Thuis in de bijbel by WBOOKS

Thuis in de Bijbel

Abraham en Sara, Jozef en zijn jaloerse broers, de verloren zoon: het zijn bekende figuren uit bijbelverhalen vol spanning en emotie. Maar wie was Elisa en wat overkomt hem als hij achter de ploeg staat? Op welke manier wordt Jakob begraven en hoe gaat het met de Emmausgangers? In dit boekje kunt u op verrassende wijze (opnieuw) kennis maken met de grote verhalen uit de Bijbel. Kunstenaars uit de Lage Landen gebruikten als geen ander de eigen, vertrouwde omgeving als decor van bijbelse geschiedenissen. Bijbelverhalen spelen zich niet af in verre warme streken maar in gewone dorpen en steden. Zo kan de volkstelling te Betlehem plaatsvinden in een Vlaams dorpje en zien we Jezus op bezoek bij Marta en Maria in een deftige zeventiende-eeuwse woning. En soms gaan de inwoners van de Lage Landen zo ver dat zij zichzelf een rol laten spelen in een bijbelse geschiedenis. Bijbelse verhalen zijn niet alleen onderwerp van spectaculaire schilderijen. We vinden ze ook op prenten, kasten, wiegen en tabaksdozen. De Bijbel was in de Lage Landen altijd dichtbij. Thuis in de Bijbel laat dit zien en brengt zo bijbelverhalen onder de aandacht van mensen van nu.

Thuis in de

Bijbel Oude meesters, grote verhalen

Inhoud

Voorwoord 4 Rieuwerd Buitenwerf en Marieke van Schijndel Thuis in de Bijbel Marius van Leeuwen

Bijbellezen in de Gouden Eeuw John Exalto

Grote verhalen in de Lage Landen Ludo Beheydt

Bijbelse prenten Anne Jaap van den Berg

Landschap en bijbelverhaal: hoofdrol of bijrol? Dunja Nadjézjda Hak

Bijbelverhalen in het dagelijkse leven Dunja Nadjézjda Hak

De Bijbel op een broeksknoop Tanja Kootte

118

Om verder te lezen

142

Colofon 144

Voorwoord

e Bijbel staat vol mooie, ontroerende en vaak ook spannende geschiedenissen. Ze zijn van generatie op generatie aan elkaar voorgelezen en doorgegeven. Tot op de dag van vandaag. Toch zien we dat de kennis van deze verhalen steeds meer begint te verdwijnen. Dat is jammer, want door het vertellen van bijbelverhalen worden ook de culturele tradities en christelijke waarden doorgegeven, die aan de basis liggen van onze samenleving. Het belang hiervan is evident: steeds minder Nederlanders zijn op de hoogte van hun eigen culturele achtergrond, die zo sterk be茂nvloed is door deze tradities. Naar aanleiding van het 200-jarig jubileum van het Nederlands Bijbelgenootschap in 2014 zetten het Nederlands Bijbelgenootschap en Museum Catharijneconvent zich samen in om het rijke erfgoed van de grote verhalen, de bijbelverhalen, d贸贸r te geven. Thuis in de Bijbel. Oude meesters, grote verhalen brengt bekende en minder bekende bijbelverhalen op een aansprekende en verrassende wijze onder de aandacht. Dit project ligt ons na aan het hart. Museum Catharijneconvent beschouwt het tenslotte als zijn opdracht inzicht te geven in de universele en culturele waarde van het christendom en de Bijbel en de invloed daarvan op de Nederlandse samenleving in heden en verleden. Het Nederlands Bijbelgenootschap wil de Bijbel dichtbij mensen brengen.

Thuis in de Bijbel. Oude meesters, grote verhalen laat op een bijzondere manier zien hoe de Bijbel in de Gouden Eeuw, de hoogtijdagen van onze nationale geschiedenis, dichtbij mensen stond. Schilders waren als het ware de vertalers van de bijbelteksten, door de verhalen te plaatsen in eigentijdse context. Hollandse en Vlaamse meesters schilderden bijbelfiguren in kroegen, op de markt, in huis en al werkend op het platteland. Ook in geïllustreerde bijbels en op alledaagse voorwerpen werden bijbelverhalen levendig in beeld gebracht. De bijbelse verhalen waren in de Gouden Eeuw alom tegenwoordig. Thuis in de Bijbel is hiervan een weerslag en brengt deze belangrijke verhalen opnieuw dichtbij. 

Rieuwerd Buitenwerf directeur Nederlands Bijbelgenootschap Marieke van Schijndel directeur Museum Catharijneconvent

Jona en de vis (detail van de kaart met de uittocht uit Egypte), Daniel Stoopendaal, uit: Biblia […], Dordecht-Amsterdam, 1714, Bibliotheek Nederlands Bijbelgenootschap, Haarlem, 31”1714”-Stat(Keur)B

1 6|

Thuis in de Bijbel Marius van Leeuwen

e Bijbel heeft in de loop der eeuwen stevig zijn stempel gedrukt op de Nederlandse cultuur. De cultuur in bredere zin: de taal die we spreken, de waarden die we hanteren. En in engere zin: in kunstuitingen en maaksels van allerlei soort duiken tot op de dag van vandaag thema’s uit de Bijbel op. Je moet goed thuis zijn in dat boek wil je een flink deel van wat bijvoorbeeld in onze musea te zien valt begrijpen. Maar was men in vroeger eeuwen dan zo goed thuis in de Bijbel?

Bekend met centrale noties en verhalen

In fluweel gebonden Deux-Aesbijbel, Leiden 1608, Bibliotheek Nederlands Bijbelgenootschap, Haarlem, 34”1608”-Deux(Paed)

Tot het eind van de Middeleeuwen was dat maar in beperkte mate het geval. De Bijbel als dat handzame boek dat menigeen tegenwoordig in huis heeft, was onbekend. Daar zou pas na de uitvinding van de boekdrukkunst verandering in komen. Tot dan konden slechts enkelen zich zoiets kostbaars veroorloven als een afschrift van heel de Bijbel. Ook de meeste geestelijken hadden hooguit beschikking over een selectie eruit. Het was al heel wat als je een kopie had van het Lectionarium, de aan de Latijnse bijbel, de Vulgaat, ontleende verzameling evangelie- en brieflezingen, die volgens vast rooster klonken in de mis. Die onbekendheid met de Bijbel zelf betekende echter niet dat het gewone volk niets van de Bijbel wist. Het is waarschijnlijk, aldus C.C. de Bruin in zijn klassieke studie De Statenbijbel en zijn voorgangers uit 1937, dat de missionarissen die de Lage Landen in de vroege Middeleeuwen kerstenden, bij hun prediking ‘de bekendste gedeelten van de Schrift’ niet alleen in het Latijn hebben voorgelezen, maar

84 |

Afscheid te midden van vee

Daarom zei Abram tegen Lot: ‘Waarom zouden we ruziemaken, jij en ik, of jouw herders en de mijne? We zijn toch familie? Het is maar beter dat we uiteengaan. Het hele land ligt voor je open. Als jij naar links gaat, ga ik naar rechts; als jij naar rechts gaat, ga ik naar links.’ Genesis 13: 9-10

Afscheid van Abraham en Lot, Pieter Jansz. Post, ca. 1630, olieverf op doek, 63 x 62,5 cm, Frans Hals Museum, Haarlem, os 95-86, foto Tom Haartsen

ergens anders dan in de Lage Landen zijn schilderijen met vee erop zo populair. En in de Bijbel loopt heel wat vee rond. Zo lezen we dat Abram veel vee heeft. Zijn neef Lot, die op dat moment nog bij hem woont, bezit ook al zo veel schapen, geiten en runderen. Dat levert ruzie op tussen hun herders. Abram stelt voor om uit elkaar te gaan. Lot kiest voor de Jordaanvallei en trekt naar het oosten; Abram blijft in Kanaän wonen. Deze geschiedenis biedt genoeg stof voor een bijzonder veestuk, waarbij de schilder behalve de bekende koeien, schapen en paarden ook kamelen heeft toegevoegd. Op de achtergrond zien we hoe de vrouwen van Abram en Lot elkaar ten afscheid omhelzen. Beiden zijn gekleed in een eigentijds, zeventiende-eeuws kostuum. Het tafereel is geplaatst in een geïdealiseerde, landelijke omgeving, compleet met een modieuze ruïne, waarover de schilder een Italiaans licht laat schijnen. De compositie lijkt wat uit balans. Dat komt doordat er aan de rechterkant van dit schilderij een stuk is afgesneden. (tgk)

| 85

86 |

Visvangst in de Noordzee

‘Gooi het net aan stuurboord uit,’ riep Jezus, ‘dan lukt het wel.’ Ze wierpen het net uit en er zat zo veel vis in dat ze het niet omhoog konden trekken.’ Johannes 21: 6

Vissen bij het strand met de wonderbaarlijke visvangst, Marcus Ormea, ca. 1625-1630, olieverf op doek, 117 x 168,5 cm, Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn, Brugge, O.S.116.1

chubben glanzen, schelpen fonkelen en zeesterren glimmen; als juwelen zijn verschillende zee- en riviervissen uitgestald op de voorgrond van dit schilderij. Levensecht is de vangst weergegeven. Dit schilderij van Marcus Ormea is het vroegst bekende voorbeeld van een visstilleven aan het strand. Op de achtergrond is de tweede wonderbaarlijke visvangst afgebeeld, een van de wonderen die Jezus verricht. Het wonder aan het Meer van Tiberias is moeiteloos verplaatst naar de Noordzee. Ondanks verschillende pogingen vis te vangen, komen Petrus en de andere leerlingen met lege handen thuis. Jezus verschijnt nadat hij uit de dood is opgestaan en gebiedt hen nogmaals de zee op te gaan en de netten uit te gooien. Tot hun verbazing vangen zij meer dan zij kunnen herbergen. Op het schilderij staat Jezus aan de vloedlijn. Petrus staat in het water en waadt naar hem toe. Ondertussen worden manden vol vis door vissers het strand op gedragen. Hollandse duinen glooien aan de kust en in de verte is een kerk zichtbaar. Het torentje van de kerk lijkt op het Angelustorentje van de Oude Kerk van Scheveningen. (dnh)

| 87

88 |

Tobias in Utrecht

Tobias ging samen met de engel op weg. Zijn hond kwam achter hen aan. Tobit 6: 2

Landschap met Tobias en de engel, Abraham Bloemaert, ca. 1630, olieverf op doek, 65,3 x 54,5 cm, Centraal Museum, Utrecht, 21031

n de omgeving van Utrecht staan in de zeventiende eeuw veel duiventillen. De schilder Abraham Bloemaert maakt er tekeningen van, evenals van boerenhuizen, bomen en gereedschappen, wanneer hij in de omgeving van Utrecht rondtrekt. In zijn atelier gebruikt hij die beelden om ze te verwerken in eigen composities. De eigen leefomgeving, in de vorm van de duiventil tussen de bomen en het boerenhuis op de voorgrond, én de fantasie van de bergen in de verte, vormen samen het decor voor een bijbelverhaal. De jonge Tobias wordt door zijn vader Tobit op reis gestuurd om geld op te halen. Hij zoekt daarvoor een reisgenoot die zich aandient in de persoon van ene Azarias. Ook Tobias’ hondje gaat mee. Bij zijn terugkomst blijkt Azarias de engel Rafaël zelf te zijn geweest. Die heeft hem al die tijd beschermd. Waartegen? Dat wordt misschien wel gesymboliseerd door de duiventil. De uitdrukking ‘duiven op zolder houden’ betekent in die tijd zoveel als ‘bordeel houden’. Rafaël behoedt de jonge man voor onkuisheid. Gehuwd met de vrome Sara keert hij terug naar zijn vader Tobit en moeder Anna. Het verhaal van Tobias en Anna, Tobit en Sara, beschreven in het apocriefe boek Tobit, is erg geliefd in de zeventiende eeuw. (tgk)

| 89

98 |

(On)recht op de Grote Markt

Pilatus liep weer naar buiten en zei: â&#x20AC;&#x2DC;Ik zal hem hier buiten aan u tonen om u duidelijk te maken dat ik geen enkel bewijs van zijn schuld heb gevonden.â&#x20AC;&#x2122; Johannes 19: 4

Passiespel op de Grote Markt in Antwerpen, Gillis Mostaert I, 15501600, olieverf op paneel, 117 x 176 cm, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen Lukas - Art in Flanders vzw, KMSKA 681, foto Hugo Maertens

onkere wolken pakken zich samen boven Antwerpen. Op het bordes van het oude stadhuis toont Pilatus Jezus aan het volk. Een bont gezelschap verzamelt zich op de Grote Markt: joden, moslims, Spaanse soldaten, kooplieden, geestelijken en hoogwaardigheidsbekleders. Op de voorgrond staat een zigeunerin met haar kinderen. Een groepje in het zwart geklede burgers, vermoedelijk de opdrachtgevers van dit schilderij, staat aan de rechterzijde en kijkt naar de twee misdadigers die worden afgevoerd. Iedereen is afgeleid door het schouwspel; zakkenrollers doen goede zaken. Is dit schilderij een weergave van een verkleedpartij in het centrum van Antwerpen; de opvoering van een passiespel door een theatergezelschap? Volgens recent onderzoek valt dit te betwijfelen. Het schilderij zou een verwijzing zijn naar de Spaanse onderdrukking en de grote vervolging van ketters in de Nederlanden halverwege de zestiende eeuw. Een aantal herkenbare geestelijke en wereldlijke leiders afgebeeld op het schilderij, onder wie koning Filips II, zou daarop wijzen. De veroordeling van Jezus zou symbool staan voor de veroordeling van protestanten destijds. (dnh)

| 99

Colofon

144 |

Uitgave Uitgeverij WBOOKS, Zwolle i.s.m. Museum Catharijneconvent, Utrecht en het Nederlands Bijbelgenootschap, Haarlem Deze uitgave verschijnt ter gelegenheid van de tentoonstelling Thuis in de Bijbel, Oude meesters, grote verhalen (8 februari t/m 10 augustus 2014). Helaas kunnen niet alle werken uit dit boek getoond worden op de tentoonstelling. Auteurs Ludo Beheydt, Anne Jaap van den Berg, John Exalto, Dunja Nadjézjda Hak, Tanja G. Kootte, Marius van Leeuwen Redactie Anne Jaap van den Berg/ Nederlands Bijbelgenootschap Dunja Nadjézjda Hak/ Museum Catharijneconvent Tanja G. Kootte/ Museum Catharijneconvent Bureauredactie en eindredactie Inge Schriemer/ Museum Catharijneconvent

Bijbelgenootschap gemaakt door Sandra Haverman. Foto’s van objecten uit andere collecties zijn afkomstig van bij de afbeeldingen vermelde instellingen en fotografen. Fotoverantwoording Voorzijde: Echtpaar in een landschap, Ferdinand Bol, 1647-1650, olieverf op doek, 102,3 x 91,8 cm, Dordrechts Museum, DM/948/126, bruikleen Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) Pagina 2 en achterzijde: Biblia dat is de gantsche H. Schrifture..., Weduwe J. van Someren e.a., Amsterdam 1684, Museum Catharijne Convent, Utrecht, RMCC od21 Informatie over WBOOKS is te vinden op www.wbooks.com Informatie over Museum Catharijneconvent is te vinden op www.catharijneconvent.nl Informatie over het Nederlands Bijbelgenootschap is te vinden op www.bijbelgenootschap.nl © 2014 WBOOKS, Zwolle

Beeldredactie Kees van Schooten/ Museum Catharijneconvent Ontwerp Manifesta, Rotterdam (Ad van der Kouwe, Inge Croes-Kwee) Fotografie Foto’s van objecten uit de collectie van Museum Catharijneconvent zijn gemaakt door Ruben de Heer. Foto’s van objecten uit de collectie van het Nederlands

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. NUR 694 ISBN 978 94 625 8009 1

Thuis in de Bijbel

Thuis in de

Bijbel Oude meesters, grote verhalen