Voorwoord De eerste voor de vrije verkoop bedoelde uitgave van een fotoboek dateert uit het midden van de 19de eeuw. Tussen 1844 en 1846 publiceerde de Britse fotograaf William Henry Fox Talbot in Londen zes delen van The Pencil of Nature. Fox Talbot was de uitvinder van het negatiefproces, dat het mogelijk maakte om meerdere afdrukken te maken van één negatief. Tot die tijd was iedere foto een uniek exemplaar. Wij kunnen het ons bijna niet meer voorstellen, maar Fox Talbot legt in het boek omstandig uit dat de afdrukken geen gravures of imitaties zijn, maar ‘door het zonlicht zelf geschetste afbeeldingen’ waar geen menselijk potlood aan te pas komt. Dat de natuur zo’n grote rol is blijven spelen in de fotografie was misschien moeilijk te voorspellen. Veel van de beste fotografen waren natuurfotografen. Al in het prille begin van de fotografie droeg zij indirect haar steentje bij aan natuurbescherming. De eerste foto’s van de Yosemite Valley uit 1861 droegen ontegenzeggelijk bij aan de besluitvorming van president Abraham Lincoln om het gebied uit te roepen tot nationaal park. Datzelfde effect hadden de vroege foto’s (1872) van het schitterende natuurgebied dat wij nu kennen als Yellowstone National Park. Inmiddels valt er ook veel te betreuren. De quagga (Equus quagga quagga), een ondersoort van de steppezebra, kennen we alleen nog van zwart-wit foto’s. In 1800, het geboortejaar van Fox Talbot, liepen er nog grote groepen quagga’s rond in het stroomgebied van de Oranjerivier en de Vaalrivier in Zuid-Afrika. Amper een halve eeuw later was het dier in het wild met uitsterven bedreigd. Op 12 augustus 1883 stierf de laatste quagga in gevangenschap in de dierentuin van Artis. De kwaliteit van de moderne fotografie is verbluffend. Dankzij de toegenomen kwaliteit van digitale camera’s en de eenvoudige bediening kunnen zelfs amateurfotografen de meest fantastische natuuropnames maken. Dit boek geeft een overzicht van het ontstaan van de fotografie en biedt vervolgens een dwarsdoorsnede van een halve eeuw natuurfotografie op het hoogste niveau, met bekroonde beelden van een keur aan fotografen. Ik hoop dat de vaak spectaculaire foto’s van planten en dieren in hun natuurlijke omgeving u zullen inspireren om mét ons de rijkdom aan dier- en plantensoorten op aarde te beschermen.
Johan van de Gronden Algemeen directeur Wereld Natuur Fonds
ONTEMBARE NATUUR
34
35
DE KUNST VAN HET KIJKEN
Grote beer, kleine vos Alweer een buitengewone foto, die al meer dan twintig jaar ongeëvenaard is. De foto straalt zowel grandeur als intimiteit uit – alsof het om de openingsfoto van een overlevingsverhaal gaat. Het panoramische perspectief creëert het gevoel van een eindeloze ijswoestenij, die tot voorbij de horizon reikt. De foto toont de bevroren Hudsonbaai aan het begin van de winter - het jachtterrein voor ijsberen. De beer en de kleine poolvos staan naar de ondergaande zon te kijken, alsof ze elk moment samen aan een reis kunnen beginnen. De beer gaat op jacht naar zeehonden op het ijs, en zijn kleine metgezel zal de restjes van de eettafel weggrissen. Dit was niet alleen de eerste panoramafoto die de hoofdprijs in de wedstrijd won, maar ook de eerste in zijn soort die er aan meedeed. Tien jaar en zo’n 80.000 opnames gingen aan dit resultaat vooraf – en het is nog altijd een van de meest gekoesterde foto’s van de fotograaf. Thomas D. Mangelsen Verenigde Staten 1994
ONTEMBARE NATUUR
40
41
VANAF GRONDNIVEAU
Processie De grandeur van deze reuzen wordt bijna tastbaar gemaakt door het gekozen perspectief en de nabijheid, met een wolkeloze hemel als perfecte achtergrond. Dat het mogelijk was om zo’n foto vanuit liggende positie te maken, kwam doordat de olifanten vertrouwd waren met de fotograaf en zijn Landrover – hij fotografeerde en filmde ze al een aantal jaren. De gewoontes van de olifanten waren ook bekend, want deze bewoners van het Nationaal Park Amboseli in Kenya vormen de best bestudeerde populatie ter wereld. Hier leidt de matriarch Jezebel de JA-familie op de dagelijkse trek van de olifanten over het uitgedroogde zoutmeer naar het moerasgebied in het midden om er te baden en te drinken. Haar opvallende slagtanden vormen het centrale aandachtspunt van de foto. Ze stierf toen ze bijna 60 jaar was, kort voordat dit portret werd bekroond. Martyn Colbeck Verenigd Koninkrijk 1993
53
GEVOEL VOOR OMGEVING
Hemel voor snoeken Het komt maar zelden voor dat een zoetwaterlandschap met zo’n helderheid te zien is. De scène is zo mooi door het vlekkerige licht dat van boven naar beneden valt en daardoor de rondingen van de zwaaiende waterleliestengels benadrukt en het zand met schaduwen beschildert. De fotograaf, die zijn landschappen vooral ontdekt door in de rivieren en meren in de Franse Jura te snorkelen, laat zich steeds weer inspireren door deze wisselwerking tussen water en licht. De foto is gemaakt in een kristalheldere inham van het Lac d’Ilay, met water dat door het omringende kalksteengebergte is schoongefilterd. De verrassing was dat er in het bos van waterleliestengels een roofvis verscheen. De snoek bleef roerloos hangen, afgezien van een enkele beweging van zijn vinnen, en bleef zelfs in die positie staan toen de fotograaf aan land moest om van film te wisselen. De snoek voelde zich met zijn camouflagekleuren totaal op zijn gemak in zijn omgeving. Michel Loup Frankrijk 2005
ONTEMBARE NATUUR
76
Specht in actie De actie komt meer tot uiting in de explosie van houtsnippers en de strakgespannen nek van de specht dan in het uitspuwen van uitgeholde delen zelf. Dit moment was zowat het laatste dat de zwarte specht deed in een twee weken durende marathon van gehamer en gebeitel in een bos in het zuiden van Finland en twee weken observatie in een schuilhut zeven meter hoog in een spar ertegenover. Alleen het mannetje werkte met zijn beitelachtige snavel aan het gat, maar het vrouwtje kwam vaak kijken hoe het ermee stond. Op de laatste dag, bij ongeveer de laatste hamerslag, vormde een plotselinge sneeuwvlaag de achtergrond voor de foto. Benjam Pรถntinen Finland 1991
77
HET JUISTE MOMENT
Flitsgevecht Een wervelende kluwen poten en klauwen volgde op de plotseaanval van de bovenste luipaard. Ze hapt in het andere, al onderworpen vrouwtje. Waarschijnlijk waren zij moeder en volwassen welp en wilde de moeder het territorium weer voor zichzelf. Het gevecht duurde maar even. Toch slaagde de fotograaf erin het moment en het kader te pakken, omdat hij het oudste vrouwtje had gevolgd (in het Mala Mala Game Reserve in Zuid-Afrika), voorbereid was op interactie en klaarstond toen het gebeurde. Zijn geluk was dat het gevecht bij zonsopkomst plaatsvond, wat de strijd in een gouden gloed zette. Richard du Toit Zuid-Afrika 1995
ONTEMBARE NATUUR
92
93
WOESTENIJEN
Hemelboog Deze foto is een synthese van het werk van de fotograaf – 24 beelden die in de camera aan elkaar zijn geplakt om een groots panorama te creëren. Het werk was zorgvuldig voorbereid en is briljant uitgevoerd. De keuze voor een ijskoude avond betekende een heldere lucht – ideale omstandigheden om de sterren te fotograferen. Het ontbreken aan wind betekende dat het relatief veilig was om het statief aan de rand van een ravijn neer te zetten. Om de Creux du Van in het westen van Zwitserland te bereiken, moest een twee uur lange nachtelijke tocht met bepakking worden ondernomen. De beloning was een magnifiek portret van de Melkweg. Het vastleggen van de hemelboog boven de boog van het rotsige amfitheater vereiste een precieze timing, het belichten met sterren- en maanlicht betekende een belichtingstijd van 20 seconden en een hoge ISO. Het element geluk zat hem in de laaghangende mist, die het licht van bewoond gebied dempte tot een zachte gloed. Stephane Vetter Frankrijk 2011
ONTEMBARE NATUUR
94
Land van vuur en ijs In april 2010 barstte de Eyjafjallajökull uit vanonder zijn enorme ijskap. De eruptie was tamelijk klein, maar de aswolk was groot en verduisterde bijna de zon. De fotograaf was net in IJsland, maar op de eerste heldere avond na de eruptie was de vulkaan zelf nog door een grote aspluim aan het zicht onttrokken. Daarom besloot hij het Thórsmörkgebergte te fotograferen. De zonsondergang daar bleek veel mooier dan de eruptie. Terwijl de besneeuwde hellingen in de schaduw staalgrijs kleurden, gloeiden de rotsen op de voorgrond roodgoud op, weerspiegelend in de laaghangende wolken boven de bergkam – een lichtshow van tien minuten die hij niet snel zal vergeten. Erlend Haarberg Noorwegen 2011
95
WOESTENIJEN
De heksenketel Extreme hitte, extreme kou, harde wind en een oude Russische helikopter maakten dit een uiterst gevaarlijke, zeer bijzondere opname. De Ploski Tolbatsjik in centraal Kamtsjatka, Rusland, barstte uit in november 2012 – 36 jaar na de vorige keer. De fotoshoot werd pas mogelijk toen de hitte van de vulkaan werd getemperd door het bitterkoude weer en de helikopter kon opstijgen. Het geschikte moment kwam pas toen de wind aswolken, rook en stoom opzij blies en de lavastromen zichtbaar werden. De fotograaf hing uit de deur om tussen vlagen hete lucht door zijn foto’s te nemen, de enige kans op een foto die de schoonheid van de zware uitbarsting rechtdeed. Sergej Gorsjkov Rusland 2013
ONTEMBARE NATUUR
114
Illusie Alweer vormt ijs het doek – in dit geval het bevroren Kussharomeer op het eiland Hokkaido, Japan. Een populatie wilde zwanen verzamelt zich in de winter rond het meer. Ze trekken hiernaartoe om te profiteren van stukken ijsvrij open water bij warmwaterbronnen. Ook fotografen komen er graag, dus het maken van een originele zwanenfoto vergde verbeelding en artisticiteit. De doorbraak kwam toen de fotograaf de groep wilde zwanen als een geheel begon te zien – over het ijs vliegend, op verschillende tijden en verschillende plaatsen. Zo begon de creatie van zijn illusie. Op een ochtend dat een sneeuwbui het ijs extra wit had gemaakt, nam hij foto’s waarbij het leek of de groepsleden apart hadden geposeerd. Een zwaan komt rechtsonder binnen, loopt een beetje rond, gaat een paar keer zitten en loopt rechtsboven weer uit beeld – een enkele opname als continuüm van tijd en ruimte. Stefano Unterthiner Italië 2011
115
ONTEMBARE NATUUR
120
Bevroren moment Elk detail van de zwevende keizerspinguïn is scherp: zijn razendsnelle sprong uit de zee is bevroren met een belichting van 1/2000ste seconde en vastgelegd met een grote, hoogsensitieve sensor. Geavanceerde technologie maakte de foto mogelijk, maar ook de expertise, volharding, poolervaring en visuele bekwaamheid van de fotograaf speelden een essentiële rol. De blauwe lucht was een geluksfactor, maar bij de compositie draaide het om het innemen van de juiste positie. Plat op het ijs liggend, met een deel van het enorme ijsplateau als achtergrond, wachtte Paul Nicklen aan de rand van de Rosszee bij Antarctica op de keizerspinguïns. De pinguïns zijn met volle buik op de terugweg naar de kolonie, 10 km verderop op het zee-ijs, om hun jongen te voeden. Ze komen met volle snelheid boven om te ontkomen aan eventuele zeeluipaarden die op de rand van het ijs op de loer zouden kunnen liggen. Met een lengte van 1,2 m en het gewicht van een zwaar kind waren zwevende pinguïns iets waar de fotograaf mee moest leren omgaan, net als met springende zeeluipaarden. Paul Nicklen Canada 2012
121
Portret en pose In klassieke portretten is oogcontact vaak een essentieel ingrediënt, maar in het geval van een wild dier is zo’n intiem contact vaak niet mogelijk of wenselijk. Het
Vos in het zonlicht
Een vaardig gebruik van licht is ook belangrijk, zowel om sfeer te scheppen als om
Soms zijn de simpelste portretten ook de beste. Het onderwerp van deze bekroonde foto is een jonge vos, in een stadstuin. Zorgvuldig omkaderd door een soft-focusrand van groen gras en verlicht door stralen van de late middagzon staart het dier recht in de camera. De foto was mogelijk doordat de fotograaf heel vertrouwd was met haar onderwerp.
het dier te belichten. Het format en de omkadering kunnen van belang zijn om de
Wendy Shattil Verenigde Staten 1990
draait dan meestal om een natuurlijke, onbevangen pose, die niet alleen de gelaatsuitdrukking van het dier toont, maar ook een beeld geeft van zijn persoonlijkheid. Net als bij portretten van mensen zijn de expressiefste portretten het resultaat van het begrip en de empathie van de fotograaf voor het onderwerp.
pose te benadrukken. En net als in de traditionele portretschilderkunst helpt een overzichtelijke achtergrond, die net als in een studio donker of licht gekleurd is, om de aandacht op de gelaatsuitdrukking te concentreren – tenzij de fotograaf natuurlijk meer over het dier en zijn relatie met zijn omgeving wil zeggen. Een boeiend portret zet je aan het denken over het dier, zijn karakter en zijn leven. Bij zo’n portret blijf je even peinzend stilstaan – en elke stijl die dat bereikt, heeft zijn waarde.
123
PORTRET EN POSE
ONTEMBARE NATUUR
144
Zebrapad Om de camera op de juiste plek naast de drinkplaats te positioneren, waren planning en experimenten nodig. De fotograaf werkte precies uit waar de dieren graag kwamen drinken en wat hun vluchtroute was. Hij wist ook dat de zebra’s nerveus waren, constant op hun hoede voor roofdieren, en dat ze hem vroeg of laat een actiefoto zouden verschaffen. Een draadloze ontspanner gaf hem de mogelijkheid de sluiter te bedienen, maar of er tenminste één dier helemaal in beeld zou komen, bleef een kwestie van geluk. Toen de kudde zebra’s vroeg in de ochtend arriveerde om te drinken, raakte één dier, alsof het in een script stond, in paniek, waarop de hele kudde ervandoor ging. Er was maar één opname nodig, en toen had Anup Shah de gewenste wormperspectieffoto – van machtige lijven en donderende hoeven. Het hoogopspattende modderige water versterkte het gevoel van beweging. Anup Shah Verenigd Koninkrijk 2007
ONTEMBARE NATUUR
198
Een vlucht roggen Niemand weet waarom roggen zich op deze manier verplaatsen – om te migreren, paren of prooien samen te drijven? Maar het is één van de redenen waarom ze in aantal afnemen, want hierdoor kunnen vissers met hun netten gemakkelijk een hele populatie vangen. Wanneer een school roggen onder luid geplons uit het water opspat, lijkt het vanuit een boot of de oceaan begint te koken. Weinig mensen hebben dit spektakel vanboven mogen aanschouwen. Vanuit zijn vliegtuig boven de Golf van Californië in Mexico kon de fotograaf in het water kijken en de enorme omvang van deze populatie adelaarsroggen zien – bijna even hoog als breed. De kleur van de zee droeg bij aan het onwerkelijke schouwspel en de enige uit het water opduikende rog maakte de foto uniek en riep een gevoel van beweging op. Florian Schultz Duitsland 2010
199
VANUIT VOGELPERSPECTIEF
Een slinger flamingo’s ’s Winters komen duizenden rode flamingo’s in hun volledige oranje-roze broedkleed bijeen om zich te voeden met de micro-organismen in het zilte water van de Ría Celestún op het Mexicaanse schiereiland Yucatán. Vanboven heeft de groep flamingo’s nog het meest weg van een brede slinger die de stroming van het water langs de kust volgt. Met dit beeld wilde de fotograaf de vogels als onderdeel van hun leefgebied in het estuarium laten zien, maar terwijl het vliegtuig in kleine cirkels boven de vogels vloog, was het niet eenvoudig het onderwerp binnen het juiste kader te krijgen. Hetzelfde gold voor het vasthouden van de lens, waarvan de beeldstabilisator de trillingen moest tegengaan. Maar het resultaat was een bekroonde foto. Klaus Nigge Duitsland 2012
ONTEMBARE NATUUR
212
213
REVOLUTIE ONDER WATER
Aanvallende haaien en een kolkende kluwen prooien De eerste bekroonde digitale onderwaterfoto en een van de eerste onderwaterfoto’s überhaupt leverde een zeer dramatisch tafereel op. Te zien is het moment waarop twee koperhaaien met hun bek vol vis uit een kolkende kluwen sardines tevoorschijn komen. De sardines werden door honderden haaien van alle kanten aangevallen. Het was alleen mogelijk te fotograferen tussen kopstoten van de door het licht van de stroboscopen verwarde haaien door. De enorme schrokpartij van deze roofdieren vindt plaats tijdens de jaarlijkse sardinemigratie voor de oostkust van Zuid-Afrika. Het schouwspel is inmiddels vaak gefotografeerd, maar was in 2004 nog een bijzonderheid. Perrine gebruikte voor de foto de eerste betaalbare professionele digitale spiegelreflexcamera met slechts een zesmegapixelsensor. Om het spektakel vast te leggen, moest hij dus over een grote cameratechniek beschikken, en over artisticiteit bij de keuze van het uiteindelijke frame. Doug Perrine Verenigde Staten 2004
ONTEMBARE NATUUR
240
Op glad ijs Zomer op de arctische eilanden van Spitsbergen is altijd een moeilijke tijd voor ijsberen, want met weinig vast ijs is er weinig kans een zeehond te verschalken. Dat is normaal. Maar tegenwoordig is het normaal dat het ijs bijna iedere zomer wat vroeger smelt, soms veel vroeger, en later bevriest. De fotograaf is een noordpoolspecialist en fotografeerde al jaren ijsberen, maar deze opname vertegenwoordigt het moment dat hij op zijn boot stond te kijken en het allemaal samenkwam – het smeltende ijs, de positie van de ijsbeer, het spoor dat nergens naartoe gaat en het stukje land aan de horizon, in lijn met de opgeheven snoet van de beer. De boodschap? Het ijzige noorden is een snelveranderende leefomgeving en de toekomst van de ijsbeer is onzeker. Ole Jørgen Liodden Noorwegen 2012
241
Dit is misschien het laatste portret van een Sumatraanse tijger in het wild en zeker het schrijnendste. De blik drukt vrees uit, zijn pad het duister in en uit staat symbool voor de onzekere toekomst. De 400–500 laatste exemplaren zijn beperkt tot de bergen en die bossen van Sumatra die niet zijn omgezet in oliepalmplantages. Er waren maanden en de hulp van een voormalig tijgerjager voor nodig deze tijger te vinden en een plaats voor de remote Âcamera te zoeken, en het vereiste veel ervaring hem midden in beeld te belichten. Ook deze tijgersoort, om zijn vel en lichaamsdelen gewild voor traditionele Chinese medicijnen, is zonder bescherming gedoemd uit te sterven. Steve Winter Verenigde Staten 2012
LAATSTE BOODSCHAP
Laatste blik