Het tegel boek

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 1

TEGEL

het

boek Hoogtepunten uit het Nederlands Tegelmuseum

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 2

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 3

TEGEL

het

boek Hoogtepunten uit het Nederlands Tegelmuseum

Johan Kamermans

Uitgeverij Waanders

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 4

4

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 5

Inhoud VOORWOORD DE GOUDEN EEUW Opkomst, 1580-1625 Doorbraak, 1610-1675

7 8 46

SCHAALVERGROTING Heroriëntatie, 1660-1800 Tegeltableaus, 1750-1850 Remmende voorsprong, 1800-1900

88 122 162

INDUSTRIE EN KUNSTNIJVERHEID Schilderkunst en plateelschilderwerk, 1885-1940 Interbellum, 1920-1940

188 238

NEDERLANDS TEGELMUSEUM

278

KORT LITERATUUROVERZICHT

285

ILLUSTRATIEVERANTWOORDING

286

COLOFON

288

5

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 6

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 7

Voorwoord Het Nederlands Tegelmuseum in Otterlo, dat dit jaar het vijftigjarig jubileum viert, is dankbaar dat haar museum in 1961 kon starten als zorgzame beheerder van het erfgoed van de Friese boerenzoon en latere architect Gerrit Feenstra. Hij heeft het grootste deel van de tegelverzameling, die nu in het museum te zien is, bijeengebracht. In 1963 heeft hij de Stichting Tegelmuseum “It Noflik StĂŠ" in het leven geroepen en een deel van zijn verzameling daarin ingebracht.

Een ander deel gaf hij in bruikleen. In 1975 heeft de Stichting met steun van onder meer de provincie Gelderland en de gemeente Ede de bruikleencollectie van de heer Feenstra aangekocht.

Nederland kende vele eeuwen een bloeiende tegelindustrie, waarvan de producten internationaal geliefd zijn. In buitenlandse paleizen en kerken, maar ook in de huizen van burgers en boeren, zijn de tegels en tegeltableaus op grote schaal toegepast rond de spreekwoordelijke haard.

De diversiteit aan voorstellingen is indrukwekkend en vormt een spiegel van de Nederlandse kunstgeschiedenis. Door de samenkomst van deze prachtige hoeveelheid aan erfgoed, is niet alleen de collectie van het Nederlands Tegelmuseum heel bijzonder, maar als afgeleide hiervan ook Het Tegel boek, een uniek document van onze cultuur. Het Nederlands Tegelmuseum heeft de grootste en meest veelzijdige collectie Nederlandse wandtegels en tegeltableaus opgebouwd, vanaf de late middeleeuwen tot heden.

Iedereen die betrokken is bij het beheer, de exposities en bij de verbreding van onze collectie tegels en ander keramiek is blij dat dit nieuwe standaardwerk als uniek document van onze cultuur gerealiseerd kon worden door de grote inzet en betrokkenheid van de mensen van Waanders Uitgevers in Zwolle en ons eigen team van conservator en vrijwilligers.

Dit fraaie boek is een inspiratie om ons te blijven inspannen de geschiedenis van de tegelindustrie en al het moois dat deze heeft voortgebracht met zorg te koesteren en aan een breed publiek te tonen.

Willem Hollander directeur Nederlands Tegelmuseum

7

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 8

DE GOUDEN EEUW

Aan de vooravond van de Gouden Eeuw is de Haarlemmer Hendrick Vroom (1566-1640) een van de bekende schilders van zeegezichten. Een tijdgenoot, Carel van Mander, schrijft in 1604 over hem in Het Schilder-boeck dat hij opgroeit in de plateelbakkerij van zijn vader. Hoewel hij later door zijn stiefvader ook aan het plateelschilderen wordt gezet, ‘daer hy alree veerdigh in was’, is ‘zijnen lust verder streckende’. Op zijn studiereizen in het buitenland valt hij om de kost te verdienen regelmatig terug op het beschilderen van ‘majoolkens oft porceleynen’.

Hij beoefent een vak dat in het huidige Nederland nog nieuw is en dat zal uitlopen op het Delfts aardewerk en een bloeiende tegelindustrie. De techniek om tegels te beschilderen in heldere, glanzende kleuren is in de tweede helft van de zestiende eeuw in de Noordelijke Nederlanden geïntroduceerd door vakmensen uit Antwerpen, die zelf weer van Italiaanse herkomst waren.

Gebakken aardewerk en tegels hebben, afhankelijk van de samenstelling van de klei, een rode, gele, grijze of bruine kleur. Het poreuze aardewerk werd al eeuwen bedekt met het doorzichtige loodglazuur. Door nu tinoxide toe te voegen aan de loodglazuur krijg je een witte, ondoorzichtige laag. In deze tinglazuur kan

8

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 9

opkomst 1580-1625

een decoratie worden geschilderd met verven die een temperatuur tot 1.000 0C kunnen doorstaan en versmelten met de tinglazuur. Het beschikbare kleurenpalet is eeuwenlang beperkt tot enkele metaaloxiden: kobalt (blauw), koper (groen), bruinsteen of mangaan (paars), antimoon (geel) en ijzer (oranje-bruin).

De techniek is vermoedelijk al in de zevende eeuw ontwikkeld in het MiddenOosten en heeft zich in de loop van enkele eeuwen verspreid langs de kusten van de Middellandse zee. In Spanje en ItaliĂŤ worden in de vijftiende eeuw hoogtepunten bereikt met lusterglazuren en veelkleurig geschilderde majolica. Rond 1508 richt de Italiaanse plateelbakker Guido di Savino zijn bedrijf op in Antwerpen; dan de belangrijkste handelsstad van de Bourgondische Nederlanden op het toppunt van haar bloei. Er ontstaan meer werkplaatsen en van daaruit trekken opvolgers en vaklieden door naar andere rijke handelssteden waar een vraag naar hun product kan zijn. Vanaf 1564 en 1572 worden de eerste plateelbakkerijen vermeld in Middelburg en Haarlem, kort daarna ook in Amsterdam en Delft. In diezelfde tijd begint ook de opstand van de Nederlandse gewesten tegen de

9

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 10

Spaanse koning Filips II. Tegen het einde van de zestiende eeuw verschuift het zwaartepunt van de productie naar de Noordelijke Nederlanden, zeker nadat Antwerpen in 1585 door Spaanse legers is veroverd en veel kooplieden en vakmensen elders een betere toekomst zoeken.

De plateelbakkers maken een breed assortiment van luxe aardewerk, schotels, papkommen, apothekerspotten en tegels. Om je de aantrekkingskracht van dit aardewerk voor te stellen is het goed te bedenken dat hier voorheen uitsluitend aardewerk in de kleuren van de klei zelf gemaakt is. Een versiering kan men dan aanbrengen door een patroon met een reliëfstempel in de klei te drukken of door gebruik te maken van twee verschillende soorten klei, die elk een andere kleur hebben. Er zijn bijvoorbeeld roodbakkende vloertegels, waarin een gestempeld decor werd opgevuld met witbakkende pijpaarde. Deze tegels zijn door hun dikte en de diepte van het reliëf voldoende slijtvast om op de vloer te gebruiken. Dat geldt echter helemaal niet voor de nieuwere tegels met tinglazuur, want die hebben hun kleurige schildering in een dun, kwetsbaar laagje dat vrij snel van de scherf afspringt als ze hard gestoten worden. Voor de hoge adel en rijke kloosters is het blijkbaar geen onoverkomelijk bezwaar om te pronken met een modieuze vloer die zowel kostbaar als kwetsbaar is. Net als in Italië worden door de Antwerpse plateelbakkers tegels gemaakt voor bijzondere vloeren van kastelen en kerken. Vaak zijn deze opgebouwd uit patronen van zeshoekige tegels met bladmotieven, die kleinere vierkante tegels met dieren, bloemen en portretten omsluiten.

Indien men de tegel vooral als vloerbekleding was blijven zien zou de tegel met tinglazuur, een luxueus product, tot een zeer

10

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 11

11

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 12

kleine markt beperkt blijven. De vernieuwende toepassing van tegels aan de wand en vooral in de achterwand van de haard, betekent een grote stimulans voor de vraag naar tegels door brede lagen van de burgerij. De stedelijke woonhuizen zijn vanaf de late middeleeuwen op grote schaal in steen herbouwd met een verdieping. Daarom is het nodig om de stookplaats te verplaatsen van het midden van de zaal naar een wand waar men een schouw met rookkanaal kan bouwen. Het vuur is de belang-

12

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 13

rijkste bron voor warmte en licht en er wordt gekookt, dus de haard is een centraal verzamelpunt in het woonhuis. De schouw is ook, als de eigenaar er het geld voor heeft, een rijk bewerkt pronkstuk. In de loop van de zestiende eeuw komen speciale vuurvaste bakstenen op de markt met gestempelde voorstellingen van heraldische motieven, portretten, Bijbelse verhalen en bloempotten in ovalen. Deze haardstenen worden gebruikt om de achterwand van de haard te metselen, vaak in een trapeziumvormige opbouw, en bekroond met een gedateerde deksteen.

Op de achterwand van deze vuurvaste bakstenen zet zich in de loop der tijd een laag van roet en vet af waardoor familie en gasten uiteindelijk rond een donker gat verzameld zitten. In vergelijking met haardstenen hebben geglazuurde tegels enkele voordelen. Zij kunnen namelijk niet alleen goed de hitte doorstaan, maar zijn ook vrij eenvoudig schoon te maken en glanzen in het licht van de vlammen. In het begin van de zeventiende eeuw vindt daarom een overgang plaats van het gebruik van haardstenen naar tegels in de haard. Dat heeft gevolgen voor de vraag naar tegels. De tegels worden gecombineerd met een ijzeren haardplaat direct achter het vuur, die de warmte de ruimte in straalt. Boven het haardijzer, het dichtst bij de hitte, blijven aanvankelijk de gewone bakstenen zichtbaar, en later een roetbaan van bruine, gevlekte tegels. Aan weerszijden zijn dan kolommen met kleurig en decoratief beschilderde tegels.

De vroege tegels doen ons in hun decor herinneren aan de herkomst van de techniek. De Spaans-Moorse wortels zijn herkenbaar in de vol geschilderde geometrische patronen en vlechtwerkmotieven. Gestileerde palmetbladeren zijn wit uitgespaard tegen een kleurige achtergrond. Herhalende figuren van

13

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 14

in elkaar passende kruisen en sterren komen al eeuwen eerder voor in het Midden-Oosten. Omdat op iedere tegel maar een kwart van het kruis en een kwart van de ster te zien zijn, is een groter aantal tegels nodig om beide elementen te vormen en krijgt het patroon een grotere afmeting.

Kleurige bloemen, vruchten en bloempotten tegen een witte achtergrond hebben hun voorbeelden in de Italiaanse majolica.

De vrij geschilderde motieven van borden en schotels moeten op de tegel wel in een strak schema gepast worden om een wand

14

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 15

met een regelmatig, repeterend decor te krijgen. Beide tradities vermengen zich in tegeldecors waarin vruchten en bladen tegen een witte achtergrond worden omsloten in een vierpas met uitgspaarde palmetten. Maar ook andere traditionele motieven, zoals de Franse lelie, vinden hun weg in het nieuwe repertoire van de tegelschilder. Een nieuwe motief is de tulp, een bloem die pas na 1550 vanuit uit het Osmaanse Rijk in Europa is geĂŻntroduceerd en al snel een grote verspreiding kent.

Een opvallende vernieuwing is de wand waarin iedere tegel een ander, herkenbaar figuur heeft: met dieren, vogels, jagers en soldaten. Niet meer als een kleine accenttegel die wordt omlijst door zeshoekige randtegels, maar als figuurtegels die enkel met elkaar gecombineerd worden. Het blijft hierbij wel het doel om een regelmatig repeterend patroon op de wand te krijgen, dus iedere tegel heeft vaste elementen die steeds herhaald worden: een omlijsting (een cirkel, of een kwadraat) en een hoekmotief (zoals uitgespaarde palmetten). Ook de individuele voorstellingen hebben allemaal een zelfde soort voor- en achtergrond, zodat de verscheidenheid van een grotere afstand wegvalt in het geheel.

Er ontstaan echter ook series met zeer vrij en levendig geschilderde krijgslieden, Romeinse en soldaten en Saracenen, zonder een omlijsting in een witte achtergrond, die vooral in Middelburg gevonden zijn. En in Rotterdam wordt een serie tegels ontworpen met een grote verscheidenheid aan fantasievolle zeewezens. Meermannen, tritons en zeekoeien, ĂŠĂŠn of twee tegels breed geschilderd in een groene zee, kunnen in een doorlopend fries geplaatst kunnen worden als plint of als afsluiting van een lambrisering.

15

110165_p001_288_TEGEL 09-06-11 14:35 Pagina 16

16