich: crucifixjes, pelgrimsinsignes, kleine altaartjes, kunstig gesneden gebedsnoten, getijdenboekjes. Hun dagelijkse, intensieve omgang met die voorwerpen liet sporen na. Vingerafdrukken, druppels kaarsvet en tranen zijn zichtbaar op de pagina’s van getijdenboeken. Devote afbeeldingen zijn afgesleten, omdat ze door de gelovige herhaaldelijk werden aangeraakt en gekust. De vereenzelviging van de gelovige met de Bijbelse geschiedenis was vooral zo intensief omdat er maar weinig andere verhalen en beelden voorhanden waren. Grootmoeder zal bij het keukenvuur oude sprookjes verteld hebben en een belezen oom kende misschien de ridderromans, maar de verhalen over de dood en de wederopstanding van Christus overstegen dat op een manier die niet meer na te voelen is. Zo schrijft Johan Huizinga in Herfsttij der middeleeuwen (1919): “Zoo overvuld van Christus was de geest, dat bij de geringste uiterlijke overeenkomst van eenige handeling of gedachte met ‘s Heeren leven of lijden de Christustoon onmiddellijk ging
klinken. Een arme non, die brandhout aandraagt voor de keuken, verbeeldt zich, dat zij daarmee het kruis draagt: enkel de voorstelling hout dragen is genoeg, om de handeling te drenken in den lichtschijn van de opperste daad van liefde.” De laatmiddeleeuwse Nederlander was ondergedompeld in die verhalen, die telkens weer in preken, schilderijen, beeldhouwwerken en elk ander denkbaar medium werden verpakt.
Gebedsnoot in de vorm van het hoofd van Maria (geopende staat), 16de eeuw, buxushout, 6,7 x 5,2 x 5,2 cm, Museum Schnütgen, Keulen
67
VOLGEND NUMMER Beladen geschiedenis, schone patronen en het moedermodel
Binnenkort te zien
Anselm Kiefer
Daan van Golden
Good mom, bad mom
Anselm Kiefer, ‘Innenraum’, 1981, Stedelijk Museum Amsterdam
Daan van Golden, ‘Zonder titel (Tokyo)’, 1964, Stedelijk Museum Schiedam (foto: Tom Haartsen)
Hendrick Bloemaert, ‘Maria met kind’, Centraal Museum, Utrecht (foto: Ernst Moritz)
Meer lezen? Kijk op www.museumtijdschrift.nl voor actuele informatie, tips, recensies en interviews
Museumtijdschrift nummer 2 ligt op 5 maart in de winkel Museumtijdschrift verschijnt 8x per jaar
(om de 6 weken en tijdens zomer en winter om de 8 weken)
Een prachtig welkomstcadeau voor nieuwe abonnees
14 februari — 1 juni 2O25
De Kremer Collectie:
Een gedeelde liefde
Dit boek gaat niet over Pieter de Hoogh, George Hendrik Breitner, Kees van Dongen of Willem de Kooning. Zij werden in Rotterdam geboren, maar wilden er niet zijn.
In De schilders van Rotterdam onderzoeken kunsthistoricus Werner van den Belt en journalist Bob Hardus de levens, de werken en inspiratiebronnen van kunstenaars die zich vereenzelvigen met de enerverende geschiedenis van de koopmansstad aan de Maas.
Rotterdam is een stad voor kunstenaars die het water en het werk niet schuwen maar omarmen. Hoge luchten, volle kades, de weerbarstigheid van hout op steen en stoom op staal in weer en wind. Handen uit de mouwen. Pen op papier, kwasten op het doek, glas in lood of een spuitbus op de muur. De drager is vaak bijzaak. Als het maar werkt; gedreven door en vaak zelfs drijvend óp het water.
de schilders van
ntdek de Laurenskerk als baken van de kunstenaars. De Zandstraatbuurt als het Montmartre van Rotterdam, totdat de sloophamer kwam. De havens die onstuimig groeien. Het mastenwoud dat verandert in een wolkendek van rookpluimen. Het onvermijdelijke bombardement. En de wederopbouw. Van Verschuier tot Jongkind, van De Lorme tot Langendijk en van Richters tot Van Mastenbroek, Toorop, Gubbels en Van Lieshout. Kijk en leef mee met de schilders van Rotterdam.
Rotterdam
Het baken van O de stad Behouden vaart Nieuwe wegen Volle kracht vooruit Onder vuur Wederopbouw Jong en wild Naschrift
cadeau bij een tweejarig abonnement
Rotterdam cadeau de schilders van
bij een jaarabonnement
De schilders van Rotterdam
Fenomenale vrouwen in de beeldhouwkunst
Dit boek gaat niet over Pieter de Hoogh, Breitner, Kees van Dongen of Willem de Kooning. Zij werden in Rotterdam geboren, maar wilden er niet zijn. Kunsthistoricus Werner van den Belt en journalist Bob Hardus onderzoeken de levens, de werken en inspiratiebronnen van kunstenaars die zich vereenzelvigen met de enerverende geschiedenis van de koopmansstad aan de Maas, zoals Verschuier, Jongkind, Van Mastenbroek, Toorop, Gubbels, Van Lieshout en Lampe.
Fenomenale vrouwen in de beeldhouwkunst presenteert ruim 300 kunstenaars uit 64 landen, samen goed voor een tijdsbeeld van 500 jaar beeldhouwkunst. Elke kunstenaar wordt belicht met een sleutelwerk en een tekst die introduceert en houvast geeft bij het kijken naar haar werk. Er worden nieuwe verbindingen gelegd en er ontstaan verrassende combinaties tussen kunstenaars en kunstwerken die verder gaan dan chronologische of geografische kaders.
240 pagina’s, gebonden, 19,7 x 19,7 cm, ISBN 978 94 625 8640 6
344 pagina’s, gebonden, 25 x 29 cm, ISBN 978 94 625 8646 8
€ 27,95
€ 49,95
OOK VERKRIJGBAAR IN DE BOEKHANDEL, BESTEL OP WBOOKS.COM OF BEL 038 - 467 34 00