DANKZIJ HERMITAGE VRIENDEN
Bijzonder hoogtepunt in de tentoonstelling vormt het indringende grafische werk van Goya. De Hermitage bezit als een van de weinige musea in de wereld Goya’s vier grote series compleet. Deze werken zijn zelden in Nederland te zien. Dankzij de Vrienden van de Hermitage zijn ze op deze tentoonstelling te bewonderen.
Inhoud
6 Een karveel en heilige martelaren Voorwoord Michail Piotrovsky Directeur Staatsmuseum de Hermitage
9 Buiten onze blik: de Spaanse Meesters Voorwoord Cathelijne Broers Directeur Hermitage Amsterdam
12 De Spaanse schilderkunst uit de ‘Gouden Eeuw’ Ljoedmila Kagané
Cat. 1–42
90 Een Vlaamse graveur in de werkplaats van El Greco Michail Dedinkin
Cat. 43–47
102 Negentiende- en twintigste-eeuwse Spaanse schilderkunst in de Hermitage Natalja Demina
Cat. 48–68
142 De etsen van Goya in de Hermitage Cat. 69–123 Michail Dedinkin 166 Spaanse toegepaste kunst in de Hermitage Jelena Anisimova
Cat. 124–73
188 De wapensmeedkunst van Spanje in de context van de Spaanse geschiedenis Joeri Jefimov
Cat. 174–91
204 Bibliografie 206 Colofon
Een karveel en heilige martelaren Michail Piotrovsky
30 Kring van Bartolomé Esteban Murillo Twee vrouwen bij een tralieraam, ca. 1645 (detail; zie p. 70)
Directeur, Staatsmuseum de Hermitage
De Hermitage is trots op zijn collectie Spaanse kunst. De totstandkoming ervan hebben we grotendeels te danken aan de napoleontische oorlogen en tsaar Alexander I, aan wie onze vorige tentoonstelling was gewijd. Tijdens zijn verblijf in Amsterdam in 1814 kocht de tsaar van de bankier Coesvelt een hele reeks Spaanse schilderijen. De persoonlijke passie van Alexander legde de basis voor een zeer belangwekkende verzameling. Enige tijd later werd deze uitgebreid met doeken uit de verzameling van de vooraanstaande Spaanse politicus Manuel de Godoy, drager van de trotse titel ‘Prins van de Vrede’. Dankzij deze en nog een aantal andere aankopen ontstond een van de beste selecties Spaanse schilderkunst buiten Spanje. Deze omvat tegenwoordig niet alleen alle grote, algemeen bekende namen, maar ook een groot aantal minder bekende kunstenaars, die terecht steeds meer waardering krijgen. Zo biedt de Hermitagecollectie een breed perspectief op de ontwikkeling van de schilderkunst op het Iberische schiereiland, die zo belangrijk is voor het totaalbeeld van de Europese kunst. De schilderkunst wordt in ons museum van oudsher getoond in samen hang met andere kunstsoorten. Hetzelfde principe is hier in de Hermitage Amsterdam aangehouden. De bezoeker wordt vergast op de befaamde klingen uit Toledo met hun verbijsterende schoonheid, een degen en een dolk van de beroemde wapensmid Pedro del Toro, Catalaanse pistolen uit Ripoll. Ster van de tentoonstelling is een unieke hanger met reusachtige smaragden. Het sieraad stelt een karveel voor en herinnert eraan dat het Spanje was dat Amerika ontdekte en onderwierp. Deze bladzijde uit de geschiedenis komt ook terug in enkele geschilderde werken, waaronder Monnik gemarteld door indianen. De fraaie geglazuurde keramiek met zijn metalen glans vertelt ons over de dynamische betrekkingen met China, Iran, Noord-Afrika en de Moorse bevolking van Spanje zelf.
6
De Spaanse schilderkunst uit de ‘Gouden Eeuw’ Ljoedmila Kagané
De ‘Gouden Eeuw’ van de Spaanse schilderkunst is de benaming voor de periode vanaf de tweede helft van de zestiende tot aan het eind van de zeventiende eeuw, waarin wereldberoemde meesters als El Greco, Ribera, Zurbarán, Velázquez, Murillo en nog een hele reeks andere begaafde schilders werkzaam waren. De bloei van de Spaanse kunst begon nadat het land de wereldarena had betreden.
12
2 Juan Pantoja de la Cruz 1553, Valladolid – 1608, Madrid
Portret van Diego de Villamayor, 1605 Olieverf op doek, 88,5 × 70,5 cm Signatuur rechtsonder, met digrafen en abbreviaturen: Joanes Pantoja de la Cruz. Faciebat 1605. Opschrift bovenin, met digrafen en abbreviaturen: DIDACUS VILLAMAIORIS AETATIS SUAE 17. ANNO 1605 GE-3518 Herkomst 1814, collectie William Coesvelt, Amsterdam Bibliografie Kagané 2005, pp. 95, 112–15, 119, 408, 476, nr. 141; Kusche 2007, pp. 196–97; Kagané 2008, nr. 106
Uit opschrift en datering kan worden afgeleid dat de jongeman geboren werd in 1588. Hij draagt de groene militaire ridderorde van Alcántara. Wellicht is een vertegenwoordiger vereeuwigd van het geslacht Sarmiento de Villamayor, waarvan de genealogie in 1663 is uitgegeven. Hij is dan te identificeren als Diego Sarmiento de Sotomayor. Diens vader, eveneens Diego Sarmiento de Sotomayor (gest. 1618), was een vertrouweling van de koningen Filips II en Filips III en commandeur in de orde van Alcántara. Zijn moeder, Leonora Sarmiento de Luna (gest. 1657), was op hoge leeftijd mentrix van de infante Margarita en de infant Felipe Próspero. Rond de uitgiftedatum van de genealogie was Diego de Jongere, die vermoedelijk model stond voor het Hermitage portret, derde graaf van Salvatierra, tweede markies van Sobroso, kamerheer van de koning, lid van de Oorlogsraad en commissarisgeneraal van de Spaanse strijdkrachten. De jongeman draagt een rijk versierd harnas, waarop een grote, gesteven kraag prijkt, als een soort pedestal voor het gezicht. Zijn verschijning is aristocratisch. Opvallend is de verfijnde hand die op de degen rust. Het karakter is treffend weergegeven, en de jonge grande kijkt de toeschouwer hooghartig aan. Het uiterlijk is niet geïdealiseerd. Het portret wil vooral beantwoorden aan de voorstelling die men van de hoge adel had. LK
23
Een Vlaamse graveur in de werkplaats van El Greco Michail Dedinkin
90
45 Sint Dominicus in gebed, 1605 Ets en drogenaald op papier, 22,3 × 16,5 cm Signaturen midden onder: Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (kunstenaar in het Grieks), D. D. astor. sculp. Toleti Ao. 1605 (graveur) OG-147688 Eerste publicatie Vermoedelijk naar het schilderij dat zich nu bevindt in de Plácido Arango Collection in Madrid. MDe
99
49 Genaro Pérez Villaamil 1807, El Ferrol (La Coruña) – 1854, Madrid
Preek in de kathedraal, 1830–50 Olieverf op doek, 72 × 97 cm Signatuur linksonder: Genaro Perez de Villaamil GE-7520 Herkomst 1923, collectie Konstantin Gortsjakov, St.‑Petersburg; 1846 collectie Aleksandr Gortsjakov, St.‑Petersburg, gekocht van Arthur Stevens en J. Godecharles in Baden-Baden; in 1929 afgegeven aan het Antikvariat, terugontvangen in 1931 Bibliografie Kagané, Kostenevich 2008, p. 303, nr. 178
Omstreeks 1840 schilderde Pérez Villaamil herhaaldelijk interieurs van Spaanse gotische kerken. In diezelfde periode werkte hij aan de illustraties voor de driedelige uitgave España artística y monumental, die in 1842–43 in Parijs uitkwam. Het boekwerk bevatte afbeeldingen van beroemde bouwwerken in het Iberische schiereiland, fragmenten van interieurs en details van versieringen. Dankzij het overvloedige iconografische materiaal dat hij had vergaard, kon Pérez Villaamil een uiterst waarheidsgetrouw beeld geven van een grandioze gotische kathedraal, rijkelijk versierd met steensnijwerk. De overdreven afmetingen en buitensporige rijkdom aan decoraties getuigen van de bewondering die de romantici koesterden voor de gotiek. De kunstenaar gebruikt perspectief om de indruk van reusachtige dimensies te versterken. Het beeld is geïnspireerd op de bouwwerken die Pérez Villaamil had gezien in Jerez de la Frontera, Toledo en Burgos. Het licht dat binnenvalt door de gebrandschilderde ramen vult de ruimte van het kerkgebouw en vervaagt de contouren, zodat de details van het opengewerkte steensnijwerk er als het ware in oplossen en gewichtloos worden. De menselijke figuurtjes op de voorgrond verlevendigen het interieur en zorgen ervoor dat de kathedraal zijn tastbaarheid behoudt. Er bestaat een verband tussen de compositie uit de Hermitage en een lithografie van de Engelsman David Roberts, Interieur van de Iglesia de San Miguel in Jerez de la Frontera (1837). Een ontmoeting met Roberts in 1833 was van beslissende invloed op Pérez Villaamil. Hij groeide uit tot een meester van het romantische landschap en later tot aanvoerder van deze stroming in de Spaanse schilderkunst. Het schilderij werd gemaakt voor de secretaris van de Belgische koning, Jules van Praet. ND
Negentiende- en twintigste-eeuwse Spaanse schilderkunst in de Hermitage Natalja Demina
108
109
74 Twee als één (Tal para qual)
79 Ze hebben het heet (Estan calientes)
Blad 5 van Los Caprichos Ets, aquatint en drogenaald op papier, 21,5 × 15 cm OG-409894 Bibliografie Harris 1964, 40.III.1
Blad 13 van Los Caprichos Ets en aquatint op papier, 21,5 × 15 cm OG-409902 Bibliografie Harris 1964, 48.III.1
De etsen van Goya in de Hermitage Michail Dedinkin
152
81 God vergeve haar: en het was haar moeder (Dios la perdone: Y era su madre) Blad 16 van Los Caprichos Ets, aquatint en drogenaald op papier, 20 × 15 cm OG-409905 Bibliografie Harris 1964, 51.III.1
85 Daar hielp niets tegen (Nohubo remedio) Blad 24 van Los Caprichos Ets en aquatint op papier, 21,5 × 15 cm OG-409913 Bibliografie Harris 1964, 59.III.1
153
190 Harnas Duitsland, Landshut, meester Wolfgang Grosschedel, 1550–60 Staal, leer, koper; gesmeed, geëtst, gegraveerd; h helm 28, h borstkuras 68 cm Z.O. 3938 Herkomst 1885–86, voormalig Arsenaal van Tsarskoje Selo; kwam vóór het midden van de 19de eeuw in het Arsenaal Bibliografie Gille, Rockstuhl 1835–53, p. 102; Lenz 1908, p. 203, nr. I 548; Malbork 2002, cat. 11
Volledig harnas, bestaande uit een gesloten helm, kuras en arm- en been harnas. Alle onderdelen zijn versierd met een gestileerd geëtst en gegraveerd rank ornament en arabesken op een donkere ondergrond. Deze decoratiestijl was ontstaan onder invloed van de Moorse kunst en werd populair in de zestiende eeuw, toen men deze ook op wapens begon toe te passen. De stilistische bijzonderheden van het ornament geven aanleiding het harnas toe te schrijven aan de beroemde Duitse wapensmid Wolfgang Grosschedel (1517–1562), bij wie zowel in Duitsland als daarbuiten vaak verdedigingswapens werden besteld. Het harnas was niet alleen voor toernooien bestemd, maar kon ook gebruikt worden bij parades. JJ
→ 191 Half harnas met schild Duitsland of Italië (voor een Spaanse opdrachtgever), 1550–1600 Staal, leer; gesmeed, gedreven, gebruineerd, verguld; h helm 27, h borstkuras 37 cm Z.O. 3521 Herkomst Voormalig Arsenaal van Tsarskoje Selo Bibliografie Lenz 1908, p. 160 JJ
De wapensmeedkunst van Spanje in de context van de Spaanse geschiedenis Joeri Jefimov
200
201