Moi 2013 B

DAG VAN DE GRUNNEGER TOAL - ZOTTERDAG 16 MEERT 2013 GEBAAUW RHC GRONINGER ARCHIEVEN - CASCADEPLEIN 4 - STAD

DAG VAN DE GRUNNEGER TOAL

1

Mien Grunneger gevuil…. deur Marjo van Dijken t Aldereerste woord woaras ik an denk bie mien Grunneger gevuil is: aigen.

Vertraauwd, dichtbie en hail persoonlek: mor over alles wat mien waark anbelangt kin ik in t Grunnegers nait proaten, t komt mie nait tot ströt oet, hou ik t ook perbaaierd heb.

Grunnegers: de toal van mien opoe en mien ollen in Stad dij ik wel heurde, mor nait sprak; veur mie bedoulde woorden wazzen Hollands.

Grunnegers: de toal van mien nije buurwichtje in n Daam, dij mie votdoadelk dudelk moakte dat je in n Daam nait Stad ingingen, mor Daam in: lol was mie der geliek òf. Ik was vief joar en bedocht dat as t Grunnegers mien plezaaier zo bedurf, ik mit dij toal niks van doun hebben wol! En zo is t kommen…

Biezunder is dan weer wel dat as der in klazze n verhoaltje in t Grunnegers veurlezen worden mos, ik doarveur as eerste in aanmaarken kwam, klaank haar zuk wel degelk n ploats vonden. Mor zulf proaten? Gain hoar op mien kop! En dat is n schiere 20 joar zo bleven… en nou schrief k zulfs gedichten en laidjesteksten in mien Grunneger toal!

Noast toal is der ook de laifde veur mien Grunneger laand en lu dij doar thoes binnen: vouten in klaai, mor ook dreumend onder hoge luchten.

Nöchtern, mor ook mit Stadse fratsen. Woar tref je t beter?!

INHOLD 2 Mien Grunneger gevuil... deur Marjo van Dijken 3 Het Grunnengevuil van Jopie Dijkstra deur Harry Wubs 4 Jan Glas Löszingen van plek en toal deur Tonko Ufkes 6 Dat is ok zo deur Tonko Ufkes 8

Hilda Schipper-Baptist “Toal is t voertuug veur gedachten en emootsies” deur Geesjen Doddema

10 Arnold Veeman deur Henk Scholte 12 Grunneger deur Fieke Gosselaar 13 Fosco smoak van vrouger deur Henk Scholte 14 Digi - toal deur Riemke Bakker 15 Colofon 16 Pergram Dag van de Grunneger toal

Foto: Elske de Lange

2

Jopie Dijkstra

t Grunnengevuil van Jopie Dijkstra deur Harry Wubs

Foto: Marij Kloosterhof

Jopie Dijkstra komt van oorsprong oet Stad. Heur olders pruiten Hollands tegen de kinder, mor onder mekoar ging de proaterij tussen pabbe en moeke in t Grunnegs, in t dialect van Stad vanzulf. Mit heur man woonde Jopie eerst op Hoogkerk in nijbaauwwonen, noa elf joar verhoesden zai mit heur kinder noar Winsum. Veural doar kwam bie Jopie – mainste mìnsen kennen heur as toneelspeulster van Waark - t Grunnengevuil noar boven. Doar muik ze kennis mit t Grunneger laand, t Noord-Grunneger dialect.

“Dat von ik van t begun òf aan mooi.” Heur dochter verhoesde mit heur gezin noar Zuud-Frankriek in de buurt van Cannes. Jopie raaist doar netuurlek regelmoateg noar tou om heur noageslacht aan de borst te drukken. En ze geft t geern tou: “k Bin toch altied weer blied as ik weer terugraais, de kaant van Grunnen weer op goa. Nait om de kinder en klaainkinder vanzulf, want dij zai ik geern.

Mor t is de sfeer van de netuur. Veural de lichten vin ik hier in Noord-Grunnen biezunder mooi. Dan krieg ik voak t gevuil: hier heur ik hailendaal, dit is mien laand.”

Mor t begon aiglieks mit Waark, zegt ze zulf. Doardeur kreeg Jopie oor en oog veur heur aigen omgeven. Opains zag zai de luchten en t licht en heurde zai de toal dij om heur tou sproken wör. En zai realiseerde zuk: “Dit heurt bie mie.” Zai staait tegenswoordeg nait meer op t toneel, mor is nog altied biezunder betrokken bie heur gezelschop. Dij speult - bienoa t haile joar nog - Haardloper Huzengoa noar t bouk van Job van Schaik. Jopie is tegenswoordeg voorstellingsbegeleider. Dat wil zeggen: ze verlaint op allerlei menaaier hand- en spandainsten aan heur gezelschop. “En joa, ik verkoop in de pauze de bouken van Job. Zeker, dij verkopen goud.”

3

Jan Glas Lรถszingen van plek en toal deur Tonko Ufkes

foto: Jan Glas

4

Ien e haarst van 2012 verscheen t boek Dubbel Glas, de verzoamelde Grunneger gedichten van Jan Glas (Oethoezen 1958). Zo’n tien joar leden begon Glas met schrieven, eefkes loater kwam de eerste bundel en viel er geregeld ien e priezen. t Wer dus hoog tied veur n lutje interview.

Woarom begonstoe te schrieven? / Woarom schrieven?

Midden negenteger joaren veurege eeuw bin ik begonnen mit gedichten te schrieven ien t Grunnegs en ook wel ien t Nederlands. Eerst wat lollege dingen op riem. Dij droug ik veur op feesten as lu derom zeurden en der genog draank iengoten wer en aan stamtoavel van café Mulder ien Stad. Veur Hanneke Kappen en Boelo Klat, dij Grunneger jazz mouken, heb ik nait veul loader n poar teksten schreven en dou is t pas serieus worden; veur t eerst kreeg n tekst van mie vörm! Ik bin oplaaid as beeldend kunstenoar. Ien de beeldende kunst was ik ien dij tied vastlopen, ik von t te statisch, te troag en te veul materioal. Ik kon der mien energie nait goud genog ien kwiet, ik von t beroep te ainzoam en zat n poar joar ien n sombere periode. Loader maarkte ik dat ik bie optredens dij energie wel hail goud kwiet kon en dat schrieven n veul smuiere vörm van kunst moaken is. Ik was dus beeldend kustenoar òf en wer dichter, pas leste tied maark ik dat ik beeldend kunstenoar bleven bin, mor ain dij gedichten moakt, veurdragt, fotografeert, zingt en n tiedschrift moakt. t Heurt bie nkander.

Wel en / of wat inspireert dij? k Wait nait, inspiroatsie is mie n te groot woord, t Is mor net woar joen zintugen noar tou goan. Je kaizen zulf, de drang is der altied al west om beelden, ideeën en ienvallen vast te leggen ien gedichten, vrouger ien schilderijen. Aigenliek bin ik mainsttied bezeg om mit oren en ogen dat op te vangen wat ik ien n gedicht bruken kin. Woar ik n nij beeld van moaken kin. Mien beeld. Ik hoal voak geschikte zinnen op bie t luustern noar radio of lezen van kraant, oet n flard van n opvongen gesprek, zo’n zin isoleren dij ien n gedicht de aanzet geft tot n hail nij beeld. Der kin ook zomor n idee veur n gedicht opkommen. Verder is t lezen van andere dichters belangriek en t herlezen van dichters dij ik goud vien, om te snappen woarom ze zo goud binnen, wat heur techniek is. Ik haar n tiedlaang de gedichten van H.H. ter Balkt letterlek opensloagen noast mien schriefvel liggen. As ik tegenwoordeg vastzit ien n gedicht goa ik sums strunen ien t waark van bieveurbeeld Tonnus Oosterhoff, gedichten woarbinnen, net as bie Ter Balkt, onverwachte sprongen moakt worden.

Hoe bennen dien gedichten de oflopen tien joar veraanderd? En hoe gijst deur?

Toun ik begon mit dichten startte ik voak vanoet n verhoal of onderwaarp, dat bepoalde t gedicht. Leste poar joar begun ik voak mit n zin of n beeld, aargens opvongen of zulf opbedocht, doar begunt t gedicht mit. Dus net as n schilder dou ik n eerste aanzet en schrief noar n compositie tou, mit helft van de tied gain idee woar n noar tou gaait. Mor n indje aan loop komt der altied n verhoal en kin ik dat sturen. Ik moak geern gebruuk van contrasten. Net as n collage: as je beelden bie nkander zetten komt t verhoal wel, je monnen t zulf wel tot ain gehail moaken en waiten wanneer t gedicht nog net genog zweeft om t spannend te moaken. Dat leste lukt nog nait altied even goud. Terug noar collages: ik bin n grode fan van t waark van de kunstenoar Max Ernst, heb ien mien Nederlandse bundel ook twij gedichten n.a.v. zien collages schreven.

Hou goa ik deur? Meer duren en veuraal Nederlandstoaleg waark kommende tied. t Is ander materioal as t Grunnegs, ien t begun was t wennen, t schrieven, mor veuraal t veurlezen. Mor dat ik toch mien draai der ien vonden heb is n oetbraaiden van mien ‘techniek’ om t zo mor oet te drukken. Ik maark wel dat de dreughaid van t Grunnegs ien mien Nederlands gedichten deurklinkt en dat bevaalt mie, t binnen wat dat betreft nog aal Grunneger gedichten.

Dat leste is mooi zeid, mor vuulstoe dij n Grunneger dichter? Dus lös van de toal, hoe belangriek bennen Oethoezen, Stad & Ommelaand en de Grunnegers veur dien waark?

Zo vlak noa mien veureg antwoord is dat n lelke strikvroag, mor ik bin gain Grunneger dichter hoop ik, nait ien de zin dat mien Grunnegs wezen of de Grunneger toal de thematiek van mien gedichten bepoalt. As ik n Grunneger dichter neumd wor, din is dat omdat ik oet Grunnen kom. Oethoezen, t Hogelaand en de Grunnegers binnen òf en tou t decor of onderwaarp ien mien poëzie, mor ik wil dat mien poëzie hom löszingt van plek en toal, en boeten de streektoal ook nog beriek het.

5

Dat is ok zo deur Tonko Ufkes

Gevelsteen Geert Teis, Handelsstraat 34

foto: Wim Bastiaanse

6

foto: Tonko Ufkes

Host 150 joar leden wer Gerhard W. Spitzen geboren op t Knoal (Stadskanaal) en we kennen hum aalmoal as Geert Teis, de schriever van t Grönnens Laid en van de Knaolster Lorelei. As t moet, zingen we dit eerste en tweede volkslied uut e kop en ok al het Teis vanzulf het nog veul meer doan, dizze beide teksten bennen meer as genog om beroemd te blieven. Zeker op t Knoal; doar is t Cultureel Centrum noar hum nuumd en vlak doarnoast stijt n woest metoalen beeld van de Knaolster Lorelei. Ok t geboortehuus an t lange knoal is der nog, met n echte gedenksteen ien e ziedmuur! t Is gien Geert Teis museum mor n Chinees restaurant met de pazzende noam: Golden River.

Meer schrievers hemmen zo’n gedenksteen kregen en aan de pastorie van Solwerd is nou te lezen dat Titia de Haas-Okken doar in 1853 geboren wer. Traauwens, dat Jan Boer ien 1899 ien Röppen (Rottum) geboren is, ontgijt gien enkele bezuker van dat dörpke: n steveg borstbeeld van Boer kikt vanof de kerkhofsmuur noar t eigen geboortehuus, woar n duudlek bredje op zit met “Geboortehoes van Jan Boer, 1899-1983, Grunneger dichter en schriever.”

Toch hangen der niet veul van dit soort bredjes, want oareg wat huzen uut e 19e eeuw bennen verdwenen. Zo is K. ter Laan, woordenboekman en wat niet al, ien juli 1951 eerd met n monument midden ien Slochter en ien oktober 2011 kwam an de Groenedijk n bredje vlakbij t plak van zien geboortehuus. Want t geboortehuus zulf is vot, t is laang leden ofbraand.

Het monument veur Jelte Dijkstra stijt doarom midden ien zien geboortedörp Griepskerk, ok al is zien geboortehuus an e Molenstraat der nog.

Toen dit monument ien 2007 kwam is kozen veur n plak bij t dörpshuus, juust omdat n geboortehuus kwetsboar is; t kin vremd verbaauwd worden, sleupt zulfs of zo’n gedenksteen verdwient stoareg aan achter klimop of stiekelrozen.

Gevelsteen B.H. Broekema, Oosterstraat 7

Beelden en stroaten

foto: Tonko Ufkes

Biezunder is ien dit geval Ede Staal; hij komt van Waarvum mor doar is gien enkel gedenkteken te vienden want hij heurt nou bij Delfziel: Op de diek, noast het Eemshotel, stijt n beste metoalen poal met woorden uut zien ‘Credo, mien bestoan’. En op t kerkhof is sekuur aangeven woar zien urn lijt en dan het Delfziel ok n Ede Staalstraat. Die lijt bij t station Delfzijl-West, doar is n haandvol stroaten noar Grunnegers as Saul van Messel en Ede Staal nuumd.

Traauwens, ok Wìnzum het n nijbaauwwiekje woar Grunneger schrievers vernuumd bennen, mor krekt aandern as ien Delfziel. Vanzulf hemmen wel verscheiden Grunneger schrievers ien heur geboortedörp n stroat kregen, bv. ien Steem is n Sien Jensemahörn, ien n Daam [Appingedam] is n A.S. de Blécourtstraat enz.

Groot Grunnen Bredje K. ter Laan, Groenedijk (bij meulen en Fromaweg),

Ede Staalstraat A.S. de Blécourtstraat

Sien Jensemahörn

t Valt op dat Geert Teis, Titia de Haas-Okken, Jan Boer en K. ter Laan niet slim honkvast warren; ze leerden ons toal thuus en vertrokken doarnoa: Noar n aander deel van t laand of noar Stad. Veur heur waas t geboortehuus en dörp belangriek, mor zuks speult veur de meeste schrievers van tegenwoordeg niet meer. Gieneen woont host nog ien t ‘eigen’ dörp, traauwens, krekt as veul aander Grunnegers. n Gedenksteen an t geboortehuus van n Grunneger schriever liekt hielendal uut e tied want veul kiender kommen op e wereld ien n ziekenhuus en ‘echte’ Grunnegers kommen ok wel van verder vot. Zo stoan de geboortehuzen van domnee P. van Leeuwen, Wim Faber, Henry Hes, Peter Visser – om zomor vier man te numen – ien Graft, Zutphen, Mache ien Duutsland en Kortenhoef. t Is ok aan de veurkant van “Moi” duudlek te zien: De wereld wordt aal kleiner, of misschien beter, Grunnen wordt aal groter!

7

HILDA SCHIPPER-BAPTIST

“TOAL IS T VOERTUUG VEUR GEDACHTEN EN EMOOTSIES” deur Geesjen Doddema Zolaank t woord ‘boer’ n scheldwoord is en aan plattelanders n negatief beeld hangt, blift dat ook aan de toal hangen. Wie mouten zain en heuren loaten hou mooi onze toal is, in meziek en in gedichten. De jongelu mouten leren, dat ze zuch nait schoamen huiven veur t Grunnegs. Twijtoaleghaid is belangriek, doar kinnen ook de tillevizie en de socioale media aan mitwaarken.

Hilda Schipper waarkt as humanistisch roadsvraauw en geestelk verzörger in twij verzörgenshuzen in de gemainte Veendam. Mit heur kinnen bewoners proaten over levensknuppen, zo as zai dat zulf hail beeldend uutlegt.

Nou stoan wie der as Grunnegers nait om bekind, dat wie onze emootsies zo makkelk blieken loaten of uten kinnen. Hilda het maarkt dat t n groot verschil moakt of mìnsen in heur aigen toal doarover proaten kinnen en ook in t Grunnegs antwoord kriegen. Want din hebben ze t gevuil, dat Hilda ‘ain van heur‘ is. Deur heur toal mag ze dichtbie kommen.

Mìnsen huiven veur heur de woorden dij ze in t Grunnegs denken nait in t Nederlands vertoalen. En wees eerlek, der binnen Grunneger woorden doar zit gevuil in, dij binnen ja nait zo ain twij drij te vertoalen in t Nederlands zunder doar n hail verhoal omhin te vertellen. Wel kin nou zo mor n deugdelke vertoalen geven van tudebekje. Din kom je nait wied mit ‘kippensnaveltje’, toch?

En wat te denken van de bewoner dij zacht aan t zingen was: “Doe bist mien laiverd, mien schraiverd, mien sukker in de thee….” n Schraiverd. Aine dij gain Grunnegs verstaait, begript doar niks van. Mor Hilda ging noast hom zitten en zong der achteraan: “Wel zol die smokken as ik dat nait dee.” Op dat mement kwam de man hailemoal lös en vertelde over zien vraauw, woar hai dat laid aaltied veur zongen haar. Zo kon hai zien levensverhoal in t Grunnegs kwiet.

Hilda het as docente levensbeschaauwen zo’n lutje twinteg joar lesgeven op grondschoulen. Prachteg waark, mit klaaine kinder proaten over zulfkennis en levensvroagen. Kinder zuiken n vörm veur heur leven, binnen in ontwikkeln, gruien.

Tiedens heur universitaire studie in Utrecht luip ze stage in d’oldernzörg. Olle mìnsen droagen soms n grode last mit zuch mit, woardeur ze allinneg nog zo’n beetje funksioneren. t Fascineert heur, hou lu dat uutholden en deurgoan kinnen mit leven. Doar wil ze bie helpen, der noast zitten, heur verhoal aanheuren en mìnsen helpen lös te loaten. En in t Grunnegs as dat van pas komt.

Dou Hilda n joar of wat traauwd was en tegen heur man zee, dat ze weer wat doun wol, docht hai dat ze n cursus makramé volgen wol, net as veul aandere vraauwlu in t dörp. Mor nee, zai wol weer noar school.

Dat knuppen mit gekleurd sisaltaauw is t nait worden. Mor levensknuppen, doar kin ze wat mit. En doarbie bruukt ze as t even kin t Grunnegs as voertuug van gedachten en emootsies.

8

Hilda Schipper-Baptist geft tiedens de Dag van de Grunneger toal n lezen over t belang van t Grunnegs in de verzรถrgen.

Foto: Marij Kloosterhof

9

Arnold Veeman Gain dikke proat deur Henk Scholte n Moand of wat leden op n mooie haarstege zunnege nommerdag muik ik n raaize mit traain en bus noar Kloosterburen. t Was aiglieks n bot schiere belevenis, want vanòf Wìnzum mos k mit n stropvolle bustaxi mit krudege wichter wieder. Der waren nogal wat wegomleggens, mor dat mog de pret op de weg der noar tou nait drukken. Ik har op dij dag n òfsproak mit de veulziedege componist, zanger, muzikant en cultureel ambassadeur van Grunnen moakt, want ik wol hom geern nuigen veur de Dag van de Grunneger Toal en veuròf wat mit hom van gedachten wizzeln over zien kiek op meziek. Tiedens dij nommerdag kwam der din ook van alles op batterij en t gaf mie duchteg wat stof om ais deur te prakkezaaiern. t Joar 2012 was veur Arnold n meer as n drok joar mit veul aandacht in de landelke media.

Ik vruig hom dou hou t is om cultureel ambassadeur van Grunnen te wezen. Hai zee doar t volgende over: “Ze hebben mie toudestieds vroagd om aan dij campagne mit te doun en ik heb dat vanzulf geern doan, want ik vin dat Grunnen Wat riemkes, mopkes, dikke proat zuk veul beter in de rest van t laand promoten mout, want hail veul Zo taikent men heur oet ...

Grunnegers hebben nog te voak t gevuil dat ze der nait bieheuren en ik blief mie doar min of meer tegen verzetten. Boetendes is meMor dat is bloots heur boetenkaant; (want) ziek n hail goud smeermiddel, woar je mit zain loaten kinnen ‘hou Kerakter dat schoelt in d’hoed mooi t hier is’ en dat t op t oog zo weerbarstege landschop ook hail veul kleur in zuk het.”

Herken mie as ik weeromkom Geef n kuuroog - doe, netuur (want) As ik ooit staarf, begroaf mie nait Mor braand mie in heur vuur

Oet: De Woarhaid Tekst: Arnold Veeman Overzet deur: Jan Siebo Uffen

Doe hest körtsleden ook n nije CD uutbrocht mit de titel ‘Toukomst’.

Wat mie bie t belustern vot opvuil, waren veur mie dien goud deurwrochte arrangementen, mor ook mit bepoalde verstillens dij t bie zetten wel haile staark moakt.

“Aiglieks stoa ik doar nait zo bie stil, t komt vanzulf op mie òf en in mien heufd zweven alerhaande melodieën rond en doar komt ook nog bie dat je doarin goud n ordening in aanbrengen kinnen. As ik zing, din bruuk ik ook as der gain klank is mien handen der bie tou. t Is dij aiwege meziek doar je ook lutje pòtjes mit roaken kinnen. Meziek van dizze tied en ook veur elkenain. Doarom beweeg ik mie ook geern in allerhaande genres. Zulfs noast t klassieke kin mie heavy metal ook wel bekoren.”

Doe waarkst al n joar of wat soamen mit de schriever dichter Jan Siebo Uffen. Hou is hai die in de muit kommen? “n Joar of tien leden dou dee k mit aan Goudzuiken Concours en dou won ik n pries mit t laidje ‘Mon cher petite’. Dat zong ik dou in t Engels en dou zee der aine tegen mie, wat zol dat mooi wezen astoe dat ais in t Grunnegs deest en dou wuir mie Jan Siebo Uffen aan de haand doan en dij het doar dou joa op zegd en dou was der inains ‘Mien lutje laif’ en dat het zoastoe wel waist zien weg wel vonden in Grunnen. Tjah! Sunt dij tied hebben wie n soamenwaarken en doar komt nog bie dat t dichtwaark van Jan Siebo n geloagdhaid het doar ik hail goud mit oet de vouten kin. Teksten mouten boetendes nait te dialectisch wezen, t blift aaltied n kunst van t wegloaten.”

10

In december is der ook de fulm ‘Mijn Broer Arnold’ in première goan. Hou hestoe dat ervoaren?

“Dij film het mie hail wat antwoorden geven. t Is veur mie n volledeg verhoal en t geft goud aan woar ik vandoage veur goa en stoa. Verder het de film veur mie hail veul elementen onderstreept.”

Arnold Veeman zel op de Dag van de Grunneger toal n optreden verzörgen en ook zien fulm ‘Mijn Broer Arnold’ zel vertoond worden.

Foto : Marij Kloosterhof

11

GRUNNEGER deur Fieke Gosselaar ‘Toun mien olders verhoesden van pervinsie Overies­ sel noar Grunnen was ik drij moand old’, zegt n vrund, en ondanks dij jonge leeftied vuilt hai zoch gain echte Grunneger. ‘Mien lief het van zien 8e tot aan zien 18e in Drenthe woond.’ Nou woont hai al 20 joar in Stad. Hai vuilt zoch gain Grunneger, mor wel n Stadjer en ook wel Drent. n Collega van mien waark in Vraislaand komt oet Maiden, mor woont al joaren in Leeuwarden. Elke mörn zegt hai mie vrolek goidag mit ‘MOI’ en tegen de Vraizen blift hai vertellen hou prachteg pervinsie Grunnen is.

‘Bist doe aine van Gosseloar? Ik ken dien voader wel en dien opa ken ik ook nog wel’, zeggen minsen as ik mie veurstel. Mainsttied komt ter den n verhoal.

‘Toun ik n klaain jonkje was, het dien opa mie op zien nek van Nij Beerte tot aan boerderij in Finnerwòld brocht. Ik wait dat Duutsers boerderij in braand steken wollen omdat ze dochten dat domie Ader doar onderdoken zat.’ Of n aander verhoal. ‘Ik heb vrouger bie dien voader in klazze zeten en ik wait nog wel dat dien opa appelsienen oetdailde veuraan Kerkeweg mit Keuneginnedag.’

Mien opa is opgruid in Stad. Op Zuderbegroafploats aan Hereweg stoan verschaaiden grafzaarken mit de noam Gosseloar. Mien oma komt van boerderij in Euvelgunne. Soamen binnen ze in 1932 noar boerderij in Finnerwòld vertrokken. Mien voader is doar opgruid en hai het boerderij overnomen in 1976. Mien bruier en ik hebben doar tot ons 18e joar woond. Ik woon in Stad en mien bruier nemt boerderij over as t doar tied veur is. Ik wait nait wanneer mien nichtjes in onze sloapkoamers sloapen goan en of zai zoch Grunneger vuilen. Ik denk dat onze femilie ons Grunnegs moakt. foto: Jan Glas

12

Fosco smoak van vrouger deur Henk Scholte Ik wait nait recht hou t joe vergaait. Der is n tied west dat der bie de krudenier vlèzzen Fosco noast Ranja in t schap stonden. Aargenswoar in de joaren zeuventeg binnen dizze maarken verdwenen. Hail veul mìnsen hebben juust aan eterij en drinkerij schiere herinnerns. Elk veur zuk wait maistaal wel woar e n hekel aan har of wat e lekker von. Toch binnen der hail veul doodgewone dingen in loop van tied verdwenen. Lestdoags von ik in n schriffie mit haandschreven kookrecepten n beschrieven van d’sukkeloadedraank Fosco. Der is mie wel ais zegd dat Fosco typisch Grunnegs is, mor noa wat onderzuik bin k der al gaauwachteg achterkommen dat dat nait zo is. t Wuir in t haile laand dronken.

‘Fosco’ mog allain onder dij noam fabriceerd worden deur de N.V. F. Korff & Co’s Cacao & Chocoladefabrieken in Amsterdam. Dizze febriek har der zotrekend patent op. t Is n haile zet slim populaire drinkerij west en doardeur is t net as Ranja en Rojo min of meer n soortnoam worden. In advertenties was de noam Fosco zunder de noam van de firmoa te nuimen al genogt.

Over t originele recept schient nogal ais wat hikhakkerij west te wezen en dat wuir dus nait zomor vergeven aan aander fabrikanten. t Recept dat hieronder volgt gaait volgens overleverns oardeg in de richten van t orgineel. Fosco kinnen je boetendes waarm of kold drinken.

Veur Fosco hèje t volgende neudeg: 200 gram suker, 50 gram cacaopoeder van goie kwaliteit (bievubbeld Droste Verpleegsterscacao), 1 vanillestokkie, n haalve liter wotter. Breng t wotter mit t vanillestokkie hail langzoam aan de kook. Loat t hail laank trekken.

As t aits kin n uur, mor t laifst 2 uur. Meng de cacao en suker deur nkaander, moak t aan mit n eetlepel wotter. Dou t din bie t kokende wotter en loat t nog 20 menuten zacht koken. Gait de draank din zo hait meugelk in n goud schoonmoakte beugelvlèzze en sloet dij votdoalek goud òf. Ie kinnen de vlèzze Fosco din om en bie 2 weken bewoaren. De vlèzzen din òf en tou wel goud deurschudden, dit om te veurkommen dat zuk n bezinksel òfzet. Veur t gebruuk verdunnen je de Fosco mit 1 of 2 dailen, aal noar gelang joen aigen smoak mit waarme of kòlle melk of ieskold mineroalwotter.

13

Digi-toal t Huis van de Groninger Cultuur het veur joe n bult websites over Grunneger toal om hom tou verzoameld.

Neem de muite om ais te kieken en zuiken op dizze sites, ie kommen van ales tegen:

webloug.blogspot.nl Zuik: Algemaine links webloug.waark.nl Zuik: Huzengoa

www.grunnegerbouk.com Zuik: Literaire Pries www.groningsonline.nl Zuik: ruden11

www.dideldom.com Zuik: Knollentrekkers

www.krodde.nl Zuik: Ons haim

www.klunderloa.nl Zuik: drok

www.kreuzekeuze.nl Zuik: Schriefregels

www.liudger.org Zuik: Kinderbiebel

www.kostverloren.org Zuik: Grunneger Veurleescup

www.hetverhaalvanhetgronings.nl Zuik: vragenlijst 2

Huis van de

www.kunstgaangkaampke.nl Zuik: Noatuurgedichten ien Grunnen

www.degrunnegersproak.com Zuik: wat komt

www.grunnegercultuur.nl Zuik: Scheemda

Groninger Cultuur

www.regiopublicaties.ub.rug.nl Zuik: In het Gronings

www.hetverhaalvangroningen.nl Zuik: K. ter Laan

14

www.grunnegertoal.nl Zuik: Universitaire www.toalentaiken.nl Zuik: De nijste Toal en Taiken

www.mijneigenbibliotheek.nl/onderwijs/zoeken Zuik: Veurleesploug

www.mienwesterkwartier.nl Zuik: Lees, kiek en luuster

www.boukenkist.nl Zuik: Elske

www.rug.nl/research/Groningertaalencultuur Zuik: verwoven

www.huisvandegroningercultuur.nl Kiek bie: wat doen wij? deur Riemke Bakker

CO LO F O N

Krödde

Toal en Taiken

VEUR GRUNNEGER LEZERS

TIEDSCHRIFT VEUR GRUNNEGER KULTUUR

Moi is n mandailege oetgoave van Stichting Huis van de Groninger Cultuur, Stichting Grunneger Toal, Biblionet Groningen, Stichting t Grunneger Bouk, Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven, Bureau Groninger Taal en Cultuur Rijksuniversiteit Groningen

Al meer as dareg joar is Krödde hét tiedschrift veur nije Grunneger literatuur.

Gedichten en verhoalen ien ale soorten Grunnegs. Ien elk nummer weer waark van nije en bekende schrievers. Loat joe verrazzen deur joen aigen Grunnegs en neem n abonnement. Veur slechts € 17,50 kriegen je Krödde vaaier moal ien t joar. Je monnen noast aal dat Hollands ook gewoon goud Grunnegs lezen. Wor abonnee deur n braifke te sturen noar: Krödde, Waltadrift 34, 9202 JN Drachten of via info@krodde.nl www.krodde.nl

Aal twij moand 64 bladzieden Grunneger toal, geschiedenis en kunst, verhoalen en gedichten, interviews, Grunneger bouken en spaigelploatjes, n Grunneger puzzel en nijs van Grunneger organizoatsies en verainens. t Blad is meroakel mooi illustreerd en hallendal in kleur oetvoerd. n Joarbonnement kost € 17,50. Wel € 22,50 betoalt, krigt ook nog aal joar n nij Grunneger bouk toustuurd.

Aanmeldadres: Stationsstraat 11b, 9679 EA Scheemda, t (0597) 591135, e toalentaiken@planet.nl

Initiatiefnemers Huis van de Groninger Cultuur t Huus stimuleert activiteiten en organizoatsies dij richt binnen op t verspraaiden, aanpeerdjen en beholden van t Grunneger culturele aarfgoud en informeert doarbie particulieren, culturele organizoat­sies, instellens en overheden. www.huisvandegroningercultuur.nl

Biblionet Groningen Biblionet Grunnen is netwaarkorganizoatsie van ale bibeltaiken in Stad en pervinsie. In soamenwaarken mit aander culturele organizoatsies zet Biblionet n keur aan Grunneger aarfgoudprojecten op taauw. www.mijneigenbibliotheek.nl

Moi is oetgeven ien t koader van Dag van de Grunneger Toal 2012 Oploage Zeuvenenhaalfdoezend exemploaren Redaksie Henk Scholte Eindredaksie Jan Groenbroek Fotografie Marij Kloosterhof Jan Glas Foto omslag Marij Kloosterhof Mitwaarkers Geesjen Doddema Patricia Ottay Tonko Ufkes Harry Wubs Riemke Bakker Vörmgeven Henk Kampen Druk Drukkerij de Bruin Oetgoave Moi is te verkriegen ien ale bibeltaiken in pervinsie Grunnen, boukhandels en op aanvroag bie t Huis van de Groninger Cultuur.

Veur meer informoatsie over Dag van de Grunneger Toal: www.dagvandegrunnegertoal.nl

Stichting Grunneger Toal Stichten Grunneger Toal wil de belangstellen veur en de kennis van t gebruuk van de Grunneger toal aanpeerdjen. De stichten ondersteunt de activiteiten van de verschillende aansloten organizoat­ sies, organizeert cursussen en culturele bieainkomsten, peerdjet t gebruuk van t Grunnegers in t onderwies aan en geft informoatsie over de Grunnegstoalege cultuur. www.grunnegertoal.nl Stichting t Grunneger Bouk Stichten peerdjet de belangstellen veur en t oetgeven van oetgoaven in de streektoal aan. Stichten geft aal twij moand t streektoalblad Toal en Taiken oet. Begunstegers kriegen doarnoast aal joar vergees n nij Grunnegs bouk toustuurd.

Wieder is Stichting t Grunneger Bouk actief via De Boukenkist. www.grunnegercultuur.nl

Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven t Archief is t informoatsiecentrum veur geschiedenis van Stad en pervinsie. Archieven, bouken, kraanten, koarten, foto’s, films, video’s en geluudsopnoames vertellen t verhoal van Grunnen van dou tot nou. www.groningerarchieven.nl Bureau Groninger Taal en Cultuur Rijksuniversiteit Groningen Hoogleroar Grunneger Toal en Cultuur en streektoalfunksionoares doun waitenschoppelk onderzuik noar Grunneger toal en cultuur.

Ook geft streektoalfunksionoares publieke veurlichtens over t Grunnegers. www.rug.nl Dizze organizoatsies prezenteren zok ook op webstee van t evenement: www.dagvandegrunnegertoal.nl

15

PERGRAM

Dag van de Grunneger toal Cascadeplein 4 (Grunneger Archieven) in Stad Zotterdag 16 meert 2013, 11.00 – 17.00 uur

Opening 11.00-11.15 uur, podium centroale hal welkomstwoord Henk Scholte, Huis van de Groninger Cultuur en t aanbaiden van n kinderkunstkalender mit Grunneger gedichten.

Atrium (noast studiezoal) 13.45-14.30 uur en 15.00-15.45 uur Toneelgezelschop Waark mit n deurloop van heur noagelnije toneelstuk ‘De Nije Man’

Meziekkroug Podium centroale hal 11.15-11.45 uur De Koning, de Dame en de Heeren 11.45-12.15 uur Arnold Veeman 12.15-13.15 uur Twij deuntjes veur ain Cent mit de groep Swinder 14.00-14.45 uur Martin Korthuis & Band 15.00-16.00 uur Zuver Scheerwol

Op verjoardagsverziede bie Grunneger schrievers en dichters.

Kovviekoamer, 1e verdaipen Schrievers lezen veur oet aigen waark mit as themoa ‘Verjoardag’.

11.30-12.00 en 13.00-13.30 uur Jan K. Harms, Kunny Luchtenberg, Melle Hijlkema 12.15-12.45 uur en 15.15-15.45 uur Nina Werkman , Erik van der Veen, Reinder W. Hiemstra 13.45-14.15 en 14.30-15.00 uur Chris Kiel, Fieke Gosselaar, Jan Siebo Uffen

Noord op Stee 10.00-12.00 uur, haile gebaauw Radio Noord zendt rechtstreeks oet vanòf Dag van de Grunneger Toal.

Broescursussen Grunnegers Koamer 1.19, 1e verdaipen Grunneger lezzen worden geven deur diplomeerde kösters Grunnegs.

Toal- en boukenmaarkt 11.00-16.00 uur, studiezoal Grunneger toal- en cultuurorganizoatsies, muzikanten en boukhandeloaren prezenteren zok op de toalmaarkt.

Flitslezens over t Grunnegers Koamer 1.21, 1e verdaipen 12.45-13.15 uur en 15.00-15.30 uur Siemon Reker, Slapsma-Tiessens, als verscheensel, zo te rekent.

11.45-12.15 uur en 14.00-14.30 uur Hilda Schipper-Baptist, t belang van t Grunnegs in de verzörgen

16

Tougang is vergees Parkeren kinnen joe bieveurbeeld achter t station, aan Zaanstroat of in parkeergarage Westerhoaven of neem bus of traain. Archieven liggen ja stoef bie t Heufdstation.

12.00-12.30 en 12.45-13.15 uur Grunneger literatuur, Wim Bastiaanse 14.00-14.30 uur Grunnegs proaten, Piet Reitsema 15.00-15.30 uur Grunnegs schrieven en spellen, Meike Stedema Meester Kriet 11.00- 16.00 uur studiezoal (links) Ie kinnen bie Fré Schreiber terecht veur road en doad aangoande Grunneger toal en cultuur van dou en nou.

Uutgeverijkoamer Koamer 1.15 11.00- 16.00 uur Meet en Greet mit Grunneger uutgevers, schrievers en dichters.

Grunneger expositie Het Ei Overzichtsexpositie van Begunstigersgeschenken in t koader van 30 joar Toal en Taiken

Documentaire

Koamer 1.16, 1e verdaipen ‘Mijn Broer Arnold’ Oetlangen K. ter Laan-pries van Stichting ’t Grunneger Bouk 13.30-13.45 uur, podium centroale hal De joarliekse pries van Stichting ’t Grunneger Bouk wordt oetlangd deur gedeputeerde Piet de Vey Mestdagh, aan dij organizoatsie of persoon dij zok biezunder staark moakt het veur Grunneger toal en cultuur.

Eterij en Drinkerij 11.00 – 16.00 uur, Centroale hal en vergoaderzoal Astoria oet Haren zörgt weer veur Grunneger gerechten. De Grunneger Archieven zörgen veur kovvie en kouk, thee, prik en sap.

EHBO Koamer 0.01