Boek Olifant Selectie

Grafische vormgeving Patrizia Balocco Lovisetti Teo van Gerwen Design Illustraties Patrizia Balocco Lovisetti Clara Zanotti

Historische inleiding Gianni Guadalupi

Tekst en foto’s Christine en Michel Denis-Huot

Boekverzorging: de Redactie, Amsterdam

Vertaling: Johan de Bakker, Dominique van der Lingen en Jacqueline Toscani

Bewerking: Gerard M.L. Harmans

INHOUD

bladzijde

V oorwoord

11

G edoemd

14

door zijn ivoor

E en

reus past zich aan

42

E en

matriarchale samenleving

82

P aargedrag

120

J ongen

132

E ten

168

D rinken

188

1 Een groep koereigers volgt altijd dezelfde familie olifanten.

6–7 Een jonge bul van een paar weken oud in het moeras van Amboseli. Het bruine haar valt later uit.

2–3 De kop van een oude vrouwtjes­olifant.

Olifanten worden geslachtsrijp rond hun 12e en leven circa 60 jaar. Hun levens­cyclus lijkt op die van de mens.

8 Een Romeins mozaïek van een Afrikaanse olifant in het Bardomuseum, Tunesië.

4–5 Verscheidene olifantenfamilies in het Amboseli Park brengen een groot deel van de dag door in het moeras, op zoek naar voedsel en water.

9 Bij zonsondergang zoekt een baby-olifant de tepels van zijn moeder.

10 Jonge onervaren olifanten, ­zonder slagtanden, zijn vrijwel weerloos en letten daarom goed op hun omgeving.

voorwoord

11 Mba Ndong Marius uit Oyem, ecobewaker van Parcs Gabon, met in beslag genomen slagtanden en wapens van stropers.

O

se continent. Met hun schouderhoogte van wel vier meter,

bekend waarbij honderden dieren tegelijkertijd door georga-

een wonderlijke slurf, imponerende slagtanden en een li-

niseerde bendes worden gedood en van hun slagtanden

chaamsgewicht tot 7500 kg zijn het de grootste nog levende

­ontdaan. Illegale handel in ivoor is big business.

landdieren op aarde.

de strijd aan met de stroperij en de illegale handel. Zo gaf de

oit liepen er miljoenen olifanten op het Afrikaan-

Laten we niet vergeten hoe dicht wij staan bij deze prach-

vanuit het steeds welvarender Azië te voldoen. Er zijn gevallen

Afrikaanse overheden binden zelf in toenemende mate

tige, intelligente en sociale dieren. Olifanten leven in kuddes.

overheid van Gabon in juni 2012 opdracht om een grote

In hun natuurlijke omgeving wordt hun nomadische leven

voorraad onderschept ivoor te verbranden. De Gabonese

gekenmerkt door harmonie en onderlinge hulp. Het sociale

president Ali Bongo stak in de hoofdstad Libreville zelf de

evenwicht binnen de familie of groep is bij geen enkel ander

brandstapel aan. In totaal werd daarmee 4825 kg ivoor in de

zoogdier zo sterk als bij de olifant. Bij olifanten maken vol-

as gelegd. De brandstapel bestond uit 1293 slagtanden en

wassen vrouwtjes de dienst uit in de groep. Olifanten kennen

17.730 stuks bewerkt materiaal. Het ivoor vertegenwoordigde

een vergelijkbare levenscyclus met de mens, waarbij de ont-

zeker 850 illegaal gedode olifanten.

wikkeling van de jongen parallel loopt met die van kinderen,

totdat ze rond hun 17e of 18e volwassen worden. Net als

deze ‘wildlife crime’. Daarom gaat het Wereld Natuur Fonds

Extra actie is geboden om de olifant te beschermen tegen

mensen zijn ze zich zeer bewust van familiebanden en de dood.

wereldwijd zijn inspanningen op het gebied van stroperij en

Ze koesteren sterke emoties, ze kunnen blij en verdrietig,

illegale handel intensiveren. We zorgen voor extra en beter

agressief en vriendelijk zijn. Ze rouwen om de dood van een

uitgeruste anti-stroperijbrigades. We helpen mee om crimi-

familielid en helpen elkaar in tegenspoed.

nele bendes op te rollen en veroordeeld te krijgen. We wijzen

Tegen de jaren 1980 was de olifantenpopulatie gedeci-

overheden en bedrijven op hun verantwoordelijkheid om

meerd. Verlies van leefgebied, jacht en de handel in ivoor eis-

­illegale handel te stoppen. En we gaan ons extra inspannen

ten hun tol. Gelukkig is het lot van de Afrikaanse olifant sinds-

om de vraag naar producten van bedreigde dieren en planten

dien verbeterd. Het instellen van een internationaal verbod

te verminderen. Dankzij uw gift kunnen wij de olifant helpen,

op de handel in ivoor in 1989 heeft bijgedragen aan het her-

zodat we kunnen blijven genieten van de prachtige beelden

stel van vele populaties olifanten, vooral in zuidelijk Afrika.

van dit unieke dier. Wij danken u hartelijk voor uw bijdrage

en wensen u veel kijk- en leesplezier.

Helaas verkeert de olifant opnieuw in problemen. Want

nooit eerder had de olifantenpopulatie meer te lijden onder stroperij dan in 2011. Volgens schattingen zijn enkele tien-

Johan van de Gronden,

duizenden olifanten afgeslacht om in de vraag naar ivoor

Algemeen Directeur Wereld Natuur Fonds

11

r n

i

v

o

o

r o o v i

j

n

i

j

z

i

e

in de 19e eeuw gezelschap van een nieuwe groep die het op de

g

De sportjagers en de meedogenloze ivoorjagers kregen

d

o

e

m

d

d

o

o

r

z r o o d d m e o g

d e

­Afrikaanse olifanten had gemunt, maar ditmaal om deze en ­andere wilde diersoorten levend in handen te krijgen. Dit waren

40

41

a

eerste helft van de 20e eeuw veel bekijks trokken. Net als in het

f

oude Rome demonstreerden olifanten weer hun buitengewone

i

vaardigheden als dansers, koorddansers en gewichtheffers. Een

l

ander vast nummer was een groep vrouwtjesolifanten in gekleur-

l

de minirokjes (of eigenlijk maxirokken) en veren. En de aanblik

o

van een olifantspoot net boven het gezicht van een mooi meisje dat op het zaagsel lag, deed het publiek huiveren van spanning.

In die tijd sprak een bepaald olifantenmysterie enorm tot de

collectieve verbeelding van het filmpubliek en liefhebbers van 40–41 In het 19e- en 20e-eeuwse ­Amerika liepen de olifanten – net als in het oude Rome – in optocht door de steden waar het circus optrad. Deze affiche van het Robbins Bros. Circus hangt in het Museum of the City of New York.

40 onder Dankzij hun intelligentie en verbazingwekkende ­behendigheid konden olifanten alleen optreden of samen met andere dieren. Uit het boek Le Cirque en images (1922), door Juliette en Marthe Vesque

41 boven Olifanten die mensen ­imiteerden en clowns waren de favoriete attracties van ­kinderen. Deze affiche van het Robbins Bros. Circus hangt in het Museum of the City of New York.

avonturenboeken. Dit betrof de laatste mythe van het geheimzinnige Afrika: het Olifantenkerkhof, de onontdekte plaats in het hart van het equatoriale bos waar alle olifanten naartoe gaan als ze hun einde voelen naderen, om te sterven tussen de botten en slagtanden van hun voorouders. Niemand wist waar het Olifantenkerkhof lag, behalve Tarzan, de enige menselijke vriend van de olifanten, die hen in de jungle als een soort taxi gebruikte – maar hij hield de plek strikt geheim.

t

n

en circussen, waarvan de spectaculaire wildedierenacts tot in de

i

f

a

n

t

de 19e eeuw in alle grote steden van Europa werden geopend –

o

de leveranciers van de dierentuinen – die in de tweede helft van

Daarnaast kan een slurf alles wat een sterke poot of arm

Ivoor zit alleen aan het uiteinde van deze bovenmaatse snij­

n a a h c

tanden; slagtanden groeien door zolang het dier leeft. De groei

Gemiddeld weet een olifant met zijn slurf 4,5 procent van zijn

vindt plaats aan de basis, waar de tand in het tandvlees en de

lichaamsgewicht te tillen, wat in het geval van een volwassen

schedel zit. De tandholte is bekleed met een sterk doorbloed

bul neerkomt op zo’n 250 kg, maar net als mensen zijn niet

weefsel met zenuwuiteinden. Ivoor is een mengsel van tand­

alle olifanten even sterk. De slurf wordt ook gebruikt als ­wapen,

been en kraakbeenachtige substanties met een korst van

waarmee krachtige, zelfs dodelijke klappen kunnen worden

calciumzouten. De slagtanden van de olifanten in het Ambo­

uitgedeeld als het dier opgewonden is of zich verdedigt. Veel

seli National Park (Kenya) breken meestal door op een leeftijd van twee jaar en drie maanden, bij bullen iets eerder dan bij

de afmetingen van de slagtanden variëren de structuur en consistentie van het ivoor afhankelijk van het klimaat en het

t

meer dan twee slagtanden doorbreken. Net als het gewicht en

dieren te troosten en te helpen en, indien nodig, te straffen.

n

gebruikt om de partner te strelen tijdens het paren, om andere

a

jaar en van koeien 7,5 cm per jaar. Soms gebeurt het dat er

gemaakt door de vele spieren. Het is een buitengewoon

voedsel van het dier: een tekort aan mineralen heeft gevolgen

f

koeien. Gemiddeld groeien slagtanden van bullen 10 cm per

visuele signalen geven of als sirene dienen. Ten slotte wordt hij

com­plex orgaan, dat is samengesteld uit longitudinale en

voor de maat en de vorm van de slagtanden. Ivoor van olifan­

i

en aan de kant gegooid. Ook kan de slurf zuigen, sproeien, 50

kringspieren en een bundel zenuwen. In de 19de eeuw bere­

ten uit een zeer droog gebied is breekbaar en zal snel scheuren

l

al te gretige roofdieren zijn op die manier getroffen, opgeraapt

kende de natuurvorser Cuvier al dat de slurf van een olifant

of breken. Daarom hebben olifanten in Etosha (Namibië) vaak

o

e

e

n

r

s

kan, en ontwortelt hij bijvoorbeeld met gemak een grote boom.

u

51 Een olifant houdt zijn kop naar achteren om de laatste druppels water uit zijn slurf te halen. Om zijn dorst te lessen, moet hij tien tot twintig ‘slurven’ drinken.

e

p

a

s

t

z

i

50 De huid van een olifant is zo’n 2,5 cm dik.

Een ­diepe wond ontsteekt gemakkelijk door de snelle littekenvorming om te voorkomen dat de wond gaat lekken.

wel 40.000 spieren moest bevatten (ter vergelijking: het

gebutste of gebroken slagtanden. Sommige populaties staan

menselijk lichaam heeft er in totaal maar 693). De slurf be­

bekend om het formaat van de slagtanden, zoals het geval

staat uit zes hoofdgroepen spieren, die zijn verdeeld in meer

was in de Obodriehoek in de Centraal-Afrikaanse Republiek.

Lengte en beweeglijkheid van de slurf worden mogelijk

dan 100.000 elementen. De spieren van voorhoofd, bovenlip

Bij andere ontbreken ze juist helemaal, zoals in Zambia,

en kaken werken samen om een verbazingwekkende flexi­

M ­ ozambique en in Mali aan de monding van de Niger. Dit kan

biliteit en beweeglijkheid te bereiken.

ook een zegen zijn: omdat de olifanten in Mali geen slagtan­

den hebben, zijn ze uit handen van stropers gebleven.

Ondanks zijn brede inzetbaarheid is de slurf niet onmis­

baar, hoe onwaarschijnlijk dit ook mag klinken. Natuurlijk is

een olifant die zijn slurf verliest ernstig gehandicapt, maar hij

maat of vorm en de mate van slijtage hangt ervanaf of een

is daarmee nog niet ten dode opgeschreven. Er zijn veel dieren

olifant links- of rechts-’slagtandig’ is. Hoewel een uitzonde­

wier slurf op de een of andere manier is afgesneden of ingekort

ring, zijn er steeds meer savanneolifanten zonder slagtanden:

die weten te overleven. Zij knielen om te eten en te drinken.

een duidelijk genetisch antwoord op de voorkeur van jagers

voor de olifanten met de langste slagtanden.

De evolutie schonk de olifant nog een wapen: slagtanden.

De twee slagtanden hebben niet noodzakelijk dezelfde

58 Soms gebruikt een olifant zijn slurf en slagtanden om boombast los te trekken.

e

e

n

r

e

u

s

p

a

s

t

z

i

c

h

a

a

n

59 De slurf heeft vele functies, maar dient primair voor de ademhaling, vandaar de neusgaten. De twee uitstulpingen aan het uiteinde zijn geschikt om mee te grijpen: met deze 'vingers' kan de olifant een enkel blaadje of grassprietje plukken.

o

l

i

f

a

n

t

58

g n i v e l n e m a s e l

83 Een typische groep s­ avanneolifanten, bestaande uit vrouwtjes en hun ­jongen, neemt een stofbad.

84 De matriarch die de kudde leidt, geeft het signaal om op pad te gaan.

W

e zijn nu een paar dagen

Een paar volwassen dieren schurken met hun kop tegen de

in beweging zet, nu iets sneller. De etenstijd is voorbij. De

n

bijzonder, die al sinds het begin van onze observaties een

dieren lopen achter elkaar naar een drinkplaats in een moeras

e

vast patroon volgt. In de vroege ochtend installeren we ons

bijna twee kilometer verderop. De jongen volgen zo goed als

in de terreinwagen dicht bij de plek waar ze gewoonlijk te-

ze kunnen, bijna rennend. Ze bereiken de drinkplaats via

voorschijn komen uit het acaciabos, nadat ze daar de nacht

een brug. Een andere groep olifanten is al aan het drinken;

hebben doorgebracht. We kunnen ze niet tegemoetrijden,

verderop langs de oever staat een tweede groep dicht bij

t

omdat hier geen routes zijn die voor onze wagen berijdbaar

het water.

zijn. Door de verrekijker zien we twee eenzame bullen komen

aanlopen op de vlakte achter ons. Uiteindelijk kondigt een

uitgestrekt als begroeting, maar de matriarch geeft nauwe-

stofwolk de komst van de kudde aan. De dieren lopen rustig

lijks een teken van herkenning en loopt door naar de tweede

en langzaam, maar doelgericht. De familie wordt geleid door

groep. Plotseling laat ze een luid getrompetter horen. De

een oud vrouwtje met een gerimpelde huid en lange, fijnge-

­olifanten op de oever raken opgewonden. Hun oren gaan

vormde slagtanden, die aan het uiteinde licht omhoogkrullen.

overeind staan en ze beantwoorden haar groet luidruchtig.

Achter haar loopt een aantal volwassen vrouwtjes in gezel-

Het slaapkliervocht druipt overvloedig langs hun kop. De

schap van hun kinderen. De groep is vrij compact. Als ze

matriarch vergroot haar snelheid tot de twee groepen contact

eenmaal op de met gras en struiken begroeide vlakte zijn,

maken. De olifanten brullen, klapperen met hun oren en

lopen ze een eindje van elkaar vandaan om te gaan eten.

­tasten met hun slurf naar de druppels op de wangen van de

Ze bewegen zich rustig van het ene plukje gras naar het vol-

andere dieren. Sommige vrouwtjes strengelen de slurven

gende om in de paar uur dat hun maal duurt zoveel mogelijk

­ineen, terwijl andere met hun slagtanden tegen elkaar stoten.

te eten.

Veel dieren laten hun urine of ontlasting lopen. De matriarch

en het oudste vrouwtje in de andere groep wisselen langdurig

e

te raken met hun gewoonten. We volgen één familie in het

n

haar oren als signaal voor de anderen, waarna de groep zich

a

deel van het park steeds beter kennen en beginnen vertrouwd

f

schouders van de oude matriarch. Ineens wappert ze met

i

in Amboseli. We leren de olifantenfamilies in het centrale

l

85 Terwijl de vrouwtjes met hun jongen naar het water lopen, besproeien ze ­zichzelf met stof.

o

m

a

t

r

i

a

r

c

h

a

82 Twee jonge olifanten die samen zijn opgegroeid spelen dicht bij hun ­moeders in de kudde.

84

Dan lopen ze naar een droog, onbegroeid stuk grond,

Als de kudde vlak bij de eerste groep is, worden de slurven

waar ze blijven staan om hun kop en lichaam met hun slurf

begroetingen uit. Hoe lang duurt het geheel? Misschien vijf

te b ­ esproeien met stof. Hierdoor worden ze lichtgrijs, dezelfde

of zes minuten, maar het is een prachtig gezicht. Ten slotte

kleur als de grond. De familie hergroepeert zich tijdens dit

keert de rust terug. De vrouwtjes gaan drinken met de jongen

stofbad en sommige dieren betasten elkaar met hun slurf.

tussen hun poten en de adolescente dieren beginnen te spelen.

g n i v e l n e m a

de wijsheid van de matriarchen

m

a

t

r

i

a

r

c

h

a

l

e

s

88 De kudde stopt en wacht op de aankomst van een andere groep. In sommige perioden van het jaar komt het voor dat twee kuddes tijdelijk één grote groep vormen.

O

e

e

n

veral op de savanne

Als een dier de groep niet kan bijhouden, wachten de andere

zoon – maar vaker bestaan ze uit een aantal vrouwtjes met

en helpen het zonodig om verder te lopen. Waardigheid, compassie, nieuwsgierigheid en de controle die ze al spelend over hun eigen kracht hebben, zijn andere kenmerken. ­Binnen een familie heerst harmonie en er is geen rivaliteit om voedsel of water. De eensgezindheid kan verstoord worden als de groepscohesie wordt aangetast, bijvoorbeeld na de dood

t

maar mogelijk is – een vrouwtje met een kalfje en een oudere hun kinderen. Veldstudies uit de jaren 1960, in het bijzonder

n

de zwakkere leden van de familie – jong, ziek of gewond.

verricht door Ian Douglas-Hamilton, suggereren dat de vol-

a

tussen rondlopen. Sommige groepen zijn zo minimaal als

wassen vrouwtjes in een kudde allemaal verwant zijn: zusters,

f

derlinge behulpzaamheid en gemeenschappelijke zorg voor

moeders, dochters, tantes of nichten.

i

speciaal op dat er in het algemeen geen volwassen mannetjes

l

eerste wat in je opkomt. Er is onmiskenbaar sprake van on-

leven van olifanten. Ze betasten elkaar vaak met hun slurf,

van de matriarch of door stroperij, maar alleen mannetjes in

o

88

aan toe te schrijven. Tederheid en zorgzaamheid zijn het

zijn kleine groepen olifanten te zien. Aanvankelijk valt niet

staan tegen elkaar aan geleund of strelen elkaar. Als ze

must tonen ooit signalen van agressie.

­onderweg ergens pauzeren, blijven ze in formatie en bijna

alles wat ze doen wordt in groepsverband gedaan, of het nu

rend. Leden van dezelfde familie begroeten elkaar vaak,

drinken, eten of rusten betreft. Alleen als ze eten, komt het

maar meestal onopvallend. Maar als ze elkaar na een lange

Fysiek contact lijkt heel belangrijk te zijn in het sociale

De begroetingsceremonies van de olifanten zijn fascine-

voor dat ze een eindje van elkaar vandaan lopen, tot een

scheiding weer ontmoeten, is de begroeting zeer uitbundig.

­afstand van een paar honderd meter. In een dichte begroeiing

Hoe langer de scheiding, hoe energieker en enthousiaster

blijven ze met elkaar in contact met geluidssignalen. De

het gedrag is als de dieren elkaar weer zien, en het hele ritu-

vrouwtjes houden van nabij de wacht over de jonge dieren,

eel kan wel tien minuten duren. Ze lijken een soort vreugde

en de groep als geheel zorgt voor bescherming en opvoeding.

te ervaren, een emotie die een belangrijke plaats inneemt in

Met name de onvolwassen vrouwtjes zorgen voor de jongste

hun sociale systeem. Vocht dat wordt afgescheiden door de

dieren, wat een band schept tussen dieren van verschillende

slaapklieren speelt een belangrijke rol in het herkennings-

leeftijden. Als je ziet hoe het eraan toe gaat in een olifanten-

proces tussen individuele dieren.

familie, is het verleidelijk om er menselijke eigenschappen

89 De vrouwtjes in een kudde zijn verwant; het zijn zusters, moeders, tantes, nichten enzovoort.

g n i v e l n e m a s e l a h c r a i r t a m n e e i

f

a

n

t

107

l

108-109 Zoals de natuur heeft beschikt, leeft deze dertiger solitair in een territorium dat hij alleen verlaat als hij in must is – op zoek naar vrouwtjes.

o

106-107 Deze matriarch komt intimiderend aanrennen.

Hoe indrukwekkend dit gedrag ook is, het is niet gevaarlijk.

p

a

a

r

g

e

d

r

a

g

128 Heel vaak komt de familie van de bronstige koe om het parende stel heen staan. Ze slaken kreten die dankzij infrasone trillingen heel ver dragen.

o

l

i

f

a

n

t

129

129 Uit de slaapklieren van dit vrouwtje komt 足overvloedige afscheiding. Alle olifanten, ongeacht geslacht of leeftijd, scheiden hetzelfde af als ze 足opgewonden zijn. De hormonale secretie van jonge olifanten en vrouwtjes is minder dik en riekend dan die van mannetjes in must.

n e g n o j o

l

i

f

a

n

t

153

152 Dit onervaren kalf had moeite om weer op het pad te klimmen. Aangespoord door zijn hulpgeroep tillen de moeder en een andere koe het op door hun slurf onder zijn buik te steken.

153 Terwijl de koeien graasden, sliepen de jongen.

Nu heeft de matriarch het teken gegeven om te 足vertrekken en moeten ze opstaan.

154 Een moeder en haar kalf, in gezelschap van de onvermijdelijke koereigers, lopen over een pad in Amboseli.

j

o

n

g

e

n

154–155 Een vrouwtje graast, gevolgd door haar kalf.

De wolken insecten lijken haar niet te deren.

o

l

i

f

a

n

t

154

156 en 157 Baby-olifanten zijn eigenaardige wezens: elk geluid, elk nieuw dier trekt hun aandacht en zet ze aan tot spelen.

158–159 De baby-olifant op de voorgrond bereidt zich voor om een pad over te steken in de savanne in Tsavo East. Aangespoord door haar moederinstinct snelt zijn moeder toe om hem te beschermen – of tegen te houden.

186 Bij de trektochten over de savanne moeten de jongen zich aanpassen aan de snelheid van de kudde.

e

t

e

n

187 Dezelfde groep koereigers volgt altijd dezelfde familie olifanten. Olifanten v足 erstoren insecten tussen het gras en in de bomen. De koereigers voeden zich met de wegvliegende 足insecten.

o

l

i

f

a

n

t

186