Olifant Christine en Michel Denis-Huot
Grafische vormgeving Patrizia Balocco Lovisetti Teo van Gerwen Design Illustraties Patrizia Balocco Lovisetti Clara Zanotti
Historische inleiding Gianni Guadalupi
Tekst en foto’s Christine en Michel Denis-Huot
Boekverzorging: de Redactie, Amsterdam
Vertaling: Johan de Bakker, Dominique van der Lingen en Jacqueline Toscani
Bewerking: Gerard M.L. Harmans
INHOUD bladzijde
V OORWOORD
11
G EDOEMD
14
DOOR ZIJN IVOOR
E EN
REUS PAST ZICH AAN
42
E EN
MATRIARCHALE SAMENLEVING
82
P AARGEDRAG
120
J ONGEN
132
E TEN
168
D RINKEN
188
1 Een groep koereigers volgt altijd dezelfde familie olifanten. 2–3 De kop van een oude vrouwtjesolifant. Olifanten worden geslachtsrijp rond hun 12e en leven circa 60 jaar. Hun levenscyclus lijkt op die van de mens. 4–5 Verscheidene olifantenfamilies in het Amboseli Park brengen een groot deel van de dag door in het moeras, op zoek naar voedsel en water.
6–7 Een jonge bul van een paar weken oud in het moeras van Amboseli. Het bruine haar valt later uit. 8 Een Romeins mozaïek van een Afrikaanse olifant in het Bardomuseum, Tunesië. 9 Bij zonsondergang zoekt een baby-olifant de tepels van zijn moeder.
10 Jonge onervaren olifanten, zonder slagtanden, zijn vrijwel weerloos en letten daarom goed op hun omgeving.
VOORWOORD
O
oit liepen er miljoenen olifanten op het Afrikaan-
11 Mba Ndong Marius uit Oyem, ecobewaker van Parcs Gabon, met in beslag genomen slagtanden en wapens van stropers.
vanuit het steeds welvarender AziĂŤ te voldoen. Er zijn gevallen
se continent. Met hun schouderhoogte van wel vier meter,
bekend waarbij honderden dieren tegelijkertijd door georga-
een wonderlijke slurf, imponerende slagtanden en een li-
niseerde bendes worden gedood en van hun slagtanden
chaamsgewicht tot 7500 kg zijn het de grootste nog levende
ontdaan. Illegale handel in ivoor is big business.
landdieren op aarde. Laten we niet vergeten hoe dicht wij staan bij deze prach-
Afrikaanse overheden binden zelf in toenemende mate de strijd aan met de stroperij en de illegale handel. Zo gaf de
tige, intelligente en sociale dieren. Olifanten leven in kuddes.
overheid van Gabon in juni 2012 opdracht om een grote
In hun natuurlijke omgeving wordt hun nomadische leven
voorraad onderschept ivoor te verbranden. De Gabonese
gekenmerkt door harmonie en onderlinge hulp. Het sociale
president Ali Bongo stak in de hoofdstad Libreville zelf de
evenwicht binnen de familie of groep is bij geen enkel ander
brandstapel aan. In totaal werd daarmee 4825 kg ivoor in de
zoogdier zo sterk als bij de olifant. Bij olifanten maken vol-
as gelegd. De brandstapel bestond uit 1293 slagtanden en
wassen vrouwtjes de dienst uit in de groep. Olifanten kennen
17.730 stuks bewerkt materiaal. Het ivoor vertegenwoordigde
een vergelijkbare levenscyclus met de mens, waarbij de ont-
zeker 850 illegaal gedode olifanten.
wikkeling van de jongen parallel loopt met die van kinderen, totdat ze rond hun 17e of 18e volwassen worden. Net als
Extra actie is geboden om de olifant te beschermen tegen deze ‘wildlife crime’. Daarom gaat het Wereld Natuur Fonds
mensen zijn ze zich zeer bewust van familiebanden en de dood.
wereldwijd zijn inspanningen op het gebied van stroperij en
Ze koesteren sterke emoties, ze kunnen blij en verdrietig,
illegale handel intensiveren. We zorgen voor extra en beter
agressief en vriendelijk zijn. Ze rouwen om de dood van een
uitgeruste anti-stroperijbrigades. We helpen mee om crimi-
familielid en helpen elkaar in tegenspoed.
nele bendes op te rollen en veroordeeld te krijgen. We wijzen
Tegen de jaren 1980 was de olifantenpopulatie gedeci-
overheden en bedrijven op hun verantwoordelijkheid om
meerd. Verlies van leefgebied, jacht en de handel in ivoor eis-
illegale handel te stoppen. En we gaan ons extra inspannen
ten hun tol. Gelukkig is het lot van de Afrikaanse olifant sinds-
om de vraag naar producten van bedreigde dieren en planten
dien verbeterd. Het instellen van een internationaal verbod
te verminderen. Dankzij uw gift kunnen wij de olifant helpen,
op de handel in ivoor in 1989 heeft bijgedragen aan het her-
zodat we kunnen blijven genieten van de prachtige beelden
stel van vele populaties olifanten, vooral in zuidelijk Afrika.
van dit unieke dier. Wij danken u hartelijk voor uw bijdrage
Helaas verkeert de olifant opnieuw in problemen. Want
en wensen u veel kijk- en leesplezier.
nooit eerder had de olifantenpopulatie meer te lijden onder stroperij dan in 2011. Volgens schattingen zijn enkele tien-
Johan van de Gronden,
duizenden olifanten afgeslacht om in de vraag naar ivoor
Algemeen Directeur Wereld Natuur Fonds
11
R O O V I N J I Z R O O D D M E O D E G O
L
I
F
A
N
T
40
40–41 In het 19e- en 20e-eeuwse Amerika liepen de olifanten – net als in het oude Rome – in optocht door de steden waar het circus optrad. Deze affiche van het Robbins Bros. Circus hangt in het Museum of the City of New York.
40 onder Dankzij hun intelligentie en verbazingwekkende behendigheid konden olifanten alleen optreden of samen met andere dieren. Uit het boek Le Cirque en images (1922), door Juliette en Marthe Vesque
R O O V I N J I Z R O O D D M E E
D
O
in de 19e eeuw gezelschap van een nieuwe groep die het op de
G
De sportjagers en de meedogenloze ivoorjagers kregen Afrikaanse olifanten had gemunt, maar ditmaal om deze en andere wilde diersoorten levend in handen te krijgen. Dit waren
41
oude Rome demonstreerden olifanten weer hun buitengewone
L
de minirokjes (of eigenlijk maxirokken) en veren. En de aanblik van een olifantspoot net boven het gezicht van een mooi meisje dat op het zaagsel lag, deed het publiek huiveren van spanning. In die tijd sprak een bepaald olifantenmysterie enorm tot de collectieve verbeelding van het filmpubliek en liefhebbers van 41 boven Olifanten die mensen imiteerden en clowns waren de favoriete attracties van kinderen. Deze affiche van het Robbins Bros. Circus hangt in het Museum of the City of New York.
N
ander vast nummer was een groep vrouwtjesolifanten in gekleur-
O
vaardigheden als dansers, koorddansers en gewichtheffers. Een
A
eerste helft van de 20e eeuw veel bekijks trokken. Net als in het
F
en circussen, waarvan de spectaculaire wildedierenacts tot in de
I
de 19e eeuw in alle grote steden van Europa werden geopend –
T
de leveranciers van de dierentuinen – die in de tweede helft van
avonturenboeken. Dit betrof de laatste mythe van het geheimzinnige Afrika: het Olifantenkerkhof, de onontdekte plaats in het hart van het equatoriale bos waar alle olifanten naartoe gaan als ze hun einde voelen naderen, om te sterven tussen de botten en slagtanden van hun voorouders. Niemand wist waar het Olifantenkerkhof lag, behalve Tarzan, de enige menselijke vriend van de olifanten, die hen in de jungle als een soort taxi gebruikte – maar hij hield de plek strikt geheim.
Daarnaast kan een slurf alles wat een sterke poot of arm
Ivoor zit alleen aan het uiteinde van deze bovenmaatse snij-
N A A H C
tanden; slagtanden groeien door zolang het dier leeft. De groei
Gemiddeld weet een olifant met zijn slurf 4,5 procent van zijn
vindt plaats aan de basis, waar de tand in het tandvlees en de
lichaamsgewicht te tillen, wat in het geval van een volwassen
schedel zit. De tandholte is bekleed met een sterk doorbloed
bul neerkomt op zo’n 250 kg, maar net als mensen zijn niet
weefsel met zenuwuiteinden. Ivoor is een mengsel van tand-
alle olifanten even sterk. De slurf wordt ook gebruikt als wapen,
been en kraakbeenachtige substanties met een korst van
waarmee krachtige, zelfs dodelijke klappen kunnen worden
calciumzouten. De slagtanden van de olifanten in het Ambo-
uitgedeeld als het dier opgewonden is of zich verdedigt. Veel
seli National Park (Kenya) breken meestal door op een leeftijd van twee jaar en drie maanden, bij bullen iets eerder dan bij
al te gretige roofdieren zijn op die manier getroffen, opgeraapt en aan de kant gegooid. Ook kan de slurf zuigen, sproeien,
koeien. Gemiddeld groeien slagtanden van bullen 10 cm per
50
visuele signalen geven of als sirene dienen. Ten slotte wordt hij
jaar en van koeien 7,5 cm per jaar. Soms gebeurt het dat er
gebruikt om de partner te strelen tijdens het paren, om andere
meer dan twee slagtanden doorbreken. Net als het gewicht en
dieren te troosten en te helpen en, indien nodig, te straffen.
de afmetingen van de slagtanden variëren de structuur en
A
voedsel van het dier: een tekort aan mineralen heeft gevolgen
F
complex orgaan, dat is samengesteld uit longitudinale en
voor de maat en de vorm van de slagtanden. Ivoor van olifan-
I
consistentie van het ivoor afhankelijk van het klimaat en het
kringspieren en een bundel zenuwen. In de 19de eeuw bere-
ten uit een zeer droog gebied is breekbaar en zal snel scheuren
L
Lengte en beweeglijkheid van de slurf worden mogelijk gemaakt door de vele spieren. Het is een buitengewoon
kende de natuurvorser Cuvier al dat de slurf van een olifant
of breken. Daarom hebben olifanten in Etosha (Namibië) vaak
O
N
T
E
E
N
R
S
kan, en ontwortelt hij bijvoorbeeld met gemak een grote boom.
U
51 Een olifant houdt zijn kop naar achteren om de laatste druppels water uit zijn slurf te halen. Om zijn dorst te lessen, moet hij tien tot twintig ‘slurven’ drinken.
E
P
A
S
T
Z
I
50 De huid van een olifant is zo’n 2,5 cm dik. Een diepe wond ontsteekt gemakkelijk door de snelle littekenvorming om te voorkomen dat de wond gaat lekken.
wel 40.000 spieren moest bevatten (ter vergelijking: het
gebutste of gebroken slagtanden. Sommige populaties staan
menselijk lichaam heeft er in totaal maar 693). De slurf be-
bekend om het formaat van de slagtanden, zoals het geval
staat uit zes hoofdgroepen spieren, die zijn verdeeld in meer
was in de Obodriehoek in de Centraal-Afrikaanse Republiek.
dan 100.000 elementen. De spieren van voorhoofd, bovenlip
Bij andere ontbreken ze juist helemaal, zoals in Zambia,
en kaken werken samen om een verbazingwekkende flexi-
Mozambique en in Mali aan de monding van de Niger. Dit kan
biliteit en beweeglijkheid te bereiken.
ook een zegen zijn: omdat de olifanten in Mali geen slagtan-
Ondanks zijn brede inzetbaarheid is de slurf niet onmisbaar, hoe onwaarschijnlijk dit ook mag klinken. Natuurlijk is
den hebben, zijn ze uit handen van stropers gebleven. De twee slagtanden hebben niet noodzakelijk dezelfde
een olifant die zijn slurf verliest ernstig gehandicapt, maar hij
maat of vorm en de mate van slijtage hangt ervanaf of een
is daarmee nog niet ten dode opgeschreven. Er zijn veel dieren
olifant links- of rechts-’slagtandig’ is. Hoewel een uitzonde-
wier slurf op de een of andere manier is afgesneden of ingekort
ring, zijn er steeds meer savanneolifanten zonder slagtanden:
die weten te overleven. Zij knielen om te eten en te drinken.
een duidelijk genetisch antwoord op de voorkeur van jagers
De evolutie schonk de olifant nog een wapen: slagtanden.
voor de olifanten met de langste slagtanden.
58 Soms gebruikt een olifant zijn slurf en slagtanden om boombast los te trekken.
E
E
N
R
E
U
S
P
A
S
T
Z
I
C
H
A
A
N
59 De slurf heeft vele functies, maar dient primair voor de ademhaling, vandaar de neusgaten. De twee uitstulpingen aan het uiteinde zijn geschikt om mee te grijpen: met deze 'vingers' kan de olifant een enkel blaadje of grassprietje plukken.
O
L
I
F
A
N
T
58
G N I V E L N E M A S E L
83 Een typische groep savanneolifanten, bestaande uit vrouwtjes en hun jongen, neemt een stofbad. 84 De matriarch die de kudde leidt, geeft het signaal om op pad te gaan.
W
e zijn nu een paar dagen
Een paar volwassen dieren schurken met hun kop tegen de
in Amboseli. We leren de olifantenfamilies in het centrale
schouders van de oude matriarch. Ineens wappert ze met
deel van het park steeds beter kennen en beginnen vertrouwd
haar oren als signaal voor de anderen, waarna de groep zich in beweging zet, nu iets sneller. De etenstijd is voorbij. De
bijzonder, die al sinds het begin van onze observaties een
dieren lopen achter elkaar naar een drinkplaats in een moeras
vast patroon volgt. In de vroege ochtend installeren we ons
bijna twee kilometer verderop. De jongen volgen zo goed als
in de terreinwagen dicht bij de plek waar ze gewoonlijk te-
ze kunnen, bijna rennend. Ze bereiken de drinkplaats via
voorschijn komen uit het acaciabos, nadat ze daar de nacht
een brug. Een andere groep olifanten is al aan het drinken;
hebben doorgebracht. We kunnen ze niet tegemoetrijden,
verderop langs de oever staat een tweede groep dicht bij het water.
E
te raken met hun gewoonten. We volgen ĂŠĂŠn familie in het
N
85 Terwijl de vrouwtjes met hun jongen naar het water lopen, besproeien ze zichzelf met stof.
E
M
A
T
R
I
A
R
C
H
A
82 Twee jonge olifanten die samen zijn opgegroeid spelen dicht bij hun moeders in de kudde.
T
omdat hier geen routes zijn die voor onze wagen berijdbaar
N
zijn. Door de verrekijker zien we twee eenzame bullen komen
A
aanlopen op de vlakte achter ons. Uiteindelijk kondigt een
uitgestrekt als begroeting, maar de matriarch geeft nauwe-
F
stofwolk de komst van de kudde aan. De dieren lopen rustig
lijks een teken van herkenning en loopt door naar de tweede
I
en langzaam, maar doelgericht. De familie wordt geleid door
groep. Plotseling laat ze een luid getrompetter horen. De
L
een oud vrouwtje met een gerimpelde huid en lange, ďŹ jnge-
olifanten op de oever raken opgewonden. Hun oren gaan
O
84
vormde slagtanden, die aan het uiteinde licht omhoogkrullen.
overeind staan en ze beantwoorden haar groet luidruchtig.
Achter haar loopt een aantal volwassen vrouwtjes in gezel-
Het slaapkliervocht druipt overvloedig langs hun kop. De
schap van hun kinderen. De groep is vrij compact. Als ze
matriarch vergroot haar snelheid tot de twee groepen contact
eenmaal op de met gras en struiken begroeide vlakte zijn,
maken. De olifanten brullen, klapperen met hun oren en
lopen ze een eindje van elkaar vandaan om te gaan eten.
tasten met hun slurf naar de druppels op de wangen van de
Ze bewegen zich rustig van het ene plukje gras naar het vol-
andere dieren. Sommige vrouwtjes strengelen de slurven
gende om in de paar uur dat hun maal duurt zoveel mogelijk
ineen, terwijl andere met hun slagtanden tegen elkaar stoten.
te eten.
Veel dieren laten hun urine of ontlasting lopen. De matriarch
Dan lopen ze naar een droog, onbegroeid stuk grond,
Als de kudde vlak bij de eerste groep is, worden de slurven
en het oudste vrouwtje in de andere groep wisselen langdurig
waar ze blijven staan om hun kop en lichaam met hun slurf
begroetingen uit. Hoe lang duurt het geheel? Misschien vijf
te besproeien met stof. Hierdoor worden ze lichtgrijs, dezelfde
of zes minuten, maar het is een prachtig gezicht. Ten slotte
kleur als de grond. De familie hergroepeert zich tijdens dit
keert de rust terug. De vrouwtjes gaan drinken met de jongen
stofbad en sommige dieren betasten elkaar met hun slurf.
tussen hun poten en de adolescente dieren beginnen te spelen.
G N I V E L N E M A S E L A
DE WIJSHEID VAN DE MATRIARCHEN
M
A
T
R
I
A
R
C
H
88 De kudde stopt en wacht op de aankomst van een andere groep. In sommige perioden van het jaar komt het voor dat twee kuddes tijdelijk één grote groep vormen.
O
N E
speciaal op dat er in het algemeen geen volwassen mannetjes
derlinge behulpzaamheid en gemeenschappelijke zorg voor
tussen rondlopen. Sommige groepen zijn zo minimaal als
de zwakkere leden van de familie – jong, ziek of gewond.
maar mogelijk is – een vrouwtje met een kalfje en een oudere
Als een dier de groep niet kan bijhouden, wachten de andere
zoon – maar vaker bestaan ze uit een aantal vrouwtjes met
en helpen het zonodig om verder te lopen. Waardigheid,
T
hun kinderen. Veldstudies uit de jaren 1960, in het bijzonder
compassie, nieuwsgierigheid en de controle die ze al spelend
N
verricht door Ian Douglas-Hamilton, suggereren dat de vol-
over hun eigen kracht hebben, zijn andere kenmerken.
wassen vrouwtjes in een kudde allemaal verwant zijn: zusters,
Binnen een familie heerst harmonie en er is geen rivaliteit om
moeders, dochters, tantes of nichten.
voedsel of water. De eensgezindheid kan verstoord worden als
E
eerste wat in je opkomt. Er is onmiskenbaar sprake van on-
A
aan toe te schrijven. Tederheid en zorgzaamheid zijn het
F
veral op de savanne
zijn kleine groepen olifanten te zien. Aanvankelijk valt niet
de groepscohesie wordt aangetast, bijvoorbeeld na de dood
L
Fysiek contact lijkt heel belangrijk te zijn in het sociale leven van olifanten. Ze betasten elkaar vaak met hun slurf,
van de matriarch of door stroperij, maar alleen mannetjes in
O
I
88
staan tegen elkaar aan geleund of strelen elkaar. Als ze
must tonen ooit signalen van agressie.
onderweg ergens pauzeren, blijven ze in formatie en bijna
De begroetingsceremonies van de olifanten zijn fascine-
alles wat ze doen wordt in groepsverband gedaan, of het nu
rend. Leden van dezelfde familie begroeten elkaar vaak,
drinken, eten of rusten betreft. Alleen als ze eten, komt het
maar meestal onopvallend. Maar als ze elkaar na een lange
voor dat ze een eindje van elkaar vandaan lopen, tot een
scheiding weer ontmoeten, is de begroeting zeer uitbundig.
afstand van een paar honderd meter. In een dichte begroeiing
Hoe langer de scheiding, hoe energieker en enthousiaster
blijven ze met elkaar in contact met geluidssignalen. De
het gedrag is als de dieren elkaar weer zien, en het hele ritu-
vrouwtjes houden van nabij de wacht over de jonge dieren,
eel kan wel tien minuten duren. Ze lijken een soort vreugde
en de groep als geheel zorgt voor bescherming en opvoeding.
te ervaren, een emotie die een belangrijke plaats inneemt in
Met name de onvolwassen vrouwtjes zorgen voor de jongste
hun sociale systeem. Vocht dat wordt afgescheiden door de
dieren, wat een band schept tussen dieren van verschillende
slaapklieren speelt een belangrijke rol in het herkennings-
leeftijden. Als je ziet hoe het eraan toe gaat in een olifanten-
proces tussen individuele dieren.
familie, is het verleidelijk om er menselijke eigenschappen
89 De vrouwtjes in een kudde zijn verwant; het zijn zusters, moeders, tantes, nichten enzovoort.
G N I V E L N E M A S E L A H C R A I R T A M N E E I
F
A
N
T
107
L
108-109 Zoals de natuur heeft beschikt, leeft deze dertiger solitair in een territorium dat hij alleen verlaat als hij in must is – op zoek naar vrouwtjes.
O
106-107 Deze matriarch komt intimiderend aanrennen. Hoe indrukwekkend dit gedrag ook is, het is niet gevaarlijk.
P
A
A
R
G
E
D
R
A
G
128 Heel vaak komt de familie van de bronstige koe om het parende stel heen staan. Ze slaken kreten die dankzij infrasone trillingen heel ver dragen.
O
L
I
F
A
N
T
129
129 Uit de slaapklieren van dit vrouwtje komt overvloedige afscheiding. Alle olifanten, ongeacht geslacht of leeftijd, scheiden hetzelfde af als ze opgewonden zijn. De hormonale secretie van jonge olifanten en vrouwtjes is minder dik en riekend dan die van mannetjes in must.
N E G N O J O
L
I
F
A
N
T
153
152 Dit onervaren kalf had moeite om weer op het pad te klimmen. Aangespoord door zijn hulpgeroep tillen de moeder en een andere koe het op door hun slurf onder zijn buik te steken. 153 Terwijl de koeien graasden, sliepen de jongen. Nu heeft de matriarch het teken gegeven om te vertrekken en moeten ze opstaan.
154 Een moeder en haar kalf, in gezelschap van de onvermijdelijke koereigers, lopen over een pad in Amboseli.
J
O
N
G
E
N
154–155 Een vrouwtje graast, gevolgd door haar kalf. De wolken insecten lijken haar niet te deren.
O
L
I
F
A
N
T
154
156 en 157 Baby-olifanten zijn eigenaardige wezens: elk geluid, elk nieuw dier trekt hun aandacht en zet ze aan tot spelen.
158–159 De baby-olifant op de voorgrond bereidt zich voor om een pad over te steken in de savanne in Tsavo East. Aangespoord door haar moederinstinct snelt zijn moeder toe om hem te beschermen – of tegen te houden.
186 Bij de trektochten over de savanne moeten de jongen zich aanpassen aan de snelheid van de kudde.
E
T
E
N
187 Dezelfde groep koereigers volgt altijd dezelfde familie olifanten. Olifanten verstoren insecten tussen het gras en in de bomen. De koereigers voeden zich met de wegvliegende insecten.
O
L
I
F
A
N
T
186