Be one with nature | 3 | 2023 by Wereld Natuur Fonds

with

NR.3 2023

Raven van Dorst

‘Van de natuur word je een betere versie van jezelf’

Groene gordel

De Noordpool

Overleven zonder ijs

COLOMBIA, VAN COCA NAAR CACAO

‘Het is niet de berg die we overwinnen, maar onszelf ’ Edmund Hillary

Duikers kijken in een verborgen wereld 58

Zwarte zwaardwalvissen Judith van de Griendt, permit 09/ORAC/21/nanjavandenbroek

Inhoud 15

66 De Noordpool, overleven zonder ijs Kijken, lezen, doen Interview Raven van Dorst De verborgen kracht van blauwe bossen Column Jelle de Jong Hoe doen zij het: consuminderen Groen Doen Groene gordel Stelling: betaal de echte prijs voor voeding Het mysterie van de mycorrhiza’s Groene bril: kamerplanten en snijbloemen De voetafdruk van...

6 12 15 19 25 27 33 36 44 46 51 56

Kijken in een verborgen wereld Shopping Colombia, van coca naar cacao Puzzel Impact Colofon Daar en Hier

58 64 66 73 74 80 82

In beeld

Overleven zonder ijs De Noordpool. Een witte deken boven op onze planeet. Een laag die bestaat uit sneeuw, gletsjers en zee-ijs. We noemen het wel de airconditioning van de aarde, want zonder de Noordpool zouden er nog meer extreme hittegolven en bosbranden zijn. Maar door klimaatverandering smelt het zee-ijs en dat beïnvloedt het leven van dieren in het Noordpoolgebied. Tekst: Awi Rabelista Nijhof

Deze moederijsbeer jaagt meestal op zeehonden die rusten op het zee-ijs. Haar zonen hebben dagelijks een portie vet nodig om te groeien. Maar door het verlies van zee-ijs is de kans op een succesvolle zeehondenjacht kleiner. Daardoor spendeert ze meer tijd op het land, op zoek naar andere voedselbronnen als vogeleieren. Ook komt ze vaker in het leefgebied van mensen om in afval naar etensresten te speuren.

Een pasgeboren walvisjong blijft de eerste jaren dicht bij haar moeder. Deze sterke band is nodig om haar overlevingskans te vergroten.

Families van bultrug- en noordkaperwalvissen reizen elke zomer naar het Noordpoolgebied op zoek naar voedsel. In de zomer schijnt de zon hier namelijk de hele dag, waardoor plankton en krill (een soort kreeftje) razendsnel groeien en de wateren voedselrijk zijn. Walvissen gebruiken vaak een vaste route om van het ene naar het andere gebied te zwemmen: blauwe corridors. Voorheen waren de blauwe corridors in het Noordpoolgebied bedekt met zee-ijs en konden commerciële schepen er niet varen. Het smelten van het ijs zorgt ervoor dat deze routes nu deels wel worden gebruikt. Dit veroorzaakt geluidsoverlast voor walvissen, die tijdens het migreren veel geluid maken om bij elkaar te blijven. Door de scheepvaart kunnen ze gedesoriënteerd raken en soms zelfs gehoorbeschadiging krijgen. WWF werkt samen met overheden en Inuit-gemeenschappen om de belangrijkste migratieroutes van walvissen in het Noordpoolgebied te beschermen.

Luister naar het gezang van de walvis Heb je ooit het prachtige gezang van een walvis gehoord? Scan de QR-code met de camera van je telefoon om ernaar te luisteren.

Kijken, lezen, doen Tekst: Cynthia van Zwol

Win

Lekker eten, goed voor de wereld Earth’s Own Cuisine is het nieuwe kookboek van The Farm Kitchen. Onder leiding van chef Jonathan Karpathios zijn de heerlijkste recepten verzameld die bijdragen aan een voedselketen die in alle opzichten goed voelt: het eten is goed en de recepten zijn gezond voor mens en aarde. We mogen 10 exemplaren weggeven! Meedoen kan tot 1 december 2023 Kijk op wwf.nl/winactie Ook de koop op wwf.nl/ earthsown

Gamen in de natuur Is je kind niet achter de gamecomputer weg te slaan? Wat denk je van een speurtocht in de natuur met de Perfect Earth Animals app van Staatsbosbeheer? Met deze app kunnen kinderen tussen de 7 en 12 in de natuur speuren naar virtuele dierenkaarten. Het werkt een beetje als Pokémon Go. Op het kaartje in de app staat aangegeven in welke natuurgebieden de kaartjes te vinden zijn. Nu is het zaak om in de buurt te komen. Als dat zo is, zie je de kaart op je mobiel verschijnen – met leuke weetjes over het dier. Wie weet vind je wel een zeldzame kaart in plaats van een zeldzaam dier. Zet de Perfect Earth Animals app op je telefoon via de App Store of Google Play.

Op Pieterpad Wist je dat winterdips al in het najaar beginnen? Een belangrijke remedie: de natuur in! Een stuk van het Pieterpad lopen is een fantastische manier om dit te doen. Het 501 kilometer lange pad doorkruist het hele land. Op de website wordt alles gedaan om het je het zo leuk en makkelijk mogelijk te maken, met bijvoorbeeld etappes, horecagelegenheden en overnachtingsadressen voor onderweg. Maak je plan op pieterpad.nl

Zoek de herfst Met de vier gratis zoekkaarten van IVN wordt een wandeling in de natuur (of je eigen tuin) dit najaar extra leuk. Die met bomen laat zien welke boom welke kleur blad krijgt. En met de kaart over paddenstoelen leer je alle basics en spot je de bekendste soorten. De andere twee zoekkaarten gaan over bodemdieren en spinnen. Zo leer je alles over de diertjes die in de tuin rondkruipen.Download de vier herfst-zoekkaarten gratis op de site van IVN.

SLA je slag In de saladebars van SLA staat je een feestje op je bord te wachten, met plantaardige ingrediënten in de hoofdrol. De geroosterde, gestoomde en gepelde groenten worden op smaak gebracht met allerlei lekkers. Er wordt alleen gebruikgemaakt van biologische, onbewerkte ingrediënten en SLA koopt duurzaam in. Voor een gezonde planeet én een gezond lichaam dus! Helemaal mooi: kinderen tot tien jaar eten gratis een hapje mee. SLA is te vinden op vijftien locaties in Amsterdam, Rotterdam, Utrecht, Haarlem, Den Haag, Leiden, Amersfoort en Groningen. ilovesla.com

Oudhollandse kermis In 1932 sloot de Afsluitdijk de Zuiderzee af van de Waddenzee en kreeg het nieuwe binnenmeer de naam IJsselmeer. Het Zuiderzeemuseum richt zich op de geschiedenis, het heden en de toekomst van het IJsselmeergebied. Deze herfstvakantie is een bezoek aan het museum in Enkhuizen extra leuk, want tot en met zondag 29 oktober is er een Oudhollandse kermis. Kinderen en (groot)ouders kunnen genieten van gratis kermisattracties uit de jaren 20 van de vorige eeuw, zoals een zwanenzweefmolen en een kop van Jut. Met een Museumjaarkaart is een bezoek gratis. zuiderzeemuseum.nl

Kli-maatjes gezocht!

OUR PLANET LIVE In de documentaireserie Our Planet op Netﬂix – gemaakt in samenwerking met WWF – neemt onze ambassadeur David Attenborough je mee naar afgelegen en ongerepte plekken op aarde. Our Planet Live in Concert laat je deze wondere wereld nog een keer beleven, maar dan met live klassieke muziek. Steven Price componeerde het stuk en de veertig orkestleden van het Groningse Noordpool Orkest voeren het uit. Een unieke ervaring! Our Planet Live in Concert is tussen 30 oktober en 7 november in verschillende Nederlandse concertzalen te zien. Kijk voor speeldata en locaties op wwf.nl/concert

Afgelopen zomer was het overal te zien en merken: de gevolgen van klimaatverandering komen steeds dichterbij. Gelukkig wordt er steeds meer actie ondernomen. Tijdens de Nationale Klimaatweek, van 30 oktober tot en met 5 november, worden burgers, bedrijven en gemeenten extra aangemoedigd om iets te doen voor een beter klimaat. Ook een duurzame stap zetten? Kijk voor het programma, inspiratie en tips op nkw2023.nl.

Interview Raven van Dorst

Als de haast verdwijnt Met de handen en voeten in de aarde valt er een deken van haast en vluchtigheid af van presentator en muzikant Raven van Dorst. ‘Van de natuur word je een betere versie van jezelf.’

Tekst: Fleur Baxmeier, beeld: Annemieke van der Togt

De heilzame werking van een wandeling in het bos of op het strand treedt bij Raven van Dorst al binnen een half uurtje op. Alle bullshit die er niet toe doet, al het gepieker over kleinigheden – huppakee, zo uit het hoofd. ‘Je kunt je toevlucht nemen tot drank, drugs, gokken of weet ik veel wat, maar je kunt net zo makkelijk de hectiek ontvluchten door de natuur op te zoeken’, zegt de rockartiest en presentator met een schorre stem die af en toe overslaat – een erfenisje van een weekend feesten op een festival. De natuur voelt voor Raven bijna als escapisme, zo kalmerend is het om in het bos, op het strand, in het rivierengebied of op het akkertje van de boerderij uit het tv-programma Boerderij van Dorst te zijn. ‘Ik kom uit Maassluis, een voorstad van Rotterdam. Daar is niet veel natuur. Ja vroeger waren er nog weilanden. Alleen zijn die allemaal volgebouwd. Genieten van de natuur deed ik met mijn ouders als we op vakantie gingen. Altijd binnen Nederland: naar de Veluwe, Texel, Limburg. Dan gingen we veel fietsen en wandelen en erg van de natuur genieten. We gingen ook vaak naar de heide, daar is mijn moeder gek op. Dat was in de tijd dat de heide nog paars was.’

gaan doen met dat gevoel dat de natuur me geeft. Ik wilde weleens weten waar mijn voedsel vandaan komt en hoe dat werkt, als je dat zelf gaat verbouwen.’ Magisch proces Wat begon als een fantasie in het hoofd van Raven, werd twee jaar geleden werkelijkheid in de vorm van Boerderij van Dorst. Tijdens de opnames van dit tv-programma woont Raven 24/7 op een boerderij in Apeldoorn die voor sloop bestemd is. Elke aflevering komen twee bekende Nederlanders langs om te helpen met klussen, verbouwen en tuinieren. ‘Het is meer werk dan ik dacht, haha. Je moet er bovenop zitten, vooral als het om de dieren gaat. We hebben kippen, geiten, eenden en ik heb een hond. Gelukkig krijg ik hulp, want ik ben ook nog druk met andere dingen.’ Ook voedsel verbouwen in de eigen moestuin maakt deel uit van Ravens leven. ‘Dat is geweldig,’ zegt Raven. ‘Een paar weken geleden heb ik wat plantjes in de grond gezet en nu kan ik elke dag een komkommer uit eigen tuin eten. Er zijn tomaatjes, er komen radijsjes op, in de tuin staan allerlei soorten kruiden. Als ik de tuin inloop, kan ik gewoon allerlei etenswaren voor mezelf pakken. Ik koop in de supermarkt een pak rijst en kan een curry maken van alles wat in mijn eigen tuin groeit. Dat is fantastisch, een magisch proces. Ik voel ook telkens enige trots als ik naar de tuin kijk, omdat ik dat heb laten groeien.’ Het plan van Raven is om Rotterdam uiteindelijk volledig in te ruilen voor een bestaan op een boerderij. ‘Ik mis de stad geen moment als ik op de boerderij ben, maar ik wil het dan wel een beetje kleiner maken zodat het voor mij haalbaar is. Niet zo’n groot terrein als op de boerderij waar ik nu vaak ben, maar een leuke tuin met een paar dieren. Je wordt een betere versie van jezelf, met je handen en voeten in de aarde. Er valt een deken van vluchtigheid van je af en je wordt rustiger. De natuur laat zich niet dwingen, dus alle haast verdwijnt. Dat is heerlijk.’

Voelbare veranderingen Terugdenken aan vroeger betekent voor Raven ook vergelijken met het heden. ‘Tegenwoordig is de heide niet meer paars, maar een soort grijsbruin’, zegt Raven peinzend. ‘Dat is een van de vele zichtbare signalen dat de natuur sterk achteruitgaat. Klimaatverandering is niet iets wat we pas over honderd jaar zullen merken. Dat is binnen mijn generatie al zichtbaar en voelbaar. Je hoeft alleen maar de vakanties en uitstapjes die je vroeger had te vergelijken met nu. Ik maak me daar behoorlijk zorgen over, al twintig jaar lang. Ik hoor denk ik bij een van de eerste generaties die de gevaren van klimaatverandering op school heel duidelijk heeft begrepen.’ Raven was dertien toen het Verdrag van Kyoto over de vermindering van de uitstoot van broeikasgassen in 1997 werd opgesteld in Japan. ‘Dat maakte diepe indruk op me als tiener. Het voelde voor mij toen al alsof het vijf voor twaalf was. Dat zorgde ervoor dat ik al jong betrokken was en me echt wilde inzetten voor het milieu. Ik ben als tiener al gestopt met het eten van vlees, omdat ik begreep welke impact dat had op waterverbruik en dierenleed. Mijn moeder nam dat gelukkig serieus – zij kookte apart voor mij. Als zij een slavink aten, kocht mijn moeder voor mij zo’n vieze vegaburger met doperwten en maïs erin, haha.’ De fascinatie voor de natuur leidde tot een bijbaantje in een tuin. ‘Ik werkte in een tomatenkwekerij. Afgezien van de werktijden vond ik dat heel leuk. Met planten bezig zijn, zien hoe iets groeit wat jij hebt geplant. Dat zorgde toen al voor een soort rust bij me, een verbondenheid die ik niet snel ergens anders ervaar.’ Maakt een wegwuivend gebaar: ‘Maar toen ben ik het stadsleven ingedoken. Muziek maken, veel toeren, nachten doorhalen, vaak weg. Pas rond mijn dertigste dacht ik: misschien moet ik toch eens iets

BIO 1984 Geboren in Maassluis 2005 Brengt als Elle Bandita de soloplaat Love Juice uit 2014 Is op tv te zien in Jouw Vrouw, Mijn Vrouw VIPS, Expeditie Robinson en De Slimste Mens 2016 Wordt lid van de band Dool 2017 Is vanaf dit jaar vier seizoenen te zien in Ranking the Stars en presenteert de tv-serie Geslacht! 2018 Presenteert het programma Holland! en het eerste seizoen van Nachtdieren 2021 Begint met Boerderij van Dorst en maakt bekend voortaan als Raven door het leven te gaan, waarbij die alleen nog wil worden aangesproken met genderneutrale voornaamwoorden 2023 Presenteert dit najaar het vijfde seizoen van Boerderij van Dorst en brengt met Dool een nieuwe single uit.

‘Ik mis de stad geen moment als ik op de boerderij ben’

Tekst: Jaap Backx

DE VERBORGEN KRACHT VAN BLAUWE BOSSEN Op plekken waar zee en land elkaar raken, vind je bijzondere bossen. Deze blue forests zijn niet alleen bloeiende broeinesten van biodiversiteit, maar kunnen ook bondgenoten zijn in de strijd tegen klimaatverandering.

Mangrovebossen zijn een labyrint vol leven. Tussen een wirwar van bomen op wijdvertakte steltwortels slingeren smalle kreekjes die op het ritme van de getijden constant water af- en aanvoeren. De ondiepe zee en modderige bodem vormen een perfecte kraamkamer voor vissen, krabben en schelpdieren. Beschermd door de wirwar van wortels en stammen en het dichte bladerdek, groeien jonge dieren er veilig op. Dat geldt ook voor zeegrasvelden, die een eindje verder in het water liggen. Zeegrassen – niet te verwarren met zeewier – zijn bloeiende planten die met hun wortels aan de bodem verbonden zijn. Tussen de lange groene slierten van deze onderzeese grasvelden vinden jonge vissen, zeepaardjes en zeeschildpadden voedsel en veiligheid. Zonder dit soort gebieden zouden de oceanen veel leger zijn.

Verborgen superkracht Bovendien hebben wetenschappers ontdekt dat deze kustecosystemen – in het Engels blue forests – nog belangrijker zijn dan we lang hebben gedacht.

Mangroven en zeegrasvelden blijken namelijk een verborgen superkracht te hebben: ze kunnen veel sneller en efficiënter koolstofdioxide en stikstof opnemen en opslaan dan bossen op het land. Daardoor spelen ze een positieve rol in de zogenaamde klimaatmitigatie: het verminderen van door mensen veroorzaakte uitstoot van broeikasgassen. En het mooie is: dat geldt ook voor blauwe bossen in koelere klimaatzones, zoals kelpbossen en kwelders. En er is meer. Zeker in tropische gebieden vormen de stijgende zeespiegel, overstromingen en tyfoons een acute bedreiging voor mens en natuur. Mangroves en zeegrasvelden blijken belangrijk te zijn in het tegengaan van de gevolgen van klimaatverandering. De begroeiing vermindert de golfslag en remt de kracht van de stroming. En doordat de planten het laagje zand dat de zee jaarlijks afzet vasthouden, stijgt het land mee met de zeespiegel. Zo vormen ze natuurlijke buffers tegen stormen, overstromingen en erosie.

Nu we weten welke rol blauwe bossen spelen op het gebied van klimaat, biodiversiteit en voedselvoorziening, zou je denken dat we er zuinig op zijn. Helaas is de realiteit anders. Overal ter wereld nemen mangroves, zeegrasvelden, kelpbossen en kwelders af, zowel in oppervlakte als in kwaliteit. Dat betekent dat opgeslagen CO2 vrijkomt in de atmosfeer en kusten kwetsbaarder worden. De bedreigingen komen van zowel het water als het land. Door de stijgende zeespiegel staat de begroeiing in mangrovebossen langer onder water, waardoor ze als het ware verdrinken. En vanaf land moeten mangroves plaatsmaken voor hotels, huizen en kweekvisvijvers. Of ze worden gekapt om houtskool van te maken. Zeegrassen lijden onder vervuiling, intensieve scheepvaart en hoteleigenaren halen de planten weg omdat toeristen niet met hun tenen tussen het groen willen staan. Onbedoeld creëren ze zo een veel groter probleem. Want als zeegras geen zand meer vasthoudt, verlies je uiteindelijk strand.

Natuurlijke bondgenoot Dat deze buffers levensreddend zijn, bleek na de tsunami die in 2004 landen als Thailand, Indonesië en de Filipijnen trof. Uit onderzoek bleek achteraf dat hoe meer gezonde mangrovebossen er in kustgebieden waren, hoe kleiner de impact van de ramp was die de vloedgolf veroorzaakte. Merijn Hougee van WWF-Nederland is gespecialiseerd in natuurlijke oplossingen waarmee we extremere weersomstandigheden het hoofd kunnen bieden. ‘De natuur is onze beste bondgenoot,’ legt hij uit. ‘En bovendien de goedkoopste. We zetten nog steeds te vaak in op dure, grijze oplossingen zoals dammen en dijken, maar met de verwachte stijging van de zeespiegel is dat ﬁnancieel niet vol te houden. Op de lange termijn niet bij ons en zeker niet in de armere delen van de wereld – waar het water nu al aan de lippen staat. In feite hebben we geen keuze. We moeten investeren in natuurlijke oplossingen. Daarmee gaan we niet alleen de gevolgen van klimaatverandering tegen, maar versterken we ook onze eigen leefomgeving.’

Park gezonder te maken en te houden. ‘Het grootste probleem speelt aan de achterkant’, legt ze uit. ‘Daar eten loslopende geiten en ezels de begroeiing op. Daardoor erodeert het land en spoelt de toplaag weg in de mangroves. Dat is slecht voor het land en slecht voor de mangroves, die door de modder verstikken. Het resultaat is een bar landschap met lelijke, kaalgevreten stronken die uit het water steken.’ Hoewel de mangroves in een beschermd natuurgebied liggen, kunnen die grazers gewoon hun gang gaan. Engel: ‘Er staat geen hek omheen en de politiek hier heeft nauwelijks oog voor natuurbehoud.’ Een ander probleem zijn kreekjes die dichtslibben. ‘Die zijn cruciaal voor de gezondheid van het bos. Zonder goede circulatie wordt het water te zout.’ Daarom trekt Engel met de vrijwilligers van Mangrove Maniacs in bootjes met zagen, messen en bijlen het bos in om de waterstroompjes open te maken en te houden. ‘Dat is fysiek zwaar, maar niets doen is geen optie. Zodra het water in een mangrovebos stopt met stromen, vloeit ook het leven weg. Als we niet ingrijpen, sterven de mangrovebossen op Bonaire uit. Door ons werk hebben de getijden weer vrij baan en dat biedt hoop voor de toekomst van dit schitterende gebied.’

‘We moeten kustecosystemen beter beschermen en waar mogelijk herstellen’, benadrukt Merijn Hougee. Om dat voor elkaar te krijgen, werkt WWF samen met organisaties als het Rode Kruis aan herstel van natuur om mensen te beschermen tegen de gevolgen van klimaatverandering. ‘Onze focus ligt op de gebieden waar het meest te verliezen en het meest te winnen is. Die vind je onder andere in de Koraaldriehoek, de tropische oceaan tussen Indonesië, Maleisië, de Filipijnen en de Salomonseilanden. Daar heb je prachtige, relatief gezonde kustecosystemen die ontzettend belangrijk zijn voor de veiligheid, voedselvoorziening en het levensonderhoud van lokale gemeenschappen. Die mensen hebben het meest te vrezen van klimaatverandering, terwijl ze nauwelijks aan de oorzaken hebben bijgedragen.’

Loslopende geiten Mangroves beschermen en herstellen kan, maar is niet makkelijk. Dat weet marien bioloog Sabine Engel als geen ander. Ze woont en werkt op Bonaire, waar het grootste mangrovewoud van overzees Nederland ligt. Met Mangrove Maniacs – een groep vrijwilligers – zet ze zich in om de mangroves in Bonaire National Marine

Zeegras terug in Nederland Zeegras komt van nature ook in Nederland voor. Tot in de jaren 30 van de vorige eeuw was het volop aanwezig in de Waddenzee en de toenmalige Zuiderzee. De gedroogde stengels gebruikten we als vulling voor matrassen. Door een wierziekte en de aanleg van de Afsluitdijk verdween het zeegras uit onze wateren. Tot enkele jaren geleden. Om de kusten veiliger te maken en natuurlijke rijkdom te vergroten, zijn natuurorganisaties en Rijkswaterstaat begonnen met het injecteren van zaden. In de buurt van het eilandje Griend – ten zuiden van Terschelling – ligt nu een veld van 650 hectare. In vier jaar tijd is de biodiversiteit in dit gebied met 32 procent toegenomen.

Column Elke editie schrijft een natuurliefhebber over wat hem of haar bezighoudt op het gebied van natuur en milieu. Deze keer: Jelle de Jong, sinds juli directeur van het Wereld Natuur Fonds.

Het was een strenge winter toen ik in 1966 geboren werd op een boerderij aan de rand van het Friese stadje IJlst. Ik groeide op in de weilanden vol kieviten en grutto’s. Mijn moeder had een grote moestuin, na schooltijd zochten we eieren en sprongen we (meestal) over net te brede slootjes. Mijn ouders wisten alles van de natuur, ik een beetje. Toen ik achttien was, ging ik naar Breukelen om te studeren aan Nyenrode en later in Utrecht. Daarna kreeg ik een goede baan in het bedrijfsleven en werd ik een man in een pak. Ik trouwde met Leonore, we vonden een bovenwoning in Amsterdam en kregen vier prachtige kinderen. Zij voelen zich echte stadskinderen. De natuur kennen ze van vakanties en van Netﬂix. De natuurkennis in onze familie verdween zo in drie generaties. En daarin zijn wij helaas niet uniek. Onderzoek laat zien dat kinderen meer kledingmerken kennen dan boom- of vogelsoorten. Dit geldt inmiddels wereldwijd. Sinds 2008 woont meer dan de helft van de mensheid in steden. Voor het eerst in de geschiedenis zijn we niet meer dagelijks verbonden met onze natuurlijke leefomgeving. De afgelopen dertien jaar werkte ik voor IVN Natuureducatie. Daar leerde ik dat de mentale gezondheid van mensen sterk samenhangt met natuurcontact. Kinderen herstellen sneller van trauma’s als ze vanuit hun huis uitzicht hebben op een boom. Een groene leefomgeving is essentieel voor welzijn en welbevinden. Natuur functioneert als vluchtheuvel voor de geest. In een stenen omgeving stijgt het huisartsenbezoek.

‘De natuurkennis in

Volgens de Living Planet Index van WWF is de wereldwijde biodiversiteit sinds 1970 met bijna 70 procent afgenomen. David Attenborough beschrijft dat wanneer we alle zoogdieren op deze planeet op een weegschaal zouden zetten, 96 procent van het gewicht gevormd wordt door de mensen met hun vee en huisdieren. En dat slechts 4 procent van het gewicht bestaat uit alle overige zoogdieren – van de muis tot de olifant.

onze familie verdween in drie generaties’

De mens is de dominante kracht op aarde geworden met zelfs een uitstraling naar de geologie. We noemen dit tijdperk dan ook het antropoceen. Het volgt op het holoceen, 10.000 jaar met relatief beperkte temperatuurschommelingen waarin de mens kon groeien en bloeien. Door ons toedoen ligt dat tijdperk helaas achter ons. Als de aarde 45 uur zou bestaan – in plaats van 45 miljard jaar – dan verscheen de mens in de laatste minuut op het toneel. De industriële revolutie begon in de laatste seconde. In die korte periode verdween meer dan de helft van de bossen op deze aarde. Circa 1 miljoen planten en dieren worden met uitsterven bedreigd. Sinds juli van dit jaar ben ik directeur van het Wereld Natuur Fonds. Wat een voorrecht om onderdeel uit te mogen maken van dit wereldwijde netwerk. Hier leeft het besef dat bescherming niet meer voldoende is. We zetten de tegenaanval in en werken aan een natuurpositieve toekomst. Een toekomst waarin mens en natuur weer in harmonie met elkaar leven. Help jij mee?

Hoe doen zij het

Waarom minder vaak meer is Om de planeet leefbaar te houden, is het belangrijk om bewuster – en vaak minder – te consumeren. Dat kan op verschillende manier. Door te kiezen voor tweedehands, afval te beperken of zuiniger te zijn met energie en water. Deze vier mensen gooiden het roer om.

Tekst: Ernest Marx, beeld: Sicco van Grieken

‘Op mijn ondergoed na koop ik al mijn spullen tweedehands’ Via haar Instagramaccount De Kringloopbus verkoopt Carlijn Assink (33) vintage spullen die ze verzamelt in binnen- en buitenland. Haar doel: mensen inspireren om vaker voor tweedehands te kiezen. ‘In de zomermaanden reis ik veel rond met mijn oude Volkswagenbusje. Dan struin ik graag markten, tweedehandswinkels en brocante zaakjes af. Ik zoek spullen van goede kwaliteit die iemand anders misschien goed kan gebruiken. Omdat ik een kleine bus heb, beperk ik me tot kleinere items. Die neem ik mee naar Nederland en zet ik op Instagram. Mensen kunnen ze van me overnemen, zodat zij een mooi tweedehands item in huis hebben. Ik verdien hier nauwelijks aan; het is vooral een hobby. Daarnaast hoop ik te stimuleren dat mensen in plaats van steeds bij webshops te kopen, zelf ook dichter bij huis gaan kijken in hun plaatselijke kringloopwinkel. Dat is een stuk duurzamer.’ Waarom vind je dit belangrijk om te doen? ‘In Afrika zijn er enorme afvalbergen van kleding en in de oceanen drijven miljoenen tonnen aan plastic afval. Dat vind ik nogal heftig. We moeten ervoor zorgen dat de aarde niet een grote, vervuilde vuilnisbelt wordt. Stilstaan bij de impact die ons consumeergedrag heeft, kan daarbij helpen. Ik probeer zelf heel duurzaam te leven. Dat heb ik vrij ver doorgevoerd. Op mijn ondergoed na koop ik al mijn spullen tweedehands. Ik merk dat veel mensen vooroordelen hebben over tweedehands spullen. Dat ze die vies vinden. Dat vind ik onzin. Iemand zei eens: “Een oud vaasje is prima, maar beddengoed zou ik nooit tweedehands kopen. Je weet niet wie daar onder gelegen heeft.” Maar als je in een hotel slaapt, lig je onder lakens waar misschien wel duizenden mensen in hebben geslapen. Die worden ook steeds gewassen. Wat is het verschil? Dat soort gesprekken vind ik leuk om te voeren, want de reactie is vaak: “Zo had ik er eigenlijk nooit over nagedacht.”’

Henk van Houten (66) ontwierp en bouwde een huis waarmee hij meer energie opwekt dan hij verbruikt. Zijn kennis deelt hij met anderen via zijn Charge Free Home-concept. ‘Toen ik eind jaren 80 hoorde over de aardbevingen in Groningen als gevolg van de gaswinning, dacht ik meteen: foute boel. Het triggerde mij om me te verdiepen in technieken waarmee je gasvrij kunt wonen. Warmtepompen, zonnepanelen en goede isolatie bestonden toen ook al. Uiteindelijk heb ik mijn eigen energiepositieve woning gebouwd. Ik wek hiermee jaarlijks 9000 kWh op en verbruik 6000 kWh. Van de overige 3000 kan ik 18.000 kilometer gratis rijden in mijn elektrische auto. Ik woon en rijd dus volledig CO2-neutraal. Ik ben gepensioneerd en duurzaamheid is een grote hobby van me. Ik volg alle ontwikkelingen op de voet en wil mijn kennis graag delen. Over de opwarming van de aarde maak ik me grote zorgen. Dat is mijn grote motivatie om me fulltime vrijwillig in te zetten voor een duurzame wereld. Daarom ben ik het project Charge Free Home gestart. Dat is een gedachtegoed over hoe je met innovatieve technieken een elektriciteit leverende woning kunt bouwen. Mijn droom is om hele woonwijken te creëren.’ Hoe kun je zo’n energiepositieve woonwijk realiseren? ‘Samen met anderen werk ik aan het opzetten van Collectief Particulier Opdrachtgeverschap. Je kunt zo met meerdere toekomstige bewoners naar de gemeente stappen en zeggen: “Wij willen samen een Charge Free Home-wijk bouwen.” Als je de huizen in zo’n wijk voorziet van zonnecollectoren, driedubbel glas, hoogwaardige isolatie, een warmteterugwininstallatie en buurtbatterijen, lever je samen meer energie op dan je verbruikt. Sterker nog, als je op die manier een miljoen huizen bouwt, is het volgens mijn berekeningen mogelijk om genoeg energie op te wekken voor nog eens vier miljoen andere huishoudens. Dan hebben we in Nederland helemaal geen windmolens, zonneparken, of kernenergie meer nodig.’

‘We hebben helemaal geen windmolens, zonneparken of kernenergie nodig’

‘Het begon met wasbare luiers’

Sjors Hoekstra (38) heeft een gezin met vier zoons van 16, 11, 8 en 6 jaar en runt samen met haar man een eigen zaak. Tijdens haar laatste zwangerschap besloot ze over te stappen op wasbare luiers. Sindsdien probeert ze op alle mogelijke fronten te leven zonder afval achter te laten. ‘Met een groot gezin heb je natuurlijk een veel grotere ecologische voetafdruk dan met een klein gezin. Ik ben erg begaan met de natuur en wil dat ons huishouden zo duurzaam mogelijk is. Na de geboorte van onze vierde dacht ik: er gaan nu wekelijks zoveel luiers doorheen, dat moet anders. Toen ben ik overgestapt op wasbare luiers. Daarna begon ik zoveel mogelijk plastic buiten de deur te houden. Als een van de kinderen jarig is, willen we geen plastic speelgoed dat snel kapot gaat, maar liever iets duurzaams of een leuke ervaring zoals naar de bioscoop. We hebben al meer dan genoeg spullen. Ik koop verder graag verpakkingsvrije boodschappen, bijvoorbeeld op de markt. Voorheen moest ik vrijwel dagelijks een nieuwe vuilniszak in

de emmer doen. Tegenwoordig is door ons zerowastebeleid en strikte afvalscheiding onze restafvalbak meestal pas na een week vol.’ Hoe vinden de kinderen een moeder die streeft naar zero waste? ‘Ik voed de jongens heel bewust op en ik vind het mooi om te zien dat het zijn vruchten afwerpt. We kijken weleens samen naar een documentaire over klimaatproblemen en ik betrek ze sterk bij het scheiden van het afval. Ze zijn heus niet altijd blij dat we terughoudend zijn met nieuwe kleren kopen of dat ze in plaats van met gewone tandpasta poetsen met oplosbare tandpastatabletten. Maar mijn zoons zijn zich wel goed bewust van hun ecologische voetafdruk. Laatst ging mijn tweede zoon op kamp en moest hij zelf een tandenborstel kopen. Toen kwam hij terug met een borstel van bamboe. Welk kind van elf kiest nou zelf bewust voor een klimaatvriendelijke tandenborstel? Toen dacht ik wel: mijn missie is deels al geslaagd.’

‘Zonder in te leveren op comfort, kun je ﬂink wat water besparen’

Jan Peter van der Hoek (63) is hoogleraar drinkwatervoorziening aan de TU Delft. Als geen ander weet hij dat mensen die willen consuminderen er goed aan doen om hun watergebruik te beperken. Dat doet hij zelf ook, maar niet per se om CO2neutraler te leven… ‘Voordat ons drinkwater uit de kraan komt, wordt het gezuiverd in een zuiveringsstation. De energie en chemicaliën die daarvoor nodig zijn, zorgen voor CO2-uitstoot. Maar omgerekend per individu is de CO2-uitstoot per liter gezuiverd drinkwater verwaarloosbaar. Dus als jij zuiniger bent met drinkwater om CO2-neutraler te leven, zet dat nauwelijks zoden aan de dijk. Minder warmwatergebruik verkleint natuurlijk wel je CO2voetafdruk. Vanuit mijn vakgebied vind ik het vooral belangrijk dat we ons bewuster zijn van onze watervoetafdruk. Als je vlees eet, heb je bijvoorbeeld een enorme CO2-voetafdruk én een grote watervoetafdruk. Terwijl er een grote discussie gaande is over waterbeschikbaarheid. We hebben in Nederland steeds vaker langere droge periodes waarin de levering van drinkwater niet vanzelfsprekend is. Daarnaast stijgt de vraag naar water door bevolkingsgroei. Het gemiddelde drinkwatergebruik per persoon is enkele jaren geleden al gedaald van 150 naar zo’n 125 liter per dag. Maar de overheid wil dit de komende jaren door middel van campagnes terugbrengen naar 100 liter per dag.’ Op welke manier ga je privé om met mogelijke toekomstige watertekorten? ‘Ik probeer zuinig te zijn met water. Ik zorg ervoor dat onze wasmachine vol is als we een was draaien. En thuis douchen we kort; vijf minuten vind ik al behoorlijk lang. Ik heb afgelopen zomer gekampeerd en bij veel campings moet je tegenwoordig een muntje in de douche gooien. Dan heb je vijf minuten douchetijd, maar ik ben na drie minuten al klaar. Op die manier kun je besparen. En tijdens het tandenpoetsen zorg ik ervoor dat de kraan uitstaat. Op relatief eenvoudige manieren – zonder in te leveren op comfort – kun je flink wat water besparen in je eigen huis.’

Ook consuminderen? Lees deze 4 slimme tips

1. Bespaar toiletwater

Het toilet is een van de grootste waterslurpers in huis. Alle moderne toiletten hebben daarom een grote spoelknop en een kleine, de zogeheten bespaarknop. Elke keer dat je het toilet doorspoelt met de grote knop, verbruik je zo’n zes tot acht liter water. Met de spaarknop – bedoeld voor de kleine boodschap – halveer je de hoeveelheid. Spoel dus niet standaard door met die grote knop. Er zijn tegenwoordig zelfs handige stickers te koop om achteloze huisgenoten en bezoek hierop te wijzen: de bespaarsticker.

2. Heb ik dit echt nodig?

Als we eenmaal besloten hebben dat we een fysiek product willen kopen, zijn er genoeg manieren om ons consumptiegedrag binnen de perken te houden. Dat kan door jezelf voor de aankoop enkele vragen te stellen. De belangrijkste is: heb ik het écht nodig of is dit een impulsaankoop? Stel als het kan de aankoop een week uit. Als je constateert dat je iets toch echt nodig hebt, vraag je dan af of je het misschien ook zou kunnen lenen of huren? Of misschien kun je het wel tweedehands kopen?

3. Doe het zelf (DIY)

Er zijn vaardigheden die ons consumptiegedrag flink kunnen indammen. We kunnen vaak meer dan we denken. Wat dacht je ervan om zelf kleding te leren repareren? Een gat in een truitje is misschien nog best te maken in plaats van het gelijk weg te gooien. En weet je dat je ook zelf allerlei beautyproducten kunt maken, zoals mascara, bodyscrub en deodorant? Zoek maar eens online op een product in combinatie met ‘DIY’. Het is leuk om te doen en bespaart geld.

4. Weer reclames

In onze consumptiemaatschappij worden we aan alle kanten verleid om meer spullen te kopen. Ook spullen waarvan we niet eens wisten dat we ze wilden of nodig hadden. Dat is de kracht van reclame en marketing. Plak daarom de bekende ja-neesticker op je brievenbus om reclamefolders buiten de deur te houden. En schrijf jezelf uit voor nieuwsbrieven van (online) winkels.

Groen doen Vernieuwende ideeën en initiatieven om de wereld beter achter te laten Tekst: Audrey Oey

BLACK FRI-NAY Ze komen binnenkort weer voorbij: reclames voor Black Friday. Maar de beruchte koopjesdag in november kent een tegenhanger: Green Friday. Steeds meer winkels sluiten zich hierbij aan en keren zich zo tegen de koopgekte. In plaats van hoge kortingen beloven ze de opbrengsten van die dag (deels) te doneren aan goede doelen. Afgelopen keer deden bedrijven als IKEA, Dille & Kamille en Kuyichi mee. Green Friday draait vooral om bewustwording van ons koopgedrag. Stel jezelf vaker de vraag: heb ik dit echt nodig? En verder: Groene dakreuzen Afval wordt falafel Green screen

Groene dakreuzen Meer groen in steden maakt ons weerbaarder tegen de gevolgen van klimaatverandering. Bomen zorgen voor schaduw op hete dagen en kunnen water opnemen wanneer het regent. Alleen zijn bomen vaak te zwaar om op daken te plaatsen. Daar heeft The Urban Jungle Project iets op bedacht. Hun boomveer is een lichtgewichtconstructie die ervoor zorgt dat een gemiddelde boom met kluit geen 16.000 kilo weegt, maar slechts 350. Zo kunnen de groene reuzen toch het dak op.

Beter bakken Niet alleen dieren en tropische regenwouden verdienen het om gered te worden, maar ook avocado’s. En dat is precies wat Soilmates doet. Het bedrijf van Sander Breedveld en Dave le Roux redt afgekeurde avocado’s en maakt er kook- en bakolie van. ‘Dave komt uit Zuid-Afrika en zijn familie heeft al vier generaties een avocadoboerderij’, vertelt Sander. ‘Toen hij naar Nederland kwam om zijn fruit hier aan de man te brengen, zag hij hoe dagelijks containers vol avocado’s in de Rotterdamse haven werden afgekeurd en vernietigd. Zonde van het geld, maar ook van de grondstoffen. Inmiddels hebben we al zes miljoen avocado’s gered.’ Je vindt de producten van Soilmates bij Albert Heijn en Picnic.

Afval wordt falafel

Falafval. De naam geeft het al een beetje weg: het is falafel gemaakt van groenteresten. ‘Het begon een paar jaar geleden met een passie voor eten’, legt medeoprichter Scifo Minnaard uit. ‘We wilden naar de mensen toe met een foodtruck. Duurzaamheid was daarbij belangrijk. De liefde voor falafel was er ook al, dus de keus was snel gemaakt.’ Waar in het begin reststromen van lokale juicebars werden gebruikt, gebeurt dat nu van grotere groentetelers. Inmiddels werken ze ook samen met een bakker die oud brood weet om te toveren tot verse pitabroodjes. Falafval staat op bedrijfsevents en festivals, maar je kunt de foodtruck ook elke zaterdag vinden op de Rotterdamse Oogstmarkt.

Kleding van schimmels

De kledingindustrie is een van de meest vervuilende industrieën ter wereld. Kleding wordt vaak aan de andere kant van de wereld gemaakt en de productie kost ook nog eens heel veel water. Modeontwerper Aniela Hoitink denkt de oplossing te hebben: kleding gemaakt van schimmel. Moet je even aan het idee wennen? Je gaat vast overstag als je hoort dat de grondstof mycelium – wortels van paddenstoelen – duurzaam en lokaal te kweken is en slechts 1 procent van het water verbruikt dat voor een katoenen kledingstuk nodig is. En is je schimmelshirtje stuk? Het is volledig composteerbaar. Gewoon in de plantenpot stoppen en niet meer naar omkijken.

Green screen

De productie van een gemiddelde film zorgt voor net zoveel CO2-uitstoot als tien gezinnen in een jaar tijd. Om de Nederlandse filmindustrie groener maken, hebben producenten Iris Otten en Laurette Schillings Film For Future opgericht. ‘We zitten in een gigantische klimaatcrisis en de grote vervuilers moeten aan de slag’, aldus het duo. Ze dagen filmmakers uit om zich aan te sluiten bij de belofte om in 2050 CO2-neutraal te zijn en zelf met ideeën te komen over hoe de filmindustrie kan verduurzamen.

Rock responsibly

Misschien was je er wel bij. Coldplay deed afgelopen juli Nederland aan tijdens hun Music of the Spheres-tour. Wist je dat de Britse rockband tijdens deze wereldtournee gebruikmaakt van een speciale app waarin ze fans aanmoedigen om milieuvriendelijkere keuzes te maken? De app berekent bijvoorbeeld de CO2-uitstoot van de manier waarop je naar het concert reist. Uiteindelijk wil Coldplay al deze uitstoot bij elkaar optellen én compenseren. Ook kun je in de app zien wat de muzikanten zelf doen voor een groenere wereld. Rock on!

In beeld

Groene gordel Vanuit de ruimte zie je rond de evenaar een groene gordel liggen. Onderbroken door het blauw van de oceanen liggen hier de drie grootste oerwouden ter wereld. Deze eeuwenoude jungles zijn van cruciaal belang in het beperken van klimaatverandering. Reis mee en ontmoet enkele bijzondere bewoners van de Amazone, het hart van Borneo en het Congobekken. Tekst: Ellen de Wolf

De Amazone Het Amazonewoud in ZuidAmerika is de grootste jungle op aarde. Elk jaar valt er tijdens het regenseizoen zoveel regen dat de Amazonerivier overstroomt en bomen met hun voeten in het water komen te staan. De rivier wordt dan op sommige plekken wel veertig kilometer breed!

Doodshoofdaapje © Hugh M. Smith

Wat een prachtvacht De jaguar is hét icoon van de Amazone, maar zijn kleinere neef de ocelot mag er ook wezen. Zijn schoonheid kwam hem duur te staan: in de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw werden jaarlijks 200.000 van zijn prachtige pelzen verhandeld. Gelukkig is deze katachtige nu in bijna alle Latijns-Amerikaanse landen beschermd. Supersnavel De toekan is herkenbaar aan zijn machtige, lange snavel. Daarmee kan hij voedsel bereiken aan het eind van dunne takjes die zijn gewicht niet kunnen dragen. Heeft hij een vrucht te pakken? Dan mikt hij die in zijn keel door zijn kop achterover te gooien.

Toekan © Frederico Viana / WWF

Bodybuilders Doodshoofdaapjes leven in groepen van veertig tot soms wel tweehonderd dieren in de boomkruinen. Als de paartijd aanbreekt, groeien de mannetjes in een mum van tijd uit tot ware bodybuilders. Door water op te slaan tussen hun spieren, krijgen ze ﬂinke schouders. Tel daar de speciale geur die ze afgeven bij op en de mannetjes worden onweerstaanbaar voor vrouwtjes. Plakkerig wapen De reuzenmiereneter breekt mieren- en termietennesten open met zijn grote voorklauwen en likt zijn prooien op met zijn lange tong. Die is bedekt met kleine weerhaakjes en kleverig speeksel waaraan de mieren en termieten blijven plakken.

Reuzenmiereneter © naturepl.com / Nick Garbutt

Ocelot © naturepl.com / Pete Oxford

Nevelpanter © Alain Compost

Neushoornvogel © Mark Stoop

Het hart van Borneo Het centrale berggebied van Borneo is het op twee na grootste regenwoud ter wereld. Het spreidt zich uit over Indonesië, Maleisië en Brunei. Gedurende twee miljoen jaar van ongestoorde evolutie is hier een wonderbaarlijke ﬂora en fauna ontstaan. Pangolin © Suzi Eszterhas

In nevelen gehuld De nevelpanter herken je aan de grijze wolken op zijn vacht. Vandaar de naam. Of het moet zijn omdat veel over het schuwe dier nog in nevelen is gehuld. Deze mysterieuze katachtige houdt zich schuil in de bossen van Zuidoost-Azië. In de bomen vangt hij vogels en apen en op de grond jaagt hij op zwijnen en herten. Metselaars Neushoornvogels maken hun nesten in boomholtes. Het vrouwtje neemt er plaats om te broeden en het mannetje metselt de boomholte dicht– op een smalle opening na. Die opening is nodig om het vrouwtje en de jongen van voedsel te voorzien. Na bijna drie maanden breekt het vrouwtje zich een weg naar buiten. Het jong maakt de ingang weer dicht en wordt nog een maand in het nest gevoerd. Een echte mensaap Het DNA van orang-oetans komt voor 97 procent overeen met dat van mensen. De mensapen komen alleen voor in Sumatra en Borneo en zwieren als echte bosbewoners door de boomkruinen.

Orang-oetan © naturepl.com / Maxime Aliaga

Congobekken In het hart van Afrika ligt het op een na grootste tropisch regenwoud op aarde. Zoals alle tropische bossen slaat het Congobekken tonnen CO2 op. Daardoor draagt het in belangrijke mate bij aan de beperking van klimaatverandering.

Chimpansees

Gevaarlijke trekpleister De kruiden die groeien op een open plek in Lobéké National Park in Kameroen zijn een trekpleister voor grijze papegaaien. Maar de plek trekt ook stropers aan. Die proberen de papegaaien te vangen voor de verkoop als huisdier in Europa en de Verenigde Staten. Tien jaar geleden werd een topstroper opgepakt, waarna de papegaaienpopulatie opveerde. Pluimsignaal Babychimpansees hebben een wit pluimpje op hun achterwerk. Het is een signaal aan andere chimpansees dat ze voorzichtig met de kleine moeten doen. Het pluimpje houden ze de eerste vier jaar van hun leven. Gestreepte bosgiraf Nee, de okapi is geen familie van de zebra. Wel van de giraf. Ze hebben allebei een heel lange, donkere tong waarmee ze bladeren van de bomen plukken. Deze bosgiraf komt maar op één plek voor: het Ituriwoud in Democratische Republiek Congo.

Okapi

Grijze roodstaartpapegaaien © Ola Jennersten

De stelling

‘De consument moet de echte prijs voor voeding gaan betalen’ True pricing betekent dat je de echte prijs voor je boodschappen betaalt. Dus inclusief de verborgen kosten voor natuur- en klimaatschade en onderbetaalde werknemers. Maar wordt voedsel dan niet onbetaalbaar voor veel mensen? Vier experts geven hun mening. Tekst: Jaap Backx

‘Het is een proportionele stap om de planeet leefbaar te houden’

Maarten Rijninks Mede-eigenaar van De Aanzet in Amsterdam. Als eerste supermarkt nemen ze daar de milieu- en sociale schade in de prijs van producten mee.

‘True price is een eerlijk systeem: je betaalt de kosten die je veroorzaakt zelf in plaats van ze af te wentelen op de maatschappij of toekomstige generaties. In onze winkel zien klanten op de kassabon wat de echte prijs van boodschappen is en die betalen klanten over het algemeen zonder morren. We brengen vier soorten verborgen kosten in kaart: landen watergebruik, onderbetaling en klimaatbelasting. De extra opbrengsten gebruiken we om – samen met onze vaste leveranciers – de betreffende voedselketens structureel te verduurzamen. Als dat lukt, zullen de verborgen kosten op termijn dalen. Ik weet zeker dat zo’n prijsmechanisme werkt. Stel dat we in de winter ingevlogen sperzieboontjes uit Kenia aanbieden – wat we overigens niet doen. Die zouden drie keer zo veel kosten als boontjes uit het seizoen. De vraag is: wie wil dat betalen? Als je de echte ‘Je stimuleert prijs voor producten vraagt, mensen duurzamere stimuleer je consumenten keuzes te maken’ om andere keuzes te maken en krijg je automatisch verduurzaming. Dat maakt het zo’n sterk verhaal. En laten we wel wezen: we hebben alternatieve systemen nodig om onze voetafdruk te verminderen. Anders gaan we er zelf aan.’

Michel Scholte Medeoprichter en directeur van True Price en Impact Institute

‘Ik zeg 100 procent ja op de stelling. Via de rekenmodellen van onze organisatie True Price kunnen we meer dan dertig verborgen ecologische en sociale kosten tot op de komma bepalen. Als je die optelt bij de marktprijs, ontstaat de echte prijs. Die zal hoger zijn, maar uit onderzoek blijkt dat veel Nederlanders deze echte prijzen kunnen en vaak ook willen afrekenen. Natuurlijk zijn er mensen die het niet kunnen betalen en die zouden dat ook niet hoeven te doen. Tegelijkertijd is het een misverstand dat verborgen kosten nu niet betaald worden. Kijk alleen naar de 25 miljard euro die is uitgetrokken voor het stikstofprobleem, een rekening die we met z’n allen betalen. En achteraf herstellen is frustrerend, inefficiënt en duur. Ik zeg niet dat de verduurzaming van de voedselketen uitsluitend op het bord van de consument zou moeten liggen, maar ik word een beetje gallisch van mensen die roepen dat een betere wereld niet bij jezelf begint om vervolgens naar de boze bedrijven en overheid te wijzen. Met vingerwijzen kom je niet vooruit. Met true pricing vragen we je niet om via je boodschappen alle problemen van de wereld op te lossen. Het is een proportionele stap om de planeet leefbaar te houden.’

‘Als consument betaal je nu te weinig voor voedsel’

Willy Baltussen Doet namens de Wageningen Universiteit sinds 2015 onderzoek naar de echte prijs van voedsel

‘Ik ben het oneens met de stelling zoals die hier is geformuleerd. Niet omdat ik tegen het doorrekenen van echte prijzen voor voedsel ben, maar ik ben niet enthousiast over een systeem waarin consumenten verborgen kosten aan de kassa afrekenen. Dan leg je de verantwoordelijkheid voor verduurzaming te veel bij individuen, terwijl het een gedeelde opdracht is voor overheden, producenten en consumenten. Neem vlees. Als je alle verborgen kosten van vleesproductie optelt, zou de prijs van een biefstuk met een factor vier omhoog moeten. Ik denk niet dat daarvoor in Nederland veel politiek en maatschappelijk draagvlak is. Voor mij is true pricing een krachtig instrument om niet-duurzame praktijken meetbaar te maken en uit te drukken in geld. Hoe groter het gat tussen de gewone en echte prijs, hoe urgenter het probleem. Zo ontstaat er een prioriteitenlijst om voedselketens snel en gericht te verduurzamen – want dat is wat we willen. Daarvoor moeten producenten ‘Je kunt verborgen waarschijnlijk kosten niet alleen investeringen doen, waardoor eten en drinken door consumenten vanzelf duurder wordt. Ik laten betalen ‘ geloof meer in dat model dan in een toeslag op producten aan de kassa.’

Volkert Engelsman Oprichter van de duurzame groente- en fruitimporteur Eosta

‘Ons voedselsysteem kent een schijntegenstelling tussen consumenten en burgers. Als consument betaal je te weinig. Wanneer je alle maatschappelijke kosten meerekent, zou voedsel twee keer zo duur moeten zijn. Aan de andere kant word je als burger via de belasting tien keer zo zwaar teruggepakt. Dat komt doordat we met belastingcenten een niet-duurzaam landbouwsysteem overeind houden om vervolgens dezelfde belastingbetaler aan te spreken op de schade die dat systeem veroorzaakt. Dat is financieel uitermate inefficiënt. Dat we hier niet mee breken, heeft te maken met de agro-industrie. Leveranciers van krachtvoer, kunstmest en bestrijdingsmiddelen zien hun verdienmodel verdampen zodra we natuurinclusief gaan produceren. Hun verzet zie ik als een stuiptrekking van het oude systeem. Op allerlei fronten zie je het licht van het nieuwe normaal door de barsten in het oude heen schijnen. Bedrijven krijgen te maken met een groeiende druk vanuit Europa, de financiële sector, rechtszaken en mondige consumenten. Wie geen paal en perk stelt aan het veroorzaken van maatschappelijke schade, heeft een beperkte houdbaarheidsdatum. Ik ben ervan overtuigd dat de transitie naar echte prijzen er gaat komen. Tot die tijd kun je als consument het best voor biologisch kiezen, want dat scoort als het om people en planet-gerelateerde kosten betreft veel beter dan reguliere landbouw.’

Geef ook je mening op wwf.nl/stelling

Biodiversiteit onder de grond is een spannend onderzoeksgebied voor biologen. Hier stelen schimmels de show. ‘Schimmelnetwerken zijn de koraalriffen van onder de grond.’

Tekst: Paul Q de Vries

Een schimmel die mensen verandert in moorddadige paddenstoelzombies. Hun enige doel: andere mensen infecteren. De HBO-serie The Last of Us is geïnspireerd op de cordyceps. Deze schimmel groeit in insecten en neemt volledig de controle over de gastheer over. Een mens als gastheer is – gelukkig – de artistieke vrijheid van de makers. Met The Last of Us hebben schimmels hun definitieve doorbraak gemaakt naar een groot publiek. Die ontwikkeling was al langere tijd gaande. Op Netflix is de film Fantastic Fungi te zien. Hij gaat net zoveel over schimmels als over de groeiende subcultuur van fungi-fanaten die geïnteresseerd zijn in de geneeskundige

en psychedelische eigenschappen van schimmelsoorten. In 2020 verscheen Entangled Life van de Britse bioloog Merlin Sheldrake (in het Nederlands uitgebracht als Verweven Leven). Het boek staat vol verhalen over schimmels die rondwormen vangen met lasso’s, schimmels die plastic eten en schimmels die communiceren zonder mond en informatie verwerken zonder brein. Het boek werd een bestseller. Schimmels staan dus in de spotlights – en wat we zien is verbluffend.

HET MYSTERIE VAN DE MYCORRHIZA’S

Grandioze symbiose

leven. We hebben echt een soort NASA nodig voor onder de grond. Een kwart van al het leven – dieren, planten, schimmels – leeft onder de grond. Het bodemleven vormt de basis van ecosystemen. Van de levende biomassa in de bodem bestaat 20 à 30 procent uit mycorrhiza. Je zou ze de koraalriffen van onder de grond kunnen noemen.’

samenwerking met schimmels veel minder nodig en staan minder koolstof af aan het netwerk. Zo komt een miljoenen jaren oude symbiose in gevaar.’ Ook als we nadenken over de transitie van intensieve naar regeneratieve landbouw komen we al snel bij de schimmels uit, bijvoorbeeld als we gedegradeerde landbouwgrond willen helpen herstellen. ‘We bestuderen nu de mogelijkheden van bodemtransplantaties: grond met een gezond ecosysteem van schimmels, bacteriën en insecten wordt overgebracht om verarmde, vergiftigde grond te vervangen. Een van de belangrijkste aandachtspunten is dat we niet overal dezelfde samenstelling van bodems krijgen. Dan zouden we onder de grond dezelfde monocultuur krijgen als op de akkers boven de grond.’

Schimmels zijn geen planten en geen dieren. In de taxonomie – de wetenschap die soorten organismen ordent – krijgen ze hun eigen rijk. Wat wij paddenstoelen noemen, zijn de vruchtlichamen van schimmels die bovengronds verschijnen om sporen te verspreiden. Van alle bijzondere verrichtingen van schimmels heeft de vorming van mycorrhiza’s de meeste impact. Een mycorrhiza is een netwerk Bodemtransplantaties van samenwerkende schimmels Wat willen de onderzoekers te en plantenwortels. Planten maken weten komen? Nou bijvoorbeeld hoe suikers uit fotosynthese en brengen mycorrhiza-netwerken reageren op koolstof het netwerk in, schimmels klimaatverandering. Maar vooral ook: leveren mineralen als fosfor en stikstof welke rol spelen ze in het tegengaan van onder de grond. Deze grandioze van klimaatverandering? ’Mycorrhiza’s symbiose is meer dan 400 miljoen zijn essentieel in de koolstofcyclus. Ze jaar geleden begonnen en heeft de beïnvloeden hoeveel koolstof onder de opmars van planten mogelijk gemaakt. grond wordt gebracht’, zegt Kiers. ‘Dat En daarmee het leven op aarde zoals heeft direct invloed op de hoeveelheid wij dat kennen. koolstof in de atmosfeer en dus op Niet verwonderlijk dus dat het klimaat. Daarnaast willen we wetenschappers druk bezig zijn weten waar de biodiversiteit-hotspots Bescherming van schimmels de mysteries van de mycorrhiza’s zijn van deze netwerken. Dat is De wetenschappers van SPUN te bestuderen. Velen van hen zijn niet per se op de plekken waar de onderzoeken niet alleen de aangesloten bij Society for the biodiversiteit boven de grond hoog schimmelnetwerken, maar willen ze Protection of Underground Networks is. Tot slot onderzoeken we welke ook beschermen. Want net zoals de (SPUN), een organisatie die natuur boven de grond, overal op de wereld onderzoek wordt ook de biodiversiteit doet. Van India tot Armenië onder de grond bedreigd. ‘Schimmels zouden opgenomen en van Guatemala tot de ‘Door uitbreiding van de Palmyra-atol middenin de intensieve landbouw, moeten worden in Stille Oceaan. verstedelijking, ontbossing natuurbeschermingsbeleid’ ‘We doen zelfs onderzoek en vervuiling’, somt Kiers naar schimmels op de op. Wetenschappers en groene daken van bushaltes activisten van over de hele in Utrecht’, zegt Toby Kiers, rol de netwerken in de cyclus van wereld zijn het Fauna Flora Fungahoogleraar Evolutiebiologie aan de voedingsstoffen spelen.’ initiatief gestart, om te bepleiten dat Vrije Universiteit in Amsterdam en Dat laatste is van groot belang voor schimmels vergelijkbare wettelijke medeoprichter en directeur van SPUN. onze landbouw. ‘Zo’n 80 procent van bescherming krijgen als dieren en Kiers kwam op haar negentiende alle voedingsstoffen voor planten planten. als biologiestudent voor het eerst gaat eerst door het schimmelnetwerk. Zouden natuurbeschermingsin aanraking met schimmels en ze Maar in Nederland is er inmiddels zo organisaties als WWF zich ook meer op hebben haar nooit meer losgelaten. veel stikstof in omloop dat planten schimmelnetwerken moeten richten? ‘Er is zoveel wat we nog niet weten het gewoon via het regenwater ‘Ja!’, zegt Kiers volmondig. ‘Schimmels over schimmels en het ondergrondse binnenkrijgen. Ze hebben dan de zouden opgenomen moeten worden

in natuurbeschermingsbeleid. Wij kunnen helpen door de data te leveren die nodig zijn. Samenwerken met bijvoorbeeld WWF staat op de to-dolijst van SPUN.’ Het werk van Toby Kiers is niet onopgemerkt gebleven. Afgelopen zomer ontving ze de Spinozaprijs voor ‘voortreffelijk en baanbrekend onderzoek’ – als jongste wetenschapper ooit. Ook was ze te zien in de ﬁlm Onder het Maaiveld, over de wereld onder onze voeten. En in 2022 werd ze opgenomen op de Time 100 Nextlijst van opkomende sterren die de ‘toekomst van wetenschap, gezondheidszorg, entertainment, sport of politiek bepalen’. ‘Het was een bijzondere ervaring om tussen zoveel beroemdheden te staan. Het mooiste is wel dat het laat zien dat je creatief kunt zijn in de wetenschap en dat wetenschappelijke kennis voor zoveel mensen aansprekend kan zijn.’

Gezicht in de modder Kiers vraagt zich soms wel af of schimmels ons hoofd inmiddels niet een beetje te veel op hol laten slaan. ‘De New York Times had onlangs de kop: “Can hidden fungal networks help save earthly existence?” Dat is nogal wat. Het ging met name over hun rol in de koolstofcyclus en hoe ze kunnen helpen de klimaatcrisis te beteugelen. Ik snap dat het spannend is om zulke hoge verwachtingen te hebben, maar wetenschappers zijn graag een stuk voorzichtiger in hun statements dan de media. Het gevaar is dat doorbraken op zich laten wachten, zodat mensen ongeduldig worden en het belang van schimmels weer vergeten. Wetenschappers hebben gewoon de tijd nodig om met data te komen waar we ons voordeel mee kunnen doen.’

Bioloog Merlin Sheldrake schreef in zijn boek Verweven Leven dat schimmels hem op een andere manier laten kijken naar het leven op aarde. Kiers deelt in die opwinding. ‘We ontdekken een heel nieuw rijk. Allerlei processen gaan bij de schimmels anders dan we gewend waren. We hebben bijvoorbeeld beelden kunnen maken van voedingsstoffen die twee kanten tegelijk opstromen in zo’n schimmelnetwerk. We wisten niet eens dat dit kon!’ Veel mensen die zich in schimmels verdiepen, ontdekken dat het leven nog veel meer vervlochten en verbonden is dan we dachten. Kiers: ‘Voor mij zit

dat vooral in de schaal. Ik lig een groot gedeelte van de dag met mijn gezicht in de modder om de kleinste organismen te bestuderen. Schimmels, soms schimmels die leven op andere schimmels, of bacteriën op de organellen van een cel. Vaak microscopisch kleine levensvormen die ondertussen wel betrokken zijn bij wereldwijde processen: klimaat, bewegingen van voedingsstoffen, de cycli in hele ecosystemen. In mijn werk ben ik de ene helft van de dag bezig op microniveau en de andere helft op macroniveau. Dat is buitengewoon fascinerend.’

Groene bril Tekst Marjolein Bezemer

NIET ZO GROEN ALS JE DENKT Wat is het probleem? Planten en bloemen in huis maken je gelukkig en ontspannen. Tot zover de voordelen van een jungle in je woonkamer, want planten en bloemen zijn niet altijd duurzaam. De meeste worden opgekweekt in verwarmde kassen of ingevlogen uit verre landen – met veel CO2uitstoot als gevolg. Daarnaast gebruiken reguliere kwekers veel bestrijdingsmiddelen, water en kunstmest. En potgrond gemaakt van turf is niet duurzaam.

NIET ZO GROEN ALS JE DENKT Hoe erg is het? Volgens onderzoek van Natuur & Milieu komt tijdens de teelt en het vervoer van bloemen als rozen en orchideeën enorm veel CO2 vrij, mede door het gebruik van verwarming en het vliegtuigtransport. Nederland importeert miljarden rozen per jaar uit Afrika en stuurt dagelijks miljoenen rozen met het vliegtuig naar andere Europese landen. Bovendien worden rozen gekweekt met veel kunstmest en landbouwgif. Er is steeds meer bewijs dat bestrijdingsmiddelen gezondheidsrisico’s veroorzaken. De Gezondheidsraad adviseerde de overheid daarom om het gebruik van landbouwgif drastisch terug te dringen. Tot slot bevat potgrond voor kamerplanten turf, dat gewonnen wordt door kwetsbare veengebieden af te graven. Dat verwoest ecosystemen en veroorzaakt veel CO2-uitstoot.

Wat kun je zelf doen? Groene tips voor thuis

1 3 5

Vermijd verse bloemen in de winter Als je de milieu-impact kent van rozen uit Kenia, kies je op Valentijnsdag waarschijnlijk liever voor een duurzame optie als droogbloemen of kunstbloemen. Of doe een zakje inheemse bloemenzaden cadeau.

Gebruik je groene vingers Kweek je eigen stekjes en zoek naar kamerplanten in een plantenasiel of op Marktplaats. Via buren, vrienden, facebookgroepen of je lokale plantenbieb kan je gemakkelijk stekjes ruilen. Of zaai in de lente biologische zaden en geniet in het seizoen van snijbloemen uit eigen tuin. Koop turfvrije potgrond Turfvrije potgrond van kokosvezels of compost is een betere keus. Gratis potgrond maak je zelf met bladeren die je in de herfst verzamelt. Een jaar later is het veranderd in vruchtbare grond. Gebruik goede meststoffen Binnenplanten hebben voeding nodig, maar kunstmest is geen duurzame optie. Waar je planten echt blij van worden, is biologische voeding met rhizo-bacteriën. Deze bacteriën maken je potgrond levend en helpen de wortels van de plant met het opnemen van voedingsstoffen. Zoek naar biologische plantenvoeding met mychorizza.

Ga voor een groene kerst Ook voor de kerstboom zijn er duurzame oplossingen. Kies voor een tweedehands kunstboom of een adoptieboom. Deze lease-kerstbomen worden steeds populairder. Haal elk jaar jouw eigen boom op bij een kleine kweker die de rest van het jaar voor je boom zorgt.

2 4

NIET ZO GROEN ALS JE DENKT Wat doen we eraan? De Nederlandse sierteeltsector wil het gebruik van chemische middelen verminderen. Het bestrijden van plaagdieren kan ook met andere beestjes: natuurlijke vijanden. Zo eten de larven van lieveheersbeestjes tot wel honderd bladluizen per dag. Deze biologische bestrijding is beter voor de waterkwaliteit in de omgeving en de gezondheid van omwonenden en de medewerkers in de kassen. Helaas is het voor consumenten in tuincentra (nog) niet zichtbaar welke binnenplanten zonder gif zijn gekweekt. Bij de online plantenwinkel Sprinkl kan je wel terecht voor onbespoten planten. Biologische en inheemse tuinplanten zijn te vinden bij kleine kwekerijen en leveranciers als Cruydt-Hoeck. Met een beetje groene vingers kan je een duurzaam indoor oerwoud maken door stekjes te nemen van kamerplanten. Pannenkoekplantjes, graslelie, monstera, epipremnum en ﬁcus laten zich makkelijk vermeerderen. Verzorg ze vervolgens met biologische, turfvrije potgrond en biologische plantenvoeding. En wist je dat je planten het heel goed doen op een restje afgekoelde koffie en een beetje koffiedrab?

De voetafdruk van... Hoe scoren Nederlanders op de vier thema’s die samen onze ecologische voetafdruk bepalen? Tekst: Ernest Marx

Business unit manager Mike Rijnders (53) woont samen met zijn vriendin en dochter. Hij leeft minder duurzaam dan de gemiddelde Nederlander, maar hij ziet wel ruimte voor verbetering. Zo heeft Mike thuis zijn stroomverbruik weten te halveren.

Wonen

Lifestyle

‘Samen met mijn vriendin en onze tienerdochter woon ik in een moderne, goed geïsoleerde rijtjeswoning. Helaas zonder zonnepanelen. Na onderzoek bleken die niet rendabel op ons type dak. We zijn wel heel bewust bezig met ons stroomverbruik. Toen de energieprijzen vorig jaar omhoogschoten, viel ons pas op dat ons elektriciteitsgebruik relatief hoog was. In ons huis zijn veel verlaagde plafonds met spotjes. Dat waren allemaal halogeenlampen van 50 watt. Ik stond er nooit zo bij stil hoeveel stroom die verbruikten. Ik heb ruim vijftig lampen in het hele huis vervangen door ledverlichting. Dat merkten we gelijk. Sindsdien zijn we in ons stroomverbruik gehalveerd! Daarnaast gebruiken we de wasdroger minder. Zeker in de zomer is drogen onzin. Als je de was ophangt, is het zo droog.’

Voeding

‘Voorheen wilde ik altijd de allernieuwste gadgets, maar die behoefte is afgenomen. Ik heb nu een iPhone 11, terwijl de iPhone 15 ook al verkrijgbaar is. Spullen die we niet meer nodig hebben, verkoop ik soms op Marktplaats. Maar vaker geef ik ze weg aan vrienden of familie. Een televisie of bank levert via Marktplaats geld op, maar ik vind het mooier als ik mensen in mijn omgeving er een plezier mee kan doen. Iets naar de vuilstort brengen, is pas de laatste optie. Overigens doen wij niet aan afvalscheiding. Ik was vorig jaar in Spanje en zag hoe vuilnismannen de inhoud van meerde gescheiden afvalbakken bij elkaar gooiden in een grote container. Toen dacht ik: dat gescheiden inzamelen is vooral voor de bühne. Wat voor nut heeft afvalscheiding als het niet controleerbaar in de hele keten gebeurt?’

‘De behoefte aan nieuwe gadgets is minder’

‘Ik ben echt een carnivoor en eet gemiddeld zeker vijf keer per week vlees. Dus dat ik qua voeding iets slechter scoor dan de gemiddelde Nederlander, had ik wel verwacht. De productie van vlees zorgt nu eenmaal voor een hoge CO2-uitstoot. Toch ben ik niet van plan om minder vlees te gaan eten. Het reduceren van mijn voetafdruk doe ik liever op andere vlakken. Mijn vriendin doet meestal onze boodschappen. Dat is maar beter ook, want ik zou alleen maar lekkere en ongezonde dingen kopen die helemaal niet verantwoord zijn. Zij haalt wel gezonde, verse producten als groente en fruit. Maar we hebben ook potjes en blikjes in huis. Doordeweeks ben ik vaak pas na zevenen thuis. Omdat ik dan vaak alleen eet, is het praktischer om iets uit een potje of blik op te warmen.’

Vervoer & vakantie

‘Afgelopen zomer ben ik met mijn gezin op vakantie geweest naar Indonesië. Een verzachtende omstandigheid is dat ik mijn dochter graag wilde laten zien waar onze roots liggen. Maar ja, het blijft toch 12.000 kilometer vliegen. Ik voel daar overigens geen schaamte bij, maar omwille van de CO2-uitstoot zou ik zo’n verre reis niet jaarlijks maken. Uiteindelijk moeten we allemaal ons steentje bijdragen aan het behoud van deze aarde. Daar hou ik zeker rekening mee. Wat helaas ook bijdraagt aan een grotere voetafdruk, is dat ik dagelijks negentig kilometer met de auto naar mijn werk op en neer ga. Ik heb nu nog een leaseauto op benzine, maar volgend jaar krijg ik een hybride auto. Dus dan wordt mijn woonwerkverkeer voortaan volledig elektrisch.’

3,8 aardbollen De testuitslag van Mike is 6,46 hectare. Als iedereen zou leven zoals hij, hebben we 3,8 aardbollen nodig. Daarmee doet hij het slechter dan de gemiddelde Nederlander. Mike: ‘Ik had vooraf niet verwacht dat ik erg goed zou scoren. Ik ga elke dag met de auto naar mijn werk, ben dit jaar op vakantie geweest naar Indonesië en ik hou van vlees. Dat tikt aan bij zo’n totaalscore. Maar ik zie zeker ruimte voor verbetering.’ De gemiddelde Nederlander heeft een voetafdruk die neerkomt op 3,3 aardbollen. De gemiddelde Amerikaan scoort 4,8 aardbollen. De gemiddelde Keniaan 0,6 aardbol.

Benieuwd naar jouw voetafdruk? Doe de test op wwf.nl/voetafdruk

KIJKEN IN EEN VERBORGEN WERELD Hoewel bijna driekwart van de aarde bedekt is met water, weten we vaak weinig van wat er allemaal onder de waterspiegel gebeurt. Deze drie fotograferende duikers nemen ons graag mee naar de fascinerende natuur van deze verborgen wereld. Tekst: Sabine Bos

Judith van de Griendt duikt sinds 2002. Tegenwoordig is ze freedive-instructeur en onderwaterfotograaf. ‘Als jong kind was ik al enorm geïnteresseerd in alles wat met de natuur te maken heeft. Ook het onderwaterleven trok me altijd erg aan. Door te gaan duiken, leerde ik de onderwaterwereld beter kennen en raakte ik eraan verslingerd. Ik wilde meer ervaren, ontdekken en weten.’ In 2008 is Judith gaan freediven. Daarbij duik je zonder apparatuur, dus door je adem in te houden. Haar echtgenote – wereldrecordhoudster freediven Nanja van den Broek – heeft haar eigen freediveschool waar Judith regelmatig helpt met lesgeven. ‘Freediven is een fantastische combinatie van actief bezig zijn en zoveel mogelijk één worden met de natuur. Zeezoogdieren zijn eigenlijk ook freedivers, maar dan getalenteerder.’ Judith fotografeert freedivend om zoveel mogelijk één te zijn met haar onderwerp. Door de schoonheid van het onderwaterleven vast te leggen, hoopt ze mensen enthousiast te maken voor de

onderwaterwereld en de kennis erover te vergroten. ‘Ik wil met mijn foto’s mensen bewustmaken van de bedreigingen en hoop bij te dragen aan een betere bescherming van onze oceanen, onze aarde en uiteindelijk onszelf.’ Een van haar mooiste ontmoetingen onder water was met zwarte zwaardwalvissen. Ze leven in de open oceaan, worden weinig gezien en staan bekend om hun uitgebreide manier van communiceren en slimme jaagtechnieken. ‘Toen we een groep van elf van deze stoere walvissen op onze boot zagen afkomen, ging mijn hart sneller kloppen. Ik dook naar een diepte van ongeveer twaalf meter en zag ze op me afkomen als één grote, massieve walvis in hartvorm – een prachtig moment. Mijn buddy dook naar beneden en de walvissen kwamen nu sneller op haar af, luid klikkend, fluitend en bellen blazend gingen ze haar bewegingen imiteren. Even later verdwenen ze net zo snel als ze waren gekomen en wij waren een prachtige herinnering aan deze intelligente dieren rijker.’

‘Zeezoogdieren zijn ook freedivers, maar dan getalenteerder’

09-ORAC-2021 Nanja van den broek

‘Ik werd al snel verliefd op het leven in de oceaan’

Onderwaterfotograaf Vincent Kneefel duikt sinds zijn zestiende. Hij heeft zo’n 3000 duiken gemaakt. ‘Ik ben begonnen met duiken tijdens een vakantie op Curaçao, aangemoedigd door mijn vader. Al snel werd ik verliefd op het leven in de oceaan en ik wilde dit gevoel delen met anderen. Op mijn negentiende werd ik duikinstructeur, later onderwaterfotograaf.’ Vincent werkt samen met natuurorganisaties als WWF. Dit jaar komt zijn tweede boek uit, The Ocean Story, over negen iconische en bedreigde oceaandieren. Daarnaast is Vincent duurzaamheidsdirecteur voor Mustique Island, dat deel uitmaakt van de eilandengroep Saint Vincent & The Grenadines in de Caribische Zee. ‘Hier werk ik aan koraalherstel en de bescherming van het zeegebied rondom het eiland.’

Een van zijn bijzonderste ontmoetingen was eerder dit jaar in Sri Lanka. Vincent was daar om de grootste diersoort op aarde te fotograferen, de blauwe vinvis. Helaas bleek dat een hele uitdaging, maar hij kwam wel een orka tegen waarmee hij meer dan een uur in het water heeft gelegen. ‘In 2021 ben ik in Noorwegen bijna verdronken tijdens het fotograferen van orka’s, dus de ontmoeting in Sri Lanka was een droom die uitkwam.’

Vincent Kneefel diving © Michael Patrick O’Neill

Arthur de Bruin haalde vijftien jaar geleden zijn duikbrevet en sindsdien is hij bijna onophoudelijk onder water te vinden. Als regisseur maakte hij de bekroonde ﬁlm Nederland onder Water. Arthur de Bruin © Mees Swinkels

‘Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in de wereld onder de spiegeling van het water. Als je met een schepnetje een vis uit het water vangt, krijg je contact met een dier uit een andere wereld. Ik werd nieuwsgierig naar hoe dat dier in zijn wereld leeft.’ Arthur verwondert zich over de schoonheid en complexiteit van de zoetwaternatuur. Als regisseur en filmer heeft hij jarenlang gewerkt aan zijn eigen film, die een verrassende kijk geeft op wat er onder water in Nederland gebeurt. Al snorkelend en soms met een enkele ondiepe duik maakte hij de meest prachtige beelden. ‘We wonen dicht bij het water, maar weten vaak maar weinig van wat daar allemaal gebeurt. Ik begrijp dat niet iedereen zin heeft om urenlang in een sloot of beek te liggen. Door mijn foto’s en films kunnen mensen een kijkje nemen in die verborgen wereld.’ ‘Ik heb oneindig veel bijzondere momenten onder water beleefd die ik koester. Zoals het moment dat ik in Duitsland na dagen langs een rivier gelopen te hebben een zeeprik kon vastleggen. Dat is een grote bloedzuiger die, net als de zalm, in zee opgroeit maar in snelstromende beken voortplant. Het water stroomt daar meer dan een meter per seconde en om mijn camera op de bodem te houden, had ik er een gewicht van 25 kilo aan vastgemaakt. Best pittig om mee te zeulen.’

Zeeprik © Arthur de Bruin

Shopping Tekst: Anouk van Gaans

Goedgemutst

Met deze trendy zwarte beanie met het panda-logo blijf je warm deze winter. De muts is gemaakt van OEKO-TEX gecertiﬁceerd katoen. Dat betekent dat hij milieuvriendelijk en mensvriendelijk is geproduceerd.

€ 28,95 wwf.nl/beanie

Stapel op stapelen

Dubbel schoon

Deze kartonnen piramide van Janod bestaat uit vijf lagen met vijf houten ﬁguren: een olifant, tijger, panda, orangoetan en blauwe ara. Elke kubus vertegenwoordigt het leefgebied van het dier. Stapel de kubussen op elkaar, loop niet te hard van stapel – anders vallen ze om! Geschikt voor kinderen tussen 1 en 4 jaar.

Schoon genoeg van vuile hondenvachten? Gebruik dan een duurzame hondenshampoo van Shampoobars. Deze schuimende zeep is gemaakt van natuurlijke ingrediënten en verpakt zonder plastic. Voor een schone hond én een schone natuur.

€ 19,99 wwf.nl/stapeltoren

€ 8,95 shampoobars.nl

Toffe tas

Deze tas met strak ontwerp van de Nederlandse designer Susan Bijl is gemaakt van 100 procent gerecycled ripstop nylon – hetzelfde materiaal dat voor vliegers wordt gebruikt. Supersterk en superlicht. De afgebeelde tas komt uit de ‘Susan Bijl X Koen Taselaar’- collectie en er zijn nog tal van andere kleuren, maten en vormen beschikbaar! Vanaf € 18,90 susanbijl.nl

Green Friday

Het is bijna zover: Black Friday, de dag waarop aanbiedingen je om de oren vliegen. Laat de kortingen links liggen en doe dit jaar mee met Green Friday! Koop bijvoorbeeld dit Bosje Bomen van WWF. Voor elk gekocht bosje herstellen wij een stuk bos in het Atlantisch Regenwoud in ZuidAmerika. Geef het als cadeau en de ontvanger krijgt een kaartje van bloeipapier.

Vanaf € 9,95 wwf.nl/greenfriday

Vier kerst met Nio Elk jaar ontwerpt Dille & Kamille in samenwerking met WWF een vilten hanger voor in de kerstboom. Dit jaar is het een prachtige narwal genaamd Nio. Feestelijk in de boom én met de aankoop van deze hanger steun je het werk van WWF op de Noordpool.

Zeewiersokken

Deze opvallende sokken van het merk Forebel zijn gemaakt van zeewier en biologisch katoen. Omdat sokken niet altijd hoeven te matchen, bevat elk pakket drie sokken: twee bij elkaar passende en één sok met een andere print. Kies voor een tijger, orang-oetan of neushoorn.

€ 5,95 Te koop in de winkels en in de webshop

Vanaf € 9,99 wwf.nl/sokken

BETER BEWAREN Verleng de levensduur van fruit en groenten met Food Huggers. Deze siliconen deksels sluiten aangesneden producten beter af en houden ze zo langer vers. Ze zijn verkrijgbaar in verschillende maten, passen ook op blikjes en zijn geschikt voor de vaatwasser, diepvries en magnetron. Zo verminder je op een eenvoudige manier voedselverspilling zonder wegwerpmaterialen te gebruiken. € 17,50 ecomondo.nl

VAN COCA NAAR CACAO 66

Colombia’s lange weg naar natuurherstel In Colombia is alles overweldigend. De rijkdom van de natuur, maar ook de sociale problemen waarmee het land geconfronteerd wordt. ‘Hier gaan natuurbescherming, het vredesproces en bestaanszekerheid hand in hand.’ Tekst: Paul Q. de Vries

‘We geven kennis door aan de kinderen’ Berley Sánchez Criollo, vertegenwoordiger biologische cacaocoöperatie Asoacasan, San José del Fragua ‘We verzamelen, we oogsten, we praten, we beschermen de natuur en we leven! Dankzij het Heritage Colombia-programma zie ik het platteland als een plek waar je je leven kunt opbouwen, ver weg van conﬂicten. Overal in het prachtige landschap ruikt het nu naar cacao. Het mooiste is dat we al die nieuwe kennis over natuurbehoud, verbeteringen in de productie en voedselveiligheid kunnen doorgeven aan de kinderen, kleinkinderen, neefjes en nichtjes van de leden van onze coöperatie.’

Colombia is een van de meest biodiverse plekken ter wereld. In de top 10 staat het land achter Indonesië en Brazilië. Die rijkdom is het resultaat van een enorme variatie in ecosystemen en topograﬁe: hooggebergten zoals de Andes, regenwouden in het Amazonegebied, graslanden, wetlands en kustlijnen aan zowel de Stille Oceaan als de Caribische Zee. Colombia heeft de hoogste diversiteit aan vogelsoorten ter wereld (meer dan 1900 soorten) en het huisvest een groot aantal endemische dieren plantensoorten (soorten die nergens anders voorkomen).

‘Natuurbescherming gaat hier verder dan bomen beschermen’ Hierdoor wordt Colombia gerekend tot een van de ‘megadiverse’ landen op de planeet, maar zoals op veel plaatsen is het voortbestaan van al deze natuurlijke pracht onzeker. Bovendien is Colombia – om het voorzichtig uit te drukken – geen eenvoudig land voor natuurbescherming. Het haalde lange tijd de krantenkoppen vanwege de gewelddadige strijd tussen de regering, linkse guerrillabewegingen zoals de FARC en de ELN, rechtse paramilitairen en drugskartels. In 2016 sloten de regering en de FARC een vredesakkoord, maar dat heeft de problemen niet volledig opgelost – en dat heeft invloed op hoe natuurbescherming in Colombia functioneert. Complex samenspel ‘Colombia is een schoolvoorbeeld van wat we inclusieve natuurbescherming noemen,’ zegt Sandra Valenzuela de Narvaez, hoofd van WWF Colombia. ‘Hierin worden ook de belangen – en de stemmen – van de lokale bevolking meegenomen. In Colombia hebben we te maken met een samenspel van sociale, politieke, economische en milieuproblemen. Kort gezegd: het draait hier niet alleen om het beschermen van de bomen.’ Een goed voorbeeld hiervan is het landrechtenvraagstuk. ‘Door het geweld zijn meer dan een miljoen mensen op de vlucht geslagen. Ze worden vaak aangeduid als “landlozen”. Waar ze zich vestigen, beginnen ze met het bewerken van akkers of het houden van vee om in hun

levensonderhoud te voorzien. Dit draagt in belangrijke mate bij aan de ontbossing waarmee we te maken hebben. Vaak verbouwen ze coca, al dan niet gedwongen door drugskartels of rebellengroepen die hun activiteiten ﬁnancieren met de productie van cocaïne. WWF voert gesprekken met overheden om deze mensen landrechten te verschaffen. Als ze recht hebben op het land waarop ze wonen, genieten ze meer bestaanszekerheid en kunnen ze op een duurzamere manier met het land omgaan.’ WWF betrekt de inwoners van dorpen bij het beheer van beschermde natuurgebieden, helpt bij contacten tussen dorpsbewoners en het Colombiaanse staatsbosbeheer en andere overheidsinstanties, werkt aan herbebossing en bodemherstel, stimuleert ecotoerisme en promoot duurzame methoden van landbouw en visserij. Valenzuela: ‘We overleggen met de bewoners welke gewassen het beste op welke plek verbouwd kunnen worden. Ze kunnen bijvoorbeeld overstappen van coca naar cacao. Het is van groot belang dat we niet alleen oog hebben voor ecologische, maar ook voor economische en sociale factoren. Alleen zo kunnen we de kern van het probleem aanpakken. Natuurbescherming, het vredesproces en bestaanszekerheid gaan hier hand in hand.’ Verdeeld land De ambitie van deze aanpak bleek in 2022 bij de lancering van Herencia Colombia, ook bekend als Heritage Colombia. In dit project werken de Colombiaanse regering, particuliere partijen en natuurbeschermingsorganisaties als WWF samen. ‘Het doel is om in de komende tien jaar 30 miljoen hectare aan natuurgebied te beschermen,’ zegt Valenzuela. ‘Dit omvat gebieden langs de Caribische kust, in de centrale Andes, langs de Orinoco-rivier en in het gebied dat we het Hart van de Amazone noemen.’ Het project heeft een budget van 223 miljoen euro. Valenzuela werkt al meer dan twintig jaar voor WWF in Colombia. Daarvoor werkte ze voor de regering en was ze aanwezig bij de eerste verkennende vredesbesprekingen met de FARC. Misschien is het daarom dat ze met veel hoop de rondetafelgesprekken volgt die momenteel worden georganiseerd tussen verschillende groeperingen in Colombia. ‘De landlozen, de inheemse bevolking, de Afro-Colombianen en de grondeigenaren – we moeten allemaal met elkaar in gesprek gaan. Om ieders belangen te behartigen en conﬂicten op te lossen. In een verdeeld land is het moeilijk om in gesprek te gaan, maar er is geen andere weg. Dit is de toekomst voor de Colombianen – en voor de natuur van dit land.’

‘Leven zonder de natuur te schaden’ José Ibáñez voorzitter agrarische coöperatie Asoproagro, departement Guaviare ‘Elke dag voel ik me meer verbonden met de natuurlijke wereld. Het bos spreekt tegen me en ik realiseer me dat elke schade die eraan wordt toegebracht pijn doet. Waar vroeger illegale gewassen werden verbouwd, hebben we nu een alternatief in de inca-noot. Die wordt verwerkt in producten als olie, cake, sap en salades. Hierdoor verandert niet alleen ons voedsel, maar ook het leven van onze gemeenschap. Door incanoten te verbouwen, kunnen we duurzaam met het bos omgaan en het herbebossen, waardoor de biodiversiteit kan herstellen. Ik heb geleerd dat het mogelijk is om te leven zonder de natuur onherstelbaar te beschadigen.’

‘Van wapens naar peddels’ Carlos Ariel García oprichter Caguán Expeditions, San Vicente del Caguán ‘Dankzij de samenwerking met WWF hebben we ons ecotoerismeproject Caguán Expeditions kunnen versterken. We waren mensen met wapens en nu zijn we mensen met peddels. Elke keer dat ik de rivier op ga, verschijnt er een glimlach op mijn gezicht. We hebben levens kunnen veranderen. Voormalige strijders zijn nu gecertiﬁceerde experts op het gebied van biodiversiteit. Wanneer ik nu de natuur in ga, is het niet langer om te vluchten voor confrontaties maar om de natuur te bestuderen. Ik adem diep in en realiseer me hoe waardevol dit is.’

(Advertentie)

We komen ook op plekken zonder postcode Wereldwijd leven meer dan 3,3 miljard mensen in gebieden die kwetsbaar zijn voor klimaatverandering. Bij natuurrampen als overstromingen staat het Rode Kruis klaar om mensen te helpen. Maar voorkomen is beter dan genezen. Daarom zijn het Rode Kruis en WWF een partnerschap aangegaan. Uit gezamenlijk onderzoek blijkt dat natuurlijke oplossingen mensenlevens kunnen redden omdat ze de intensiteit van weergerelateerde rampen met ruim een kwart verminderen. Denk aan herstel van mangroves als kustbescherming. De bomen werken namelijk als golfbrekers tijdens stormen. Daarnaast helpen ze in de strijd tegen klimaatverandering door CO2 op te slaan diep in de bodem. Dankzij onze deelnemers kregen 168 goede doelen dit jaar een bijdrage. Samen met deze organisaties werken we aan een rechtvaardige, groene en gezonde wereld voor iedereen. WWF ontving de afgelopen vijf jaar een totale bijdrage van € 91,4 miljoen. Sinds de oprichting van de Postcode Loterij in 1989 hebben we al ruim € 7,6 miljard aan goede doelen kunnen schenken. Samen voor een betere wereld: postcodeloterij.nl

Dankzij u.

Puzzel

Win ! Puzzel mee en win de WWF-wandkalender én agenda Met de wandkalender heb je het hele jaar de mooiste dierenfoto’s aan de muur hangen. In de WWFagenda staat zelfs wekelijks een prachtige foto plus genoeg ruimte voor afspraken en notities. Maak 5x kans om beide te winnen: om zelf te houden of weg te geven!

Zweedse puzzel Breng de letters uit de genummerde vakjes over naar de gelijkgenummerde vakjes van de oplossingsbalk.

EQUATOR

SOOS

BUNZING

SPIL

VRUCHTVLEES VAN DE KLAPPERNOOT

PROOI ZOEKEN

ROMMEL

2 DIERENTUIN GEBARENSPEL

KORTE SAMENVATTING

GEKLEURD

6 PLUS

UITROEP

PLAATS

KEER

5 BOOM

TEKST VAN EEN ACTEUR

EGYPTISCHE KONING

ĲZEREN PEN

VONNIS VRĲ PAPEGAAI

3 TABLET ONGEVEER 3,14

RONDE PLATTE PET

ROOFVIS

7 ONBEPAALD VOORNAAMWOORD

Geef de oplossing voor 1 december 2023 door op wwf.nl/puzzel

Impact Wat hebben we bereikt? En welke ontwikkelingen verdienen onze serieuze aandacht? Tekst: Audrey Oey

FIETSEN LANGS DE AMAZONE VAN EUROPA Je hoeft niet naar de andere kant van de wereld te gaan om prachtige natuur te ervaren. Oost-Europa heeft een indrukwekkende fietsroute die vijf landen doorkruist en door verschillende natuurgebieden loopt. De Amazon of Europa Bike Trail is 1250 km lang en volgt de kronkelende rivieren Mura, Drava en Donau. Stap op je stalen ros in Oostenrijk en eindig in Hongarije. Onderweg fiets je door mysterieuze bossen, uitgestrekte wetlands en schilderachtige cultuurlandschappen. Ook kun je zeearenden, schildpadden en otters spotten. En misschien nog wel het mooiste: door voor deze fietsvakantie te kiezen, steun je natuurbeschermingsprogramma’s.

Hoop voor de Amazone Brazilië en Colombia hebben beloofd om de ontbossing in de Amazone vóór 2030 te stoppen. Ook Bolivia, Ecuador, Guyana, Peru, Suriname en Venezuela zijn van mening dat ontbossing moet worden gestopt, maar willen geen speciﬁeke datum vaststellen. Dit is de uitkomst van de eerste Amazone-top in vijftien jaar die begin augustus in Brazilië plaatsvond. Er zijn helaas geen concrete afspraken bereikt. Toch is de top hoopvol. ‘Dit is denk ik de eerste keer dat de hoofden van de landen een gezamenlijke verklaring aﬂeggen om de verwoesting van de Amazone te stoppen’, aldus Mauricio Voivodic van WWF-Brazilië.

lui sb arr eto .com

227.900 Dat is het aantal olifanten in KavangoZambezi (KAZA). Vorig najaar ging een grootschalige olifantentelling van start. En dat was nogal een klus in dit enorme natuurgebied in zuidelijk Afrika. Het strekt zich uit over vijf landen en heeft een oppervlakte van 520.000 vierkante kilometer. Daarmee is het twee keer zo groot als het Verenigd Koninkrijk. Voor het beheer van ‘s werelds grootste olifantenpopulatie is het van groot belang om precies te weten hoeveel olifanten er rondlopen en hoe ze zich gedurende het jaar verplaatsen.

Groen geld groeit Banken, verzekeraars en pensioenfondsen spelen een grote rol in natuurherstel. Zij bepalen namelijk waarin ons geld wordt geïnvesteerd. Die keuzes kunnen leiden tot natuurverlies of juist tot natuurbehoud. Uit onderzoek van WWF blijkt dat maar liefst een derde van de Nederlanders bij het selecteren van een bank kijkt naar het beleid op het gebied van duurzaamheid en natuur. Gelukkig zien steeds meer ﬁnanciële instellingen het belang in van natuurherstel. Zo heeft Robeco een speciaal biodiversiteitsfonds opgericht. Op eerlijkegeldwijzer.nl kun je zien hoe banken scoren op thema’s als natuur, dierenwelzijn en klimaatverandering.

Natuurkracht tegen wateroverlast

Samen met andere organisaties heeft WWF het Fonds Natuurkracht opgericht. Het doel is om iedereen die een goed plan heeft voor natuurlijke oplossingen tegen wateroverlast in Zuid-Limburg ﬁnancieel te ondersteunen. De eerste Natuurkrachtprojecten zijn inmiddels goedgekeurd. Het gaat onder meer om een project voor een minibos in Valkenburg, een lesprogramma voor scholen in de regio en natuurherstel in het boerenlandschap. Ook een goed idee? Kijk op natuurkracht.org. © Ad

riano G ambarini

EXPEDITIE WALVISPOEP Poep, uitwerpselen, ontlasting. Er zit misschien een luchtje aan, maar wist je dat poep nuttig kan zijn in de strijd tegen klimaatverandering? Zo is walvispoep een van de belangrijkste voedingsbronnen van fytoplankton. Deze microscopische zeealgen zetten grote hoeveelheden CO2 uit de atmosfeer om in onder andere zuurstof. Dus hoe meer walvispoep er in de oceaan terechtkomt, hoe beter. De Nederlandse Stichting Rugvin onderzoekt nu in hoeverre ook kleinere walvissoorten zoals de bruinvis bijdragen aan dit positieve effect.

Kidspower Een hartverwarmend verhaal uit Mongolië. De 12-jarige tweeling Enkh-Erdene en Gansuld zien elk jaar verschillende trekvogels voorbijkomen op het platteland. Helaas zagen de jongens nooit kuikentjes van witnekkraanvogels, hoewel er altijd koppels waren die nesten bouwden. Ze herinnerden zich wat ze op school hadden geleerd bij hun WWF-club en gingen op onderzoek uit. Na vele uren vogelen ontdekten ze dat de eieren van de kraanvogels werden vertrapt door vee en loslopende honden uit hun dorp. De jonge natuurbeschermers kwamen direct in actie en wisten de dorpsbewoners ervan te overtuigen hun honden aan de lijn te houden. Ze kregen niet alleen de lokale autoriteiten zover om maatregelen te nemen, maar hebben dit jaar ook eindelijk kleine kraanvogels gespot.

Actieplan levende rivieren Eind dit jaar doet zich een belangrijke kans voor om natuurlijke oplossingen te integreren in het overheidsbeleid. De regering zal dan met een langetermijnplan komen voor het Nederlandse rivierengebied. De waterveiligheid, bevaarbaarheid en zoetwatervoorziening worden bedreigd door klimaatverandering en menselijke ingrepen in het ecosysteem. Actie is dringend vereist. In WWF’s plan voor levende rivieren wordt duidelijk hoe natuurherstel een oplossing kan bieden. Daarom roepen wij de overheid de komende periode op om de natuur als bondgenoot te omarmen in het rivierengebied. Meer weten? Kijk op levenderivieren.nl.

e atur ©n

GROEN LICHT VOOR NATUURHERSTEL

m pl.co

De stem van meer dan een miljoen Europeanen, 7000 wetenschappers, 100 grote bedrijven en verschillende natuurorganisaties is gehoord! Begin juli heeft het Europees Parlement ingestemd met de natuurherstelwet. En dat is hard nodig. De natuur in Europa staat onder grote druk door klimaatverandering, verlies van biodiversiteit en versnippering. Met deze wet worden EU-lidstaten verplicht om zich in te zetten voor het herstel van natuur in gebieden die in slechte staat verkeren. In 2030 moeten ze bezig zijn met herstel in 30 procent van de aangetaste natuurgebieden, en in 2050 moet dat zelfs 90 procent zijn. De deﬁnitieve inhoud van de wet wordt momenteel vastgesteld. Omdat sommige partijen proberen de wet in deze fase nog steeds af te zwakken, blijft WWF zich inzetten voor een krachtige variant.

eir He / Asg ad / lgest WWF

Eindelijk terug Begin juni zijn 29 jonge steuren uitgezet in de Biesbosch. Hiermee keert dit bijzondere dier na zeventig jaar terug in ons land. ‘Als het lukt om een trekvis terug te laten keren, dan weet je dat het goed gaat met de rivier’, aldus Maarten Bruns, WWF-expert in natuurlijke oplossingen. Leuk om te weten: een steur kan wel honderd jaar oud worden, driehonderd kilo wegen en 3,5 meter lang worden.

Deltaplan 2.0 In de Zuid-Hollandse delta kan de natuur een belangrijke rol spelen in het opvangen van de gevolgen van klimaatverandering, zoals de stijgende zeespiegel. Helaas neemt de overheid deze mogelijkheid niet serieus. Daarom heeft WWF een toekomstvisie gecreëerd voor de inwoners van het gebied. Zo kunnen zij concreet zien hoe natuurherstel de veiligheid en leefbaarheid van de Rijn-Maasmonding kan verbeteren. Dat kan door meer ruimte voor rivieren, waterbergende landschappen en waterkerende dubbele dijken te integreren in het landschap. We zijn momenteel in gesprek met burgers over dit onderwerp en roepen ze op om hun stem te laten horen.

Be one with nature Nr. 3 2023

Be one with nature NR.3 2023

Colofon

with

be NR.3 2023

Donateurs ontvangen het magazine 3x per jaar. wwf.nl/donateur

Uitgave van Wereld Natuur Fonds wwf.nl - info@wwf.nl 0800-1962 (gratis) Wijzigingen in adres of e-mail: wwf.nl/gegevenswijzigen Concept & Redactie Wereld Natuur Fonds, Zeist Redactie: Anita van der Aa (hoofdredacteur), Sabine Bos, Annemiek Heuvelmans, Ellen de Wolf, Cynthia van Zwol, Audrey Oey, Sanne Messnig, Awi Rabelista Nijhof Vormgeving: Alexander Kahrel Met medewerking van: Jaap Backx (eindredactie), Bouwien Jansen (correctie) Druk Roularta Printing Papier gedrukt op recycled papier, FSC Productiebegeleiding DPG Media SCM

Raven van Dorst

‘Van de natuur word je een betere versie van jezelf’

Groene gordel

De Noordpool

Heb je het magazine uit? Geef het door en maak er iemand anders blij mee

Overleven zonder ijs

COLOMBIA, VAN COCA NAAR CACAO

WWF-Rangers: Ontdek alles over wilde dieren en natuur Jong geleerd is oud gedaan. WWF-Rangers is hét jeugdprogramma voor kinderen die meer willen weten over natuur en wilde dieren, wwf.nl/aanmeldenranger

Digitaal Als WWF-donateur dit magazine liever digitaal lezen? wwf.nl/digitaalmagazine Volg ons op social media wereldnatuurfonds wnfnederland wwfnederland WWF-Netherlands wwf_nederland

Gift geven? NL31RABO0300000030, t.n.v. Wereld Natuur Fonds te Zeist of wwf.nl/gift Vrijwilliger worden? wwf.nl/vrijwilliger Artikelen uit Be one with nature mogen uitsluitend na schriftelijke toestemming vooraf van het Wereld Natuur Fonds te Zeist en met bronvermelding worden overgenomen. Het panda-logo is een beschermd beeldmerk.

3 t/m 6 jaar

WWF YOUTH Een community voor en door jongeren. Met als doel: jongeren samenbrengen, informeren en uiteindelijk inspireren tot een duurzame lifestyle. Nieuwsgierig? Follow / Like / Join us wwf.nl/youth

7 t/m 11 jaar

Dit magazine is speciaal voor jou. Omdat we dankzij jouw steun goed werk kunnen blijven doen! Het volgende nummer verschijnt in februari 2024

Daar

Een anaconda in het Amazonegebied in Zuid-Amerika

Hier

De ringslang komt voor in waterrrijke gebieden in Nederland

HOE AARDIG EET JIJ? DOE DE TEST!

Met een paar simpele aanpassingen op je bord kan je al zorgen voor meer natuur. Dat noemen we Aardig Eten. Want het is aardig voor de natuur en aardig voor jezelf. Benieuwd hoe aardig jij zelf eet? Scan de QR-code en doe de test.

Retouradres: Postbus 7, 3700 AA Zeist

Be one with nature | 3 | 2023

Articles inside

Daar en hier

Het mysterie van de mycorrhiza's

Column WWF-directeur Jelle de Jong

Kijken, lezen, doen

Impact

Van coca naar cacao

Shopping

Kijken in een verborgen wereld

De voetafdruk van...

Groene bril

De stelling ‘De consument moet de echte prijs voor voeding gaan betalen’

In beeld: Groene gordel

Groen doen

Hoe doen zij het

De verborgen kracht van blauwe bossen

Interview Raven van Dorst

Overleven zonder ijs