UITGAVE VAN DE VERENIGING KLASSIEKE ZAKEN 34STE JAARGANG DECEMBER 2014 NR 6
Hét tijdschrift voor liefhebbers van klassieke muziek
Liederen als intieme gesprekken
CHRISTIANNE STOTIJN
RCO Live 14010 SACD
RCO Live 14004 2CD
RCO 14108 3BD RCO 14109 3DVD
RCO 14005 2SACD voor de prijs van 1
RCO 14103 DVD RCO 14106 BD
BINNENKORT
stefan.nies@outhere-music.com
www.concertgebouworkest.nl
EXCLUSIEVE AANBIEDING
Jordi Savall behoeft geen introductie meer. Of hij nu gamba speelt of als dirigent voor zijn La Capella Reial de Catalunya en Le Concert des Nations staat, hij weet de muziek die hij onder handen heeft altijd te verheffen tot iets bijzonders. Nu is dat bij het koppel Vivaldi en Bach natuurlijk niet zo moeilijk. Met La Capella Reial en Le Concert des Nations brengt Savall zowel de overeenkomsten als de verschillen tussen de twee barokke grootheden voor het voetlicht met twee goed gekozen concerten en hun beider Magnificat. Aan de ene kant de Italiaanse zon, aan de andere kant de Duitse soberheid, maar in beide gevallen vol kleur en vooral vol herkenbare emotie. Mede dankzij een gezelschap briljante solisten klinkt alles als nieuw en is het in deze donkere dagen niets anders dan ruim een uur heerlijk genieten. En met de beelden van de bijgevoegde bonus-dvd is het geheim van Savall snel ontdekt: pure toewijding, pure passie. En dat beklijft.
FOTO: DAVID IGNASZEWSKI
PURE PASSIE MET BACH EN VIVALDI
15,99
KLASSIEKEZAKEN adviesprijs
25,99
CD+DVD
VIVALDI, BACH MAGNIFICAT & CONCERTI
Diverse solisten, La Capella Reial de Catalunya, Le Concert des Nations ALIAVOX 8 43540 8099097 (CD+DVD) / 146 700 VKZ
* Alleen verkrijgbaar bij de Klassieke Zaken Specialisten. Zie voor de complete lijst pagina 50. * Geadviseerde Klassieke Zaken-actieprijs, zolang de voorraad strekt of tot 30 januari 2015. WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
december 2014
3
KLASSIEKE ZAKEN 34e jaargang, nummer 6 - december 2014 Winkelprijs € 3,25 Dit tijdschrift wordt geproduceerd door BCM b.v. te Eindhoven in opdracht van de uitgever Vereniging Klassieke Zaken, onder verantwoordelijkheid van Henriëtte Zrour, Soestdijkerstraatweg 21, 1213 VP Hilversum (tevens redactieadres), tel. 035-6229370, e-mail: info@klassiekezaken.nl
DEZE MAAND
HOOFDREDACTEUR
AAN DEZE AFLEVERING WERKTEN MEE
Mischa Andriessen, Marcel Bijlo, Joep Christenhusz, Thea Derks, Arjan van Dijk, Hein van Eekert, Hans Heg, Paul Janssen, Basia Jaworski, Jan Kunst, Andrew van Parijs, Jan Peter Raat, Benjamin Rous, Wenneke Savenije, Gerard Scheltens, Oswin SchneeSchnee weisz, Jos van der Zanden
FOTO: MARCO BORGGREVE
Frederike Berntsen
STOTIJNS MUZIKALE REIS
EINDREDACTIE
6
VORMGEVING
Marjanne Gielen, Sandra Koopmans, Nicole Lennards, Patrick Hoogduin, Marcha van den Einden, Eric Waterschoot, Rik Janssen, Danielle Bouman, Sharon Schlenter COVERFOTO
KLASSIEKE ZAKEN verschijnt tweemaandelijks in een oplage van 45.000 stuks. Het tijdschrift wordt verspreid via de dealers van de Vereniging Klassieke Zaken en aan de Klassieke Zaken Clubleden. LEDENADMINISTRATIE
BCM abonnementenservice, Postbus 1392, 5602 BJ Eindhoven. Tel 085 7600237 www.bcm.nl
FOTO: TIMOTHY WHITE/DECCA
Stephan Vanfleteren
19
12
FOTO: ROBERT KITTEL
Frederike Berntsen
TEODOR CURRENTZIS OPENT DE OREN
20
KERST MET RENÉE FLEMING
STOPZETTEN ABONNEMENT
Opzegging van het lidmaatschap kan uitsluitend schriftelijk en dient ten minste acht weken voor het verstrijken van de jaarlijkse termijn te geschieden. Prijswijzigingen lidmaatschap voorbehouden.
WINTER IN HET CONCERTGEBOUW
Prijswijzigingen, druk- en zetfouten voorbehouden. ©2014 Vereniging Klassieke Zaken. Het volgende magazine verschijnt: 23 januari 2015
4
december 2014
FOTO: STEFAN LANJOUW
De in dit magazine gerecenseerde cd’s zijn uitsluitend geselecteerd op kwaliteit.
CENCICS FORMIDABELE STEM
23
MAYKE RADEMAKERS: BACH & CO
FOTO: ÉTIENNE GUIOL/DECCA
Zoveel mogelijk is getracht rechthebbenden van foto’s te achterhalen. Zij die in verband hiermee niet zijn benaderd kunnen contact opnemen met de uitgever.
EXCLUSIEVE AANBIEDING
3
JORDI SAVALL pure toewijding, pure passie
VAN DE REDACTIE FOTO: MAARTEN VAN HAAFF
EN VERDER
Brucknerideaal
KLASSIEKE ZAKEN AANRADERS
Franse chic met LE POÈME HARMONIQUE 11 RIAS KAMMERCHOR perfecte kerstmuziek 11
EXCLUSIEVE BOXAANBIEDING
52
LEO SMIT monument van de Nederlandse
muziekgeschiedenis ARTIKELEN
6
CHRISTIANNE STOTIJN intieme gesprekken
12
TEODOR CURRENTZIS opvallend en verfrissend
15
CLASSICS AT THE PARK een terugblik
16
Tien jaar RCO LIVE Kerstmis in NewYork met RENÉE FLEMING WINTERCAMPAGNE in het Concertgebouw MAYKE RADEMAKERS “Bachs muziek is tijdloos” De tijdmachine van PENTATONE Caldara’s LA CONCORDIA DE’ PIANETI afgestoft MAX EMANUEL CENCIC in de bres voor Hasse FOLKJUL in de Rotterdamse Laurenskerk
19 20 23 25 26 27 29
RUBRIEKEN
4
COLOFON
5
VAN DE REDACTIE
9
BERICHTEN
31
DE BESTE KLASSIEKE CD’S
45
HANS HEGS COLUMN
47
KLASSIEKE KINDERZAKEN
49
PUZZEL
50
KLASSIEKE ZAKEN SPECIALISTEN
Op ver toon van de clubledenpas krijgen clubleden extra korting.
WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
Oktober 2013: Nikolaus Harnoncourt dirigeerde voor de laatste keer het Koninklijk Concertgebouworkest, in Bruckners Vijfde symfonie. Een bijzondere gebeurtenis. Verderop in het magazine wordt de uitvoering, vastgelegd op het huislabel van het orkest, besproken. Harnoncourt, de analyticus, aan het werk: hij zet zijn eigen Brucknerideaal neer en biedt zijn luisteraar bouwstenen. Ook een laatste keer, maar op een heel andere manier, was de uitvoering van Bruckners Negende symfonie door het Lucerne Festival Orchestra onder leiding van Claudio Abbado, opgenomen tijdens de laatste concerten die hij dirigeerde in augustus vorig jaar, enkele maanden voor zijn overlijden. Bij Abbado horen we een delicaat en bescheiden gedachtengoed, zelfs in Bruckners ruime gebaren. Abbado’s Negende davert waar dat moet, maar bij de Italiaanse maestro staat een verfijnde orkestbehandeling voorop, met een buitengewoon ontroerend resultaat. De klank is puur menselijk, en toch ook o zo hemels. De cd is al een tijdje uit, maar de opname resoneert nog na in het hoofd.
...dan daverden de landen
Iemand anders die, zonder klinkende partituur, zíjn Bruckner heeft getypeerd is de dichter Martinus Nijhoff (1894-1953). De eerste strofe van zijn gedicht Bruckner is te waarachtig om hier niet af te drukken: Een groot verdriet in ’t ernstige profiel Dat neerwaarts kijkt, en machtelooze handen. Maar als hij riep, dan daverden de landen En was ’t alsof een vuist op aarde viel.
Frederike Berntsen december 2014
5
Christianne Stotijn LIEDEREN ALS INTIEME GESPREKKEN
Christianne Stotijn brengt een nieuwe cd uit bij Warner Classics, haar eerste album bij dit label: If the Owl Calls Again. Een persoonlijke keuze van liederen die een reeks intieme gesprekken vormen met een schepper, een oerkracht of een kracht in jezelf.
Dat Christianne Stotijn van uilen houdt, is duidelijk te zien als ze met Anduril, een bubo lacteus van ridderwinkel en museum Dragonheart uit Enschede, op de arm staat te poseren voor foto’s en een promotiefilm voor haar nieuwe cd. Ze spreekt hem liefdevol toe, blijkbaar zonder angst voor zijn klauwen of de imposante spanwijdte van zijn vleugels, die hij toont als hij niet helemaal in balans staat. “Ik was altijd al gefascineerd door deze dieren”, zegt de mezzosopraan, die een nieuwe recital-cd uitbrengt bij Warner Classics, haar eerste album bij dit label. Anduril luistert geduldig als Stotijn uitlegt waar haar cd over gaat en hij is zelfs bereid om van enige afstand aan te vliegen en te landen op Stotijns arm. De cd is genoemd naar een gedicht van John Haines: If the Owl Calls Again, waarin een ik-persoon een nacht beschrijft waarin hij het leven en de gewoonten van een uil deelt. “Het gedicht roept een verlangen op om een vlucht mee te genieten met een uil en op reis
6
december 2014
COVERINTERVIEW te gaan naar een andere ruimte. Het gaat over het vliegen naar een laag in het bewustzijn, naar het oerprincipe van leven.” De uil, bekend als symbool van de wijsheid, is voor Christianne Stotijn verbonden met de herkenning van de natuur en de oorsprong van
alles. Als de uil zijn geluid laat horen, is het alsof een leermeester je oproept om je af te vragen waar je vandaan komt, waar je naartoe gaat en waarvoor je in het leven staat: “De roep van een uil – ik hoor wel eens de bosuil omdat ik in een bos woon – is als een oerkreet: hij roept op tot een gesprek met een heel diepe kracht.” En zo ontstond de inspiratie voor de cd. De liederen zijn allemaal vanuit hetzelfde grondprincipe gekozen. “Ik heb gezocht naar liederen die een wijsheid en een boodschap in zich dragen. Het zijn vragen over oorsprong en doel.” Het lijkt op het eerste gezicht een reeks gebeden, maar het gaat in feite om een muzikale reis vol overdenkingen die in allerlei verschillende religies hun oorsprong vonden en die vaak draaien om levensvragen, twijfel en zelfs kritiek. Niet alles is bloedserieus: er is ironie en bitterheid in sommige van de liederen en humor in weer andere stukken. Zo vinden we bijvoorbeeld een deel uit De Kinderkamer van Moessorgski: dat gaat over een kind dat niet weet hoe het moet bidden, de zegen over al zijn familieleden afratelt en dan alsnog op zijn donder krijgt van het kindermeisje. De Quatres poèmes hindous van Maurice Delage, waarin de geboorte van Boeddha ter sprake komt, combineren humor met wijsheid. Er zijn composities van Maurice Ravel, Frank Martin, Joseph Marx en de Nederlandse componist Fant de Kanter, van wie Stotijn onder meer Abboen, een Aramese versie van het Onze Vader zingt. Het is een lied zonder begeleiding, de oudste tekst op de cd. “Ik studeerde samen met Fant. Hij kent me al bijna vijftien jaar. Als een van de minder bekende componisten op de cd heeft juist hij het beste voor mijn stem geschreven. Hij heeft Abboen zo gecomponeerd alsof ik het op dat moment verzin. En het mooie is dat ik het voor hem de eerste keer heb gezongen tussen de bomen, in de natuur.” Aan de cd werken meer verwante geesten mee: onder anderen haar broer, contrabassist Rick Stotijn, pianist Joseph Breinl en altviolist Antoine Tamestit. “De
altviool in de liederen van Marx en van Frank Bridge is als mijn compagnon en zielsverwant. Hij is als een beschermengel die met me meereist.” De combinaties van stem en instrument op If the Owl Calls Again zijn opmerkelijk: aan Kaddish van Ravel is een doedoek toegevoegd, een Armeense voorloper van de hobo. In een ander stuk van De Kanter gaat Stotijn in duet met de contrabas: “Het gebed met contrabas is virtuoos geschreven. Het gaat over een jon g et je d at G od vraagt of zijn buurma n ei ndelijk w il stoppen met het spelen van toonladders en dat zit in de muziek verwerkt.” Een diversiteit aan liederen in uiteenlopende bezettingen, met de ‘roep’ als rode draad en een scala aan talen: van Hebreeuws tot Nederlands. De uil Anduril komt aangevlogen als Christianne Stotijn hem toeroept. Nu is het aan ons om de roep van de uil te horen.
“DE ROEP VAN EEN UIL IS ALS EEN OERKREET”
FOTO: JÖRGEN CARIS
WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
HEIN VAN EEKERT
CHRISTIANNE STOTIJN CONCERTEN IN NEDERLAND: NOVEMBER (DEVENTER) DECEMBER (BREDA, DORDRECHT) JANUARI 2015 (AMSTERDAM) INFO: CHRISTIANNESTOTIJN.COM
DIVERSE COMPONISTEN IF THE OWL CALLS AGAIN
Christianne Stotijn, Rick Stotijn, Antoine Tamestit e.a. WARNER CLASSICS 5 05419 6393755
december 2014
7
BERICHTEN
FESTIVAL DAG IN DE BRANDING
13 DECEMBER
OM DE WERELD IN 50 CONCERTEN
Dick Raaijmakers
NU
KLASSIEKE ZAKEN ADVISEERT VIJF TOPFILMS
25,– OP=O
P
Film en muziek; het is zolang de filmindustrie bestaat een erg goed huwelijk gebleken. Zelden verschijnt er een rolprent zonder ‘score’. Meestal is muziek de stemmingmaker op de achtergrond. Maar wat als de muziek het thema van de film is? Dan levert dat adembenemend mooie films op die zeker voor de rechtgeaarde muzieklief hebber een absolute must zijn. Klassieke Zaken selecteerde speciaal voor u vijf veelvuldig onderscheiden meesterwerken uit het afgelopen decennium, waarin de kracht van de muziek centraal staat. De Japanse Oscarwinnende film Departures, het indringende Franse Les Choristers, het bij vlagen hilarische Quartet in de regie van Dustin Hoffman, Glass, het verhelderende portret van componist Philip Glass en de aandoenlijk mooie Zweedse film As it is in heaven. Goed voor uren warmbloedig film- en muziekplezier.
WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
december 2014
9
FOTO: VINCENT MENTZEL
De officiële openingsfilm van het International Documentary Film Festival Amsterdam (IDFA), Om de wereld in 50 concerten van Heddy Honigmann, is nu ook landelijk te zien in de bioscoop. Aanleiding voor de film waren het 125-jarig bestaan en de jubileumtour van het Koninklijk Concertgebouworkest in 2013: vijftig concerten, verspreid over zes continenten. Heddy Honigmann landt met het orkest in Buenos Aires, Soweto en Sint-Petersburg en laat zien hoe de musici de harten van mensen in andere culturen veroveren. Een reis naar de kern en de kracht van muziek.
Dit seizoen staat componist Dick Raaijmakers centraal op het festival voor nieuwe muziek in Den Haag: Dag in de branding. Tijdens deze editie ligt de nadruk op de liedkunst. Raaijmakers en ook componist Klaas de Vries lieten zich inspireren door Schuberts beroemde liederencyclus Winterreise. Het resultaat daarvan hoort u in Raaijmakers’ Der Fall Leiermann en De Vries’ Winterreise in het Korzo Theater. Aandacht voor veelbelovend talent is er in de Dr Anton Philipszaal, waar de jonge vioolvirtuoos Shin Sihan aantreedt. De avond wordt afgesloten op een bijzondere locatie; Klaas en Gerrie de Vries brengen hun Honderd nachten, honderd jaren in de Kloosterkerk. Info: dagindebranding.nl
NIEUW OP SONY CLASSICAL %
, #
# $ $ %
# # $
# $ #
#
& %)
% -$
) %+ #
' & '
% $
% #
' # %
%
( (
$ &
& $ % ) # $ ! $
%
& # % -
$ % * # % -$
$
%
,
% #
'
#
)
, # & )
#
# %$ !
(
" &
#
#
%$
# &
% %
%
& # % #
%
# $
#
$
! %
%$
# # ) % % $ # #
&
%&
#
! #
$
$ %
$ ! # $ $ ' %# $ %$ $ % $ % ( # $ (
$ $ $
& % -
-
EERDER VERSCHENEN
88843014162
VERWACHT IN 2015 DON GIOVANNI
88843082572
88843071632
88883785852
KLASSIEKE ZAKEN AANRADERS
FOTO: PER BUHRE
PERFECTE KERSTMUZIEK Als er al een perfecte kerst-cd bestaat, komt het RIAS Kammerchor onder leiding van Uwe Gronostay aardig in de buurt met Stille Nacht... In de tijd dat hij leider van het koor was, nam de in 2008 overleden dirigent vele kerstliederen op. Stille Nacht… is een prachtige tocht langs deze kerstliederen en -koralen die van Adriaan Willaerts Mirabile mysterium declaratur hodie via liederen uit de renaissance, barok, romantiek en deze tijd uiteindelijk voert naar Grubers immer ontroerende Stille nacht. De stemmen van het RIAS Kammerchor nemen de luisteraar mee op een reis van de verwachtingsvolle Kerstavond naar de geboorte van Christus en de belofte van de volgende dag. Een cd die vooral door de meesterlijk ingetogen zang van het koor een kerstplaat is geworden die erom vraagt op ‘repeat’ gezet te worden en zo de hele kerst muzikaal te begeleiden. Dit is geen aanrader meer, dit is een must voor alle koor- en kerstmuziekliefhebbers.
FRANSE CHIC
EDEN CLUBL
20%
14,99
KLASSIEKEZAKEN adviesprijs
19,99
NG KORTI
Als het om de Franse uitvoeringskunst en de Franse lyriek gaat is Le Poème Harmonique onder leiding van Vincent Dumestre inmiddels een logische en voor de hand liggende keuze. Als geen ander beheerst het gezelschap de kunst van de verfijnde versiering, de Franse chic, terwijl onderhuids de perfect gedoseerde emotie zich een weg naar het hart van de luisteraar baant. Ook de langverwachte registratie van François Couperins prachtige Leçons de ténèbres is zo’n juweeltje dat een mens drie delen lang aan de stoel nagelt en de rest van de dag sprakeloos achterlaat. Klaagzangen zoals ze ooit door de profeet Jeremia bedoeld moeten zijn geweest. En er is nog meer, want deze cd krijgt een gouden randje dankzij het Miserere van de vergeten Fransman Louis-Nicolas Clérambault, net als zijn beroemde tijdgenoot Couperin organist van professie. Zijn Miserere is de gedroomde, kippenvelbezorgende inleiding op Couperins klaagzangen. Muziek om het hart vreugdevol te laten huilen.
CLUBL EDEN
10% 99 15,
KLASSIEKEZAKEN adviesprijs
25,00
KORTI NG
DIVERSE COMPONISTEN
CLÉRAMBAULT, COUPERIN
STILLE NACHT... CHRISTMAS CHOIR MUSIC
MISERERE, LEÇONS DE TÉNÈBRES
RIAS Kammerchor o.l.v. Uwe Gronostay
Le Poème Harmonique o.l.v.Vincent Dumestre
AUDITE 4 02214 3977113 / 146 697 VKZ
ALPHA 3 76001 4199578 / 146 698 VKZ
* Alleen verkrijgbaar bij de Klassieke Zaken Specialisten. Zie voor de complete lijst pagina 50. * Geadviseerde Klassieke Zaken-actieprijs, zolang de voorraad strekt of tot 30 januari 2015.
december 2014
11
TEODOR CURRE Opvallende
Opvallende uitvoeringen, verfrissende aanpak: Teodor Currentzis dirigeert Rameau en Mozart. Interpretaties waar je heel blij van kunt worden, of juist een beetje boos. Currentzis geeft weer eens de gelegenheid om te praten over muziek.
12
december 2014
FOTO’S: SONY CLASSICAL
Met twee Mozartopera’s en een cd vol theathea termuziek van Rameau komt de Griekse didi rigent Teodor Currentzis prominent naar voren als nieuwe held in platenland. Dat gaat zoals dat tegenwoordig gaat: de maestro wordt gepresenteerd als een milde variant op de angry young man die de boel wel eens even op gaat schudden. Hij houdt van stilte, houdt van cd’s opnemen en creëert zijn kunst in Perm, een stad aan de rand van Siberië. Hoe het ook zij, zijn Rameau-cd, getiteld The Sound of Light, is als een in veelkleurig licht fonkelend juweel. De orkestmuziek van Rameau lijkt op deze cd te ontstaan uit een hypermoderne samenklank, en Currentzis’ orkest MusicAeterna presenteert de stukken uit de balletopera’s van de Franse grootmeester als een organisch geheel, niet als een reeks hoogtepunten. Currentzis houdt van uitersten: hij kan de meer opzwepende dansen van Rameau in wilde bacchanalen veranderen en hij kan de tijd volledig stilzetten in een langzaam stuk. Wie met hem werkt, neemt die extremen over: sopraan Nadine Koutcher, de winnares van het Internationaal Vocalisten Concours 2012, geeft hier in enkele aria’s een sterk visitekaartje af. Als La Folie uit de opera Platée gaat ze met klaterende coloraturen en roche-
lende lage noten helemaal door het lint; in een aria uit Castor et Pollux zingt ze in intense en strakke, soms bijna krijtwitte tonen. Niet alle trommelvliezen zullen zich gestreeld voelen door deze aanpak, maar de durf van Koutcher en haar grote stembereik dwingen bewondering af. Levendig vocaal acteerwerk is eveneens een kenmerk van de twee Mozartopera’s – Le Nozze di Figaro en Così fan tutte – die Teodor Currentzis heeft opgenomen. Maar boven alles is er het orkestspel: het is inventief en energiek en haalt nieuwe kleuren en moder-
ne klanken uit de muziek naar boven. Is dat genoeg om die vaak uitgevoerde meesterwerken nog maar weer eens op cd te zetten? Door de decennia heen hebben we veel goede uitvoeringen kunnen beluisteren, met uitstekend ensemblewerk. Wat Currentzis met veel muzikale middelen toevoegt is een nieuwe balans tussen humor en ernst: kleine instrumentale grapjes ondersteunen de gezongen dialogen, en de vrijheid die de dirigent zichzelf soms toestaat in de aria’s heeft altijd het doel een dramatisch effect te sorteren.
SPECIAL
NTZIS
uitvoeringen, verfrissende aanpak Daarbij valt in Le Nozze di Figaro de nog niet zo bekende Fanie Antonelou op als Susanna: karaktervol en sterk zingend draagt ze in deze centrale rol de uitvoering. Terwijl geen van de andere zangers de grote vertolkers uit vroeger jaren doet vergeten, vormen ze samen een sterk team: Andrei Bondarenko en Christian van Horn zijn aan elkaar gewaagd als graaf Almaviva en Figaro; Mary-Ellen Nesi geeft ons een fraai staaltje ontluikende mannelijkheid als Cherubino. Als er iets voorspelbaar is aan het werk van Currentzis, dan is het zijn obsessie met het contrast tussen hard en zacht. Hij vindt daarin een trouwe navolgster in sopraan Simone Kermes, die deze twee geluidsniveaus – en dan bij voorkeur zacht – gebruikt als middel tot rolinterpretatie, met een enkele strak getrokken oudemuziek-‘Aaaah’ erbij voor de afwisseling. Ze zingt een fraaie gravin Almaviva, maar als karakterisering schiet haar vertolking tekort, hoewel het niet tegen de lijnen van het verhaal ingaat dat het dienstmeisje Susanna een veel krachtiger persoonlijkheid heeft dan haar meesteres de gravin. Als Fiordiligi in Così fan tutte trekt Kermes al wat meer registers open: ze moet wel, met de warmbloedige Malena Ernman als een bijna stoere Dorabella naast zich. Ernman verrast door naar voren te komen als de sterkere en meer doortastende van de zusjes. Als de twee mannen die de meisjes willen testen, vinden Christopher Maltman en Kenneth Tarver de juiste balans tussen elegantie, viriliteit en zelfspot. Konstantin Wolff en Anna Kasyan vervolmaken het ensemble met kleurrijke rolportretten die
niet wegzakken in overacteren. Così is meer geschikt dan Figaro voor de muzikale grapjes die Currentzis graag mag inbouwen: de opera profiteert bovendien van het lekkere dramatische tempo dat de dirigent bewonderenswaardig vasthoudt. Wat Currentzis doet, is controversieel en niet perfect: het geeft gelegenheid tot discussie en het zal wat traditioneel ingestelde Mozartlief hebbers zelfs tot ergernis brengen. Is het de weg voorwaarts? Niet noodzakelijkerwijs, maar het opent de oren weer eens voor de mogelijkheden die al vaak gespeelde muziek biedt. Wie met Cur rentzis kennis wil maken: ga voor The Sound of Light. Wie een van de Mozartopera’s wil horen: kies eerst voor Così fan tutte. Teodor Currentzis zal zijn Mozartcyclus in de herfst van 2015 afsluiten met Don Giovanni.
NIEUWE KLEUREN EN MODERNE KLANKEN
WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
JEAN-PHILIPPE RAMEAU THE SOUND OF LIGHT
Nadine Koutcher,Alexei Svetov MusicAeterna o.l.v.Teodor Currentzis SONY 0 88843 0825727
W.A. MOZART LE NOZZE DI FIGARO
HEIN VAN EEKERT
Fanie Antonelou, Christian van Horn, Mary-Ellen Nesi e.a. MusicAeterna o.l.v.Teodor Currentzis SONY 0 88843 0141728 (3 CD’S)
W.A. MOZART COSÌ FAN TUTTE
Simone Kermes, Malena Ernman, Kenneth Tarver e.a. MusicAeterna o.l.v.Teodor Currentzis SONY 0 88765 4661623 (3 CD’S)
december 2014
13
AbmebAAk iAccKes aegAbs, Aiie k ocKnK gKe aeiAbmeiddc eaaeb dt me, uegeb , Klgebc e, siAccKese k or Kesehebek eb, iAccKnc A, , e Aus aKl d bgei Kb e, d bgeit Aus Kb k c, eugAk dt gdbgeugAm cet , ek aeu c Aaeiie hAb eoieb j gp Kb o, , eb j Abbec KbbAAu j A b Aeuie uKd j Ak euA, A j Aunei duk c ucoiA n dn j dA Kigcn o, j ebcek aie j d, , e dhK
Presenteert
o heusuK lmaAAu Kb ge
AbmebAAk
€
iAccKes nAk t Ambe
€
€
€
€ eh
m enl v no : h m Cnv m C n : t vn v l tnhtv s
t f f nhh s
m C vmvm tnvh evvh hC CtC
m C vmvm tnvh eh hvB hC CtC
m pC pm o v
€ v s
hCCnev
t vn
m C vmvm tnvh eh hvB n C
ao : enva
vBn
€ tnrC hm t
nphC
www.aangenaamklassiek.nl
n
C
AANGENAAM KLASSIEK
Buitenlucht, verrassende optredens, g ratis drankje erbij: welkom bij C l assics at t he Park. Afgelopen september presenteerde Aangenaam Klassiek de succesvolle eerste editie van dit evenement. In VondelCS (voorheen het Filmmuseum) in het Amsterdamse Vondelpark trad een keur aan musici op voor Klassieke Zaken Clubleden, toevallige passanten en andere geĂŻnteresseerde luisteraars. Isabelle van Keulen, ambassadrice van Aangenaam Klassiek, verzorgde samen met Hannes Minnaar, Camerata RCO, het Van Baerle Trio, Edwin Rutten en vele anderen een prachtige muzikale middag als startschot voor de campagne Aangenaam Klassiek 2014. Hebt u Classics at the Park gemist? Let op de aankondiging van de volgende aflevering!
FOTO’S: LOE BEERENS
WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
december 2014
15
RCO LIVE
KRACHTIGE FORMULE, ONZEKERE TOEKOMST RCO Live, het eigen platenlabel van het Koninklijk Concertgebouworkest, bestaat op de kop af tien jaar. Hoewel men inmiddels kan terugkijken op een schat aan bijzondere releases, is het onzeker wat de toekomst brengen gaat.
In 2004 ziet men zich bij het Koninklijk Concertgebouworkest voor een lastig dilemma geplaatst als chef-dirigent Riccardo Chailly het na zestien concertseizoenen voor gezien houdt. Met zijn vertrek komt ook diens persoonlijke platencontract bij Universal Records op de tocht te staan. Bijgevolg moet het Amsterdamse toporkest halsoverkop op zoek naar een nieuwe manier om de eigen muzikale ontwikkeling onder de nieuwe chef Mariss Jansons wereldwijd uit te dragen. “Op zo’n moment kun je twee dingen doen”, analyseert zakelijk adjunct-directeur David Bazen. “Óf je kiest ervoor om je releases onder te brengen bij een ander bestaand label, óf je neemt het hele proces van a tot z in eigen hand; van repertoirekeuze en registratie tot distributienetwerk
16
december 2014
en huisstijl. Dat laatste leek ons een heel krachtige formule.” En dus lanceerde het Concertgebouworkest tien jaar geleden het eigen label RCO Live, daarmee handig inspelend op een bredere internationale trend. Want ook andere orkesten begonnen destijds opnames in eigen beheer uit te geven: het London Symphony Orchestra, het Dallas Symphony Orchestra en de San Francisco Symphony, om er een paar te noemen. Bazen legt uit waarom: “Grote labels richten zich meer en meer op solisten. Een opname van Tsjaikovski’s Vioolconcert door een jonge sterviolist laat zich nu eenmaal gemakkelijker in de markt zetten dan de zoveelste Brahmssymfonie door een gevestigd orkest met vaste dirigent.”
En laat dat orkestrepertoire nu net zijn w a a r he t a a n de A m s te r d a m s e Va n Baerlestraat om te doen is. Bazen: “Met RCO Live hebben wij ons het afgelopen decennium nadrukkelijk gericht op eigen live-opnames van symfonisch werk, waarin het orkest de hoofdrol vervult.” Die scherpe prof ilering heeft inmiddels de nodige pareltjes opgeleverd. De monumentale Mahlerbox bijvoorbeeld, waarop de chronolog ische uit voer ingen van diens voltallige sy m fon ieën i n de Mahlerjaren 201011 voor het nage slacht zijn vastgelegd op dvd. Of de dubbel-cd met Schumanns zelden gespeelde Szenen aus Goethes Faust onder leiding van Nikolaus Haroncourt. Ook noemenswaardig: de opname van Mozarts Requiem, de
PARELTJES OP RCO LIVE
LABELPORTRET
FOTO: ANNE DOKTER
eerste KCO-uitvoering in veertig jaar. Bijzonder trots is Bazen ook op de (voorlopig) vijfdelige Horizon-serie, gewijd aan spraakmakende premières van hedendaags werk. Naast internationale boegbeelden als Detlev Glanert, James MacMillan en Kaija Saariaho bieden de Horizon-cd’s ook ruimschoots aandacht aan nieuw repertoire van eigen bodem. Zo komen onder meer Klaas de Vries (Providence), Michel van der Aa (Spaces of Blank) dence en Rob Zuidam (Adam- interludes) aan bod, maar ook jongere componisten als Joey Roukens (Out of Control ) en Mayke Nas (No Reason to Panic). Of er bij RCO Live nog meer moois in het verschiet ligt, is met de benoeming van Daniele Gatti als nieuwe chef-dirigent onzeker geworden. “We zijn momenteel met Gatti’s platenlabel aan het kijken of we onze activiteiten wellicht kunnen combineren”, aldus Bazen. “Wij willen in ieder geval graag verder met RCO Live. De afgelopen jaren is het label een belangrijke manier gebleken om ons internationaal in de kijker te spelen.” JOEP CHRISTENHUSZ
NU
14,99 op=op
kijk in de webshop van klassiekezaken.nl
VOOR INFORMATIE ZIE: CONCERTGEBOUWORKEST.NL
WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
december 2014
17
INTERVIEW
Kerstmis in New York met
RENÉE FLEMING OP HAAR NIEUWE KERSTALBUM CHRISTMAS IN NEW YORK LAAT RENÉE FLEMING HET GROTE OPERATESKE GEBAAR THUIS. EEN INTIEME CD, DIE DE BIJZONDERE SFEER ADEMT VAN DE BIG APPLE TIJDENS DE FEESTDAGEN. EEN INTERVIEW MET DE PEOPLE’S DIVA OVER EEN LANG GEKOESTERDE WENS DIE IN VERVULLING GAAT.
Op het album werkt Fleming samen met een groot aantal gerenommeerde gastartiesten. “Daar zitten vrienden van me bij, maar ook mensen met wie ik gewoon heel graag wilde werken. Wynton Marsalis bijvoorbeeld is echt een idool van me. Ik had natuurlijk zelf een lijstje gemaakt van nummers die ik graag wilde zingen, maar omdat iedereen zoveel moeite heeft gedaan om de opnamesessies in te passen in hun agenda’s was het niet meer dan logisch om te vragen wat zíj wilden doen. Zo is het album veranderd en gegroeid.” De logistieke puzzel van het bij elkaar brengen van al die artiesten had soms opmerkelijke gevolgen: “We hebben bijvoorbeeld een kerstspecial voor televisie opgenomen midden in augustus. We waren constant bezig het zweet van ons voorhoofd te wissen terwijl we ons daar in dikke bontjassen probeerden in te leven in de kerstsfeer.”
EEN GROTE WENS
Dat verlangen én Flemings vermogen om een breed publiek aan te spreken, komen ook tot uiting op Christmas in New York. Het opnemen van een kerstalbum was altijd al een grote wens. “Ik had alleen een heel ander concept in gedachten, met traditioneel, klassiek repertoire en een groot orkest. Dat bleek niet haalbaar, en toen ontstond al snel het idee om een album in New York op te nemen, met een klein ensemble.” Dat bleek nog best een uitWWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
Het zijn zeker niet allemaal specifieke kerstnummers, maar het gevoel van de tijd die voortschrijdt komt bij veel nummers op het
FOTO: TIMOTHY WHITE/DECCA
A
Als iemand zich niet opsluit in de ivoren toren van de klassieke muziek is het wel Renée Fleming. De hartstochtelijke ambassadeur voor de kunstvorm is bij het grote publiek bekend door talrijke media-optredens, van Sesamstraat tot de talkshow van David Letterman, waar ze met het nodige gevoel voor humor en zelfrelativering de tien beroemdste operamelodieën voordroeg op herschreven, komische teksten. Als eerste operaster ooit zong ze het volkslied bij de Super Bowl, de jaarlijkse american-footballfinale, live bekeken door meer dan 100 miljoen mensen. “Dat optreden was voor mij erg belangrijk,” aldus Fleming, “je hoopt toch altijd nieuw publiek te vinden voor klassieke muziek. Natuurlijk zal het altijd beperkt blijven tot een klein deel van de bevolking. Maar toch hoop ik dat ik mensen nieuwsgierig kan maken; als ze er nooit aan blootgesteld worden, zullen ze nooit weten wat het is.”
daging voor Fleming: “Het uitdagende van het opnemen van populair repertoire is dat je echt muziek máákt, creëert, arrangeert, terwijl je met klassieke muziek bestaand werk van anderen interpreteert. En hoewel ik volkomen thuis ben in jazzmuziek, heb ik echt hulp nodig gehad om uit te vinden hoe ik de muziek die meer richting pop gaat, moest zingen. Echt even uit mijn comfortzone.”
album terug. “De feestdagen zijn voor mij een periode om even wat rust te nemen en stil te staan bij je leven. Ben ik gelukkig? Heb ik dit jaar de juiste keuzes gemaakt?” Een cd die uitnodigt tot bezinning dus, maar wel, volgens Fleming zelf, “ontspannen op de bank met een cognacje erbij”. Vrolijk kerstfeest! BENJAMIN ROUS
DIVERSE COMPONISTEN CHRISTMAS IN NEWYORK
Renée Fleming,Wynton Marsalis, Brad Mehldau e.a. DECCA 0 28947 867708
december 2014
19
PODIUM
GEVARIEERD WINTE
in het Co Klassiek, jazzy
Het Concertgebouw in Amsterdam staat de hele maand december klaar om met een speciale Wintercampagne aan de afwisselendste wensen tegemoet te komen: van familieconcert via lichtvoetige jazz tot kinderprogramma’s en grootse oratoria. Een ruime keuze voor jong en oud.
FOTO: BAS CZERWINSKI
20 december 2014
FOTO: RONALD KNAPP
Vroeg donker en als het even kan een dik sneeuwtapijt. Gezellig en behaaglijk thuis rond de warme kachel. Samen spelletjes doen. December is een maand om te onthaasten en bij te komen van de vermoeienissen. Om plezier te maken ook en lekker te eten. Daar hoort ook muziek bij. Achterover geleund in de luie stoel met een mooie cd is één manier – heerlijk na een copieus maal wegdromen bij hemelse melodieën. Eropuit naar de concertzaal is natuurlijk een andere. Het Concertgebouw in Amsterdam staat in ieder geval weer de hele maand klaar om
met een speciale Wintercampagne aan de afwisselendste wensen tegemoet te komen. Familieconcerten, lichtvoetige jazz, kinderprogramma’s, grootse oratoria – jong en oud vindt er wat van zijn of haar gading. Het begint al vroeg in de maand, wanneer Sinterklaas zijn intrede doet voor de kleintjes. Op 3 december zetten Cor Bakker en zijn band de goedheilig man in de schijnwerpers door hem samen met een hele zaal vol kinderen liedjes toe te zingen. Oude en nieuwe, grappige en soms stoute. Aan het vrolijke concert doen een heleboel muziekpieten mee die precies weten hoe je de grote kindervriend kunt paaien. De Hoofdpiet geeft instructies, de Pakjespiet voert ze uit.
Slimme kinderen weten dus waar ze op die zaterdagmiddag om half vier moeten zijn. Een week later is het swingen geblazen. Het Jazz Orchestra of the Concertgebouw laat dan horen dat je kerstliederen op de aanstekelijkste wijze kunt bewerken. Ook met opzwepende ritmes en met ‘them blue notes’ komen ze tot hun recht. Een lekker uitbundige bigband tovert een verrassend kerstprogramma uit de hoge hoed, met dit keer als gast de jazzvocalist en tekstschrijver uit Chicago Kurt Elling. A wonderful Christmas gegarandeerd, op zijn Amerikaans. Maar het ontbreekt in december ook niet aan ‘gewone’ klassieke concerten. Zo komt op de dertiende Het Gelders Orkest overwaaien om
ERPROGRAMMA
onder leiding van Antony Hermus en met violiste Alena Baeva vrolijke hoogtepunten uit het romantische repertoire te brengen. Hermus maakte kort geleden nog zijn debuut bij het Koninklijk Concertgebouworkest, hij is wat je noemt een komeet. Het lichtvoetige repertoire dat hij uitvoerde, trekt hij nu door met stukken als Tzigane van Ravel, Tsjaikovski’s Zwanenmeer en de Carmen Fantasie van Waxman. Stravinsky’s uitbundige Vuurvogel fungeert als uitsmijter. Weer een paar dagen later (16 december) zorgen Ton Koopman en zijn Amsterdam Baroque Orchestra & Choir voor de vocale tegenhanger van dit concert. Vier cantates brengen ze uit Bachs Weihnachtsoratorium, het werk dat met allerlei gecompliceerde polyfonie en acrobatische solopartijen zulke hoge eisen stelt aan de uitvoerenden. Al die complexiteit is bij Koopman in vertrouwde handen. ‘Het werk heeft niet Bachs kenmerkende ernst, waar ik trouwens erg van houd’, zei hij laatst in een interview. De muziek ademt inderdaad een intens geluksgevoel, het is een uiting van WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
dankbaarheid en overgave. Geen wonder dat het Weihnachtsoratorium in december zowat overal in ons land wordt uitgevoerd, door professionals maar ook door amateurs. Schouder aan schouder zingen om dat schitterende bouwwerk op te trekken, is er iets wat meer voldoening geeft?
EEN RUIME KEUZE VOOR JONG EN OUD Maar wat het Concertgebouw betreft zijn we er nog niet. Op 21 december vult niet katholieke of protestantse maar oosters-orthodoxe kerkmuziek de zaal. Het Don KosakenChor Russland komt dan overvliegen om te laten horen hoe we ons een echt Russisch kerstfeest moeten voorstellen. Prachtig natuurlijk, al die serene, voornamelijk homofone, slechts zelden wrange of schurende klanken. Die donkere, sonore diepe bassen. Die gedragen mo-
FOTO: CAMILE SCHELSTRAETE
FOTO: RONALD KNAPP
oncertgebouw swingen of Sinterklaas toezingen? dale melodieën en die eerbied voor het mystiek-Byzantijnse ‘rond één noot cirkelen’. Deze duizend jaar oude kerkmuziek, die in de tiende eeuw door vorst Vladimir uit Byzantium werd geïmporteerd, heeft zich in volle glorie gehandhaafd naast de kerkmuziek uit het Westen. Het Don KosakenChor Russland ontstond in de ballingschap die volgde op de Russische Revolutie. Pas sinds de periode Gorbatsjov kan het weer vrij ademen en ook repertoire van eigen keus uitvoeren. Last but not least is daar het Nationaal Jeugdkoor, dat er op 20 en 21 december ’s middags i n het Concer tgebouw een lek ker meezingspektakel van maakt. Iedereen tussen 10 en 16 mag meedoen. Wie meent zelf (nog) niet goed te kunnen zingen, wordt vanzelf meegetrokken door de rest. En daar gaat het om: het belangrijkst is het plezier dat het zingen geeft. Liedjes en carols over het kerstkind, de kribbe, de herders en de ster – de hymnische en melodieuze koorstijl trekt vanzelf iedereen aan. Zo zet het Concertgebouw een gevarieerd winterprogramma neer, als een uitdaging voor de muziekliefhebber: wordt het de intimiteit van de huiskamer of toch de feestelijke sfeer van de concertzaal? Een echte gewetensvraag! JOS VAN DER ZANDEN
VOOR INFORMATIE ZIE: CONCERTGEBOUW.NL
december 2014
21
$ &
3
! %
'
"
) "
.
7 '3!
" )
/ %
" "
6
$
4
. .
1
"
! 8 7 9:;<
3! 8 ' !
"
% .
2
"
"
(
* + ,- %
, + 0*
$
8 :!
"#
%
"
$
$
) 5%
8 .= 3'1>! #
$
%
&
:8 :: ;8 #
'
(
::8
INTERVIEW
Mayke Rademakers
BACH & CO CELLISTE MAYKE RADEMAKERS GEEFT MET EEN GEDURFDE BACH-CD EEN STEVIG VISITEKAARTJE AF. DE NEDERLANDSE CELLISTE COMBINEERT BACHS CELLOSUITES MET HEDENDAAGS WERK EN EIGEN IMPROVISATIES, EN HAALT BACH ZO ALS ‘TIJDGENOOT’ DE EENENTWINTIGSTE EEUW BINNEN. RADEMAKERS BIEDT ZELF TEKST EN UITLEG. FOTO: STEFAN LANJOUW
M
Mayke Rademakers is (nog) geen household name in de Nederlandse cellowereld. Toch draait ze al aardig wat jaren mee, onder andere als helft van een duo met pianist Matthijs Verschoor. “Ik heb vooral in het buitenland gezeten”, zegt ze ter verklaring. “Toen ik naar Nederland terugkwam, bleek het moeilijk vaste grond onder de voeten te krijgen.” Ze lijdt er niet onder. “Ik leef voor de muziek, doe wat ik doe, en dat probeer ik zo goed mogelijk te doen.” En nu verrast ze met een indrukwekkende driedubbel-cd met de cellosuites van Bach omringd door werken va n G oebaidoeli na, Schnittke, Britten, Penderecki en Kurtág. “De cellosuites van Bach vormen voor iedere solist het Oude Testament van het cellorepertoire. Het is een gids die je vormt en dwingt na te denken over zaken als melodie en suggestieve polyfonie”, zegt Rademakers. “Ik wil op een diep menselijk niveau iets zeggen via deze muziek, op mijn manier tot de geest van Bach komen.” Vandaar dat ze besloot de suites te omringen met werk van hedendaagse componisten. “Ik vind het van groot belang de Suites te
verbinden met de klankwereld van deze tijd. Vele componisten komen voort uit de traditie van de meerstemmigheid, bovendien zijn mensen als Goebaidoelina en Schnittke grote bewonderaars van Bach. De bedoeling is om vanuit de huidige klankwereld terug in de tijd te gaan en zo de koppeling te maken. Vandaar dat ik ook lang heb nagedacht over de keuze van de werken, ze moeten wel een eenheid vormen met de Suites.” Hoewel Rademakers uiteraard kennis heeft van de historische uitvoeringspraktijk, is dat een benadering waar ze ver van blijft. “Bach is actueler dan ooit. Zijn muziek is tijdloos. Ik vind het vanwege de tijdloosheid geen uitdaging om uit te zoeken hoe deze muziek destijds werd gespeeld, ik vraag mij liever af hoe ik de essentie en geest van Bach kan benaderen als herscheppend kunstenaar.” En als scheppend kunstenaar, want als een soort dagboek van een leven met Bach eindigt cd nummer drie als een ‘a f tert hou g ht ’ met e en aantal improvisaties van R ademakers over mot ieven u it Bachs suites. “Ik zie mijzelf niet als componist, maar ik vind het mooi om die eigenheid en kwetsbaarheid te laten horen. Sinds ik beroepsmatig als musicus door het leven ga, heb ik al behoefte om te improviseren. Ik heb dat nooit een vorm kunnen geven. Tot ik in aanraking kwam met de ‘silent cello’, het elektronisch versterkte instrument van Yamaha. Alles viel op zijn plek.”
En het werkt wonderwel. Mayke Rademakers gunt de luisteraar in de improvisaties op haar elektrische ‘silent cello’ niet alleen een mooie herinnering aan al het voorgaande, maar ook een indrukwekkende klankafdruk van haar liefde voor de Suites en haar emoties en vooral haar vreugde bij het spelen. In combinatie met de hedendaagse werken levert het geheel een krachtig mozaïek op rond de monumentale Suites van Bach en slaagt Rademakers erin om een indringend nieuw hedendaags licht over Bach te laten schijnen. PAUL JANSSEN
MAYKE & MATTHIJS 25 JANUARI MUSEUMKERK SCHOKLAND INFO: MAYKE-MATTHIJS.COM
“BACHS MUZIEK IS TIJDLOOS”
WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
JOHANN SEBASTIAN BACH THE CELLO SUITES CONNECTED WITH CONTEMPORARY COMPOSERS & IMPROVISATIONS
Mayke Rademakers
QUINTONE 9 78907 8740384 (3 CD’S)
december 2014 23
DE TIJDMACHINE
H
Het is een soort ‘wet van de remmende voorsprong’. Een nieuw product ligt in de winkel. Mooier dan er ooit is geweest. Dan gaat het mis. Het valt niet op vruchtbare bodem. Hoe komt dat? Omdat de consument er niet klaar voor is. Zo ging het met de quadrofonie. De industrie was er klaar voor in de jaren zeventig . De muziekwereld ook. Geniale technici van Deutsche Grammophon maakten de ene na de andere perfecte opname. Stereo was een enorme verbetering geweest na de monaurale techniek. Je hoorde de muziek van twee kanten komen, soms nog wat kunstmatig, maar dat
De specialisten van Pentatone kusten opnamen van tientallen jaren terug, de doornroosjes die in de archieven van Deutsche Grammophon lagen te slapen, wakker. Het resultaat? Verbluffend. Je weet niet wat je hoort.
werd snel geperfectioneerd. Bij quadrofonie kwam de muziek van vier kanten en mengde zich perfect (‘surround sound’), mits alles even perfect was bij de luisteraar. Maar... daar begon het probleem. Wat aan de ene kant perfect was, kwam er aan de andere kant niet uit. De elpee leende zich er niet voor en ook de cd had zijn tekortkomingen. ‘Te weinig toegevoegde waarde’ was het meedogenloze oordeel. Zonde van al die prachtig klinkende opnamen die het ‘niet gemaakt’ hadden. Ze verdwenen bij DG in de la en kwamen daar tientallen jaren niet meer uit. Quadrofonie was zijn tijd te ver vooruit.
HET IS ALSOF JE ER MIDDENIN STAAT
FOTO’S: PTC
24 december 2014
We zijn 35 jaar verder. De techniek heeft niet stilgestaan en multi-channel audio-cd is het tover woord dat de grote sprong vooruit heeft gebracht. De specialisten van Pentatone ontfermden zich over de doornroosjes die in de archieven van DG lagen te slapen. Ze maakten gebr u ik va n de nieuwste technieken om de oorspronkelijke opnamen tot leven te wekken. De opnametechnici van weleer deden weer mee. De muziek werd van de oude analoge apparatuur rechtstreeks geconverteerd naar DSD, zonder dat er mengtafels aan te pas kwamen die de overdracht hadden kunnen verstoren.
LABELPORTRET
VAN
PENTATONE Het resultaat? Verbluffend. Je weet niet wat je hoort. De eerste vijf sacd’s heb ik beluisterd. Ik greep het eerst naar orkestmuziek van meesterinstrumentator Ravel door het Boston Symphony Orchestra onder Seiji Ozawa. De opname is uit 1974, de klank is volkomen natuurlijk. Het is alsof het nu gebeurt, alsof je erbij bent. Met een perfecte balans, een breed spectrum van hoog tot laag, warme strijkers en ronde blazersklanken zonder enige vervorming, zat ik in Pentatones tijdmachine, omringd door Le tombeau de Couperin en Ma mère l’oye. Ik switchte naar Tamás Vásáry die in 1978 met de Berliner Philharmoniker twee pianoconcerten van Mozart (KV 449 en het Krönungskonzert KV 537) speelde. Prachtig hoe natuurlijk en vanzelfsprekend de pianoklank wedijvert, contrasteert én tegelijk integreert met het orkest. En ook de opname van Christoph Eschenbach in twee van Beethovens pianoconcerten (het Derde nota bene gedirigeerd door Hans Werner Henze) was WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
zijn tijd in 1973 ver vooruit. Briljante gitaarklanken uit 1977 van Narciso Yepes omringen je in concerten van Mauro Giuliani, Castelnuovo -Tedesco en Villa-Lobos. En de briljante klank van de dubbel-sacd van Bachs Brandenburgse concerten, in 1977 door Pinchas Zukerman, toont aan dat ook een niet-‘authentieke’ opvatting in 2014 nog springlevend kan zijn. Heerlijk dat trompetje in concert nummer 2 en die sonore gamba’s in nummer 6. Ik heb genoten van mijn ritje in de tijdmachine uit de jaren zeventig. Het is alsof je er middenin staat. En de tijdmachine van Pentatone heeft nog veel meer in petto! GERARD SCHELTENS
PENTATONE REMASTERED CLASSICS INFO: PENTATONEMUSIC.COM december 2014 25
SPECIAL
ANTONIO CALDARA’S
La concordia de’ pianeti Het bekendst is ongetwijfeld Caldara’s Stabat Mater uit 1725, maar dat ligt – denk ik – voornamelijk aan onze voorliefde voor alles wat droevig is. En dan te bedenken dat hij de schepper was van ettelijke opera’s (veelal op teksten van Metastasio) en oratoria! Caldara werd veertien jaar vóór Bach en Händel geboren en in zijn tijd werd hij zelfs hoger geschat dan de twee grootheden. Hij werd geboren in Venetië, bracht veel tijd door in Mantua, maar zijn grootste succesen vierde hij in Wenen, waar hij de post van tweede kapelmeester bekleedde. Hij was dan wel de tweede, maar werd veel beter gewaardeerd dan de eerste, wat zich onder meer in zijn salaris openbaarde: hij werd gewoon beter betaald. De toenmalige keizer Karel VI was gek op opera en voor hem was Caldara de belangrijkste componist aan zijn hof. Ter gelegenheid van Karels kroning als Koning van Bohemen componeerde Caldara La concordia de’ pianeti (Gelijkgestemdheid van de planeten). Het is eigenlijk geen opera maar een compon i mento teat ra le oftwel een ‘theatrale compositie’. Een serenade voor de keizerin Elisabeth, gepresenteerd op haar naamdag. Het gaat nergens over: de planeten keuvelen vredig met elkaar over de volmaaktheid van de keizerin, maar dan wel op zeer virtuoze muziek.
FOTO: SUSANNA DRESCHER
ANTONIO CALDARA, OOIT EEN ZEER SUCCESVOL EN GEËERD COMPONIST, DEELDE HET DROEVE LOT VAN VEEL VAN ZIJN TIJDGENOTEN: VERGETELHEID. PAS DE LAATSTE JAREN WORDT OOK HIJ OP WAARDE GESCHAT EN VINDEN ZIJN WERKEN HUN WEG NAAR DE CONCERTPODIA EN OPNAMESTUDIO’S. VERS VAN DE PERS: LA CONCORDIA DE’ PIANETI.
Andrea Marcon
De partituur werd door Andrea Marcon gevonden, afgestoft en aan de wereld gepresenteerd. De allereerste uitvoering na bijna 280 jaar vond plaats in januari 2014 in het Konzerthaus in Dortmund, het concerthuis dat geen premières en onbekende werken schuwt. Daar werd de uitvoering ook live voor Archiv opgenomen. Goed, toegegeven, het is geen Alcina, maar de par tituur is behalve virtuoos ook zeer rijk aan melodieen en zeer aanstekelijke ‘deuntjes’. En: vergis je niet! Meesterwerk of niet, de partituur vereist de beste stemmen die er zijn. En die krijgen wij dan ook. Bij het beluisteren van de opname stokte mijn adem dikwijls.
De countertenor Franco Fagioli (Apollo) is een virtuoos zonder weerga, daar word ik echt stil van. Zijn zeer snel genomen coloraturen zijn zo perfect dat het mij werkelijk duizelde. En dan zijn hoogte! Hoe doet hij dat? Luister naar zijn So ch’io dal suolo alzai. Of Questo dì così giocondo. Onvoorstelbaar. Of neem de aria van Mercurio Madre d’Amor tu sei, gezongen door Daniel Behle. De tenor is voor mij een ware ontdekking. Zijn stem op zich zou ik niet gauw met barok associëren, daarvoor heeft hij, vind ik, te veel body. Maar dat er ook nog eens zo veel souplesse achter schuilt. Moeiteloos schakelt hij tussen alle registers, alle loopjes zijn loepzuiver… Tel er zijn prachtige legatolijnen bij op… Duizelingwekkend. Maar eigenlijk zijn ze allemaal fenomenaal, alle zeven vertolkers van de planeten. En dan heb ik het orkest nog niet eens genoemd. Als zelfs ik, geen barokliefhebster, ervoor ben gezwicht… Op naar de winkel, zou ik zeggen! BASIA JAWORSKI
FENOMENALE VERTOLKERS
26 december 2014
ANTONIO CALDARA LA CONCORDIA DE’ PIANETI
Veronica Cangemi, Ruxandra Donose, Franco Fagioli, Daniel Behle e.a. La Cetra Barockorchester & Vokalensemble Basel o.l.v.Andrea Marcon ARCHIV 0 02894 7933564 (2 CD’S)
SPECIAL
Max Emanuel Cencic
IN DE BRES VOOR HASSE MAX EMANUEL CENCIC, ONGETWIJFELD EEN VAN DE OPWINDENDSTE COUNTERTENOREN VAN HET MOMENT, BRENGT GRAAG MUZIEK ONDER DE AANDACHT DIE HEM NA AAN HET HART LIGT. MET ZIJN RECENTSTE PROJECTEN, EEN GLOEDNIEUWE OPNAME VAN DE OPERA SIROE, RE DI PERSIA EN DE RECITAL-CD ROKOKO ROKOKO, RICHT HIJ DE SCHIJNWERPER OP JOHANN ADOLF HASSE.
In de 18e eeuw was Johann Adolf Hasse bij leven een van de meest gevierde en bewonbewon derde componisten van Europa. Hij werd wel ‘vader van de muziek’ (padre della mumu sica) genoemd, en de Italianen noemden hem lief kozend ‘hun geliefde Duitser’ (il caro Sassone). Na zijn dood raakte hij echter al snel in de vergetelheid. Hij heeft lang in de schaduw van Händel gestaan; pas de laatste jaren is er meer serieuze aandacht voor zijn composities. Hoe onterecht die verwaarlozing is, laat Max Emanuel Cencic duidelijk horen met een complete opname van de herziene versie van de opera Siroe, re di Persia in een topbezetting, en met de recital-cd Rokoko, een afwisselende selectie van aria’s die vrijwel de gehele componistenloopbaan van Hasse omspant. Hasse, zelf een verdienstelijk zanger en muziekdocent, was getrouwd met Faustina Bordoni, een van de beroemdste prima donna’s
van de 18e eeuw. Daardoor wist hij als geen Beide opnames hebben dan ook nog eens ander hoe hij voor de menselijke stem moest het enorme voordeel van de idiomatische componeren. En in Cencic vindt de compo- begeleiding onder leiding van dirigent nist een meer dan waardig voorvechter: de George Petrou; zijn secuur en opzwepend muziek lijkt gemaakt voor zijn formidabele spelende Armonia Atenea mag zich tot de stem. Cencic is een zanger die kracht koppelt absolute top van de hedendaagse barokoraan souplesse, en hij is niet bang om af en toe kesten rekenen. Max Emanuel Cencic bevocale schoonheid op te offeren voor drama- wijst het met deze twee opnames overtuitische waarachtigheid. Hij overtuigt zowel gend: de wereld heeft meer Hasse nodig. in de tedere puurheid van de langzame muziek BENJAMIN ROUS als in de virtuoze schittering van de opwindende bravoure-aria’s. In Siroe vormt Cencic in de titelrol, een ten onrechte van samenzwering tegen zijn vader beschuldigde prins, het nobele rustpunt te midden van oververhitte emoties en intriges. Hem vallen vooral de meer introspectieve aria’s ten deel, terwijl het muzikale trapezeJOHANN ADOLF HASSE werk door de overige zangers wordt verzorgd. SIROE, RE DI PERSIA Juan Sancho, Franco Fagioli (ook al zo’n fanMax Emanuel Cencic, Julia Lezhneva, Franco Fagioli e.a. tastische countertenor!), Mary-Ellen Nesi, Armonia Atenea o.l.v. George Petrou Julia Lezhneva en Lauren Snouffer weten wel DECCA 0 02894 7867685 (2 CD’S) raad met hun vaak extreem veeleisende partijen, met als gevolg dat in deze Siroe de vocale hoogtepunten elkaar in rap tempo opvolgen. Zonder dat de aria’s meteen makkelijk te onthouden meezingers worden, verbaas je je als luisteraar telkens weer over de manier waarop Hasse de dramatische boog steeds NU gespannen houdt, en over de finesses die hij in zijn composities weet te leggen, waaronder kijk in de webshop van klassiekezaken.nl zijn vaak inventieve orkestratie. Luister bijvoorbeeld ook eens op Rokoko naar de prachJOHANN ADOLF HASSE ROKOKO - HASSE OPERA ARIAS tige golvende fagotloopjes in de aria Siam Max Emanuel Cencic Armonia Atenea navi all’ onde algenti die de onrustige zee imio.l.v. George Petrou teren, of de gedempte hobo’s en hoorns die DECCA 0 02894 7864189 het lieftallige Notte amica begeleiden.
DE WERELD HEEFT MEER HASSE NODIG
12,50 op=op
FOTO: JULIAN LAIDIG
WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
december 2014
27
ADVERTORIAL
Donkozakkenkoor Nederland brengt vrouwenstemmen en instrumentalisten terug in de Kozakkenliederen UITDAGING VOOR NIEUWE VOCALISTEN (M/V) EN INSTRUMENTALISTEN Kozakkenkoren: zij behoren tot de oorsprong ervan. Ook een orkest is een essentieel onderdeel. De vrolijke en vurige Kozakkenliederen krijgen extra muzikale kracht door de klanken van trompetten, trombones, hoorns, tuba’s, percussie en bajan. Na een bestaan van dertig jaar als mannenkoor heeft het Donkozakkenkoor Nederland besloten zich nog meer te onderscheiden in dit bijzondere genre door vrouwenstemmen en orkestbegeleiding op te nemen. Door toevoeging van deze nieuwe elementen zal het koor zijn unieke repertoire van volksmuziek en liturgische gezangen kunnen uitbreiden met weinig gehoorde Kozakkenliederen en werken van grote Russische en Oekraïense componisten. Het Donkozakkenkoor Nederland (DKKN) bestaat 30 jaar en heeft in die periode een indrukwekkende staat van dienst opgebouwd. Het koor is een graag geziene gast op binnenlandse en buitenlandse concertpodia en staat vanaf 1991 onder leiding van de uit Rusland afkomstige dirigent Sergé Latychev. Bij uitstek kent hij de kozakkentraditie die een mix is van verschillende culturen, waarbij de Russische en Oekraïense cultuur elkaar in verbondenheid ontmoeten in deze prachtige zangtraditie. Geschoold aan de Gnesin Academy of Music in Moskou weet hij als geen ander de in de Kozakkenzang universele menselijke emoties als weemoed, liefde, verlangen, verdriet en vreugde te herkennen en over te brengen op het koor en op het publiek. Zijn liefde voor het repertoire en zijn toewijding en grote kennis op dit gebied maakt het zingen onder zijn leiding in het Donkozakkenkoor tot een bijzondere belevenis! Het koor onderscheidt zich dan ook in dit genre door een unieke programmering die zowel authentiek is als afwisselend en verrassend. Niet voor niets werd het Donkozakkenkoor Nederland in mei van dit jaar als enige buitenlandse deelnemer uitgenodigd deel te nemen aan het festival voor traditionele Russische cultuur in Astrachan, Rusland. Anders dan in Nederland bekend is, is Kozakkenmuziek meer dan mannenkoren met diepe bassen en prachtige countertenoren. In Rusland en Oekraïne hebben de vrouwenstemmen een belangrijke rol in de
Het Donkozakkenkoor Nederland zal dit vernieuwende geluid vanaf medio 2015 op Nederlandse, Russische en Oekraïense bodem ten gehore brengen. In het repertoire worden gemengd uitgevoerde werken opgenomen, maar ook werken specifiek voor mannenstemmen of vrouwenstemmen. Ook zal worden afgewisseld met solisten, orkestbegeleiding en à capella uitgevoerde werken. Veel aandacht wordt besteed aan authenticiteit, stem- en koorvorming door een Russische zangcoach en toneelregie. Instrumentalisten (trompettisten, trombonisten, hoornisten, tubisten, percussionisten en bajanisten), zangers en zangeressen (ook afkomstig uit Oost-Europese landen) op amateur topniveau in alle stemsoorten die een bijzondere uitdaging aan durven gaan en deel willen uitmaken van dit voor Nederland zo unieke koor, kunnen hun interesse kenbaar maken of nadere informatie inwinnen bij Nico Klaasen, telefoon 06 52 808 015 of per mail n.g.klaasen2012@gmail.com). De repetitie vindt wekelijks plaats op maandagavond, vooralsnog in Rijswijk. Het Donkozakkenkoor Nederland start vanaf januari 2015 met het repeteren in de nieuwe bezetting. Op nader te bepalen data zullen audities plaatsvinden op een centrale plaats in Nederland. De website van het koor vindt u bij www.donkozakkenkoor.nl
PODIUM
ZWEEDSE KERST in Rotterdam OP 16 DECEMBER VERANDERT DE ROTTERDAMSE LAURENSKERK IN EEN SCANDINAVISCH KERSTDECOR. HET ST. JACOBS VOCAL ENSEMBLE BRENGT DAN MET ORGANIST GUNNAR IDENSTAM EN FIDDLER SANDRA MARTELEUR EEN ECHT ZWEEDS KERSTPROGRAMMA VOL FOLKLORE: FOLKJUL.
FOTO: STAFFAN ENGWALL
E
“Een van de hoogtepunten is voor mij het moment dat organist Gunnar Idenstam met fiddler d ler Sandra Marteleur een polska inzet, de Zweedse dans die in elke regio een eigen variaant nt heeft”, zegt dirigent Gary Graden. “Midden in deze polska gaan ze over op Stille nacht. Het is heel licht, heel dansant, glorieus gewoon. Je kunt eigenlijk niet stil blijven zitten.” Het ent housiasme va n de A mer i kaans-Zweedse dirigent over het concert met zijn St. Jacobs Vocal Ensemble in de Laurenskerk op dinsdag 16 december kent geen grenzen. Folkjul doopten hij en Iden stam, het andere geestelijk brein achter de aanstekelijke voorstelling, het concert: een ‘volkskerst’. De folklore van het Zweedse land en de traditionele westerse kerstliederen in prachtige vierstemmige zettingen gaan hand in hand. Traditionele volkszang, begeleid door opz wepende f idd lerklanken, gaat naadloos over in spatzuiver gezongen hymnen als Es ist ein Ros entsprungen en andere k lassiekers. “ D e a l g e m e n e Zwe e d s e kersttraditie is vrij West-Europees”, zegt Graden. “We zingen dezelfde liederen, hebben dezelfde emoties. Het merendeel van het concert gaat over die traditie en die emoties. Daarnaast willen we de echte Zweedse volkstradities laten horen, zoals het Luciafeest, het begin van de kerstperiode in Zweden.” Het Luciafeest wordt in Zweden jaarlijks
gevierd op 13 december en heeft elementen in zich van het voorchristelijke M idw interlichtfeest. De liederen die jaar in jaar uit door jong en oud gezongen worden behoren tot de waarlijk Zweedse volksmuziek. “ Iedereen kent dez e liedjes, dat is geweldig.” Het niveau van de koorzang was voor Graden St. Jacobs Vocal Ensemble de belangrijkste reden om na zijn studie in de Verenigde Staten af te reizen naar Stock- amateurkoren in het land.” holm. Zijn doel was zich verder te verdiepen Mensen realiseren zich dat niet, maar Zwebij de gevierde koordirigent Eric Ericson en den heeft slechts één semiprofessioneel daarna weer terug te keren naar zijn geboor- koor, dat is het radiokoor”, benadrukt Graden. “De andere koren hebben alle een amategrond in Amerika. Het liep anders. “In Zweden wordt echt gezongen. Altijd, teurstatus. Ook de twaalf vocalisten van het overal. Het is deel van het Zweedse karakter. St. Jacobs Vocal Ensemble.” Graden kwam Of het nu gaat om spontane er in de jaren tachtig mee in aanraking, toen feestjes of officiële plech- hij, tijdelijk, zo dacht hij, koordirigent werd tigheden, er wordt ge- aan de St. Jacobskerk in Stockholm. Hij ontzongen. Dat is al van moette er zijn vrouw en bleef. “Ik was al bij heel jongs af aan een Ericson in een soort nirwana terechtgekovanzelfsprekendheid. men, en dat bleef maar voortduren. Ik ben Zo heeft elke school tij- dus nooit meer weggegaan. En nu mag ik dens het Luciafeest zijn een stukje van mijn paradijs delen.” eigen programma met liederen. En dan zijn er ook nog speciale PAUL JANSSEN koorscholen waar elke klas in feite een koor is. Het is geen vooropleiding voor een proFOLKJUL II fessionele zangcarrière, maar er staat wel ZWEEDSE VOLKSKERSTMIS vier à vijf uur per week koorzang op het proST. JACOBS VOCAL ENSEMBLE 16 DECEMBER gramma. En dat loopt door tot het einde van LAURENSKERK de middelbare schoolperiode. Daar komen ROTTERDAM hooggekwalificeerde zangers vandaan die INFO: DEDOELEN.NL vervolgens doorstromen naar de gemengde
“IN ZWEDEN WORDT ECHT GEZONGEN”
WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
december 2014 29
CDBESPREKINGEN orkest
orkest
MIECZYSLAW WEINBERG
ROBERT SCHUMANN
Symphony No. 21, Op. 152 e.a.
The Symphonies
Veronika Bartenyeva Siberian Symphony Orchestra o.l.v. DmitryVasilyev
Scottish Chamber Orchestra o.l.v. Robin Ticciati
TOCCATA 5 06011 3441935 / € 18,99
LYNN RECORDS 0 69106 2045025 / € 40,99
Mieczyslaw Weinberg (1919-1996) stond in de Sovjet-Unie dicht bij Sjostakovitsj, maar kwam uit Polen. Nadat de nazi’s zijn joodse familie hadden uitgemoord, ging hij naar Rusland waar het Sovjetregime hem tenminste in leven liet. Hij verloochent zijn Poolse roots niet in de wals, polka en mazurka in zijn Poolse wijzen uit 1950. Na deze charmante suite komt de 21ste symfonie (1991) als een schok. Poolse en Joodse volksmelodiek fungeren hier in een totaal andere context. Deze symfonie, opgedragen aan de slachtoffers van het ghetto van Warschau, gaat over rouw. De lange melodielijnen van het openingslargo vormen de evocatie van een dor en kaal landschap. Dit is de sfeer van de hele symfonie, af en toe onderbroken door navrante dansen of korte geagiteerde gedeelten. De muziek is doorspekt met flarden Mahler, klezmermuziek en vooral met Chopins Ballade nr. 1, die als een soort leitmotiv dient. In het desolate slotdeel, Lento, maakt de woordeloze sopraanstem van Veronika Bartenyeva de eenzaamheid voelbaar. Het is bijna een cliché om te denken dat deze troosteloze, tot op het bot uitgebeende muziek perfect geschikt is voor een Siberisch orkest, maar het is waar. Huiveringwekkend.
Dirigent Robin Ticciati is niet de eerste aan wie men denkt als het gaat om de symfonieën van Schumann. De Engelse orkestleider is sowieso nog geen household name. Toch heeft deze net de dertig gepasseerde chef-dirigent van het Scottish Chamber Orchestra al een behoorlijk cv dat reikt van de belangrijke Engelse orkesten via het Koninklijk Concertgebouworkest naar de grote Europese operahuizen. Een man om in de gaten te houden. En dat is ook het verhaal dat deze dubbel-cd met de vier symfonieën van Robert Schumann vertelt. Want zelden klonken deze symfonische scheppingen van de man die niet zou kunnen orkestreren urgenter en completer dan in deze lezing van het Scottish Chamber Orchestra. Van meet af aan klinkt de grillige, dromerige, agressieve en lyrische Schumann die we kennen van de liederen en zijn pianowerken in de symfonieën door, van meet af aan lijkt alles op zijn juiste plek te staan. Ticciati en het orkest gaan daarbij geen enkel risico uit de weg; luister bijvoorbeeld naar het bijna stilvallend traag genomen langzame deel van de eerste symfonie, en ondertussen klinkt alles door de kleine bezetting heerlijk navolgbaar en doorzichtig. Wie nooit echt van Schumanns symfonieën heeft kunnen genieten, wacht met deze dubbelaar een zeer aangename verrassing.
GERARD SCHELTENS
PAUL JANSSEN
Huiveringwekkend
orkest
Schumann klonk zelden urgenter en completer
orkest
W.A. MOZART
DIVERSE COMPONISTEN
Sinfonien 39, 40, 41
Legendary and Rare Recordings
Kammerorchester Carl Philipp Emanuel Bach o.l.v. Harmut Haenchen
Diverse orkesten o.l.v. Rafael Kubelík MEMBRAN DOCUMENTS 4 05379 6001825
BERLIN CLASSICS 0 88547 0005874 / € 21,99
(10 CD’S) / € 21,49
In Nederland sterft Frans Brüggen en besluit zijn Orkest van de Achttiende Eeuw gewoon door te gaan. In Berlijn geeft Hartmut Haenchen te kennen te willen stoppen als chef-dirigent van en motor achter het Kammerorchester Carl Philipp Emanuel Bach, en dat betekent het einde van het roemruchte ensemble. Gewoon omdat men geen geschikte opvolger kon vinden die (groten)deels pro deo het werk van Haenchen voort wilde zetten. Op 1 mei 2014 gaf het orkest, dat Bachs zoon Carl Philipp Emanuel weer op de kaart zette, een afscheidsconcert. Op het programma stonden de laatste drie symfonieën van Mozart, de dramatische ‘trilogie’ vol schijnbare vrolijkheid en stekende pijn die Mozart in minder gelukkige persoonlijke omstandigheden tegen het einde van zijn leven schreef. De live-opname van dit concert is nu een schrijnend manifest dat inderdaad ‘alles van waarde weerloos is’, zoals Lucebert al eens dichtte. Haenchen weet wel met het sinds 1969 bestaande Kammerorchester, dat hij vanaf 1982 uit de anonimiteit wist te halen, een briljant document van menselijkheid neer te leggen. In deze laatste drie symfonieën zingt een man vol twijfel, verwarring, vreugde en verdriet het dagelijks leven van zich af. Een passender uitroepteken bij ruim veertig jaar orkestgeschiedenis had het Kammerorchester Carl Philipp Emanuel Bach zich niet kunnen wensen.
Een sterk gevoel voor dramatiek en enorme symfonische reikwijdte: zo zou je het oeuvre van Rafael Kubelík kunnen typeren. Tenminste, als het om dirigeren gaat, want de Tsjech studeerde ooit viool, piano, compositie en orkestdirectie aan het Praags conservatorium en oogstte in al deze disciplines lof. Ook in geografisch opzicht wist hij overal zijn weg te vinden, al dan niet vrijwillig. De komst van het communistisch regime in zijn vaderland noodzaakte hem tot emigratie naar de Verenigde Staten, waarna de wereld zijn werkterrein werd. In Nederland was hij naast chef-dirigent Eduard van Beinum aan het Concertgebouw verbonden, wat onder meer resulteerde in de eerste Amerikaanse tournee van het orkest. Waar ook ter wereld bleef hij een vurig pleitbezorger van Antonín Dvorák en Bedrich Smetana, wier werk in deze verzamelbox natuurlijk niet ontbreekt. De handtekening van Kubelík staat garant voor grillige, humoristische en bovenal meeslepende uitvoeringen als deeltjes van één groot muzikaal vergezicht. En zo kan het gebeuren dat tussen monumentale symfonieën van Johannes Brahms en Franz Schubert opeens Béla Bartóks Muziek voor strijkers, slagwerk en celesta opduikt, waarbij je bijna vergeet dat deze verbluffende opname al uit 1951 stamt!
PAUL JANSSEN
ANDREW VAN PARIJS
Briljant document van menselijkheid
WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
Grillig, humoristisch en bovenal meeslepend
december 2014
31
CDBESPREKINGEN orkest dvd
concert
W.A. MOZART
ANTON BRUCKNER
The Mozart Album
Symphony no. 5
Koninklijk Concertgebouworkest o.l.v. Nikolaus Harnoncourt
Lang Lang Wiener Philharmoniker o.l.v. Nikolaus Harnoncourt
RCO LIVE 0 81433 7019051 / € 35,99
SONY 0 88843 0825222 (2 CD’S) / € 21,49
Niet iedereen had het door, maar de concerten van oktober 2013 waren Harnoncourts laatste met het KCO. Afscheid van een man die ons leerde met andere oren te luisteren, oude muziek, maar tot Bruckner aan toe. Zijn leeftijd is hem aan te zien als hij de artiestentrap van het Concertgebouw afdaalt, maar zodra hij voor het orkest staat zie je hoe hij de muziek absorbeert en laat doorstromen naar de musici. Aan Harnoncourt is de gedachte niet besteed dat Bruckner moet worden gecelebreerd, dat zijn symfonieën heilige missen zijn die alleen mogen klinken in vrome devotie en verwondering over het ‘hogere’. Zijn opvattingen kunnen omstreden en aanvechtbaar zijn en zijn dirigeerslag is niet altijd te volgen, maar zijn Bruckner is een mens van vlees en bloed. De Vijfde is een weerbarstig werk, vooral doordat in het langzame deel verschillende maatsoorten door elkaar lopen. Harnoncourt neemt dat Adagio wat sneller dan veel dirigenten, maar over het algemeen houdt hij gemiddelde tempi aan. De spanning blijft intens tot op de laatste minuut. Voor mij is dit een fantastische luister- en kijkervaring die ontroert, vanwege het afscheid van Harnoncourt, maar vooral door wat hij doet met de muziek.
Hij beseft terdege dat het een unieke gelegenheid is, een ‘greatest moment’. Intensief samenwerken met de 84-jarige Nikolaus Harnoncourt en zijn Wiener Philharmoniker in de Goldener Saal in Wenen. Vier dagen lang beitelen, schaven en polijsten aan Mozarts pianoconcerten. In de leer bij de nestor van de authentieke beweging. ‘Hij heeft meer energie dan ik!’, stelde Lang Lang na de opnamesessies vast. Harnoncourt legde hem uit dat de sleutel ligt in de opera. Mozart schreef de concerten tijdens drukke werkzaamheden aan opera’s en die stijl sloop ook instrumentale muziek binnen. ‘Nu heb ik associaties in mijn hoofd, ik verbind passages met concrete stemmingen’, zegt Lang Lang. ‘Bij de dialogiserende taal van de concerten stel ik me operapersonages voor die ideeën en gevoelens uitwisselen.’ Dirigent en pianist helemaal op één lijn, het levert wonderbaarlijk fraaie, speelse, soms zelfs wulpse interpretaties op. Twee eigentijdse kanjers van musici maken van Mozart een feest waarbij humor, uitgelatenheid, ernst en een vrolijke knipoog elkaar afwisselen. Op een tweede cd speelt Lang Lang solo, drie parelende solosonates die afgelopen jaar werden opgenomen in Londen en Parijs, live. Met name de finales zijn dazzling. Na het Rondo alla turca ging het publiek helemaal uit zijn dak. Deze cd maakt deel uit van de campagne Aangenaam Klassiek.
Intense spanning
Mozart door twee eigentijdse kanjers
JOS VAN DER ZANDEN
GERARD SCHELTENS
concert
concert
ALFRED SCHNITTKE
GLIÈRE, JONGEN, RODRIGO
Denys Proshayev, Nadia Mokhtari St. Petersburg String Soloists o.l.v. Alexander Dmitriev
Anneleen Lenaerts Brussels Philharmonic o.l.v. Michel Tabachnik
PIANO CLASSICS 5 06038 5450062 / € 11,99
KLARA 0 54196 350550 / € 23,49
Alfred Schnittke zou dit jaar tachtig zijn geworden. De jonge Wit-Russische pianist Denys Proshayev nam deze gelegenheid te baat om de componist postuum te eren met een release bij Piano Classics. Op de cd onder meer de Gogol Suite in een bewerking voor twee piano’s. Schnittke schreef de bijtend-satirische theatermuziek voor een al even stekelige Gogol-pastiche van de onlangs overleden toneelregisseur Joeri Ljoebimov. In de partituur buitelen verhaspelde Beethoven-citaten en moedwillig banale Haydn-imitaties over lange neuzen naar Mozarts toverfluit en Tsjaikovski’s suikerfee. Proshayev, die voor de quatremains-bezetting de handen ineensloeg met Nadia Mokhtari, licht die dubbele bodems prachtig uit met puntig spel dat bij vlagen doelbewust over the top gaat. Ook het Concert voor piano en strijkers is illustratief voor Schnittkes ‘polystilistische’ signatuur, al stapelen de stijlverwijzingen zich in dit werk op tot een beklemmende politieke metafoor. Een kloek koraal wordt bruut om de oren gemept door beukende clusters, waarna nocturneske pianoklanken de tent uit worden gejaagd door een dolgedraaide horrorwals. Proshayev grijpt je bij de strot met ritmische urgentie en griezelige bassen. In de Vijf aforismen beroert de pianist een andere snaar: bedachtzaam, bijna ascetisch. Zoals het betaamt als je aforismen speelt.
Harpiste Anneleen Lenaerts is met haar neus in de prijzenpot gevallen. Ze trad als een van de weinige vrouwelijke musici toe tot de gelederen van de Wiener Philharmoniker en met het geldbedrag van de Klara-publieksprijs heeft ze nu haar vierde cd gemaakt. Een buitengewoon overtuigende cd met werken van Joaquín Rodrigo, Joseph Jongen en Reinhold Glière. Het zijn allemaal composities die tot nog toe weinig bekendheid genieten. Het Concierto de Aranjuez van Rodrigo is weliswaar een hit onder gitaristen, maar hier klinkt het voor de eerste maal in een bewerking voor harp, en dat is snoepgoed voor de oren. Lenaerts is een groot muzikaal talent. Dat laat ze ook horen in het Harpconcert van Jongen uit 1944. Haar spel spreekt in elke maat tot de verbeelding en is tegelijkertijd geraffineerd qua details en perfectie. Het modernisme van Jongen, de zwaargewicht-laatromantiek van Glière: Lenaerts balanceert virtuoos tussen deze uitersten aan stijlen. Het Harpconcert van Glière mag overigens echt een ontdekking worden genoemd. Dit werk is volstrekt onbekend, maar wat een prachtige meeslepende muziek horen we! Het ademt dezelfde romantische geest als de symfonieën van Glière, maar is in alle opzichten een echt harpconcert met alles erop en eraan.
JOEP CHRISTENHUSZ
OSWIN SCHNEEWEISZ
Schnittke
Harp Concertos
Ritmische urgentie en griezelige bassen
32
december 2014
Anneleen Lenaerts: virtuoos harpiste
CDBESPREKINGEN concert
concert
BLOCH, SJOSTAKOVITSJ, CASALS
MOZART, HAYDN
Prayer
Jeunehomme
Alexandre Tharaud, Joyce DiDonato LesViolons du Roy o.l.v. Bernard Labadie
Sol Gabetta, Amsterdam Sinfonietta o.l.v. Candida Thompson (viool) Orchestre National de Lyon o.l.v. Leonard Slatkin
ERATO 0 82564 6262403 / € 23,49
SONY 0 88883 7621724 / € 20,99
Het Jeunehomme-concert KV 271 van Wolfgang Amadeus Mozart maakt indruk, zo ondervond ook pianist Alexandre Tharaud toen dirigent Bernard Labadie hem vroeg dit concert in te studeren. De onconventionele opening van het derde deel en vooral het tragisch-zangerige Andante vervullen je met een heilig ontzag voor componisten die oprechte emotie laten prevaleren boven sentimentaliteit en hol virtuoos vertoon. Je zou hierbij kunnen denken aan het Adagio non molto uit het concert Wq. 11 van Carl Philipp Emanuel Bach of de langzame openingsdelen van Joseph Haydns symfonieën 34 en 49. Dat een musicus iets dergelijks programmeert, getuigt van durf en daarom keek ik als Sturm und Drang-fan reikhalzend uit naar Tharauds cd. Een waar fijnproeversprogramma met, naast Mozarts Jeunehomme, de concertaria Ch’io mi scordi di te? KV 505, het Rondo KV 386 en Haydns concert in D Hob. XVIII:11. Expressiviteit en een uitgekiende dictie gaan hand in hand. Wat deze uitvoering extra bijzonder maakt is dat Tharaud in de cadensen thematisch materiaal van Mozart en Haydn uitwisselt. Toegegeven: het verschil zit in de details, maar je moet de kenners ook iets gunnen! Dat musici zover gaan in hun voorbereiding en presentatie dwingt bewondering af.
Regelmatig speelde celliste Sol Gabetta Prayer van Ernest Bloch als toegift, en elke keer was ze verbaasd over de impact die deze compositie had op het publiek. Dat feit inspireerde haar tot het maken van een ‘Joods’ album met muziek van Bloch, Sjostakovitsj en cellist Pablo Casals. Prayer heet de cd, en er zou eigenlijk een waarschuwing op het cd-hoesje moeten staan, want Gabetta’s spel werkt verslavend. Haar donkere, fluwelen toon past perfect bij de vaak wat droevige en melancholische stemming van Blochs muziek. Het betreft melodieuze concertmuziek die met twee voeten stevig in de wereld van de synagoge staat. Luister maar naar werken als Nigun en From Jewish Life, prachtig uitgevoerd door Gabetta en Amsterdam Sinfonietta onder leiding van Candida Thompson. Een aanwinst voor het cellorepertoire is Blochs Schelomo. Je vraagt je af waarom zo weinig cellisten de compositie zo zelden in de concertzaal uitvoeren. Gabetta werkte voor deze opname samen met Leonard Slatkin en het Orchestre National de Lyon. Blochs muziek is meditatief en introvert van aard en contrasteert daardoor fraai met de vier korte werken van Sjostakovitsj uit From Jewish Folk Poetry op. 79. El Cant dels Ocells van Casals vormt een waardige, melodieuze afsluiter.
ANDREW VAN PARIJS
OSWIN SCHNEEWEISZ
Een programma voor de fijnproever
concert/kamermuziek
Gabetta’s spel werkt verslavend
concert/kamermuziek
PROKOFJEV, KABALEVSKY
DIVERSE COMPONISTEN
Leonard Elschenbroich, Alexei Grynyuk, Petr Limonov Nederlands Philharmonisch Orkest o.l.v. Andrew Litton
See Siang Wong Kammerorchester Basel o.l.v.Yuki Kasai
ONYX CLASSICS 0 88004 0412229 / € 18,99
(2 CD’S) / € 23,99
De Duitse Cellist Leonard Elschenbroich, geboren in 1985, maakt snel furore. Enkele jaren geleden kroop hij onder de vleugels van topvioliste Anne-Sophie Mutter vandaan. Hij won prijs na prijs en heeft zich inmiddels gepositioneerd als de aanvoerder van zijn generatie musici. Elschenbroichs krachtige, onomfloerste toon en directe aanpak worden wereldwijd geprezen. Hij weet een verhaal te vertellen met zijn cello: een verhaal waar je naar kunt blijven luisteren. Zijn spel is krachtig en masculien, wat perfect past bij het repertoire van zijn tweede cd, met het Nederlands Philharmonisch Orkest onder leiding van Andrew Litton. Naast het Celloconcert van Kabalevsky – live opgenomen in het Amsterdamse Concertgebouw – staan op deze cd de Cellosonate van Prokofjev en nog wat klein werk van deze componist (onder meer het zemelzoete Adagio uit het ballet Cinderella) met de pianisten Alexei Grynyuk en Petr Limonov. Zowel deze Kabalevsky als Prokofjev hoor je zelden in de concertzaal. Jammer, want het is prachtige muziek en Elschenbroich houdt een stevig pleidooi voor de werken. Hij geeft het Celloconcert de juiste dosis veerkracht en energie. Een werk, geschreven in 1964, dat thuishoort in de top tien van de twintigste-eeuwse muziek.
De Chinees-Nederlandse See Siang Wong (woonachtig in Zwitserland) heeft het driehonderdste geboortejaar van Carl Philipp Emanuel aangegrepen voor een muzikaal groepsportret van deze Bachtelg en zijn (half)broers. Mijn aanvankelijke teleurstelling dat hij hiervoor een moderne Steinway koos in plaats van historische toetsinstrumenten verdween zodra zijn fenomenale spel uit de speakers klaterde. Geen wonder dat de internationale pers hoog opgeeft van deze in Nederland nog vrij onbekende pianist. Op de eerste cd speelt hij, begeleid door het Kammerorchester Basel, van elk van de vier broers een klavierconcert. C.Ph.E.’s Wq. 23, tot ver in de vorige eeuw het enige van zijn vijftig concerten dat bekendheid genoot, is kenmerkend wispelturig, met abrupte harmonische wendingen, een virtuoze solopartij en stormachtige orkesterupties. Veel conservatiever lijkt het concert Fk. 41 van de oudste broer, compositeur maudit Wilhelm Friedemann, met zijn echo’s van vader Bach, Telemann en Porpora, maar onder de oppervlakte is het al even grillig. Het vroege concert van Johann Christian met zijn prachtige Andante is duidelijk geënt op concerten van broer C.Ph.E. en het sprankelende concert van Johann Christoph Friedrich brengt de wereld van Haydn en Mozart dichtbij. In de selectie solowerken ligt de nadruk – terecht – op C.Ph.E.’s hoogst eigenzinnige scheppingen.
OSWIN SCHNEEWEISZ
JANKUNST
Cello Sonata in C, op. 119 e.a.
Elschenbroich houdt een stevig pleidooi
WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
The Bach Sons
DEUTSCHE HARMONIA MUNDI 8 88837 346320
Muzikaal groepsportret
december 2014
33
ns lcO550 0 1
0. 1
u
01 tt 0
501
au
K nc
u
. 10 1
.
ns lJs 550 0 1
1
01
5r
1
0.
K JO
0. 1
0 .1
20 .
ccls s 550 0 1
22
u
0 1
K ch
u
chlJs 550 0 1
2
1
K Js
ns lcO550 0 1
.
5 . 1e
K nz
..
0
1 l l 5 1 01 0
G u
00 r
0 2 0a
1
.
01
.. .
1 1 0
0
01
5ou
01.
u
0 . 1a u 0. . . 1
1 .
1
0. 1
5
.
1 1 .51
01
5r
.
5 01 1
CDBESPREKINGEN vocaal
vocaal
DIVERSE COMPONISTEN
Il Pianto d’Orfeo or The birth of opera Deborah York, Lambert Colson Scherzi Musicali o.l.v. Nicolas Achten (bariton)
PURCELL, BYRD Songs of Clarity
DEUTSCHE HARMONIA MUNDI
Klaartje vanVeldhoven, Amstel Quartet e.a.
0 88843 0787223 / € 23,99
KVV 8 71577 7008440 / € 22,49
De pogingen om rond 1600 het drama van de klassieke oudheid dichter te benaderen, waarbij de gedachte was dat zang een belangrijke component vormde, leidde tot de geboorte van een nieuw muzikaal genre: de opera. Op deze inventief geprogrammeerde cd onderzoekt Nicolas Achten met zijn op replica’s van 17e-eeuwse instrumenten spelende ensemble Scherzi Musicali deze geboorte van de opera. Hij plaatst delen uit drie van de vroegste opera’s van Jacopo Peri, Giulio Caccini en (natuurlijk!) Claudio Monteverdi, alle over de mythische figuur Orpheus, naast elkaar, aangevuld met verwante 17e-eeuwse muziek, onder andere uit twee latere Orpheus-opera’s van Luigi Rossi en Antonio Sartorio. Achten leidt het ensemble, maar neemt ook het leeuwendeel van de vocale stukken voor zijn rekening als Orpheus met een heldere, lichte bariton, ideaal voor deze muziek. In sopraan Deborah York, die de delen voor Euridice voor haar rekening neemt, vindt hij een ideale, lyrisch en elegant zingende partner. Prachtig hoe de afzonderlijke muziekstukken een organisch geheel lijken te vormen, maar hoe bij nadere beluistering ook de verschillende manieren hoorbaar worden waarop de individuele componisten omgaan met de relatie tussen woord en muziek. Een ideale combinatie: een interessant concept, gekoppeld aan pure schoonheid.
In Songs of Clarity van Klaartje van Veldhoven schuiven zo veel tijdlagen over elkaar heen, dat de luisteraar in een fraai tijdsvacuüm terechtkomt: er is de muziek van de zeventiende-eeuwer Henry Purcell en van de nog vroegere William Byrd; het Amstel Quartet verwijst met zijn saxofoons naar veel latere tijden dan de viola da gamba en het klavecimbel; zangeres Klaartje van Veldhoven combineert een oudemuziekstijl met een timbre dat herinnert aan Britse zangeressen uit de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw. Het wonderlijke is dat het allemaal prachtig combineert. Toch bestaat de kans dat liefhebbers van dit genre liever alleen het ‘oude’ instrumentarium van gamba en klavecimbel hadden gehoord of dat een minder puristisch ingestelde zangfanaat juist een vollere stem prefereert. Het is even wennen aan het paradoxale van de uitvoering. De saxofoons weten juist een sfeer van ver vervlogen tijden op te roepen terwijl de onopgesmukte zang van de sopraan – zo duidelijk geworteld in een oude traditie – heel modern aandoet: de liederen zijn liederen, geen voor de concertzaal vertolkte kunstuitingen. Bewonderenswaardig is dat ze zo echt Brits klinken: door de prachtige uitspraak en de uitvoeringsstijl ruiken Byrds In angel’s weed en Purcells Sweeter than roses onmiskenbaar naar de overzijde van de Noordzee.
BENJAMIN ROUS
HEIN VAN EEKERT
Inventief geprogrammeerd
koor
Fraai tijdsvacuüm
koor
DIVERSE COMPONISTEN Mysterious Nativity
DIVERSE COMPONISTEN Sacred Love
Les Métaboles o.l.v. Léo Warynski
Aleksandrs Antonenko, Ieva Ezeriete Latvian Radio Choir o.l.v. Sigvards Klava
BRILLIANT CLASSICS 5 02842 1950808 / € 7,99
ONDINE 0 76119 5122624 / € 20,99
Les Métaboles – de Nederlandse vertaling komt in de buurt van ‘stofwisseling’, in het Frans heeft het betrekking op ‘metamorfose’ – is een nieuw en jong professioneel koor uit Frankrijk dat onder leiding staat van zijn oprichter Léo Warynski. Op de eerste cd van de zangers staan koorstukken die duidelijk schatplichtig zijn aan Russisch-orthodoxe muziek. Het Magnificat van Arvo Pärt wordt gaaf gezongen, zij het wat schuchter. Interessanter is de kennismaking met de nog jonge Dimitri Tchesnokov, wiens koormuziek in de verte doet denken aan die van Eric Whitacre, maar die duidelijk meer diepgang treft dan zijn Amerikaanse generatiegenoot; vooral het Pater Noster uit Three Sacred Songs is een fraai gezongen gebed met aan het slot ruimte voor kippenvel. Maar de kroonjuwelen zijn hier Three Sacred Hymns van Alfred Schnittke! Met name diens Bogoroditse Devo en Otche Nash geven kleur aan een programma dat in een overwegend donkere sfeer sterk de nadruk legt op het mysterie rond Christus’ geboorte, en niet op de traditionele feestelijkheid ervan. Al met al een veelbelovend koor, dat mogelijk nog verder gaat groeien in expressiviteit, en dat we graag nog in ander repertoire terughoren.
Wie uitgebreid kennis wil maken met hedendaagse en toch toegankelijke Russische koormuziek boort hier een goudmijn aan. De titel van de cd had ook ‘Russian Soul’ kunnen zijn, want met de getoonzette gedichten van onder meer Gogol, Poesjkin en Tolstoj walmt de van nostalgie doordrenkte Russische volksaard ons muzikaal tegemoet. Yuri Falik (1936-2009) doceerde cello aan het conservatorium van Leningrad en was lid van de Bond van Sovjetcomponisten. Zijn Osen (Herfst) laat de tenorsolist meanderen boven een zacht neuriënd koor, de ijzige winter tegemoet. Arturs Maskats (1957) studeerde compositie aan het Staatsconservatorium in Letland en was artistiek leider van de Letse Opera. In zijn Vesna (Lente) tovert dezelfde tenor een emotioneel visioen tevoorschijn over een aanbrekende dag, de komst van de lente en Christus’ overwinning op de dood met Pasen, daarbij afwisselend atmosferisch en theatraal ondersteund door het fantastisch homogeen zingende Lets Radio Koor. Georgy Sviridov (1915-1998) studeerde compositie bij Sjostakovitsj en was zo populair dat zelfs een asteroïde naar hem is vernoemd. Zijn Kolyada (Kerstliedje) is een komisch miniatuurtje over mensen die tijdens de kerstnacht dansen en zingen rond vuren in de bossen. Van genoemde componisten staan nog meer werken op dit onaards mooie kooralbum.
ARJAN VAN DIJK
ARJAN VAN DIJK
Veelbelovend Frans koor
WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
Toegankelijke Russische koormuziek
december 2014 35
CDBESPREKINGEN koor
oratorium
DIVERSE COMPONISTEN
G. F. HÄNDEL
Música Temprana o.l.v. Adrián RodríguezVan der Spoel
Lucy Crowe,Tim Mead e.a. Le Concert d’Astrée o.l.v. Emmanuelle Haïm
COBRA RECORDS 8 71389 7903577 / € 20,99
ERATO 8 25646 240555 / € 23,99
De Misa Criolla van Ariel Ramírez (1921-2010) kwam mondiaal op de muzikale kaart toen Philips de uitvoering met José Carreras in 1987 uitbracht, een periode waarin ook de Dwaze Moeders met hun aantijgingen tegen de Argentijnse junta nog in het nieuws waren. De Creoolse Mis is ook zonder de Spaanse supertenor een geslaagde en niet zelden opzwepende mix tussen enerzijds Europese kerkmuziek uit renaissance en barok, en anderzijds melodievorming, percussieve ritmiek en instrumentatie uit de Zuid-Amerikaanse volksmuziek. Het aardige van de alweer vijfde cd van het Latijns-Amerikaanse barokensemble Música Temprana is dat hoorbaar wordt gemaakt dat Ramírez’ schepping niet zomaar van achter de componeertafel is ontstaan. Toen Columbus in 1492 de Spaanse vlag in Amerika plantte, begon ook de intensieve katholieke kolonisatie van het ontdekte werelddeel. Onderzoek van de in Nederland wonende Argentijnse barokgitarist en koordirigent Adrián Rodríguez Van der Spoel heeft veel kerkmuziek uit onder meer Bolivia, Mexico en Peru aan het licht gebracht die dezelfde fascinerende mix van muzikale stijlen laat horen. Al met al een rijk gevuld album van duidelijk muziekhistorisch belang, maar soms mis je in de uitvoering vreemd genoeg toch wel wat Spaanse pepers...
De kersttijd komt er weer aan, en dat betekent elk jaar weer een of meerdere nieuwe opnamen van het muziekstuk dat onlosmakelijk met deze periode verbonden is: Händels Messiah. Ook Emmanuelle Haïm waagt zich met haar Concert d’Astrée nu aan een opname van deze publiekslieveling. Bij een werk als dit dringt zich al gauw de vraag op wat een nieuwe opname bijdraagt aan de enorme bestaande discografie van het oratorium. Bij Haïm is dat vooral de opvallende, bijna pastorale lichtheid die zij bewerkstelligt met haar fris en helder spelende orkest. De donkerdere bladzijden van de partituur, zoals het sublieme He was despised, snijden bij haar misschien niet door de ziel maar blijven ontroerend introspectief. Het beroemde Hallelujah-koor wordt een subtiel spel in dynamiek, in plaats van gewoon vreugdevol bulderend. Die voorkeur voor de verheffender kant van Händels compositie vinden we ook terug in het Engelse zangerskwartet dat Haïm voor deze opname bij elkaar bracht. Lucy Crowe, Tim Mead, Andrew Staples en Christopher Purves zijn weliswaar allemaal ervaren Händelzangers, maar hebben allen een mooi jeugdig geluid dat perfect past in de opvatting van Haïm. Geen monumentale, maar een intiem jubelende Messiah dus, die zeker een plaats in de cd-kast verdient.
ARJAN VAN DIJK
BENJAMIN ROUS
Misa Criolla and popular devotion in Early Music
Een rijk gevuld album
advertentie
Messiah
Intiem jubelende Messiah
oratorium
G. F. HÄNDEL Israel in Egypt
Nederlands Kamerkoor Le Concert Lorrain o.l.v. Roy Goodman ETCETERA 8 71180 1115170 (2 CD’S) / € 28,99
Eind jaren dertig van de achttiende eeuw was het Londense publiek wel klaar met elk seizoen maar weer Italiaanse opera uit de koker van Georg Friedrich Händel. De toneelavonturen van antieke helden en goden waren duidelijk passé en de sluwe maar ook gelovige muziekproducent zocht zijn heil in de bijbel, en dat met enorm succes; we noemen alleen maar de Messiah en kunnen stellen dat het Engelstalige oratorium het nog steeds prima doet in de concertzalen. In Israel in Egypt tovert Händel de diaspora van de Israëlieten in en uit het Egypte van de farao’s welhaast om tot een muzikaal sprookje, met weinig aria’s maar des te meer koor, tot veelvuldige tweekorigheid aan toe. Dat was destijds dan ook de klacht van het publiek, maar als fan van het Nederlands Kamerkoor wordt u dus juist ruimschoots bediend! Koormeester Klaas Stok heeft zijn zangers weer uitstekend voorbereid en enige distantie in de klank – toch een van de handelsmerken van ons nationale kamerkoor – in combinatie met uitstekend spel van het Franse barokorkest Le Concert Lorrain geeft een opmerkelijk lichte toets aan dit statige, bepaald niet altijd vrolijke maar zeker meeslepende oratorium. Het slotkoor is zo triomfantelijk als alleen Händel dat kon schrijven.
Lichte toets in meeslepend oratorium
ARJAN VAN DIJK
CDBESPREKINGEN kamermuziek
kamermuziek
DIVERSE COMPONISTEN
FRANCK, GRIEG, DVORÁK
De Droom van Ariane
Sonatas forViolin and Piano
Alfama Kwartet & Ariane Rousseau HARMONIA MUNDI 5 41093 9000029
Renaud Capuçon, Khatia Buniatishvili
(CD + BOEK) / € 23,99
ERATO 0 82564 6250189 / € 23,49
De erbarmelijke staat waarin het klassiekemuziekonderwijs op school verkeert, is een bekend probleem. Ook in de meeste gezinnen van nu zal weinig of niet naar klassieke muziek worden geluisterd. Het zijn de musici zelf die er iets aan proberen te doen. Lang Lang probeert met zijn International Music Foundation klassieke muziek weer op de lesprogramma’s te krijgen. Niet in China (‘Daar studeren ze toch wel’, aldus Lang Lang), maar juist in het Westen, waar bijna niemand zich nog om klassieke muziek lijkt te bekommeren. Pianiste Nino Gvetadze speelt Debussy op de school van haar dochtertje en laat kinderen er tekeningen bij maken. Dergelijke initiatieven zijn goud waard voor het veiligstellen van wat door filosofen als Schopenhauer en Nietzsche tot de hoogste kunst werd verklaard: muziek. Daarom verdienen tekstschrijver Ariane Rousseau, illustratrice Madeleine Tirtiaux, spreekster Lotte Mariën en het Alfama Kwartet alle lof voor hun muzikale sprookjesboek De Droom van Ariane – De geschiedenis van het strijkkwartet op kindermaat, inclusief cd met prachtig gespeelde fragmenten van onder anderen Haydn, Mozart, Beethoven, Schubert, Ravel en Sjostakovitsj. Er wordt een connectie gemaakt tussen verhalen, beelden, muziek en emotie, op een manier die spannend en leerzaam tegelijk is. Bravo!
Beroemde duo’s als Kreisler en Rachmaninov, Heifetz en Rubinstein, Yehudi en Hepzibah Menuhin, Grumiaux en Sebök, Oistrakh en Yampolsky, Repin en Lugansky, Zukerman en Neikrug gingen de Franse violist Renaud Capuçon (1976) en de Georgische pianiste Khatia Buniatishvili (1987) voor in het beklimmen van de Olympus onder de vioolsonates: de Sonate voor viool en piano van César Franck. Musicoloog Alfred Einstein oordeelde: ‘Door op wel honderd manieren zijn thema en zijn contrathema’s te combineren en door deze later als een herinnering te laten terugkeren, introduceerde Franck een oneindig vrije en subtiele variatiekunst in het hart van de oude sonate.’ Het is juist in dit element dat de best geslaagde opnames zich onderscheiden van de wat mindere. Persoonlijk hou ik het meest van de hypersensitieve opname van Yehudi en Hepzibah Menuhin, waarin het bloed kruipt waar het niet gaan kan, richting hemelse sferen. Vergeleken daarbij is de Franckopname van Capuçon en Buniatishvili tamelijk down to earth, maar ook stijlvol, elegant en genuanceerd. De Sonates van Franck, Grieg (de 3e) en Dvorák worden door dit talentvolle duo, dat bij elkaar werd gebracht door Martha Argerich, evenwichtig en met verfijnd elan vertolkt.
WENNEKE SAVENIJE
WENNEKE SAVENIJE
Op kindermaat
kamermuziek
De Olympus onder de vioolsonates
kamermuziek
JULIUS RÖNTGEN
SCHUMANN, CLARKE, VIËTOR
Chamber MusicVolume One: Music forViolin and Piano I
Klaviertrios
Storioni Trio
Atsuko Sahara, John Lenehan
ARS PRODUKTION 4 26005 2381625
TOCCATA CLASSICS 5 06011 3440242 / € 18,99
(SACD) / € 22,99
Zeven kinderen had Julius Röntgen. Van zijn zes zonen speelden er twee viool, twee cello en één piano. Geen wonder dat in ’s mans immense oeuvre de kamermuziek met strijkinstrumenten een belangrijke plaats inneemt. Sinds een jaar of tien lijken musici en platenmaatschappijen elkaar om dit decennialang veronachtzaamde oeuvre te verdringen. Violiste Atsuko Sahara en pianist John Lenehan bieden in deze eerste uitgave in een nieuwe serie gewijd aan Röntgens kamermuziek een ideale en fraai gespeelde introductie tot deze mer à boire. Naast een van Röntgens bekendste stukken, de kleurrijke suite Aus Jotunheim (een hommage aan zijn vriend Grieg), bevat de cd onder meer de Vioolsonate opus 40, die tussen twee brahmsiaanse hoekdelen verrast met een uitgelaten boertig scherzo en een elegisch, schrijnend mooi lento, de geheel anders geaarde, innovatieve Sonata Trilogica met haar hemelbestormende middendeel, en de beknopte maar van inspiratie overlopende Phantasie voor viool solo. Al met al een prachtig, afwisselend en onderhoudend programma, dat recht doet aan het caleidoscopische oeuvre van een componist die les kreeg van een vriend van Schubert (Franz Lachner), en aan het eind van zijn leven een bewonderaar was van George Gershwin.
Tijdens een festival rond de violist en componist Alba Rosa Viëtor (18891979) in Utrecht presenteerde het Storioni Trio een cd met werken van Viëtor, Clara Schumann (1819-1896) en Rebecca Clarke (1886-1979). Hoe verschillend zij ook zijn, de componisten delen hun trefzekere manier van componeren. Viëtor wisselt in haar Pianotrio duistere, herhaalde akkoorden van de piano en weemoedige lijnen van cello en viool af met korte, springerige motieven, die de hectiek van de moderne tijd weerspiegelen. Clara Schumann overtrof als virtuoos concertpianist haar echtgenoot Robert in roem, en haar Pianotrio in g is een parel in het genre. Piano, viool en cello kaatsen elkaar met onvermoeibare inzet lyrische lijnen toe, in een wervelend contrapunt. Met een minimum aan materiaal schept Schumann een maximum aan zeggingskracht. Het avontuurlijkst is Rebecca Clarke, die naam maakte als (alt)violist en leider van eigen ensembles. Haar Pianotrio roept met zijn dissonante harmonieën, opzwepende ritmiek en felle pizzicati associaties op met de muziek van Béla Bartók. Opvallend in alle stukken is de perfecte balans tussen de instrumenten. Het Storioni Trio betoont zich de ideale vertolker van deze helaas zelden uitgevoerde componisten.
JAN KUNST
THEA DERKS
Prachtig, afwisselend en onderhoudend
WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
Storioni Trio als ideale vertolker
december 2014
37
CDBESPREKINGEN kamermuziek
kamermuziek
ROBERT SCHUMANN
String Quartet No. 3, Piano Quintet
JACQUES GOUDAPPEL Kamermuziek
Daniel Quartet, Klára Würtz
Marcel Worms, Ursula Schoch, Eleonore Pameijer e.a.
BRILLIANT CLASSICS 5 02842 1950143 / € 7,99
ZEFIR RECORDS 8 71777 4570302 / € 20,99
‘Zu leipzigerisch’ luidde het oordeel van Franz Liszt na het beluisteren van Schumanns Pianokwintet opus 44. Hij was daarmee de eerste – en voor zover bekend enige – criticus die het werk niet op waarde heeft weten te schatten. Generaties van kamermuziekliefhebbers hebben het sindsdien in hun harten gesloten en Schumann zelf beschouwde het als een van zijn beste composities. ‘Zu leipzigerisch’: het impliceert conservatisme. Toch was het pianokwintet in de samenstelling piano en strijkkwartet een betrekkelijke noviteit: Hummel, Schubert en tijdgenoten hadden hun kwintetten doorgaans geschreven voor de combinatie piano, viool, altviool, cello en contrabas. Bedoelde de aartsromanticus Liszt dat het stuk te veel de ‘klassieke’ geest van Mendelssohn ademde? Zijn oordeel had wellicht anders geluid als hij deze vertolking door Klára Würtz en het Daniel Quartet had kunnen horen. Wat een zeldzaam gepassioneerde en expressieve uitvoering is dit! Luister alleen maar naar het duet van eerste viool en cello in het tweede deel: tranentrekkend mooi, zonder dat er geschmierd wordt. En het schijnbaar roekeloze spel in het tweede trio van het Scherzo is een ware tour de force van discipline en spontaniteit. De uitvoering van het Derde strijkkwartet is trouwens al even fenomenaal.
Een noorderling met een zuidelijk hart. Dat is de Nederlandse componist Jacques Goudappel (Venlo, 1911 – Winschoten, 1995) voor de musici die hem toegewijd en gewetensvol aan de vergetelheid hebben ontrukt. Zij maakten een fraaie cd van Goudappels vaak dromerige, altijd levendige Frans georiënteerde en soms jazzy kamermuziek voor originele bezettingen. Goudappel had tijdens zijn leven als pianist, muziekleraar, componist-arrangeur, organist en koordirigent de pech dat zijn natuurlijke idioom niet zo goed paste in de modernistische tijd waarin hij leefde. Met seriële muziek, minimalisme of atonaliteit hebben zijn aangenaam in het gehoor liggende composities geen connectie. Goudappel, die compositie studeerde bij Sem Dresden, was een eerlijk vakman met een groot gevoel voor verhoudingen, ritmische bewegingen en klankschoonheid. Op de cd staat niet één werk dat niet verrast door zijn vitale ritmiek, originele harmoniek en directe zeggingskracht. De componist, die vermoedelijk tijdens zijn leven weinig uitvoeringen van zijn werk heeft mogen beleven, verdient het om regelmatig te worden uitgevoerd, alleen al vanwege zijn melancholieke Trio voor viool, cello en altviool uit 1953 of de fraaie Elegie voor fluit en piano uit 1955. Goudappel staat voor mooie muziek die de moeite waard is.
JAN KUNST
WENNEKE SAVENIJE
Zeldzaam gepassioneerd en expressief
piano
Een noorderling met een zuidelijk hart
piano
DIVERSE COMPONISTEN Moderne
ROBERT SCHUMANN Piano Sonata Op. 14 e.a.
Alexandre Tharaud HARMONIA MUNDI 3 14902 0871041
Vincenzo Maltempo
(6 CD’S) / € 49,99
PIANO CLASSICS 5 06038 5450093 / € 11,99
Waarmee heeft hij al niet opschudding veroorzaakt, de Franse pianist Alexandre Tharaud? Geen piano in huis dulden; barokmuziek op de vleugel brengen; meespelen in een film naast Trintignant en Huppert; zelf componeren; een website met alleen foto’s van zijn handen. Een satie-achtige excentriciteit legt hij aan de dag – eigenlijk mag het niet verbazen dat diezelfde Satie zijn favoriet is. Harmonia Mundi heeft een doosje met zes cd’s samengesteld uit eigen archief. Moderne muziek – van Debussy en Ravel gaat het via Satie en Poulenc naar Dutilleux, Messiaen, Boulez en Tharauds kompaan Thierry Pécou. Uitsluitend Frans is de selectie niet, want ook Berg, Webern en Mompou zijn van de partij. Wat een rijkdom aan stijlen, technieken en genres weet Tharaud hier te combineren, je zou bijna vergeten dat hij groot is geworden met preludes van Chopin en barokmuziek. De Satie-opnamen dateren uit 2008. Eric Lesage doet mee, Isabelle Faust en anderen. Knotsgekke miniatuurtjes passeren de revue en je hoort Tharaud ervan genieten. ‘Het spelen van Satie geeft eenzelfde ervaring als wanneer je mediteert,’ zegt hij, ‘soms gaat het om maar een paar noten, daarvoor moet je als pianist compleet rustig zijn’. Zelden hoor je de Gnossiennes zo ingetogen als hier, elke noot is een belevenis.
Voordat Vincenzo Maltempo zich laat vastpinnen op Charles-Valentin Alkan, de Franse componist voor wie hij zo succesvol vele lansen breekt, laat hij horen dat zijn horizon verder reikt. Na diverse Alkan-cd’s wendt de Italiaan zich nu tot Robert Schumann voor een gevarieerd programma. En dan blijkt opnieuw dat dit aanstormende talent (of ben je met bijna 30 jaar al ‘gevestigd’?) een heel scala aan expressie in zijn mouw heeft. Hij speelt met inzicht, communiceert met de luisteraar en staat superieur boven de techniek. Virtuoos is hij zeker, maar hij is niet gericht op virtuositeit, die lijkt vanzelfsprekend en natuurlijk te komen. Schumann krijgt hier iets parlando-achtigs, het spel klinkt robuust en tegelijk verfijnd. Geen gemijmer, geen Weltschmerz, maar wel volbloed romantiek, ‘gewoon’ door de energieke drive van de pianist. Maltempo trekt grote lijnen, legt verbanden, vertelt een verhaal, toont een energie die je meevoert en zich toch niet opdringt. En tegelijk maakt hij letterlijk alles hoorbaar, geen noot ontsnapt aan de aandacht, en toch blijven alle onderdeel van een vloeiend geheel. En wat staat de pianoklank mooi in de ruimte! Kortom: mooi, dit? Nee, prachtig!
JOS VAN DER ZANDEN
GERARD SCHELTENS
Elke noot is een belevenis
38 december 2014
Vincenzo Maltempo vertelt een verhaal
CDBESPREKINGEN piano
piano
MOZART, SCHUBERT, STRAVINSKY
ERIK SATIE
Martha Argerich, Daniel Barenboim
Jeroen vanVeen
DG 0 02894 7939221 / € 12,99
BRILLIANT CLASSICS 5 02842 1947686 / € 7,99
Het kan verkeren. Martha Argerich en Daniel Barenboim hoorden elkaar als kind pianospelen bij de kamermuziekavonden in het huis van Ernesto Rosenthal in Buenos Aires, ze speelden samen verstoppertje en gingen vervolgens hun eigen magistrale weg. Pas in de jaren tachtig troffen zij elkaar weer op het podium en gaven ze hun eerste luid bejubelde recitals als pianoduo. Daar bleef het bij. Tot 19 april van dit jaar in de Philharmonie van Berlijn. Barenboim had Argerich uitgenodigd samen te spelen op de Festtage en vooral het voorgestelde programma deed de gemoederen behoorlijk verhit raken. Mozarts Sonate voor twee piano’s KV 448 en Schuberts Variationen über ein eigenes Thema D813 had het illustere duo al eerder gespeeld, maar Stravinsky’s Sacre in de versie voor piano vierhandig…? Argerich studeerde de partituur, die Barenboim ook als dirigent op zijn duimpje kent, speciaal voor de gelegenheid in en het resultaat is adembenemend. Niet alleen spatten de wederzijdse uitdaging en het dito speelplezier ervan af, ook is elke noot net als het samenspel van deze live-opname messcherp en buitengewoon boeiend. Mozart en Schubert zijn van dezelfde extreem hoge kwaliteit, en dat maakt de registratie van deze muzikale hereniging op voorhand al legendarisch. Deze cd maakt deel uit van de campagne Aangenaam Klassiek.
Het is best gewaagd om je als pianist met de ‘nihilistische’ muziek van Satie te positioneren tussen de Satie-opnames van Aldo Ciccolini en Reinbert de Leeuw, waarbij Ciccolini met zijn lucide fraseringen en verfijnde klankkleuren mijn absolute voorkeur heeft. Pianist Jeroen van Veen is opnieuw in de pianomuziek van Satie gedoken. Bij het beluisteren van zijn glanzend gepolijste versies van de Gymnopédies 1-3, de Gnossiennes 1-6, Petite ouverture à danser en Pièces froides lijkt Van Veens invalshoek een manmoedige en soms tergende poging om Satie nóg langzamer te spelen dan zijn voorgangers. Maar hoe langzaam kan je gaan? Dat vraagt ook Vrouwkje Tuinman, de schrijfster van het aardige cd-boekje, zich af. Satie deed er vaag over en zijn tempo-aanduidingen varieerden van multi-interpretabel tot poëtisch: ‘zo licht als een ei’, ‘ga niet weg’, ‘open je hoofd’ en ‘werk het uit op je eigen manier’. Daarmee gaf Satie zijn vertolkers ongekende vrijheid om iets moois met zijn muziek te doen. Uiteindelijk is ook Satie een kwestie van smaak. Voor mijzelf zouden de dromerige noten van deze vreemde Franse vogel zich sneller door ruimte en tijd mogen voortbewegen, maar Van Veen overtuigt wel met zijn specifieke benadering.
PAUL JANSSEN
WENNEKE SAVENIJE
Piano duos
Slow Music
Adembenemende Stravinsky
piano
Satie geeft zijn vertolkers ongekende vrijheid
piano
JOHANN SEBASTIAN BACH
JAN VÁCLAV HUGO VORÍSEK
Vladimir Ashkenazy
Biljana Urban
DECCA 0 02894 7867739 / € 22,99
GRAND PIANO 0 74731 3967025 / € 17,99
Merkwaardig toch, dat veelzijdige talent van Vladimir Ashkenazy. Een paar weken geleden stond hij nog voor het Residentie Orkest in Den Haag tijdens een benefietconcert. Nu ligt er alweer een nieuwe cd met zijn vertolkingen op piano van Bach. Decca heeft al een halve eeuw deze muziekleeuw onder contract, dit fenomeen dat nog altijd de wereld verbaast met spraakmakende interpretaties. Bachs Italiaans concert bijvoorbeeld swingt de pan uit, de inmiddels 77-jarige vingers toveren een overdonderend Presto tevoorschijn. De opname is aan de droge kant, je hoort bijvoorbeeld alles wat Ashkenazy doet met het pedaal, wat overigens niet gering is. Het maakt het spel intiem, alsof hij thuis speciaal voor jou even achter zijn piano is gekropen. Dat weinig of niets is gedaan om geringe oneffenheidjes weg te werken maakt de opname spontaan en eerlijk. Het opmerkelijkst is de Aria variata ‘alla maniera Italiana’ (BWV 989), want dit werk hoor je maar zelden. Bach was vermoedelijk nog maar een tiener toen hij dit bepaald niet gemakkelijk speelbare stuk schreef (aangenomen dat het authentiek is, want het overgeleverde manuscript toont het handschrift van zijn broer). Ashkenazy legt in dit werk dezelfde serene ernst die we van hem kennen in de Goldbergvariaties.
Van Jan Václav Hugo Vorísek (1791-1825) ken ik vooral de Symfonie in D, een fraai overgangswerk tussen klassiek en romantiek, maar de Praagse componist was van meer markten thuis. Als musicus annex advocaat woonde en werkte hij in Wenen en daar leerde hij alle componisten kennen die ertoe deden: Beethoven, Hummel, Spohr, Moscheles. Vooral met Franz Schubert werd hij vrienden en dat is in zijn stijl wel te merken. Net als Schubert en Chopin schreef hij impromptu’s, maar hij was het die deze titel heeft uitgevonden en geijkt. Met de zes stuks opus 7 geeft Vorísek een mooi visitekaartje af als een aankondiger van de romantiek in optima forma. Lyrische, gevoelige stukken waarvan de beste niet onderdoen voor die van zijn vriend Schubert. Ook in het typisch romantische genre van de fantasie voelde hij zich thuis: zijn opus 12 combineert een veelkleurig andante met een briljant allegro. Voríseks meesterwerk is ongetwijfeld de Sonate in Bes, waarin hij zijn grote idool Beethoven naar de kroon steekt. Het is mooi dat Biljana Urban zich inzet voor Vorísek. Haar stijl, techniek, begrip en enthousiasme doen recht aan deze muziek die onterecht wat onder de radar is gebleven.
JOS VAN DER ZANDEN
GERARD SCHELTENS
Italian Concerto e.a.
Complete works for piano 1
Intiem spel
WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
Musicus annex advocaat als aankondiger van de romantiek
december 2014
39
advertentie
piano dvd
DIVERSE COMPONISTEN Le temps dérobé
Alexandre Tharaud Een film van: Raphaëlle Aellig Régnier ERATO 0 82564 6220977 / € 22,49
Alexandre Tharaud verklaarde ooit dat hij ‘zingt, schreeuwt, danst en ruziemaakt met de piano en zich absurd en ridicuul gedraagt’. Sinds zijn opmerkelijke Rameau-opnamen in 2001 heeft hij zich ontwikkeld tot een veelzijdige, eigenzinnige pianist die zich niet vastlegt op een stijl of periode. Tharaud is de hoofdpersoon in de film Le temps dérobé van Raphaëlle Aellig Régnier, die ruim een uur duurt. Het is geen traditionele documentaire, maar een boeiend impressionistisch portret van een intelligente en lichtelijk excentrieke kunstenaar, met veel muziekfragmenten die vaak tantaliserend kort zijn. We zijn getuige van de intieme momenten van een enorm talentvol musicus met een sensitief gestel, die er niet tegenop ziet zijn gevoelens met het publiek te delen. De camera zit hem op de huid, confronteert hem met zichzelf, gaat zelfs mee naar de masseur en legt zijn yoga-oefeningen vast. Liggend op de canapé houdt hij bespiegelingen over zijn tegenstrijdige houding tegenover en zijn oneindige passie voor de kunst. Een tikje ijdel is hij wel, maar Mozarts complete pianoconcert KV 488 met Les Violons du Roy onder leiding van Bernard Labadie is een fantastische bonus: het échte bewijs van Tharauds grootheid en subtiliteit.
!
Tharauds grootheid en subtiliteit
$ $ 9%
() ' ) /&
)3
!#
GERARD SCHELTENS
#
! " /%
() ' ) /&
)3
! $ 8 ) ) (4) 71 .- 4- ) 345/, 4 (, () ' ) /& ) 3
81
7%0 () ' ) /&
%7 ,( %0 * )3
+) %2 ) 1 8 0 2 ) 3% +1 364 19 () ' ) /& ) 3 ) ) 45) 37%0 ) $ 8 %35) 1 .) 0 (, ) 0 73 () ' ) /&
)3
orgel
BACH, WECKMANN, BUXTEHUDE In Dulci Jubilo
Tymen Jan Bronda TULIP RECORDS 8 71675 8005830 / € 18,50
Het orgel van de Der Aa-kerk in Groningen werd in 1697 gebouwd door de Hamburgse orgelbouwer Arp Schnitger. Een jaar of tien later stortte de toren in die het orgel moest dragen. Weg orgel. Pas in 1815 kreeg de Der Aa-kerk weer een instrument: het Schnitger-orgel uit de Broerkerk. In de conservatoriumjaren van organist Tymen Jan Bronda stond ook dat instrument echter te verpieteren. Pas in 2011 werd het weer in gebruik genomen, en als Bronda genoeg geld bij elkaar krijgt zal het orgel in 2017 weer helemaal in oude glorie zijn hersteld. Op deze opname voert Bronda werken uit van Bach, Buxtehude en Weckmann. Het orgel klinkt in al zijn luister en Bronda toont veel gevoel voor de harmonie en de muzikale structuur. Hij laat het orgel zuchten, steunen, juichen en dromen. Bachs bewerking van Vivaldi’s Concerto opus 3 nr. 8 is een lust voor het oor, en de stortvloed aan figuraties in de Toccata en Fuga in d klinkt bij Bronda zowel extreem virtuoos als muzikaal. Een flink aantal Lutherse advents- en kerstkoralen passeert de revue, dus voor de komende decembermaand is deze cd ook een prettig alternatief voor de Messiah of het Weihnachtsoratorium.
Het orgel zucht, steunt, juicht en droomt
OSWIN SCHNEEWEISZ
CDBESPREKINGEN verzamelbox
DIVERSE COMPONISTEN
Sacred Music Les chefs-d’oeuvre de la musique sacrée Diverse uitvoerenden HARMONIA MUNDI 0 79488 1926725 (30 CD’S) / € 53,99
Een bovenmatig rijk archief van prachtopnamen, opgebouwd gedurende een reeks van jaren – wat kun je daarmee? Op een enkele heruitgave na blijft al dat moois opgeborgen, onbereikbaar voor een geïnteresseerd publiek. Het Franse label Harmonia Mundi verzon er wat op. Parels uit het recente verleden nieuw leven schenken en tegelijkertijd een reis maken door de muziekgeschiedenis. Voor de donkere dagen ligt nu een doosje met Sacred Music gereed. Maar liefst negenentwintig cd’s met vocale hoogtepunten uit de westerse muziek. Complete werken, uitgevoerd door het puikje van het internationale muziekleven – logisch, want verbonden aan Harmonia Mundi. Zeventig tophits, van de duistere middeleeuwen tot eigentijds. Van het laat-Romeinse Ambrosiaanse gezang uit de vijfde eeuw tot de Quatre motets van Francis Poulenc. Van het intiemste koraal tot het monumentaalste oratorium. Met Sacred Music ben je zesendertig uur onder de pannen en maak je spelenderwijs kennis met de pijlers van het klassieke repertoire. Zoals Bachs Weihnachtsoratorium en Pergolesi’s Stabat Mater (René Jacobs). Mozarts Requiem, Beethovens Missa solemnis, Brahms’ Deutsches Requiem en Monteverdi’s Vespers (Herreweghe). Händels Messiah en het Te Deum van Charpentier (William Christie). En dan nog missen uit de renaissance (Hilliard Ensemble, Huelgas Ensemble en Pro Arte Singers).
Alleen bekend werk? Nee, gekozen is ook voor de nuance. Dat begint al met twee zelden gehoorde, fascinerende chants vieux-romain uit de zevende eeuw (Ensemble Organum). Ook de polyphonie aquitaine uit de twaalfde eeuw (Theatre of Voices) kom je elders niet tegen, het is unieke muziek die teruggaat op één toevallig bewaard gebleven bron. Uit de vroegbarok stamt de Vespro solenne van Giovanni Rovetta, een kolossaal werk dat Cantus Cölln in 2000 voor het eerst onder de aandacht bracht. Dan is er nog het oratorium Cain van Alessandro Scarlatti dat twee cd’s vult – waar kom je dat tegen? De Mass van Leonard Bernstein zet achter deze reis door de historie een swingend uitroepteken. Stuk voor stuk zijn het kwaliteitsopnamen van het hoogste niveau. Artistiek, opnametechnisch en qua presentatie is de uitgave voorbeeldig. Naar het schijnt is de oplage beperkt; er komt met zekerheid geen herdruk van. Met een toegevoegd schijfje kun je trouwens alle gezongen teksten op je computerscherm krijgen. Verder is er nog een lijvig boekwerk dat het geheel begeleidt, al heb je daar wel een sterke leesbril bij nodig. Andere kritiekpuntjes? We vinden ze niet. Misschien een tikje te veel Frans repertoire – het hemd is nader dan de rok.
Parels uit het recente verleden
oude muziek
JOS VAN DER ZANDEN
barok
JOHANN SEBASTIAN BACH
La Lira d’Espéria II Galicia Cantos da terra e danzas antigas
Bach in contextVol.V Actus Tragicus
Jordi Savall, Pedro Estevan
Musica Amphion, Gesualdo Consort Amsterdam o.l.v. Pieter-Jan Belder en Harry van der Kamp
ALIAVOX 8 43540 8099073 (SACD) / € 22,99
ETCETERA 8 71180 1014890 / € 23,99
In 1994 kwam Jordi Savall met een cd waarop hij de rebab, de ‘tenor fiddle’ en de rebec bespeelde, ondersteund door de suggestieve percussie van Pedro Estevan. Op het programma stond de oudste gevonden middeleeuwse muziek voor strijkinstrumenten uit het Spaanse Galicia, waar door de oude Grieken en Romeinen naar verwezen werd als Hesperia. Nu, twintig jaar later, pakt Savall met percussiedruïde Estevan de draad weer op en speelt hij opnieuw een cd vol met traditionele muziek uit Galicia en werk uit het manuscript met de Cantigas de Santa Maria van Alfonso X El Sabio (1221-1284). La Lira d’Espéria II is meer van hetzelfde als de twintig jaar oude voorganger, maar ook veel meer. Savall en Estevan zijn veel vrijer en suggestiever in hun benadering geworden en kleuren de muziek soms mysterieus, soms speels, maar altijd alsof zij ter plekke ontstaat. En dat geeft La Lira d’Espéria II een absolute meerwaarde. Hier zijn twee mensen aan het werk die zich deze middeleeuwse muziek in al hun vezels eigen gemaakt hebben, die moeiteloos omgaan met de Joodse, Arabische en ook Keltische invloeden en deze op een prettige manier uitvergroten. Alles bij elkaar is het bijna een uur lang gefascineerd luisteren naar een kleurrijk en intiem tweegesprek.
Al een aantal jaren bundelen Musica Amphion en het Gesualdo Consort Amsterdam de krachten voor het project Bach in context: thematisch geprogrammeerde concerten en cd-boeken waarin diverse aspecten van Bachs muziek samenkomen. Dit vijfde deel is gewijd aan het sterven en de dood. Net als op de vorige vier uitgaven worden cantates, orgelwerken en motetten gecombineerd. Titelstuk van de cd is Bachs cantate nr. 106. Deze vroege cantate is ook een van de állermooiste. De tekst bestaat uit een reeks filosofische bespiegelingen over de vergankelijkheid, de dood en de troost daarna. Ook de andere werken op deze cd zijn te rangschikken onder dit thema, en zo horen we dat cantates en orgelwerken, hoewel tegenwoordig vaak los van elkaar uitgevoerd, in hoge mate een eenheid vormen. Dat is de grote verdienste van dit project dat, ook vanwege de uitgebreide cultuurhistorische achtergronden in het prachtige gebonden boek, een handvat kan bieden aan de vele muziekliefhebbers die Bachs twintig uur orgelmuziek en zestig uur cantates nog steeds als een onneembare vesting beschouwen. De uitvoeringen, van zowel de vocale muziek als de orgelwerken, zijn net als op de vorige vier delen van het allerhoogste niveau.
PAUL JANSSEN
MARCEL BIJLO
Kleurrijk en intiem tweegesprek
WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
Uitvoeringen van het allerhoogste niveau
december 2014
41
CDBESPREKINGEN barok
barok
JOHANN SEBASTIAN BACH Cello Suites
Isang Enders
TOBIAS HUME
Harke, harke! LyraViolls Humors & Delights
BERLIN CLASSICS 0 88547 0005522
Guido Balestracci Les Basses Réunies o.l.v. Bruno Cocset
(2 CD’S) / € 35,99
ALPHA 3 76001 4191978 / € 22,99
Er was een tijd dat cellisten het pas op latere leeftijd aandurfden Bachs zes cellosuites, de Olympus van het repertoire voor dit instrument, op te nemen. Tegenwoordig is dat wel anders, zo blijkt uit diverse uitstekende opnamen van jonge cellisten. Isang Enders is pas 26 en komt nu al met een complete opname. Deze Duitse cellist, hij speelt cello sinds zijn negende, heeft al bij heel wat groten der aarde zijn licht opgestoken. Dat hij bijzonder veel heeft geleerd van Lynn Harrell is te horen: net als Harrell verstaat Enders de kunst zijn vibrato in alle denkbare richtingen te plooien. En hoewel hij geen barokcello met darmsnaren bespeelt maar een gewone moderne, moet hij zich ook grondig hebben verdiept in de stijl van Bachs muziek: geen romantisch gezwelg, maar supergeconcentreerd in de langzame sarabandes. In de courantes en gigues dartelt de strijkstok over de snaren en in de preludes horen we spannende tempowisselingen. De opname van deze cd is heel direct, maar zonder de bijgeluiden die cellisten soms kunnen produceren bij het verplaatsen van de vingers over de snaren. Isang Enders is kortom een cellist die we héél goed in de gaten moeten blijven houden.
Tobias Hume (ca. 1569-1645) moet een merkwaardig en kleurrijk heerschap zijn geweest. Hij was officier in het leger, dat was zijn werkelijke beroep, maar in de muziek kon hij, naar eigen zeggen, zijn enige zachte kant kwijt. De muziek die we van hem hebben is in ieder geval zeer origineel van toon. Hij was naast componist ook dichter en niet van humor gespeend. Hij schreef een hilarisch loflied op de tabak, waarin hij tot in detail de overeenkomsten tussen de tabak en de liefde bezingt, maar ook een paar prachtige lamento’s. Voor zover we weten had Hume het niet gemakkelijk. Hij leefde in armoede en wilde, om maar wat geld te verdienen, zelfs tot na zijn zestigste nog in het leger meevechten. Tobias Hume was een hartstochtelijk bespeler van de viola da gamba, en op deze cd horen we muziek die hij voor dat instrument schreef. Les Basses Réunies beschikt over verschillende strijk- en continuo-instrumenten, en heeft gambist Guido Balestracci als gast uitgenodigd. Het muziekplezier straalt ervan af, zoals altijd bij dit ensemble, en al Humes luimen en grillen – hij kon ook uiterst somber en gedeprimeerd uit de hoek komen – krijgen optimaal gestalte. Een aanrader.
MARCEL BIJLO
MARCEL BIJLO
Isang Enders: goed in de gaten houden
barok
De luimen en grillen van Captain Hume
barok
JOHANN SEBASTIAN BACH Kantaten No. 1
Chor & Orchester der J.S. Bach-Stiftung o.l.v. Rudolf Lutz
JAN PIETERSZOON SWEELINCK Ma jeune vie a une fin Sébastien Wonner
J.S. BACH-STIFTUNG 7 64015 1160012 / € 24,99
OUTHERE 3 38351 0002472 / € 22,99
Een kwarteeuw hebben ze ervoor uitgetrokken, de Zwitserse organisatoren van de J.S. Bach-Stiftung St. Gallen – het doet denken aan het project van Ton Koopman indertijd. De complete cantates van Bach op cd. En dat niet alleen. Ook worden ze op concerten gespeeld, voorzien van lezingen met analyses. Er verschijnen artikelen en boeken bij. Belangstellenden kunnen periodiek op dvd de voortgang van het project bekijken. Koor- en orkestleden, alsook de solisten, wisselen per cantate. Zowat heel talentvol Zwitserland is wel een keer van de partij, bekend en onbekend. Een ambitieuze aanpak dus, mogelijk gemaakt door de investeringen van een ondernemer. Dirigent Rudolf Lutz is de drijvende kracht achter het initiatief. Deze cd is de eerste van vele tientallen die nog op stapel staan. Drie cantates werden fraai opgenomen in de Barockkirche van het Zwitserse plaatsje Trogen. Authentiek uitgevoerd door een klein, doorzichtig ensemble, met een bescheiden orgeltje. De strijkers enkelvoudig bezet, ook als in BWV 129 juichende trompetten en pauken meedoen. Koor en solisten klinken overtuigend en het is prettig dat alles heel goed verstaanbaar is. Klein minpuntje is het wat saaie artwork.
Naast het inmiddels voltooide Sweelinck Monument, waarin het complete oeuvre van de componist is vastgelegd, is er natuurlijk altijd ruimte voor andere uitgaven rond Nederlands belangrijkste componist. Graag zelfs, want de muziek van Sweelinck verdient het om veel gespeeld te worden. De Franse klavecinist Sébastien Wonner koos voor een aantrekkelijke selectie uit Sweelincks klavierwerken die alle genres aan bod laat komen. We horen psalmbewerkingen, vrije fantasieën en variaties op (volks)liederen. Al deze stukken kunnen zowel op klavecimbel als op orgel worden gespeeld. In Nederland is deze praktijk al heel lang ingeburgerd, maar aan de Franse cd-toelichting is te zien dat men in Frankrijk Sweelinck toch nog hoofdzakelijk als orgelcomponist beschouwt. Sweelinck zelf maakte het natuurlijk helemaal niet uit. De titel van de cd is de Franse vertaling van de naam van misschien wel Sweelincks allerbekendste werk: de variaties over het eenvoudige Duitse liedje Mein junges Leben hat ein End. Wonner, een gedreven vertolker, bespeelt een kopie van een Vlaams klavecimbel uit 1612, precies het soort instrument dat Sweelinck ook zelf bespeelde. Beter kan het dus niet. Door de veelzijdige selectie van kortere werken is deze cd een prima introductie tot Sweelincks bijzondere klavierkunst.
JOS VAN DER ZANDEN
MARCEL BIJLO
Bach met juichende trompetten en pauken
42 december 2014
Sweelincks bijzondere klavierkunst
CDBESPREKINGEN barok
barok
JAN PIETERSZOON SWEELINCK De orgel- en klavecimbelwerken II
Leo van Doeselaar, Bernard Winsemius e.a. Gesualdo Consort Amsterdam o.l.v. Harry van der Kamp
JOHANN SEBASTIAN BACH Kantaten No. 11
Chor & Orchester der J.S. Bach-Stiftung o.l.v. Rudolf Lutz
GLOSSA 8 42456 2524095 (3 CD’S + BOEK) / € 49,50
J.S. BACH-STIFTUNG 7 64015 1160135 / € 24,99
En dat is dan dat! Met het tweede deel van de klavierwerken is Het Sweelinck Monument klaar: een mooi rijtje van acht gebonden boeken in de kast, met daarin drieëntwintig cd’s: zeventien daarvan zijn gewijd aan Sweelincks vocale werk en zes aan zijn werken voor toetsinstrumenten. Het klavierwerk is, in tegenstelling tot Sweelincks vocale composities, tijdens zijn leven nooit in druk verschenen, en dat we het nog hebben is te danken aan de vele kopieën van zijn eigen werken die Sweelinck zijn leerlingen als oefenstof liet maken. Net als in het eerste deel met klavierwerken horen we ook hier weer prachtige instrumenten: een groot orgel, een huisorgel, Sweelincks eigen koororgel in de Oude Kerk in Amsterdam en een origineel Vlaams virginaal dat héél misschien door Sweelinck in de werkplaats van de klavecimbelbouwer uitgeprobeerd is. Die instrumenten worden bespeeld door de fine fleur van de Nederlandse organisten en klavecinisten. Maar het allerlaatste woord is aan Gustav Leonhardt. De derde cd eindigt met een opname van hem, en ook in het tekstboek wordt aandacht besteed aan deze grootmeester die twee jaar geleden overleed. Een waardige afsluiting van een project waar we heel trots op mogen zijn.
Tot cd nummer 11 zijn ze inmiddels gekomen, het koor en orkest van de J.S. Bach-Stiftung St. Gallen. Ruim dertig van de tweehonderd Bachcantates zijn nu verkrijgbaar, allemaal opgenomen in de Barockkirche van het Zwitserse plaatsje Trogen. Nog ongeveer zes keer zoveel te gaan dus, een zaak van decennia! Bij elke cantate is sprake van een wisselend corps aan musici en zangers. Op deze cd is die keuze een gelukkige: met name de tenor Daniel Johannsen maakt een feest van BWV 26. Voor BWV 170, die gedragen wordt door één solist, is Andreas Scholl bereid gevonden, die zijn moeilijke partij loepzuiver neerzet. Constante factor bij dit project is dirigent en organist Rudolf Lutz, die er zo’n beetje zijn levenswerk van heeft gemaakt. Blijkens het boekje houdt hij zich goed op de hoogte van de nieuwste wetenschappelijke inzichten inzake Bach. Bezetting, strijkmethoden, koorpraktijk, improvisatie, invulling van de basso continuo – bij geen enkele cantate gaat hij op de automatische piloot, maar weegt hij steeds de mogelijkheden af. Wanneer, op welke locatie en met welk ensemble voerde Bach een cantate uit, wil hij weten, om pas daarna zijn musici te kiezen. Als dit tot het einde wordt volgehouden, mag Zwitserland met recht de vlag uithangen.
MARCEL BIJLO
JOS VAN DER ZANDEN
Het Sweelinck Monument voltooid
barok
Loepzuivere Andreas Scholl
barok
PHILIPS, SWEELINCK
JOHANN SEBASTIAN BACH
The FitzwilliamVirginal Book Volume III
Violin Concertos
Giuliano Carmignola, Mayumi Hirasaki Concerto Köln
Pieter-Jan Belder
ARCHIV 0 02894 7926955 / € 22,99
(2 CD’S) / € 9,99
1. Bachs vioolconcerten zijn alom geliefde en onverwoestbare meesterwerken. 2. Giuliano Carmignola is wellicht de grootste virtuoos in het barokke en klassieke vioolrepertoire. 3. Concerto Köln is een van de spannendste en sprankelendste oudemuziekensembles. En tja, daar zit je dan als recensent, stiekem hopend dat het toch nog een beetje tegenvalt, zodat er een genuanceerd stukje over te schrijven is. Niet dus. De Italiaanse violist en het Duitse ensemble blijken een gouden combinatie in deze concerten, die Italiaanse brille en lyriek paren aan Duits contrapuntisch vernuft. Door Carmignola’s fabelachtige timing en rubato uit de losse pols klinken Bachs melodieën vanzelfsprekender en organischer dan ooit, en tegelijkertijd spontaan en fris als nooit tevoren. Luister alleen maar eens naar het Adagio uit BWV 1042: Carmignola’s cantabilespel en Concerto Kölns geraffineerde, verstilde begeleiding brengen de klankschilderingen uit Vivaldi’s Jaargetijden heel dichtbij. Naast de beide soloconcerten en het dubbelconcert BWV 1043 (met eerste violiste en voormalig Carmignola-pupil Hirasaki) bevat de cd bijzonder idiomatische reconstructies van de als klavecimbelconcerten overgeleverde BWV 1052 en 1056, van de hand van Marco Serino. Alleen al het aanstekelijke, ronkende openingsdeel van dat laatste met zijn halsbrekende solopartij rechtvaardigt de onmiddellijke aanschaf van deze cd.
The Fitzwilliam Virginal Book is een zeer omvangrijke collectie klaviermuziek uit de late zestiende en vroege zeventiende eeuw. Klavecinist Pieter-Jan Belder, voor geen kleintje vervaard, werkt aan een complete opname van deze collectie, waarbij hij steeds andere componisten belicht. Op dit derde deel zijn dat Peter Philips en Jan Pieterszoon Sweelinck, die elk een cd toebedeeld krijgen. Philips was een Engelsman, maar hij heeft lange tijd in Antwerpen gewerkt. De combinatie met de Nederlander Sweelinck ligt dus wel voor de hand. Sweelinck onderging duidelijk invloed van de Engelse klaviercomponisten en gaf die weer door aan zijn Noord-Duitse leerlingen. Op de eerste twee delen kwamen wel vooral Engelse componisten aan bod en zo is door de serie heen een behoorlijk goed beeld te krijgen van de invloed die deze Engelsen hebben gehad, op elkaar maar zeker ook op componisten van het vasteland. De inventiviteit waarmee Philips en Sweelinck muziek van andere componisten, onder meer van Lassus, bewerken tot klavierstukken lijkt geen grenzen te kennen, net zomin als het enthousiasme van Pieter-Jan Belder voor deze muziek. Hij bespeelt hier twee prachtige klavecimbels, kopieën van Vlaamse en Italiaanse instrumenten. Deze uitgave doet uitkijken naar het vervolg van deze serie.
JAN KUNST
MARCEL BIJLO
Onverwoestbare meesterwerken
WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
BRILLIANT CLASSICS 5 02842 1944494
Inventiviteit zonder grenzen
december 2014 43
CDBESPREKINGEN opera
filmmuziek
GUIDO MORINI
DIVERSE COMPONISTEN
Marco Beasley Accordone o.l.v. Guido Morini
Danish National Symphony Orchestra o.l.v. John Mauceri
ALPHA 3 76001 4195372 / € 22,99
TOCCATA CLASSICS 5 06011 3442413 / € 18,99
Haak alstublieft niet af als u verdwaalt in de Sinfonia waarmee Solve et Coagula begint. De ‘opera’ van Accordone-leider Guido Morini op een libretto van tenor Marco Beasley vangt aan met een vreemd amalgaam van oud en nieuw: een barokachtige fuga, maar dan wel op een twaalftoonsmotief. En dat wringt soms even op de historische instrumenten. Maar wat daarna volgt is, zoals we gewend zijn van Beasley en Accordone, pure magie. De ‘opera’, gebaseerd op het leven van en ook opgedragen aan Raimondo di Sangro, Prins van Sansevero (1710-1771), is volgens Beasley een ‘meditatie over het leven van een man die geloofde in de wetenschap als een manier om tot een hogere spiritualiteit te komen’. Raimondo di Sangro was niet alleen prins, maar ook krijgsman, schrijver en vooral wetenschapper, alchemist en vrijmetselaar. Over zijn alchemistische kwaliteiten deden de wildste mythes de ronde. Daarom vormen ze de hoofdmoot van deze meditatie, en verwijst de titel naar het alchemistische adagium ‘oplossen en samenklonteren’. Het werk van Morini en Beasley is zelf ook weer een alchemistisch ‘experiment’: het is nieuwe muziek, maar geheel gebaseerd op de werken uit de renaissance en barok die we zo goed kennen van Accordone. Dankzij de verhalende kracht van Beasley en het ensemble ontstaat uit deze basis uiteindelijk puur goud.
Alfred Hitchcock was niet alleen een briljant filmmaker, hij had ook een meer dan uitstekend oog en oor voor de bijpassende muziek. Bovendien had hij de gave om componisten te benaderen die net als hij in hun metier vernieuwend te werk gingen. Vandaar dat Hitchcock samen met componisten als Bernard Herrmann, Franz Waxman en Dimitri Tiomkin de sound van de Hollywood-suspence definieerde. Met de stekende strijkersdissonanten op het aangrijpendste moment in Psycho werd de klank van de angst geboren. Krachtige muziek die ook los van de films bestaansrecht heeft. Dat bewijst specialist John Mauceri met het Danish National Symphony Orchestra. Dirigent Mauceri is een autoriteit op het gebied van filmmuziek met, naast een ruime klassieke, een grote Hollywood-ervaring. En dat is te horen bij deze opname van een liveconcert vol Hitchcock-klassiekers. Interessant aan deze cd is niet alleen de variëteit aan muziek – van quasibarok tot onvervalste jazz – maar ook de zorgvuldige bewerkingen en arrangementen van Mauceri en interessante cd-premières als de suites uit Strangers on a Train en Dial M for Murder van Dimitri Tiomkin en de Psychosuite die Herrmann in 1968 maakte van muziek uit de gelijknamige film. Historische filmmuziek op perfecte wijze getransformeerd naar het symfonische podium.
PAUL JANSSEN
PAUL JANSSEN
Solve et Coagula
Music for Alfred Hitchcock
Puur goud
jazz/overig
De sound van de Hollywood-suspence
jazz/overig
Frames
Bass & Mandolin
Michiel Borstlap
Chris Thile & Edgar Meyer
GRAMERCY PARK MUSIC 8 71795 3033451 / € 22,49
NONESUCH 0 07559 7953831 / € 23,49
Samen met Eric Vloeimans, Benjamin Herman en Yuri Honing maakte pianist Michiel Borstlap deel uit van een spraakmakende generatie jazzmuzikanten. Borstlap bleek een technisch bijzonder vaardig musicus die geneigd was genregrenzen te negeren. Hoeveel stijlen hij ook verkende, uit al zijn werk sprak een extraverte virtuositeit. Een belangrijke omslag kwam met de solo-cd Blue in 2011. Op dat aan zijn dochter opgedragen album liet Borstlap zich van een breekbaarder kant horen. Die lijn trok hij door op Reflective. In plaats van weelderige harmonieën en rijkelijk gevulde notenreeksen speelde Borstlap in kalm tempo eenvoudige melodieën. Minimalistische muziek waarin techniek niet langer als een pantser kon worden gebruikt. Zonder gevoel slaan de melodieën gelijk dood. Ook de nieuwe cd Frames bevat zulke ingetogen, gedragen muziek. Pianist Ludovico Einaudi lijkt nog steeds een belangrijk voorbeeld, maar op Frames komt ook de lyriek van een van Borstlaps oude helden Keith Jarrett om de hoek kijken. Daarmee krijgt de muziek iets romantisch en impressionistisch. Borstlap mag aanmerkelijk soberder zijn gaan spelen, zijn pianospel blijft vol en rond, met altijd die fantastische klank. Daardoor blijven de uitgeklede melodieën behaaglijk.
Het lijkt wat obligaat en weinig ambitieus om een cd te vernoemen naar de twee voornaamste instrumenten die erop te horen zijn. Toch is Bass & Mandolin een treffende titel, want vóór alles gaat de hier vastgelegde ontmoeting tussen twee virtuoze muzikanten over de ontmoeting tussen hun hoofdinstrumenten. Het diepe, zware en donkere geluid van de bas tegenover de watervlugge, rinkelende tonen die de mandoline voortbrengt, het blijkt een pracht van een combinatie. Dat komt natuurlijk in belangrijke mate door de bespelers. Zowel bassist Meyer als de ruim twintig jaar jongere Thile op mandoline zijn technisch onvoorstelbaar begaafd. Nog belangrijker is dat ze eenzelfde zucht naar diversiteit delen. Beide zijn geworteld in bluegrass en andere Amerikaanse volksmuziek, maar ze laten zich geen beperkingen opleggen. Meyer voerde de cellosuites van Bach op contrabas uit. Thile speelt momenteel met jazzpianist Brad Mehldau. Nu zijn een brede smaak en een grote technische bagage geen garantie voor goede muziek. Dat Bass & Mandolin een overtuigende plaat is, komt doordat Meyer en Thile het zichzelf en elkaar nergens makkelijk maken. Hun spel lijkt argeloos, maar elke noot is goed geplaatst en opent een ontspannen maar sprankelende muzikale wereld.
MISCHA ANDRIESSEN
MISCHA ANDRIESSEN
Fantastische klank van Michiel Borstlap
44 december 2014
Thile & Meyer delen eenzelfde zucht naar diversiteit
COLUMN HANS HEG
GALINA EN UNSUK TWEE WERELDEN
E
Even terug naar januari 1996. Opeens zat ze vlak voor me. Aan de andere kant van het gangpad, op nauwelijks twee meter afstand. Galina Oestvolskaja was voor de tweede en laatste keer in het Concertgebouw. De ovatie die de ‘kluizenares’ uit Sint-Petersburg een jaar eerder kreeg na de Nederlandse première van haar Derde symfonie (door het Concertgebouworkest onder Gergiev) was kennelijk goed bevallen. Op haar 76ste durfde ze de reis opnieuw aan. Een historisch moment. Ik was er zo enthousiast over dat het me bijna de kop kostte als muziekcriticus van de Volkskrant. Tenminste, dat eisten sommige lezers. Die niet gediend waren van mijn misschien wat al te expliciete, ironisch getinte verslag van haar plotselinge verschijning en gedrag op het podium. Na de première van haar Tweede symfonie (Ware, eeuwige genade) speelde zich in het Concertgebouw ongeveer hetzelfde tafereel af als na haar Derde. “De dodelijk verlegen Oestvolskaja”, schreef ik , “werd omstandig toegejuicht door het pu-
bliek en al even uitbundig gekust door (dirigent) Rostropovitsj. Die haar duidelijk maakte dat ze ook een buiginkje in de richting van het orkest moest maken”. Had ik niet zó mogen opschrijven, vond men. Hoe dan ook: al in 1989 was ze dé ontdekking van het Holland Festival. Door Elmer Schönberger werd ze treffend geïntroduceerd als ‘de vrouw met de hamer’. Wat duidt op de brutale en soms oorverdovende klappen die ze kan uitdelen – in haar even betoverende als bewust ‘vierkante’ composities, wel te verstaan! Maar Oestvolskaja heeft ook een andere kant: ze creëert naast aangrijpende verstilling ook ijzingwekkend stille passages die je niet onberoerd laten. Maar daarvoor heb je vertolkers nodig die dit merkwaardige idioom verstaan en dat ook met grote concentratie kunnen overbrengen. Reinbert de Leeuw is zo iemand. Hij gelooft heilig in het uitzonderlijke talent van de in 2006 overleden Russin. Violiste Patricia Kopatchinskaja en pianist Markus Hinterhäuser tonen in hun recente cd dat ze op hetzelfde uitzonderlijke niveau zitten. Zo en niet anders moet de muziek van Galina Oestvolskaja worden gebracht. De Sonate en het Duet uit 1952 respectievelijk 1964 en het Trio voor viool, klarinet en piano uit 1949 houden onafgebroken je aandacht vast. Mede dankzij een sublieme (en sfeervolle) registratie van ECM Records. Hoewel je bij Oestvolskaja nauwelijks nog waarneemt dat ze ooit leerlinge van Sjostakovitsj was, zo duidelijk klinkt de muzikale erfenis van György Ligeti door in het inmiddels indrukwekkende oeuvre van Unsuk Chin. Met haar Vioolconcert baarde de in Berlijn wonende Zuid-Koreaanse een jaar of vijftien geleden nogal wat opzien. Al was het alleen maar vanwege de gigantische prijs (de Grawemeyer Award) die ze er mee binnenhaalde. Als je niet beter wist zou je zweren dat haar Pianoconcert uit de jaren negentig mede door
haar leermeester is vormgegeven. Toch gaat het om een briljant, extravert en speels werk dat – groot contrast met Oestvolskaja – het imago van een vrouw van de wereld heeft. In combinatie met Chins al even spraakmakende en indringende Celloconcert (het eerste meesterwerk uit deze eeuw, las ik ergens) en een recent concertstuk voor het Chinese mondorgel (de sheng) heeft Deutsche Grammophon een fascinerend pakket samengesteld. Allemaal wereldpremières op cd en gespeeld door de solisten voor wie deze concerten bestemd waren. De inmiddels 53-jarige Chin is gewoon niet meer weg te denken uit de top van het Europese muziekleven.
FOTO: ERIC RICHMOND
AANGRIJPENDE VERSTILLING
Unsuk Chin
WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
GALINA OESTVOLSKAJA SONATA FOR VIOLIN AND PIANO E.A.
Patricia Kopatchinskaja, Markus Hinterhäuser, Reto Bieri
ECM RECORDS 0 02894 8108831
UNSUK CHIN 3 CONCERTOS
Sunwook Kim e.a. Seoul Philharmonic Orchestra o.l.v. Myung-Whun Chung DG 0 02894 8109715
december 2014 45
Kinder
Het orgel heeft veel kleuren en klanken, die maak je door knoppen uit te trekken of in te duwen. Sommige orgels hebben wel vijf toetsenborden boven elkaar. Elektronische orgels kunnen slagwerk, een heel strijkorkest of verschillende blaasinstrumenten nabootsen. Ik zet je nu alleen op het spoor: het orgel in de klassieke muziek, in de jazz, in de kerk en meer. Jazz. Het Hammond B3-orgel. Rob Mostert. Hij belde Rudy van Gelder in Amerika, die de groten in de jazz al opgenomen had toen Rob zelf nog in de pampers lag. Kijk, dat is lef en durf. Van Gelder nam de telefoon op en vroeg: ‘Is this a sales call?’ – met andere woorden: je hoeft me niks te verkopen. Nee, Rob wilde dat Rudy hem ging opnemen. Beroemde mensen zijn vaak veel aardiger dan je denkt. Track 7 heet dan ook Sales Call, opgedragen aan Van Gelder. #8 heet Groove Control, met saxofonist Houston Person. Hij speelt het thema unisono met de gitaar, dat wil zeggen: zij spelen allebei tegelijk dezelfde noten. Groove is letterlijk vertaald ‘karrenspoor’. In de jazz betekent het dat de musici in het goede, lekkere, stuwende, swingende ‘spoor’ zitten. De Hammond B3 kan romig, gruizig, gierend en verwoestend klinken. Pak #12: J’s Blues. De B3 op z’n best. Rob bedient de baspedalen met zijn blote voeten. Het fenomeen Cameron Carpenter. Hij ziet eruit als een rockster, haar in een hanenkam. Hij componeert of bewerkt werken van alle grote componisten om op zijn orgel te spelen. Soms is het alsof de wereld vergaat, en dan weer hoor je een stuk dat klinkt als een dansorgel op de kermis. Carpenter heeft zijn eigen orgel ontworpen, reist daarmee door de hele wereld. Wat vinden de mensen van hem? Één groep vindt Carpenter een genie en de andere vindt hem te veel uit de pas lopen. Ik bewonder zijn durf en vrijheid, maar soms denk ik: mag het een onsje minder? En dan nog een fenomeen, maar anders: organist Ton Koopman. Zes orgelsonates, gecomWWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
opname goed verloopt, heeft een scherp oor, laat de muzikanten bloeien. Neem de drie cd’s mee naar school. Je spreekbeurt met luistervoorbeelden wordt een succes! Je meester of juf, vader, moeder, opa of oma leren er ook wat van. Spoorzoek de verschillen.
ENGLEWOOD CLIFFS SESSIONS Rob Mostert COME TOGETHER 8 71217 7058808
De Herfstluistersessie op Basisschool Rivierenwijk in Deventer, groep 7: een swingende juf mailde dat ze graag jazz wilde doen. Na twee klassieke luistersessies leek mij dat mooi. Een luchtspelende bigband, nog nooit gezien. Dank aan Willeke, Sandra, Leentje, Jorn en Jef. Foto is een beetje krakkemikkig, maar allee. (Kom aan! Vooruit!)
IF YOU COULD READ MY MIND Cameron Carpenter SONY 0 88883 7968928 (2 CD’S)
Nou dág! De aanlooppoes zet z’n wollige poot op de cd-speler. Ben benieuwd wat ik te horen krijg. Ik blijf een nieuwsgierig kereltje.
6 ORGAN SONATAS Ton Koopman CHALLENGE CLASSICS 0 60891 7226027
poneerd door Carl Philipp Emanuel Bach (ja, zoon van) op het Amalia-orgel in Berlijn. Één componist, één orgel. Ingetogen. Schijnbare eenvoud. Tini Mathot is de trouwe producer. Een (goede) producer zorgt ervoor dat een december 2014
47
NIEHE VAN LAMBAART THEATERPRODUCTIES PRESENTEERT
TCHAIKOVSKY’S MEESTERWERK VOOR HET EERST VERTOLKT OP EEN BEVROREN MEER!
RING E O V IT U E D N E K EK MEEST INDRUKW ANENMEER OOIT! VAN HET ZW EXCLUSIEVE KERSTTOURNEE - EENMALIG IN NEDERLAND
ROTTERDAM - NIEUWE LUXOR THEATER (9 T/M 14 DEC) AMSTERDAM - RAI THEATER (19 T/M 25 DEC - OOK 1e KERSTDAG!) Verder te zien in: Den Haag - Lucent Danstheater (di 16 t/m do 18 december) Apeldoorn - Theater Orpheus (vr 26 t/m zo 28 december - ook 2e Kerstdag!) Leeuwarden - Stadsschouwburg De Harmonie (di 30 en wo 31 december) Heerlen - Parkstad Limburg Theaters (vr 2 t/m zo 4 januari)
SEETICKETS.NL www.swanlakeonice.nl
PUZZEL
KRUISWOORDPUZZEL 1
2
3
4
Jan Peter Raat
5
6 8 9
10
11 12
13
14
15
16
17
18
19
20 21 24
27
25
22
23
26
28
29
30 31
32
33
34
35
36
HORIZONTAAL: 1. Frans componist 4. Solopassage 6. Groot blaasinstrument 8. Ochtendhulde 9. Muziekvorm 12. Ballet van Copland 15. Nederlands componist 17. Bijnaam symfonie van Vaughan Williams 18. Duits componist 19. Snelle Oostenrijkse dans
20. Blaasinstrument uit het Nabije Oosten 21. Duits componist uit Mannheim 24. Italiaans componist 26. Voorzetsel 27. Inhoud van een libretto 29. Amerikaans componist 31. Verlaagde toon 32. Vocale muziekvorm 35. Muzieknoot 36. Allen (It.)
VERTICAAL: 2. Countertenor 3. Oratorium van Mendelssohn 5. Gedeelte uit een ballet van Katsjatoerian 6. Interval 10. Concertzaal in Rotterdam 11. Belgische orgelbouwersfamilie 13. Begeleidingsfiguur in middenof bovenstem 14. Dans uit Zuid-Amerika 15. Kromhoorn 16. Pianocomponist 18. Oostenrijks componist 22. Nederlandse bariton 25. Ensemble van 8 musici 26. Begin van een solopassage in een concert 28. Samenzang 30. Verlaagde toon 33. Verlaagde toon 34. Zevende toon van de toonladder
OPLOSSING 16
18
1
29
5
14
Stuur uw oplossing met naam, adres en/of e-mailgegevens voor 28 december 2014 naar: Vereniging Klassieke Zaken, Postbus 226, 1200 AE Hilversum of algemeen@klassiekezaken.nl. Onder de goede inzenders worden 10 exemplaren van de cd met Orffs Carmina Burana o.l.v. Jos van Immerseel verloot. Met dank aan Outhere-music.
32
8
35
4
2
9
13
11
PRIJSWINNAARS NAAM MW. E. MEERSHOEK DHR. A. TIEKEN DHR./MW. W. BLOKLAND MW. VAN HOOGDALEM MW. B. SCHEPPINK DHR. R.J. DE VRIES DHR. TREURNIET DHR./MW. STRIK MW. A. HEIJMINK LIESERT DHR./MW. M.G. KINGMA
PLAATS HAARLEM HILLEGOM BEDUM OEGSTGEEST HURDEGARYP ROTTERDAM DEN HAAG NIEUWKUIJK HENGELO NIJVERDAL
OPLOSSING PUZZEL Klassieke Zaken Magazine nr. 5-2014 Liszt Benda Vivaldi WWW.KLASSIEKEZAKEN.NL
De prijswinnaars ontvangen de cd Paris van Alison Balsom. december 2014
49
KLASSIEKE ZAKEN SPECIALISTEN Winkels met postorderservice
De in dit magazine besproken cd’s zijn te allen tijde door de Klassieke Zaken Specialist te bestellen.
ALKMAAR
BOEKHANDEL FEIJN Laat 47 / 072-5409944 www.feijn.nl ALMELO
DRIEBERGEN CD ARTLINE V.O.F.
BULLIT KLASSIEK Heuvel Galerie 140 / 040-2465107 www.bullitklassiek.nl
AMERSFOORT DE ALGEMENE BOEKHANDEL
EMMEN PLANTAGE VERMEER
AMSTERDAM BOUDISQUE MUZIEK EN FILM
ENSCHEDE BOEKHANDEL BROEKHUIS
Marktstraat 12 / 053-4325210 www.boekhandelbroekhuis.nl
BROEKMANS & VAN POPPEL
ERMELO RIEMER & WALINGA CD AFD.
CHARLES MUZIEK
Weteringschans 193 / 020-6265538 charlesmuziek@planet.nl CONCERTO Utrechtsestraat 54-60 / 020-6245467 www.concerto.nu FAME PLAZA BV
Nieuwezijds Voorburgwal 182 / 020-6382525 www.fame.nl APELDOORN NAWIJN EN POLAK BOEKVERKOPERS
Marktplein 24 / 055-5212709 www.nawijn-polak.nl DE BILT BOUWMAN BOEKEN
Hessenweg 168 / 030 2200112 www.libris.nl/bilthoven
BERGEN OP ZOOM QUIST BOEKHANDEL
Fortuinstraat 22-24 / 0164-240232 www.quistboeken.nl
BREDA MUZIEKHANDEL SPRONK / DE VRIJE BOEKHANDEL
Veemarktstraat 40/ 076-5215213 www.muziekvanspronk.nl
COEVORDEN MUSIC & MORE
Friesestraat 50 / 0524-517332 www.blackvinyl.nl
DELFT MUZIEKHANDEL VAN BUYTENE
Binnenwatersloot 16 / 015-2123853 www.cdklassiek.nl
DEN HAAG CAMINADA CLASSICS
Alleen postorder / 070-3466277 www.caminada.nl
VELVET / PAAGMAN
Frederik Hendriklaan 217 / 070-3383838 www.velvetmusic.nl
DORDRECHT DORDRECHT KLASSIEK
Voorstraat 435 / 078-6122169 www.dordrechtklassiek.nl
DE MUZIEKDRAGERIJ Voorstraat 411 / 078-6163489 www.demuziekdragerij.com DRACHTEN BOEKHANDEL VAN DER VELDE
Raadhuisplein 5 / 0512-544440 drachten@boekhandelvandervelde.nl
Noordvliet 29 / 010-5917822 peter@mastersoundonline.nl
MIDDELBURG DE DRUKKERIJ
Markt 51 / 0118-886874 www.drukkerijmiddelburg.nl
NIJMEGEN BOEKHANDEL ROELANTS
LUX, Marienburg 38-39 / 024-3221734 www.roelants.com
Stationsstraat 131 / 0341-552405 www.riemer-walinga.nl
GOES BOEKHANDEL DE KOPEREN TUIN
KROESE KLASSIEK
Centrum de Veste / Keizersdijk 16 / 0113-231072 www.koperentuin.nl
GRONINGEN
BOEKHANDEL VAN DER VELDE A-Kerkhof 45-47 / 050-3125593 www.boekhandelvandervelde.nl HET CARILLON
Oude Ebbingestraat 64 / 050-3123625 www.hetcarillon.nl
Molenstraat 126 / 024-3221346 www.kroese-online.nl NOORDWIJK BOEKHANDEL VAN DER MEER
Vuurtorenplein 10 / 071-3613073 www.libris.nl/vandermeer OOSTERBEEK PLANTAGE MEIJER & SIEGERS
Utrechtseweg 208 / 026-3341047 www.plantagemeijerensiegers.nl
PLATO GRONINGEN
RODEN BOEKHANDEL DAAN NIJMAN
HAARLEM BRUNO KLASSIEK
ROTTERDAM DE DOELEN/DE MUZIEKDRAGERIJ
Oude Ebbingestraat 41 / 050-3135055 www.platomania.nl
Heerestraat 87 / 050-5012967 http://www.daannijman.nl
Gierstraat 50 / 023-5323240 www.brunoklassiek.nl
Schouwburgplein 50 / 078-6163489 www.demuziekdragerij.com
HEERENVEEN BINNERT OVERDIEP
SCHAGEN BOEKHANDEL PLUKKER
HEERLEN SMEETS KLASSIEK & JAZZ
SNEEK BOEKHANDEL VAN DER VELDE
Dracht 60 / 0513-622533 www.binnertoverdiep.nl
Gedempte Gracht 71-75 / 0224-212941 www.boekhandelplukker.nl
Akerstraat 5 / 045-5715550 www.smeetsklassiek.nl
Kruizenbroederstraat 36 / 0515-423900 sneek@boekhandelvandervelde.nl
HENGELO BOEKHANDEL BROEKHUIS
SOEST BOEKHANDEL VAN DE VEN
’S-HERTOGENBOSCH PIETER VAN OS CD
VELP BOEKHANDEL JANSEN & DE FEIJTER
Weemenstraat 45 / 074-2910267 www.boekhandelbroekhuis.nl
Soesterbergsestraat 54-C / 035-6012419 www.boekhandelvandeven.nl
Snellestraat 44 / 073-6131150 www.pietervanoscd.nl
Emmastraat 6 / 026-3628959 www.eenpassievoorboeken.nl
HOUTEN BOEKHANDEL WIJS
VENLO SOUNDS RECORDSHOP BV
KROMMENIE ERWIN VERMAST CD-DVD SHOP
WIJK BIJ DUURSTEDE BOEKHANDEL PETTINGA
Spoorhaag 144-146 / 030-6353916 www.boekwijs.nl
Parade 66 / 077-3510625 www.sounds-venlo.nl
Zuiderhoofdstraat 2 / 075-6216382 www.erwinvermast.nl
Markt 12 / 0343-577300 boekhandelpettinga@planet.nl
LAREN LARENSE BOEKHANDEL
ZUTPHEN MUSIC ALL IN
LEEUWARDEN BOEKHANDEL VAN DER VELDE
ZWOLLE PLATO ZWOLLE
Naarderstraat 9 / 035-5382312 www.larenseboekhandel.nl
Beukerstraat 24 / 0575-516444 www.musicallin.net
Nieuwestad 57-59 / 058-2132360 leeuwarden@boekhandelvandervelde.nl
Klokkensteeg 14 / 038-4225354 www.platomania.nl
POORT
WAANDERS IN DE BROEREN Achter de broeren 1-3 / 038-4215392 www.waandersindebroeren.nl
Voorstreek 6 / 058-2123905 www.poortmusic.nl
50 december 2014
MAASSLUIS MASTERSOUND
Noorderstraat 38-40 / 0591-642088 www.vermeer.plantage.nl
Alleen postorder / 020-3704502 www.boudisque.nl
Van Baerlestraat 94 / 020-6751653 www.broekmans.com
VELVET MUSIC Nieuwe Rijn 34 / 071-5128157 www.velvetmusic.nl
EINDHOVEN
HILARIUS BROEKHUIS Koornmarkt 24 / 0546-456717 www.boekhandelbroekhuis.nl
Leusderweg 184-188 / 033-4622222 www.algemeneboekhandel.nl
LEIDEN
PLATO LEIDEN Vrouwensteeg 4-6 / 071-5149689 www.platomania.nl
Traaij 1-C / 0343-521532 www.cdendvd.nl
Bij alle in dit magazine besproken cd’s staat een adviesprijs vermeld.
SSIEKE MUZIEK BERS VAN KLA VOOR LIEFHEB
+
$ $ +
% *
$
! % # ! €
€ !
% & !
+
! +
$ & % # % % ( $ # ! ! # $ % " " !
' )
% %
$
&' % %
! ) % %
!
!
$ & $ '
" "
& %
'
(" " $ #
& " ! ( ,% ) ! " "
% %
! ' ! & $ & ! ! & $ % ! & & % (" " $ % " " " ! ! !
$ & % ! % # ! & " ! ' % % ! " ! $ !
www.nationale-entertainmentcard.nl
' & ' $ & !
( ( ! $ & (" " $ % &
,% $
EXCLUSIEVE BOXAANBIEDING
CLUBL EDEN
5,-
KORTI NG
29,99
KLASSIEKEZAKEN adviesprijs
39,99
4CD
BRILJANTE MUZIEK VAN LEO SMIT Ondanks alle inspanningen van de in 1996 opgerichte Leo Smit Stichting is het werk van de Nederlands-Joodse componist Leo Smit nog steeds geen gemeengoed op de kamermuziek- en orkestpodia. En daar doen we onze Nederlandse muziekgeschiedenis veel te kort mee, want Leo Smit was een fenomeen. Als hij niet in de bloei van zijn leven slachtoffer was geworden van de nazi’s – hij stierf in 1943 op 42-jarige leeftijd in het vernietigingskamp Sobibór – was hij ongetwijfeld uitgegroeid tot een van de werkelijk grote Nederlandse componisten. Smit leerde de on-Nederlandse schwung en mediterrane lyriek in Parijs van de componisten van de Groupe des six en dat is ook het echelon waarmee hij zich kan meten. Briljante muziek die briljant uitgevoerd wordt door Smit-adepten als Ed Spanjaard, Eleonore Pameijer en Quirine Viersen. Deze prachtige opnamen uit de jaren negentig vormen nu gezamenlijk een monument van de Nederlandse muziekgeschiedenis dat in geen enkel muziekminnend huishouden mag ontbreken. LEO SMIT THE COMPLETE WORKS OF LEO SMIT CHAMBER MUSIC & ORCHESTRAL WORKS
Diverse uitvoerenden
ETCETERA 8 71180 1015163 (4 CD’S) / 146 699 VKZ
biedt u deze uitgave aan.
* Alleen verkrijgbaar bij de Klassieke Zaken Specialisten. Zie voor de complete lijst pagina 50. * Geadviseerde Klassieke Zaken-actieprijs, zolang de voorraad strekt of tot 30 januari 2015.