Pks zych dyplom praca pisemna 230618 by Wieslaw Gdowicz

Projekt narzędzi wspomagających terapię zajęciową seniorów. Praca w ogrodzie społecznym. Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach Praca magisterska 2018 Autor: Julianna Zych Promotor: dr hab. Justyna Kucharczyk Recenzent: dr hab. Anna Kmita Pracownia Komunikacji Społecznej Prowadzący: dr hab. Justyna Kucharczyk, dr hab. Wiesław Gdowicz, prof. ASP

AKADEMIA SZTUK PIĘKNYCH w Katowicach

Julianna Zych

DYPLOM 2018 Wydział Projektowy Studia drugiego stopnia – stacjonarne Kierunek: Wzornictwo Specjalność: Projektowanie komunikacji wizualnej Temat pracy dyplomowej: Projekt narzędzi wspomagających terapię zajęciową seniorów. Promotor pracy dyplomowej: dr hab. Justyna Kucharczyk Recenzent: dr hab. Anna Kmita Parametry pracy: −− praca pisemna – 3 szt. −− plansze prezentujące projekt – 2 szt. −− płyta CD – 2 szt. −− projekt oznakowania ogrodu: tablica powitalna i kredowa, instrukcje, oznakowanie roślin, znacznik podlania, elementy identyfikacyjne (makiety wybranych wzorów) −− projekt identyfikacji wizualej: logo, gadżety promocyjne, wzory postów −− projekt organizera ogrodowego −− projekt działań warsztatowych

Podziękowania Przy tworzeniu pracy nieoceniona okazała się pomoc wielu osób. Pragnę serdecznie podziękować wszystkim, którzy poświęcili mi swój cenny czas na spotkania i rozmowy. Pani Alicji Kowalskiej i Pani Michalinie Lulek oraz członkom Stowarzyszenia Civitas za możliwość współpracy, zaangażowanie oraz wspólną pracę w ogrodzie. Przedstawicielom miasta za wsparcie organizacyjne. Pani ogrodnik za cenne wzkasówki, Pani Annie Karłowskiej za możliwość spotkania. Całej drużynie PKS – w szczególności Prowadzącym oraz koledze Aleksandrowi Kaszuba za wspólny udział w odkrywaniu problemów. 5

Elementy pracy: Organizacja prac i komunikacja: Opiekun ogrodu i jego funkcje Model ogrodowy Organizer ogrodowy Identyfikacja wizualna ogrodu: Logo Projekt gadżetów promocyjnych Projekt wzoru postów na Facebooka Oznakowanie ogrodu: Tablica powitalna i kredowa Instrukcje Oznakowanie roślin Znacznik podlania Elementy identyfikacyjne Działania warsztatowe: Warsztaty z planowania nasadzeń Sadzenie roślin w ogrodzie Baza pomysłów na kolejne warsztaty

Spis treści I Wstęp

Temat pracy_13 Uzasadnienie wyboru tematu_14 Zakres prac_15 Sposób opracowania_15

II Część teoretyczna

Definicje projektowe_16 Design Thinking_16 Projektowanie usług_19 Projektowanie z myślą o osobach starszych_21 Universal Design_21 Design Council dla seniorów_23 Obszary problemowe_24 Starzejące się społeczeństwo_24 Aktywizacja seniorów_26 Ogrody społeczne_27 Terapia przez uprawę ogrodu_30

III Część rozpoznawcza

Odkrywanie_32 Poszukiwanie partnera_32 Współpraca ze Stowarzyszeniem Civitas z Dąbrowy Górniczej_33 Analiza istniejących rozwiązań_35 Analiza przestrzenna i funkcjonalna ogrodu w Dąbrowie Górniczej_42 Badania i wywiady z użytkownikiem_56 Mapa interesariuszy_61 Persony_61 Podsumowanie_66 Formułowanie problemów_66 Cel projektu_69 Założenia projektowe_69

IV Prototypowanie V Projekt

Warsztaty z planowania nasadzeń_70 Opis projektu_74 Korzyści z prowadzonych działań_74 Organizacja prac i komunikacja_76 Opiekun ogrodu i jego funkcje_76 Model ogrodu_78

Organizer ogrodowy_79 Identyfikacja wizualna ogrodu_80 Logo_80 Projekt gadżetów promocyjnych_82 Projekt wzoru postów na Facebooka_84 Oznakowanie ogrodu_86 Tablica powitalna i kredowa_87 Instrukcje_88 Oznakowanie roślin_89 Znacznik podlania_90 Elementy identyfikacyjne_92 VI Wdrożenie Działania warsztatowe_93 Sadzenie roślin w ogrodzie_93 Baza pomysłów na kolejne warsztaty_97 VII Zakończenie Wnioski_100 Streszczenie projektu_101 Bibliografia_102 Spis ilustracji_105

I Wstęp Temat pracy Tematem pracy magisterskiej jest projekt narzędzi wspomagających terapię zajęciową seniorów. Ze względu na nawiązanie współpracy ze Stowarzyszeniem Civitas z Dąbrowy Górniczej, które zaangażowane jest w sprawowanie opieki nad ogrodem społecznym, głównym obszarem działania stało się badanie jak praca w ogrodzie wspólnotowym pozytywnie wpływa na seniorów i co można zrobić, aby ją usprawnić. Celem projektu stało się polepszanie organizacji prac w ogrodzie tworzonym przez seniorów, tym samym budowanie poczucia odpowiedzialności za miejsce, które razem tworzymy oraz nawiązywanie nowych relacji wokół idei jaką jest wspólna uprawa roślin. Drugim ważnym aspektem pracy stało się promowanie idei miejskiego ogrodnictwa wśród pozostałych mieszkańców.

Uzasadnienie wyboru tematu Przez wiele lat mogłam doświadczyć mieszkania w bliskim sąsiedztwie z Babcią, która czynnie uprawia przydomowy ogródek. Obserwacja osoby starszej, dla której kontakt z roślinami oprócz codziennego obowiązku był też pretekstem do rozmów z sąsiadami oraz aktywności fizycznej, stał się inspiracją do poszukania tych obszarów w pracy magisterskiej poświęconej projektowaniu dla seniorów. Praca w ogrodzie posiada bowiem o wiele więcej wymiarów, niż może nam się pozornie wydawać. Wiele z nich okazało się być odpowiedzią na główne założenia planowanej polityki senioralnej w Polsce, które wskazują między innymi na potrzebę promowania aktywności fizycznej i zdrowego trybu życia – cóż może być do tego lepszym pretekstem jak nie wyplewienie grządki z marchewką, dzięki czemu możemy wykonywać proste ćwiczenia i dłużej przebywać na świeżym powietrzu? Kolejno, aktywność społeczna i potrzeba nawiązywania nowych relacji – tu z pomocą przychodzi nam sama idea ogrodnictwa społecznościowego, gdzie głównym założeniem jest gromadzenie się wokół roślin, wymiana wiedzy i poznawanie nowych miejskich ogrodników. Budowanie pewności siebie i pokazywanie wkładu osób starszych w życie społeczne możemy realizować poprzez aspekty takie jak dzielenie się wiedzą osób starszych na temat roślin czy podkreślanie faktu, iż to dzięki ich opiece rośliny w ogrodzie wspólnotowym mogą przetrwać. Nawiązanie współpracy ze Stowarzyszeniem Civitas, które zajmuje się właśnie takim ogrodem, pozwoliło lepiej poznać otoczenie (empatyzacja), sprawdzić z jakimi problemami mają do czynienia (definiowanie problemu) oraz co możemy zrobić aby to zmienić (prototypowanie i projektowanie).

Zakres prac Nawiązanie współpracy z realnym odbiorcą, którym jest Stowarzyszenie Civitas oraz działanie na terenie ogrodu, który jest własnością miasta mocno zdeterminowało zakres prac oraz wielokrotnie wymagało bieżącej weryfikacji potrzeb. Ostatecznie w zakres projektu wchodzą: −− działania warsztatowe przeprowadzone z seniorami ze Stowarzyszenia Civitas, −− propozycja narzędzi wspomagających organizację pracy w ogrodzie miastu i Stowarzyszeniu Civitas, −− projekt identyfikacji wizualnej oraz oznakowania ogrodu społecznego w Dąbrowie Górniczej.

Sposób opracowania Praca nad projektem objęła trzy obszary: −− część teoretyczną, w której przybliżam definicje projektowe wykorzystywane w pracy oraz dwa główne zagadnienia związane z projektem: aktywizację seniorów oraz ogrodnictwo społecznościowe; −− część rozpoznawczą, w której pokazuję inne rozwiązania, a co ważniejsze analizuję stan istniejący na podstawie obserwacji miejsca, wywiadów z seniorami ze Stowarzyszenia Civitas oraz prowadzącymi zajęcia i prototypuję pierwsze rozwiązania, −− projekt, zawiera opis przeprowadzonych działań, płynące z nich korzyści, wpływ czynników zewnętrznych na pracę oraz prezentację pozostałych zaprojektowanych elementów.

II Część teoretyczna Definicje projektowe Design Thinking Design Thinking jest pojęciem, o którym słyszał już zapewne każdy, kto ma do czynienia z projektowaniem. Dzieje się tak dlatego, iż metoda ta w klarowny sposób opisuje poszczególne etapy, przez które należy przejść tworząc nowe rozwiązania lub ulepszając już istniejące produkty. Jak pisze Tim Brown w książce Zmiana przez design: jak design thinking zmienia organizacje i pobudza innowacyjność: „(…) nie ma jednej najlepszej drogi prowadzącej przez proces. Istnieją przydatne punkty wyjścia i pomocne drogowskazy, ale o kontinuum innowacji należy raczej myśleć jak o systemie zachodzących na siebie wymiarów niż jako o sekwencji uporządkowanych kroków." 1 Obszary, o których pisze autor to inspiracja (znalezienie problemu), ideacja (kreowanie i sprawdzenie różnych rozwiązań) oraz implementacja (konfrontacja z rzeczywistością).2 Schemat procesu przedstawiany przez Stanford d.school opisuje proces design thinking dzieląc go na następujące etapy:3 −− Empatyzacja – zakłada jak najlepsze zrozumienie użytkownika, określane czasem nawet „wejściem w skórę” badanego. Na tym etapie kluczowe jest przeprowadzanie wywiadów pogłębionych, obserwacji, analizy otoczenia. Ważne jest, aby uzyskanych odpowiedzi nie oceniać i nie interpretować zbyt wcześnie. −− Definiowanie problemu – na podstawie wcześniejszych analiz następuje formułowanie wniosków, w którym pomocne może być np. tworzenie person. Jest to etap bardzo ważny z punktu widzenia dalszej pracy. Podejmujemy w nim pierwsze decyzje, określamy dalsze wyzwania projektowe i sprawdzamy czy propozycje odpowiadają użytkownikowi. −− Ideacja (generowanie pomysłów) – jest to etap dla szalonych i kreatywnych! Polega w dużej mierze na burzy mózgów, podczas której bardzo ważne jest aby pomysły nie były przez nas przedwcześnie oce1. T. Brown, Zmiana przez design: jak design thinking zmienia organizacje i pobudza innowacyjność; współpr. Barry Katz; przeł. Marta Höffner, Libron, Wrocław 2013, s. 25-26. 2. Ibdem, s. 26. 3. Schemat: Stanford Design Thinking Model

niane i odrzucane. Dozwolone jest budowanie na propozycjach innych członków zespołu, a nieskrępowana wymiana myśli jest kluczem do sukcesu. Po zakończonej burzy mózgów należy zhierarchizować zaproponowane rozwiązania (na przykład przy pomocy analizy SWOT) i sprawdzić, które z nich mogą najlepiej pomóc rozwiązać problem projektowy. −− Budowanie prototypu – dokonanie selekcji pomysłów pozwala wybrać te, które zamienimy w tej fazie na konkretny produkt, a raczej prototyp produktu. Prototyp pomaga nam szybko sprawdzić jak użytkownik reaguje na nasze rozwiązanie, jakie są wady i zalety prezentowanego pomysłu. Kilkukrotne powtórzenie tego kroku pozwoli nam zminimalizować ryzyko pojawienia się problemów na dalszych etapach. W zależności od naszego projektu, prototypem może być makieta, obiekt, ale także wizualizacja czy storyboard. −− Testowanie – ten etap zbiera doświadczenia i wnioski z fazy prototypowania, konfrontując wybrane rozwiązanie z rzeczywistym otoczeniem użytkownika. Kluczowe jest tutaj ustalenie sposobu walidacji oraz oceny wyników testu. Jeśli będzie on dla nas pozytywny i pokaże, że rozwiązanie odpowiada na wypracowane przez nas założenia, możemy przejść do wdrożenia naszego rozwiązania.4 Podsumowując, Design thinking zakłada, iż stworzenie innowacyjnego produktu czy usługi wymaga działań interdyscyplinarnych zespołów, które skupiają swoją uwagę na odczuciach użytkowników projektu. Działanie na styku pewnych dziedzin czy konfrontacja naszego pomysłu z rzeczywistym odbiorcą są często krokami milowymi w pracy nad naszym rozwiązaniem. Jak ta metoda przełożyła się na pracę? Jednym z kroków milowych projektu było nawiązanie współprac ze Stowarzyszeniem Civitas z Dąbrowy Górniczej. Dzięki temu mogłam przetestować projektowane przeze mnie rozwiązania z realnymi użytkownikami i późniejszymi odbiorcami mojego projektu. Poznanie otoczenia, obserwacja seniorów podczas zajęć, rozmowy i wywiady z nimi były bardzo ważnym etapem empatyzacji. Dodatkowo, podczas Tygodnia Warsztatowego na Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach miałam oka4. Etapy Design Thinking, protokół dostępu: http://designthinking.pl/co-to-jest-design-thinking/, 1.04.2018.

zję uczestniczyć w warsztatach pt. „Ergonomia w teorii i praktyce, projektowanie ergonomiczne dla seniorów z wykorzystaniem symulatora odczuć wieku starczego”, co jeszcze lepiej pozwoliło mi „wejść w skórę” użytkownika. Najważniejszymi wnioskami po warsztatach były dla mnie próby doświadczenia: −− ograniczenia pola widzenia, które zupełnie uniemożliwiło swobodne poruszanie się czy wykonywanie prostych czynności, −− usztywnienie stawów, co utrudnia poruszanie się, −− brak czucia w palcach, który uniemożliwił chwytanie i wyciąganie małych przedmiotów. rys. 1, 2. Zdjęcia z warsztatów; źródło: własne

Kolejno, definiowanie problemu odbywało się na podstawie wcześniejszych obserwacji, formułowaniu wniosków, grupowaniu typów odbiorców, co pozwoliło mi wypracować Persony oraz usystematyzować Mapę interesariuszy projektowanego rozwiązania. Etap testowania oraz prototypowania zostanie opisany szerzej w dalszej części pracy, bowiem zawiera przeprowadzenie działań warsztatowych, które wchodzą bezpośrednio w zakres mojego projektu, jednakże w tym miejscu chciałam podkreślić, iż testowanie oraz konfrontacja pomysłów z rzeczywistością były kluczowe dla ustalenia ostatecznej formy projektu.

Projektowanie usług „Service design is all about making the services we use usable, easy and desirable” Design Council5 „Projektowanie usług to sprawianie, aby usługi z jakich korzystamy były użyteczne, proste i pożądane” Design Council (tłum. własne)5 Projektowanie usług jest dziedziną dizajnu, która w szczególny sposób skupia się na użytkowniku – często angażuje go w proces projektowy, sprawia iż staje się współtwórcą rozwiązania. Dlatego projektanci, którzy chcą zajmować się tą dziedziną projektowania powinni wykazać się szczególną wrażliwością na potrzeby innych oraz bardzo dobrą zdolnością do komunikowania się.6 Podobnie jak w przypadku opisanej wyżej metody Design thinking, narzędzia wspomagające projektowanie usług zakładają świadome włączenie w proces użytkownika, który często jest w nim nie tylko obiektem naszych badań, ale także jednym z twórców nowych rozwiązań. Proces projektowy w klarowny sposób opisuje oraz wizualizuje schemat podwójnego diamentu. Po raz kolejny odnosząc się do publikacji Tima Browna, w której zestawia on myślenie konwergencyjne i dywergencyjne, możemy zauważyć iż jest to zasada, która buduje podwójny diament. Dywergencja jest bowiem fazą generowania pomysłów, wyborów, fazą poszukiwania. Konwergencja to odrzucanie pomysłów, rozwiązań i dokonywanie wyborów.7 Przykładając ten sposób myślenia do zasady podwójnego diamentu, uzyskujemy schemat znany niemalże wszystkim projektantom:8

5. Design Council, Design methods for developing services, protokół dostępu: https://www.designcouncil.org.uk/sites/default/files/asset/document/Design%20methods%20for%20 developing%20services.pdf, 1.04.2018, s. 4. 6. Design Silesia, Projektowanie skutecznych usług publicznych: praktyczny podręcznik dla kadry instytucji publicznych, protokół dostępu: https://issuu.com/wieslawgdowicz/ docs/podr__cznik_projektowanie_skuteczny, 1.04.2018, s. 24 7. T. Brown, Zmiana przez design: jak design thinking zmienia organizacje i pobudza innowacyjność; współpr. Barry Katz; przeł. Marta Höffner, Libron, Wrocław 2013, s. 68. 8. Design Council, Design methods for developing services, protokół dostępu: https://www.designcouncil.org.uk/sites/default/files/asset/document/Design%20methods%20for%20 developing%20services.pdf, 1.04. 2018, s. 6.

Odkrywanie

rys. 3. Podwójny diament; źródło: własne

Rozwój

Określanie

Dostarczenie

Dobry proces projektowania usług bazuje na wykorzystaniu konkretnych metod i narzędzi i jak to bywa z wykorzystaniem narzędzi podczas pracy nie zawsze potrzebne są nam wszystkie – poniżej wymienię najważniejsze z nich, które były pomocne w mojej pracy i opiszę w kilku słowach, na czym polegają: −− Service Safari – to testowanie usługi na sobie i wyciąganie z tego odpowiednich wniosków. Jeśli praca zakłada przeprojekowanie sposobu zakupu biletów w kasie teatru, to projektant powinien osobiście przez ten proces przejść. Service Safari może odbywać się konkretnie w miejscu, które jest przedmiotem naszego projektu, ale może też dotyczyć pewnej „kategorii” miejsc – wszystko zależy od tego co chcemy zbadać.9 −− Tworzenie map interesariuszy – narzędzie to pozwala nam zobaczyć wszystkie jednostki zaangażowane w tworzenie usługi. Pozwala uwzględnić grupy zarządzające, finansujące, zewnętrznych dostawców, itp. oraz sprawdzić jak dane grupy przenikają się między sobą oraz jaki mają na siebie wpływ. Często taka wiedza pomaga nam w lepszy sposób zaplanować proces, a czasem jest wręcz kluczowa do przeprowadzenia usługi w ogóle.10 −− Tworzenie person – ważny element projektowania usług, który pozwala nam lepiej poznać, a co za tym idzie lepiej uporządkować odbiorców usługi. Jego głównym celem jest bowiem na podstawie wywiadów i analiz, dostrzeżenie i wyodrębnienie pewnych trendów, motywacji, zachowań, które mają potem uosobienie w postaci konkretnej „osoby”. Z moich obserwacji wynika, że często kusi nas (młodych projektantów) aby persony tworzyć na podstawie naszych wyobrażeń o danej 9. Ibdem, s. 14. 10. Design Silesia, Projektowanie skutecznych usług publicznych: praktyczny podręcznik dla kadry instytucji publicznych, protokół dostępu: https://issuu.com/wieslawgdowicz/ docs/podr__cznik_projektowanie_skuteczny, 1.04.2018, s. 24.

grupie, a nie zaobserwowanych prawdziwych zachowań. Jest to o tyle niebezpieczne, iż może doprowadzić do zbudowania błędnych założeni projektowych, które nie przełożą się na rzeczywistą sytuację. 11 −− Szczegółowe rozplanowanie usługi (Blueprint) – podobnie jak mapa podróży użytkownika jest wizualną reprezentacją jego drogi przez usługę, jednak zawiera ona dodatkowe „warstwy” takie jak kanały informacji, działania ukryte personelu, które muszą mieć miejsce aby usługa zadziałała czy fizyczne dowody. Blueprint pokazuje nam także kontekst czasu – możemy przeanalizować założenia usługi, które dotyczą przeszłości (co się dzieje przed usługą), teraźniejszości (czas trwania usługi) oraz z czym użytkownik „zostaje” po zakończeniu usługi. Z uwagi na to, iż moja praca dotyczy poniekąd przestrzeni publicznej i angażuje pewne jednostki zewnętrzne, blueprint pozwolił dostrzec mi kto odgrywa jakie role w projekcie i za co powinien być odpowiedzialny.12 Można zauważyć w tym miejscu, że opisane wyżej pojęcia projektowe wzajemnie się przenikają i zazębiają. Świadomość istnienia tych metod jest bardzo ważna i pomocna, ale powinniśmy także polegać na czymś co można określić mianem intuicji projektowej.

Projektowanie z myślą o osobach starszych Universal Design Projektowanie uniwersalne, to pojęcie związane z dizajnem, które zakłada dostosowanie projektowanych przez nas rozwiązań do potrzeb możliwie jak największej liczby użytkowników. W kontekście osób starszych, możemy mówić o projektowaniu, które uwzględnia wszystkie ograniczenia opisywanej grupy użytkowników, takie jak problemy ze wzrokiem, ograniczenie czucia w palcach, możliwości poruszania się itp. Należy podkreślić, iż w projektowaniu uniwersalnym nie chodzi o tworzenie wielu produktów dedykowanych określonym grupom, a o jeden produkt, który dzięki uwzględnieniu potrzeb jak największej liczby użytkowników, może być używany przez wszystkich. 11. Design Council, Design methods for developing services, protokół dostępu: https://www. designcouncil.org.uk/sites/default/files/asset/document/Design%20methods%20 for%20developing%20services.pdf, 1.04.2018, s. 16. 12. Ibdem, s. 19.

The Center for Universal Design za siedem głównych zasad projektowania uniwersalnego, podaje:13 −− Equitable use – identyczne zastosowanie; produkt jest dostępny i używany przez wszystkich użytkowników tak samo; nie wymaga specjalnego projektowania dla osób z ograniczeniami. −− Flexibility in Use – elastyczność użycia; dizajn potrafi dostosować się do możliwości i preferencji odbiorcy. −− Simple and Intuitive Use – prosta i intuicyjna obsługa; nasze rozwiązanie uwzględnia doświadczenia użytkownika, jego wiedzę, zdolności językowe, możliwość koncentracji itp. −− Perceptible information – zauważalna informacja; komunikacja w sposób czytelny i zrozumiały dla odbiorcy, zważywszy na jego percepcję. −− Tolerance for Error – tolerancja dla błędów; minimalizacja ryzyka złego zastosowania produktu. −− Low Physical Effort – niski poziom wysiłku fizycznego; nasz produkt może być używany przy zastosowaniu minimalnego wysiłku. −− Size and Space for Approach and Use – wymiary i przestrzeń przeznaczona do użycia; dostosowanie rozmiarów i zasięgów projektu do mobilności, postury, rozmiarów odbiorcy.14 Wymienione wyżej zasady nie powinny być traktowane jako jedyny słuszny „przepis” na projekt. Twórca powinien racjonalne dostosować zasady projektowania uniwersalnego do własnego rozwiązania, pamiętając także o wielu innych aspektach, takich jak kontekst kulturowy, finansowy, technologiczny czy emocjonalny. Oliver Herwig, w swojej książce Universal Design stawia tezę, w której mówi, iż „studiowanie” seniorów, zaprowadzi nas do lepszych projektów 15, dlatego mam nadzieję, że prototypując i testując rozwiązanie razem z seniorami ze Stowarzyszenie Civitas, uda się wypracować projekt, który będzie wykorzystywany przez wszystkich przyszłych użytkowników ogrodu.

13. O. Herwig, Universal Design: Solutions for a Barrier-free Living; Birkhäuser, 2008, s. 170-172. 14. Ibdem 15. Ibdem, s. 6.

Design Council dla seniorów Jak wspominałam już wcześniej, oprócz stosowania zasad uniwersalnego projektowania, ważnym aspektem pracy w kontekście osób starszych jest myślenie o emocjach i doświadczeniach, jakie towarzyszą nam przy korzystaniu z produktu czy usługi. Szerzej o pojęciu projektowania emocji możemy przeczytać np. w książce Dona Normana Emotional Design, jednak poniżej chciałam opisać przykład projektu, który moim zdaniem bardzo dobrze ilustruje pojęcie oraz odnosi się bezpośrednio do doświadczeń seniorów. W 2011 roku Design Council razem z Departamentem Zdrowia zapoczątkowali projekt „Living Well with Dementia”, który miał na celu stworzenie usług czy produktów, które poprawią doświadczenie osób dotkniętych tą chorobą.16 Jednym z projektów, który najbardziej przykuł moją uwagę był projekt o nazwie „Dementia Dog – Assistance dogs for the mind”. Problemem, na który wskazywali projektanci, było tu zapominanie przez osoby dotknięte demencją o wykonywaniu podstawowych czynności, takich jak zażywanie leków, regularne picie czy jedzenie. Zaproponowano rozwiązanie w postaci psa asystenta, wytrenowanego do przypominania o najważniejszych zadaniach czy pomagającego zorientować się w przestrzeni poza domem. Oprócz wypracowania pewnych nawyków, posiadanie psa przez osobę starszą stanowi ogromny potencjał do poprawy nastroju, a nawet nawiązywania nowych więzi społecznych, np. z sąsiadami na spacerach. Jak wskazują projektanci, pies w tym wypadku stanowi swoistą „kotwicę” dla pamięci.17 Podobny rodzaj doświadczenia mogłam zaobserwować u własnej babci, która co prawda nie boryka się z demencją, a samotnością po utracie bliskiej osoby. W momencie, w którym w domu pojawił się nowy członek rodziny, pies, nastroje wszystkich domowników znacznie się polepszyły. Kontakt ze zwierzęciem wyzwolił niespodziewanie bardzo dużą ilość radości, a konieczność sprawowania opieki pozytywnie wypełniła babci czas. Dotyk, zapach, poczucie bycia potrzebnym poprzez opiekę, pretekst do opowiadania zabawnych historii, przebywania na świeżym powietrzu – to właśnie doświadczenia i emocje, które możemy znaleźć także w kontakcie człowieka z rośliną. 16. Design Council, Living Well with Dementia, protokół dostepu: https://www.designcouncil. org.uk/resources/case-study/living-well-dementia, 1.04.2018. 17. Ibdem

Niewerbalne, nienamacalne, a jednak coś w nas zmienia. Projektując komunikację społeczną za każdym razem powinniśmy odnosić się do emocji i doświadczeń, jakie nasz projekt może wzbudzać u odbiorcy.

Obszary problemowe Starzejące się społeczeństwo „Starzenie się nie jest złem, któremu trzeba się podporządkować, jest powołaniem, na które trzeba umieć odpowiedzieć." Olga Czerniawska18 Starzejące się społeczeństwo jest zagadnieniem, które porusza obecnie ekspertów niemalże w każdej dziedzinie naszego życia. Trudno się temu dziwić, patrząc na dane EUROSTATU, z których wynika, że już w 2020 roku, osoby po 60 roku życia stanowić będą niemalże 25% polskiego społeczeństwa.19 Oczywiście, nie jest to trend widoczny jedynie w Polsce, starzejące się społeczeństwo to obecnie problem z jakim boryka się większość krajów Starego Kontynentu, a nawet świata: dane Departamentu USA z 2007 r. wskazują na to, iż do roku 2030 liczba osób po 65 roku życia z 500 milionów wzrośnie dwukrotnie, przekraczając tym samym miliard.20 Dokument wydany przez Monitor Polski Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014-2020 konkretnie wskazuje obszary, w jakich powinniśmy działać, aby opisywane zjawisko stało się dla nas szansą, a nie zagrożeniem. Są to między innymi: zdrowie i samodzielność osób starszych, bezpieczeństwo, aktywność zawodowa osób po 50-tym roku życia, aktywność edukacyjna, społeczna i kulturalna, relacje międzypokoleniowe.21 Z punktu widzenia mojej dalszej pracy, szczególnie ważny jest aspekt związany z aktywnością seniorów – zarówno fizyczną, jak i społeczną. Wiele osób, po zakończeniu pracy i przejściu na emeryturę pozostaje biernym wobec otaczającej rzeczywistości, dlatego bardzo istotne jest aby 18. O. Czerniawska, Czas i jego wymiary, w: M. Dzięgielewska (red.), Refleksje nad starością – aspekty społeczne, edukacyjne i etyczne, Łódź 1992, Polskie Towarzystwo Gerontologiczne, s. 33. 19. Monitor Polski, Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa, dnia 4.02.2014 r. Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014-2020, s. 8. 20. J. Strugarek, J. Wieczorek, Aktywny senior: zbiór gier rekreacyjnych dla osób starszych, Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2010, s. 7. 21. Monitor Polski, Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa, dnia 4.02.2014 r. Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014-2020, s. 3.

zapewniać im alternatywę i skutecznie zachęcić do zmiany tego stanu rzeczy. Nie bez przyczyny pozostaje fakt, iż spadek aktywności związany jest z rosnącą niemożnością wykonywania wielu czynności. Jak definiuje gerontolog, Elżbieta Trafiałek „starzenie” to bowiem „zespół komplementarnie powiązanych ze sobą zmian fizjologicznych, psychicznych i społecznych, wskazujący na ogólny stan regresu.”22 Aby lepiej zrozumieć przyszłego użytkownika należy mieć świadomość, z jakimi grupami problemów mamy do czynienia. Warto dodać również, że w przypadku starzenia, jak pisze Ewa Kozdroń w opracowaniu Starość – darem, zadaniem i wyzwaniem6 możemy mówić 23 o: −− starzeniu pomyślnym, w którym występuje zwolnienie procesów starzenia względem danego przyjętego modelu, −− starzeniu zwyczajnym, które jest równoznaczne z modelem, −− starzeniu patologicznym, w którym następuje przyspieszenie i pogorszenie procesów starzenia.24 Nasilenie biologicznych oznak starzenia się jest w dużej mierze związane z czynnikami takimi jak uwarunkowania genetyczne czy tryb życia. Zmiany możemy przeanalizować jednak kolejno w obszarach takich jak ruch: większa łamliwość kości, sztywnienie stawów, obniżenie wzrostu wywołane garbieniem na skutek słabnących mięśni, starzenie się kolagenu co powoduje dłuższe gojenie się ran czy zwiotczenie skóry, spadek przemiany materii, spadek czasu reakcji; wzrok: mniej ostry obraz, gorzej rozróżnialne barwy i kontrasty, ograniczenie pola widzenia, gorsza adaptacja oka do ciemności; słuch: gorsza słyszalność tonów wysokich, dotyk: słabnie wrażliwość dotyku, czucia głębokiego, drgań i migotania, inne: częstsze zawroty głowy, słabnący zmysł smaku i zapachu, spadek wydolności oddychania, problemy z sercem, trawieniem, słabnąca odporność.25 Jednak wymienionych wyżej aspektów nie można pozostawić bez odniesienia się do sytuacji psychospołecznej człowieka. Opisane zmiany mają bowiem przełożenie na wydłużenie czasu reakcji u osoby starszej, osłabienie koncentracji, wolniejsze wykonywanie czynności psychomo-

22. E. Trafiałek, Życie na emeryturze w warunkach polskich przemian systemowych. Studium teoretyczno-diagnostyczne, Kielce 1998, WSP, s. 22-23. 23. E. Kozdroń, Aktywność ruchowa w wychowaniu ku starości – luksus czy konieczność? w: A. A. Zych (red.) Starość darem, zadaniem i wyzwaniem, Wyd. Stowarzyszenie Przyjaciół Pomocy Społecznej „Pod Dębem” w Dąbrowie Górniczej, Sosnowiec–Dąbrowa Górnicza 2014, s. 51. 24. Ibdem 25. J. Strugarek, J. Wieczorek, Aktywny senior: zbiór gier rekreacyjnych dla osób starszych, Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2010, s. 12-17.

torycznych. Często mówi się również o mniejszej zdolności do nabywania nowych umiejętności, ze względu na odwoływanie się do sprawdzonych schematów myślenia. Zmiany społeczne objawiają się przykładowo poprzez poczucie osamotnienia, niemocy, niechęć do poważnych zmian, zwiększoną obawę przed obcymi.26 Należy podkreślić, że cechy te mają charakter indywidualny, a z punktu widzenia pracy projektowej możemy traktować je bardziej jak papierek lakmusowy, dzięki któremu lepiej zrozumiemy swoją grupę odbiorców, a nie z góry ją ocenimy. Świadomość istnienia opisanych ograniczeń jest jednak istotna jeśli chodzi o ich wpływ na poziom aktywności seniora.

Aktywizacja seniorów „Aktywizm – czynna postawa wobec życia” Słownik Języka Polskiego27 Pojęcie aktywizmu jest szczególnie ważne w kontekście osób starszych. Jak pisze Anna Twardzik w książce Człowiek w przestrzeni lokalnej – dobre praktyki wspierania rozwoju, aktywizacji i integracji społecznej osób starszych28, aktywność – zarówno ta fizyczna, jak i społeczna, kulturalna czy intelektualna, pozwala zaspokajać potrzebę uznania, bezpieczeństwa, samorealizacji czy kontaktów społecznych.29 Aktywność społeczna jest szczególnie ważna, gdy mówimy o teorii związanej z odgrywaniem przez nas pewnych ról społecznych.30 W przypadku seniorów mamy do czynienia z sytuacją, w której z powodu przejścia na emeryturę czy wyprowadzki dzieci z domu nasze role społeczne zmieniają się, czasem słabną, dlatego ważne jest, aby szukać dla siebie nowych zajęć i pasji. Każdy z nas ma potrzebę kontaktu z drugim człowiekiem. Ogromną rolę odgrywają tu relacje międzypokoleniowe, kontakt dziadków z wnukami, jednak obserwując zjawisko rosnącej emigracji, często relacje te stają się utrudnione. Z pomocą w tej sytuacji przychodzą nam inicjatywy zrzeszające seniorów takie jak kluby seniora czy właśnie Stowarzyszenie Civitas z Dąbrowy Górniczej, które poza ofertą różnorodnych zajęć umożliwia osobom star26. Ibdem, s. 18-22. 27. Słownik Języka Polskiego PWN, protokół dostępu: https://sjp.pwn.pl/slowniki/aktywizm. html, 13.05.2018. 28. A. Twardzik Senior w środowisku wiejskim, w: A. Szczurek-Boruta, B. Chojnacka-Synaszko (red.) Człowiek w przestrzeni lokalnej – dobre praktyki wspierania rozwoju, aktywizacji i integracji społecznej osób starszych, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2014, s. 104-105. 29. Ibdem 30. Ibdem, s. 105.

szym spotkanie się, szansę na wymianę myśli i doświadczeń. Rozważając pojęcie aktywizacji warto wymienić również korzyści, jakie płyną z podejmowania aktywności fizycznej w wieku dojrzałym. Nie od dziś wiadomo, że sport to zdrowie, jednak mówiąc konkretnie, ruch wpływa na poprawę metabolizmu u osób starszych, a co za tym idzie zwiększa apetyt, pozwala obniżyć ciśnienie, polepsza wentylację płuc, uelastycznia stawy, zwiększa koordynację ruchową. Zgodnie z maksymą „w z zdrowym ciele zdrowy duch”, osoba starsza podejmująca aktywność ruchową lepiej się koncentruje (z uwagi na lepsze ukrwienie mózgu), jest bardziej optymistycznie nastawiona do otoczenia, łatwiej radzi sobie ze stresem oraz czerpie satysfakcję z dobrego samopoczucia, a nawet wyglądu.31 Podsumowując, aktywność odgrywa kluczową rolę na etapie naszego życia, który możemy określić mianem późnej dojrzałości. Podkreślają to także gerontolodzy wskazując, iż może być kluczem do udanej starości – daje nam możliwość zapobiegania wielu chorobom, a także poczuciu osamotnienia czy izolacji. Przyczynia się do podniesienia jakości życia poprzez polepszenie sprawności fizycznej, psychicznej oraz społecznej.32 Zwracając uwagę na te wymiary aktywności zaobserwowałam bardzo duży potencjał jaki tkwi w pracy w ogrodach społecznych, których popularność w Polsce wzrasta, a o których opowiem w dziale kolejnym.

Ogrody społeczne Czym tak naprawdę są ogrody społeczne? To pytanie jak się okazuje zadaje sobie sporo mieszkańców miast, w których takie miejsca powstają. Ogrody społeczne, są to bowiem ogrody zakładane wspólnie przez mieszkańców, miasto czy różnego rodzaju stowarzyszenia, w miejscach takich jak niezagospodarowany plac na osiedlu czy ogródek przy przedszkolu. Inicjatorzy, lokalizacje, pomysły mogą być bardzo różne, cel jest jednak jeden: wspólna uprawa roślin. Model ten staje się w Polsce coraz bardziej popularny. Ogrody wpisują się bowiem aktualnie w trend two31. J. Strugarek, J. Wieczorek, Aktywny senior: zbiór gier rekreacyjnych dla osób starszych, Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2010, s. 24 32. A. Trzcionka-Wieczorek Edukacja do aktywnej starości w treściach podręczników szkolnych, w: A. Szczurek-Boruta, B. Chojnacka-Synaszko (red.) Człowiek w przestrzeni lokalnej – dobre praktyki wspierania rozwoju, aktywizacji i integracji społecznej osób starszych, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2014, s. 119

rzenia „zielonego” miasta, wytwarzania własnej eko-żywności, a czasem nawet walki ze smogiem. Społecznościowe ogrody są także odpowiedzią na zanikające ogródki działkowe, niegdyś bardzo popularne, które często stanowiły oazę zieleni dla wielu mieszkańców miasta, dlatego rozważając pojęcie ogrodnictwa miejskiego szczególnie w kontekście osób starszych, nie sposób pominąć historię kultowych „działek”. Świetnym opracowaniem na ten temat i prawdziwą skarbnicą wiedzy jest publikacja Muzeum Etnograficznego z Krakowa Dzieło-działka33, w której grupa badaczy prowadziła wywiady z ogrodnikami z Rodzinnych Ogrodów Działkowych z Katowic, Krakowa oraz Wrocławia. Książka ta w dużym stopniu, pomogła mi lepiej zrozumieć istotę tego typu miejsc. Opisując zjawisko ogrodnictwa miejskiego warto przyjrzeć się jego historii, bowiem według brytyjskich historyków jego początków możemy upatrywać się w XVII wieku, kiedy to chłopi walczyli o prawo do ziemi.34 Znamiennym ruchem dla tego okresu byli diggerzy, odłam levellerów, czyli ruchu politycznego negującego zasadność prawa do ziemi czy prawa własności. W okresie rozwoju przemysłu, gdy kształtowało się pierwsze społeczeństwo miejskie mogliśmy zaobserwować napływ ludności ze wsi do miast. Często okazywało się wtedy, że pracy nie starcza dla wszystkich, a władze chcąc uniknąć szerzeniu się patologii w społeczeństwie zapoczątkowały ideę uprawy działek na obrzeżach miast. Był to sposób na zajęcie czasu bezrobotnym, a także wytwarzanie przez nich jedzenia. Jednak poza tym, działka dawała im również poczucie bezpieczeństwa i bycia potrzebnym.35 Podobnie rzecz miała się w Polsce, na co najlepszym przykładem są tereny przemysłowe Śląska, gdzie pod koniec XIX w. przeznaczono 5 ha gruntu obok Parku Kościuszki na działki dla robotników (a także najbiedniejszych bezrobotnych)36 często oderwanych od ziemi na wsi. Działki stały się więc ważnym elementem osiedli górniczych i robotniczych. W czasie II wojny światowej uprawa ogrodu zyskała jeszcze jeden wymiar na co dowodem jest brytyjska kampania Dig for Vicotry (tłum. własne: Kop dla Zwycięstwa) zapoczątkowana przez Ministerstwo Agrokultury. Miała ona na celu podniesienie morali wśród mieszkańców i wyżywienie ich 33. M. Zych i inni, Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie, Dzieło-działka, Kraków 2012. 34. M. Zych, Kilka arów, cały świat. O poznawaniu ogródków działkowych, w: Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie, Dzieło-działka, Kraków 2012, s. 22-27. 35. Ibdem 36. Ibdem

w ciężkich czasach, dlatego każdy możliwy skrawek przestrzeni publicznej zamieniany był w ogródek warzywny. Dodatkowo, Ministerstwo przygotowało zestaw instrukcji dla mieszkańców jak uprawiać ziemię oraz co i kiedy w niej sadzić.37 W Polsce podczas wojny mieszkańcy również szukali sposobów na zdobycie pożywienia – w Warszawie grządki powstały wtedy nawet na terenie ogrodu zoologicznego.38 Co ciekawe, w kulturze brytyjskiej działka określana jest jako allotment garden (tłum. kawałek, mała część czegoś większego, co jest wydzierżawione), podczas gdy w Stanach Zjednoczonych nazywa się je community gardening czyli wspólnotowe uprawianie ogrodu.39 Wydaje się, że to właśnie sposób na „amerykańskie” ogrodnictwo miejskie, czyli większy obszar ziemi, ale uprawiany wspólnie, zdaje się obecnie coraz prężniej rozwijać w wielu miastach. Powodem tego, może być fakt, iż taka forma spędzania czasu pozwala nam przebywać razem w przestrzeni publicznej.40 Jest też rozwiązaniem dla mieszkańców miast, którzy nie mają własnych działek, a donica na balkonie często staje się niewystarczająca. Ogrody społeczne stały się także przestrzenią dla różnych wydarzeń - odbywają się w nich spotkania dyskusyjne, pikniki rodzinne czy warsztaty dla dzieci. Podsumowując, działki zostały stworzone, aby aktywizować wykluczonych, często pozbawionych pracy, dawać im szansę na wytwarzanie własnej żywności. Dziś, ogrody społeczne aktywizują mieszkańców miast, często znużonych otaczającym ich zgiełkiem czy przewidywalną rozrywką. W anonimowych przestrzeniach miast, uprawa roślin staje się pretekstem do spotkania drugiego człowieka – budowania relacji, wymiany i gromadzenia wiedzy, a wreszcie aktywności ruchowej. Wartości te, jak mogliśmy przeczytać już wcześniej dokładnie odpowiadają na potrzeby aktywizacji osób starszych.

37. British Library, Dig for Victory, protokół dostępu: https://www.bl.uk/learning/timeline/ item107597.html, 4.05.2018 r. 38. T. Żylski, Ogrody społeczne w Polsce, w: Architektura Murator, protokół dostępu: http://architektura.muratorplus.pl/krytyka/ogrody-spoleczne-w-polsce_6750.html, 4.05.2018 r 39. M. Zych, Kilka arów, cały świat. O poznawaniu ogródków działkowych, w: Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie, Dzieło-działka, Kraków 2012, s. 25.. 40. T. Żylski, Ogrody społeczne w Polsce, w: Architektura Murator, protokół dostępu: http://architektura.muratorplus.pl/krytyka/ogrody-spoleczne-w-polsce_6750.html, 4.05.2018 r

Terapia przez uprawę ogrodu „Termin terapia zajęciowa oznacza sposób rehabilitacji fizycznej, psychicznej, społecznej i zawodowej polegający na angażowaniu rehabilitowanej osoby w różne rodzaje i formy aktywności życiowej oraz odpowiednim do potrzeb kształtowaniu warunków otoczenia materialnego i społecznego.” dr Edyta Janus, mgr Joanna Nowak41 Pojęcie to odnosi się głównie do pomocy osobom niepełnosprawnym, jednak działania terapeutyczne mogą być wykorzystywane także w pracy z osobami starszymi. Jak piszą autorki artykułu Terapia zajęciowa, dr Edyta Janus oraz mgr Joanna Nowak42, obecnie coraz częściej terapia zajęciowa odnosi się bowiem do wszelkiego działania, które ma na celu poprawę dobrostanu czy sytuacji życiowej poprzez uczestniczenie w różnego rodzaju zajęciach. Podział terapii może być różny, w zależności od tego jakie kryteria przyjmiemy, jednak za główne rodzaje przyjmuje się: ergoterapię, socjoterapię czy arteterapę.43 W swojej pracy poruszam między innymi zagadnienie związane z pierwszą z wymienionych, czyli ergoterapią. Jest to bowiem terapia przez pracę, a jedną z jej metod jest właśnie ogrodnictwo, a ściślej mówiąc wykonywanie różnych prac ogrodniczych.44 Praca w ogrodzie, oprócz aktywizacji fizycznej (która oczywiście w przypadku osób starszych powinna być dostosowana do ich możliwości i ograniczeń), sprawia że przebywamy na świeżym powietrzu, pośród zieleni, co dodatkowo relaksuje nas oraz rozluźnia.45 Natura działa niemalże na wszystkie nasze zmysły: potrafi zachwycić pięknem kolorów, zapachów, możemy doświadczać jej przez dotyk. W relacji seniorów ze Stowarzyszenia Civitas często pojawia się określenie „dotyk ziemi” jako coś co kojarzy się z czasem dzieciństwa, coś co jak sami określają „kochają”, dlatego myślę, że śmiało możemy przytoczyć słowa Hipokratesem „Lekarz leczy, natura uzdrawia”.46

41. E. Janus, J. Nowak, Terapia Zajęciowa, protokół dostępu: https://rehabilitacja.mp.pl/terapia-zajeciowa/130226,terapia-zajeciowa, 13.05.2018. 42. Ibdem 43. M. Nawrot i inni, Klasyfikacja rodzajów, metod, technik i form terapii zajęciowej, protokół dostępu:http://tz.skn.tu.koszalin.pl/tz1.pdf, 13.05.2018, s. 6. 44. Ibdem, s. 8. 45. J. Wydra, Ogród, który leczy, protokół dostępu: http://estrefazdrowia.pl/seniora/ogrod-ktory-leczy/, 13.05.2018. 46. Ibdem

Coraz bardziej popularne staje się w Polsce pojęcie hortiterapii (ogrodoterapii). Metoda ta polega na wykonywaniu prac ogrodniczych zaplanowanych przez terapeutę i refleksję nad podejmowanymi działaniami: zachwyt nad przyrodą, obserwację cyklu życia roślin, kontakt z żywymi stworzeniami. Istotą sprawy staje się niekoniecznie efekt naszych prac, ale samo ich wykonanie.47 W tym ujęciu, ogród stanowi odpowiedź na potrzebę aktywizacji zarówno fizycznej, jak i psychicznej. Dodatkowo gdy pomyślimy o ogrodzie jak o miejscu wspólnotowym, gdzie razem możemy wykonywać prace, które przynoszą wspólny cel, dajemy seniorom możliwość na zbudowanie nowych relacji społecznych – poznanie nowych osób, a czasem zdobycie nowych umiejętności (warsztaty i zajęcia organizowane w ogrodach społecznych). Może wydawać się, że ogród społeczny to jedynie inna nazwa na dawne ogródki działkowe, myślę jednak, że ich celem jest jedno: spotkanie ludzi wokół natury.

47. M. Giemza, Hortiterapia, czyli leczenie za pomocą przyrody, protokół dostępu: http://inspekty.pl/hortiterapia-czyli-leczenie-przy-pomocy-przyrody/, 4.06.2018 r.

III Część rozpoznawcza Odkrywanie Poszukiwanie partnera Ważnym etapem empatyzacji i odkrywania potrzeb osób starszych były liczne spotkania, jakie odbyliśmy wraz z kolegą z pracowni – Aleksandrem Kaszubą. Na samym początku udaliśmy się do Szpitala Geriatrycznego w Katowicach, gdzie mieliśmy okazję spotkać pacjentów z Dziennego Domu Opieki Medycznej. Najważniejszymi wnioskami z tej wizyty były dla nas: −− pacjentom często brakowało partnera do gry czy wykonywania różnych aktywności, −− pacjenci chętnie wzięliby udział w gimnastyce na świeżym powietrzu, −− brakuje materiałów, które mogłyby animować seniorów – gier dostosowanych do potrzeb osób starszych itp., −− ilość pytań lub zadawanych ćwiczeń powinna być ograniczona do kilku (3-4) w innym wypadku pacjenci szybko się męczą i zniechęcają. rys. 4. Zdjęcia z wizyty w szpitalu; źródło: własne

Wizyta ta pomogła zrozumieć opisane wcześniej zmiany, jakie są wynikiem procesu starzenia – pacjenci, przebywający w szpitalu zazwyczaj zmagają się z chorobami, u wielu pojawiają się także pierwsze objawy demencji. Dodatkowo, mogliśmy zaobserwować problemy prowadzących zajęcia, którzy bardzo często muszą wykazać się zrozumieniem i cierpliwością. Był to pierwszy krok w uświadomieniu sobie, iż projektant podejmujący tematykę osób starszych powinien wykazać się ogromną empatią i czujnością.

Drugim ważnym momentem było spotkanie seniorów z Fundacji Parku Śląskiego na warsztatach poświęconych nauce obsługi tabletu. Grupa ta pomogła obalić stereotypy – w zajęciach uczestniczyły bardzo aktywne osoby starsze, zaznajomione ze światem nowych technologii. Mogliśmy zaobserwować ich chęć do rozwoju i poszerzania wiedzy. Ostatecznie poznałam jednak prowadzących Stowarzyszenie Civitas z Dąbrowy Górniczej, a szczegóły nawiązania wspołpracy opisane zostały poniżej.

Współpraca ze Stowarzyszeniem Civitas z Dąbrowy Górniczej Nawiązanie współpracy przy tworzeniu projektu stanowi duże wyzwanie, ale niemalże zawsze jest ogromną szansą na weryfikowanie swojej pracy i rozwiązanie realnych problemów. Szansę na podjęcie tego rodzaju działań otrzymałam dzięki Stowarzyszeniu Civitas, które od niemalże 11 lat aktywnie działa w Dąbrowie Górniczej, moim rodzinnymi mieście. Stowarzyszenie oprócz działania na rzecz osób starszych prowadzi edukację międzypokoleniową, promuje zdrowy styl życia i zachęca do włączania się w życie społeczności lokalnej. rys. 5. Zdjęcia Stowarzyszenia Civitas; źródło: Stowarzyszenie Civitas www.facebook.com/Stowarzyszenie-Civitas-160047317368481/

Istotę działalności Civitasu dobrze opisuje cytat: „Chcemy mieć wpływ na to, co dzieje się wokół nas. Interesują nas problemy ekologiczne, rozwój turystyki w naszym regionie, odczuwamy niedosyt kulturalny , chcemy promować zdrowy styl życia, ale też zająć się problemami bezrobocia, pomocą niepełnosprawnym, prowadzić akcje na rzecz przeciwdziałaniu dyskryminacji i wykluczeniu społecznemu." 48 48. Stowarzyszenie Civitas, Misja i Wizja, protokół dostępu: http://www.stowarzyszeniecivitas.org, 5.05.2018 r.

Co więcej, w roku 2017 jego członkowie zaangażowani byli w sprawowanie opieki nad ogrodem społecznym i to właśnie wokół tego obszaru skupiła się nasza współpraca. Już po pierwszej rozmowie z prowadzącą zajęcia, Panią Alicją Kowalską, wyłoniło się kilka obszarów problemowych, jakie zostały zaobserwowane w ogrodzie. Ich analiza oraz próba rozwiązania stały się ważnym elementem pracy z punktu widzenia usprawnienia organizacji działań w ogrodzie i stworzenia miejsca, którym chcemy się opiekować. rys. 6. Zdjęcia Stowarzyszenia Civitas; źródło: Stowarzyszenie Civitas www.facebook.com/Stowarzyszenie-Civitas-160047317368481/

Analiza istniejących rozwiązań Aby dobrze zrozumieć charakter ogrodów społecznych i umiejscowić dąbrowski przykład w szerszym kontekście, konieczna była analiza istniejących rozwiązań. W Polsce od paru lat stają się one coraz bardziej popularne – dzieje się tak między innymi za sprawą programów promujących ogrodnictwo miejskie, takich jak na przykład „Nasz Ogród Społeczny" organizacji Green Cross Poland49 Najwięcej modelowych rozwiązań możemy zaobserwować obecnie w Warszawie, jednak na Śląsku od paru lat również powstają miejsca wspólnych upraw – między innymi w Katowicach czy Siemianowicach Śląskich. Ogród Motyka i Słońce, Warszawa Powstał z inicjatywy mieszkańców w 2014 roku. Typ ogrodu: uprawa warzyw i ziół. Organizacja prac: ciekawy przykład sposobu zarządzania miejscem. Jak możemy dowiedzieć się z wywiadu dla portalu Bujna Warszawa z Michałem Łepkowskim,50 organizacja prac jest planowana w systemie spotkań: dwa razy w tygodniu. Spotkania prowadzone są wymiennie przez tzw. Ogrodnika Dnia, czyli wybraną osobę z grona ogrodników najbardziej zaangażowanych w pracę w ogrodzie, która pomaga przydzielać zadania. Ogrodnik dnia prowadzi spotkanie w wyznaczonym terminie, jednak w tym czasie do ogrodu mogą przyjść wszyscy zainteresowani. W ogrodzie organizowane są także liczne warsztaty rekreacyjne i edukacyjne.51 Istnieje możliwość wynajęcia własnej grządki (odpłatnie). Komunikacja: odbywa się przez wymianę informacji ogrodnik-ogrodnik, spotkania w ogrodzie, Facebook, poczta pantoflowa. Przestrzeń: na terenie ogrodu znajduje się między innymi: Solatorium (ogród zimowy, przestrzeń do warsztatów) podwyższone grządki, piec gliniany, kompostownik. 49. Green Cross Poland, protokół dostępu: http://greencrosspoland.org, 15.05.2018 r. 50. Bujna Warszawa, Jak założyć ogród społecznościowy, protokół dostępu: https://www. youtube.com/watch?v=hepK7rs93OE&t=1153s, 15.05.2018 r. 51. I. Mier, Motyka i Słońce, protokół dostępu: http://bujnawarszawa.pl/motyka-i-slonce/, 15.05.2018 r.

rys. 7. Zdjęcia ogrodu Motyka i Słońce; źródło: www.facebook.com/motykaislonce/

Ogród Fort Bema, Warszawa Powstał w ramach inicjatywy lokalnej we współpracy z Urzędem Dzielnicy Bemowo. Typ ogrodu: uprawa warzyw i ziół, sad, łąka kwietna Organizacja prac: ogród zarządzany jest przez tzw. grupę opiekunów, donice przypisane są konkretnym osobom, co potwierdza odpowiednie oznakowanie. Prace wykonywane są podczas spotkań i warsztatów, jednak zdarza się, iż pojawiają się osoby, które na własną rękę sadzą rośliny.52 Komunikacja: facebook, spotkania, poczta pantoflowa Przestrzeń: w ogrodzie znajdziemy pasiekę, sad, łąkę kwietną, kompostownik, fosę z wodą. rys. 8, 9. Zdjęcia ogrodu Fort Bema; źródło: www.facebook.com/ogrodfort/

52. Jak minął 2017 rok w ogrodzie społecznościowym Fort Bema?, protokół dostępu: http://bemowiacy.waw.pl/2017/12/08/jak-minal-2017-rok-w-ogrodzie-spolecznosciowym-fort-bema/, 15.05.2018 r.

Ogród na Paca, Warszawa Powstał z inicjatywy lokalnej społeczności we współpracy z Kooperatywą Grochowską i Centrum Aktywności Lokalnej Paca 40. Znajduje się przy spółdzielni mieszkaniowej. Typ ogrodu: rośliny ozdobne, niewymagające wzmożonej opieki, ogród może żyć własnym życiem. Organizacja prac: zadania rozdziela koordynator ogrodu, który organizuje wydarzenia i akcje w ogrodzie. W opiece pomaga także dozorca z pobliskiej spółdzielni.53 Komunikacja: Facebook, plakaty przy osiedlu Przestrzeń: przekształcone podwórko, rabaty ozdobne, meble ogrodowe, leżaki. rys. 10, 11. Zdjęcia ogrodu na Paca; źródło: www.facebook.com/Ogr%C3%B3d-na-Paca-375619392638330/

53. Bujna Warszawa, Jak założyć ogród społecznościowy, protokół dostępu: https://www. youtube.com/watch?v=hepK7rs93OE&t=1153s, 15.05.2018 r.

Ogród na Węzłowcu, Siemianowice Śląskie Powstał z inicjatywy Urzędu Miasta w Siemianowicach Śląskich między blokami. Zajmują się nim aktywni mieszkańcy, którzy uzyskali dofinansowanie z budżetu obywatelskiego.54 Typ ogrodu: uprawa warzyw, owoców Organizacja prac: inicjator ogrodu, zapisy na listę, przydzielanie skrzyń Komunikacja: tablica w ogrodzie, poczta pantoflowa (ogrodem zajmują się sąsiedzi), kontakt do mieszkańców oraz urzędników. Przestrzeń: ogród powstał między blokami, zawiera podwyższone donice, ławeczki, domek na narzędzia, zbiornik na deszczówkę, wodę. rys. 12. Zdjęcia ogrodu na Węzłowcu; źródło: www.dziennikzachodni.pl/wiadomosci/siemianowice-slaskie/a/ogrod-spoleczny-na-wezlowcu-ma-juz-rok-zdjecia,12409308/

Dodatkowo, modelowymi przykładami ogrodów społecznych, które bardzo dobrze spełniają swoje funkcje są ogrody z Berlina oraz Londynu. Każdy z nich jest inny, jednak posiada coś co sprawia, że ludzie chcą do nich przychodzić. Prinzessinnengarten, Berlin Ogród powstał w 2009 r. na terenach poprzemysłowych z inicjatywy mieszkańców oraz organizacji „Zieloni Nomadzi". Bardzo szybko przerósł oczekiwania pomysłodawców. W ogrodzie znajduje się obecnie kilkaset stanowisk, w których uprawia się ekologiczne warzywa i zioła. Następnie zbiory te wykorzystywane są w ogrodowej kawiarni. Główną zaletą tego 54. B. Wortolec, Ogród społeczny na Węzłowcu ma już rok, protokół dostępu: http://www. dziennikzachodni.pl/wiadomosci/siemianowice-slaskie/a/ogrod-spoleczny-na-wezlowcu-ma-juz-rok-zdjecia,12409308/, 15.05.2018 r.

miejsca jest mobilność – rośliny rosną w recyklingowych pudłach i workach ryżowych. Znajduje się tu także plac zabaw dla dzieci oraz kawiarnia ogrodowa. Prinzessinnengarten posiada swoją stronę internetową, a obecnie stał się atrakcyjnym punktem na turystycznej mapie Berlina.55 rys. 13, 14. Zdjęcia Prinzessinnengarten, Berlin; źródło: www.fundacjamy.com/czy-jestes-jedna-tych-osob-ktora-kojarzy-berlin/

Urban Physic Garden, Londyn Miejski ogród botaniczny powstał przy udziale kolektywu projektowo-medycznego w 2011 r. Głównym celem tego miejsca było promowanie leczniczych właściwości ziół i warzyw, dlatego ogród jest odpowiednio podzielony na strefy edukacyjne. Miejsce powstało jako przestrzeń wydarzeń kulturalnych, artystycznych i projektowych, a centralnym punktem spotkań jest ogromy stół. Na uwagę zasługuje tu jakość zaprojektowanej przestrzeni, którą wspólnie budowało około 200 wolontariuszy. Ogród posiada także przemyślany sposób oznakowania i system wymiany informacji, przykładowo na kredowych tablicach.56 rys. 15. Zdjęcia Urban Physic Garden; źródło: www.wayward.co.uk/project/urban-physic-garden

55. Fundacja MY, Czy jesteś jedną z tych osób, która kojarzy Berlin z…? protokół dostępu: http:// fundacjamy.com/czy-jestes-jedna-tych-osob-ktora-kojarzy-berlin/, 15.05.2018 r. 56. Wayward, Urban Physic Garden, http://www.wayward.co.uk/project/urban-physic-garden, 15.05.2018 r.

rys. 16. Zdjęcie Urban Physic Garden; źródło: www.wayward.co.uk/project/urban-physic-garden rys. 17. Zdjęcie Urban Physic Garden; źródło: www.fundacjamy.com/magiczny-spoleczny-ogrod-botaniczny-w-londynie/

Common Good City Farm, Waszyngton Założycielka Melissa Miller wiedziała, że taki ogród zmotywuje seniorów do ruchu, budowania relacji oraz uprawy żywności, którą potem mogą się wspólnie dzielić. Nie spodziewała się jednak, że wspólna uprawa roślin przywoła wspomnienia z dzieciństwa i stanie się pretekstem do wymiany doświadczeń.57 rys. 18. Zdjęcie Common Good City Farm; źródło: www.moveforhunger.org

Podsumowanie Powyższa analiza pozwoliła zaobserwować różne modele ogrodów społecznych, zarówno z uwagi na sposób ich powstania, uprawiane w nim rośliny jak i formę zarządzania. Można zauważyć, iż głównymi czynnikami wpływającymi na model ogrodu są ludzie, którzy deklarują sprawowanie opieki nad miejscem. To ich energia i chęci wpływają na dalsze funkcjonowanie ogrodu. 57. Community Garden Connects Seniors to More Than Fresh Food, protokół dostępu: https:// www.moveforhunger.org/community-garden-connects-seniors-to-more-than-fresh-food/, 5.05.2018 r.

Sposób powstania ogrodu determinuje formę jego zarządzania i prowadzone w ogrodzie działania. Możemy wyróżnić ogród, który powstał przy udziale: −− grupy inicjatorów – pomysł jest inicjatywą mieszkańców miasta lub grupy pasjonatów, którzy obserwując niezagospodarowany plac w swojej okolicy postanawiają założyć ogród. Jest to model, który w naturalny sposób zyskuje opiekuna miejsca. −− odgórną inicjatywę (np. miasta, fundacji) – ogród w tym wypadku może znajdować się w miejscu oddalonym od chętnych do pracy ogrodników, dlatego bardzo ważne jest tutaj wyznaczenie lub wykształcenie się opiekuna ogrodu, który mógłby sprawnie koordynować działania. Na organizację prac i dobór roślin wpływają też funkcje, jakie zaplanujemy w swojej przestrzeni, mogą to być przykładowo: −− wytwarzanie jedzenia – ogród wymaga dużego zaangażowania oraz odpowiedniego podziału obowiązków i przestrzeni; ogrodnicy planują uprawianie roślin, które potem mogą spożywać, dlatego często spotyka się tu rozwiązania takie jak wynajem własnych skrzyń czy odpowiedni podział plonów; −− rekreacja, edukacja – możemy zaobserwować także powstawanie ogrodów, których głównym założeniem jest organizacja wspólnej przestrzeni do spotkania czy warsztatów. Działania prowadzone są często akcyjnie, dlatego warto dobrać rośliny wymagające mniejszej regularności w opiece; −− ozdoba – ogrody powstają aby poprawiać estetykę wspólnej przestrzeni, ważne jest tu wsparcie specjalistów. Powyższe aspekty często się przenikają, a tworząc takie miejsca należy mieć świadomość, iż wybór opiekuna czy decyzja o sadzeniu roślin pociąga za sobą szereg działań, jakie powinniśmy przeprowadzić, aby ogród nie stał się miejscem zapomnianym i zaniedbanym.

Analiza przestrzenna i funkcjonalna ogrodu w Dąbrowie Górniczej Ogród społeczny powstał jako część procesu rewitalizacji na potrzeby projektu „Fabryka Pełna Życia – rewitalizacja śródmieścia Dąbrowy Górniczej” w 2017 r. Został on zaprojektowany podczas warsztatów z mieszkańcami miasta we współpracy m. in. z organizacją Napraw Sobie Miasto. Więcej o powstaniu ogrodu możemy przeczytać w „Raporcie podsumowującym dot. rys. 19. Plan otrzymany od Stowarzyszenia Civitas w styczniu 2018 r.; powstał we współpracy z Fundacją Napraw Sobie Miasto

opracowania i przeprowadzenia pakietu szkoleń (...)" Fundacji Napraw Sobie Miasto.58 Plan ogrodu i analiza przestrzeni podwyższone stanowiska do upraw

ogród sensoryczny (zlikwidowany w maju 2018 r.)

rabata 1

stojaki rowerowe

ścieżka kamienna beczka z wodą

rabata 2

rabata 3

rabata 5

rabata 4

pergole z siedziskami

58. A. Karłowska i inni, Raport podsumowujący dot. opracowania i przeprowadzenia pakietu szkoleń dla kluczowych aktorów procesu rewitalizacji (...), protokół dostępu: http://fabrykapelnazycia.pl/show/2018-02-06_12-08-32-322346/DG_FP%C5%BB_ogr%C3%B3d_-_Raport%20(1).pdf, 5.05.2018 r.

10 min CH Pogoria

Fabryka Pełna Życia

Ogród Społeczny

7 min: Wyższa Szkoła Biznesu 5 min: Szkoła Podstawowa 5 min: Pałac Kultury Zagłębia 6 min: Przystanek Centrum

rys. 20. Ogród na mapie miasta; źródło: Mapy Google

Ogród jest usytuowany w samym centrum miasta, 5 min. od głównego przystanku w Centrum. Jest stosunkowo nowym miejscem na mapie miasta i aby się rozwijać potrzebuje czasu, dlatego w nowym sezonie podczas wizyty w ogrodzie oraz w wyniku rozmów z użytkownikami ogrodu, przeanalizowana została sytuacja zastana. Zaobserwowano: rys. 21. Zdjęcie ogrodu; źródło: własne

rys. 22. Zdjęcie ogrodu; źródło: własne

rys. 23. Zdjęcie ogrodu; źródło: własne

Oznakowanie

Przechowywanie

Nawodnienie

−− tabliczki umieszczone zbyt

−− brak łatwego dostępu do miej-

−− brak wody w ogrodzie,

nisko, aby swobodnie czytać

sca przechowywania narzędzi.

informacje,

−− beczki są narażone na wandalizm i zaśmiecanie,

−− słaba czytelność tabliczek: zbyt

−− obecnie w ogrodzie znajduje się

małe litery,

jedna beczka, znacznie oddalo-

−− brak informacji o tym co może-

na od donic.

my robić w ogrodzie. 43

rys. 24. Zdjęcie ogrodu; źródło: własne

rys. 25. Zdjęcie ogrodu; źródło: własne

Podwyższone donice

Miejsce odpoczynku

−− nie są dostosowane do osób na

−− brak miejsc zadaszonych:

wózkach, −− donice powstały z palet, co promuje wartości recyklingowe, −− podwyższenie ułatwia pracę

seniorzy nie mogą swobodnie pracować na słońcu, −− brak wystarczającej ilości miejsc do siedzenia i piknikowania.

osobom, które nie mogą się schylać.

Analiza procesu podlewania roślin posadzonych w skrzyniach Podlewanie jest czynnością, którą powinno wykonywać się w ogrodzie najczęściej i najbardziej regularnie. Aktualnie beczka z wodą dla roślin znajduje się kilka metrów od głównego obszaru wymagającego podlewania, czyli donic podwyższonych. Beczka była wcześniej często zaśmiecana, dlatego postanowiono, że powinna być oddalona od wejścia. Niestety jedna średniej wielkości konewka starcza mniej więcej na obfite podlanie jednej donicy, dlatego jeśli chcemy podlać wszystkie donice musimy pokonać dystans aż 16 razy. Idąc za przykładem metody Service Safari, sama odwiedzałam ogród i podlewałam rośliny. Zauważyłam wtedy, że odczuciu nie sprzyja fakt, iż każdorazowo pokonujemy ścieżkę, która jest na widoku znajdujących się w pobliżu siedzisk lokalu gastronomicznego, co sprawia, że doświadczenie podlewania staje się dodatkowo mniej przyjemne, mało dyskretne.

Jak jest? donice podwyższone rabata

siedziska i parasole lokalu rabata siedzisko siedzisko lokal gastronomiczny

rabata beczka z wodą

rabata

rys. 26. Sytuacja: stan obecny źródło: własne

Jak może być? donice podwyższone rabata

siedziska i parasole lokalu rabata siedzisko siedzisko lokal gastronomiczny

rabata

rys. 27. Sytuacja: stan pożądany źródło: własne

Rekomendowanym rozwiązaniem jest ustawienie dwóch zbiorników z wodą – jednym po prawej, drugim po lewej stronie rzędu donic. Docelowo mogą to być specjalne zbiorniki na deszczówkę z kranikiem na podwyższeniu w celu ułatwienia nabierania wody. Wnioski: Przestrzeń −− oznakowanie powinno znaleźć się na odpowiedniej wysokości, −− oznakowanie powinno być dobrze czytelne, −− oznakowanie powinno uwzględniać informacje o tym co można robić w ogrodzie oraz co aktualnie rośnie w donicach, −− rekomendowane stworzenie budki lub skrzyni na narzędzia dostępnej dla ogrodników, −− stanowiska do odpoczynku powinny być odpowiednio zadaszone. Podlewanie −− w ogrodzie w przyszłości powinna znaleźć się bieżąca woda do dyspozycji ogrodników, −− zamykane beczki nie są dobrym rozwiązaniem dla seniorów, ponieważ ciężko się je otwiera: rekomendowany zbiornik na deszczówkę z kranem w celu ułatwienia nabierania wody, −− aby ułatwić proces podlewania zbiorniki powinny znaleźć się bliżej donic.

Organizacja prac Ogród społeczny w Dąbrowie Górniczej ze względu na planowane nasadzenia możemy podzielić na trzy strefy: −− rośliny posadzone w podwyższonych donicach, −− rośliny posadzone na rabatach w centralnej części ogrodu, −− rabaty pod ogrodzeniem, obsadzone trawami i krzewami ozdobnymi.

rabata donice podwyższone

krzewy ozdobne

rabata siedzisko siedzisko

rabata

rabata trawy, krzewy ozdobne

Praca w ogrodzie jest regulowana przez naturę, a ogrodnicy są osobami, które szczególnie dobrze potrafią odczytywać jej znaki. Rośliny w ogrodzie zmieniają się co roku, a czasem nawet kilka razy w jednym sezonie, dlatego poniższa tabela zawiera spis prac wskazanych do wykonania dla przykładowych roślin znajdujących się w ogrodzie w roku 2017. Zbierając informacje na temat ich pielęgnacji przeprowadziłam wywiad z doświadczoną ogrodniczką oraz korzystałam z publikacji „Rok w ogrodzie, poradnik dla hobbystów"59 i portali ogrodniczych60.

59. K. Greiner i inni, Rok w ogrodzie, poradnik dla hobbystów, Świat Książki, 1995 60. Portale ogrodnicze, protokół dostępu: www.swiatkwiatow.pl, www.wymarzonyogrod. pl, www.e-ogrodek.pl, www. poradnikogrodniczy.pl, 16.03.2018 r.

rys. 28. Plan ogrodu; źródło: własne

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII podlewanie

nawożenie

prace dodatkowe

kwitnienie/ zbiory

truskawki

3-4 razy w tygodniu (susza: codziennie)

na wiosnę

odchwaszczanie, ściółkowanie

koniec maja, czerwiec, lipiec, sierpień

poziomki

2-3 razy w tygodniu (susza: codziennie)

na wiosnę

odchwaszczanie, ściółkowanie

czerwiec, lipiec, sierpień

tymianek

2-3 razy w tygodniu (susza: codziennie)

na wiosnę

odchwaszczanie

czerwiec, lipiec

mięta pieprzowa

2-3 razy w tygodniu (susza: codziennie)

na wiosnę, zasilić raz w roku

odchwaszczanie, systema- maj, czerwiec, lipiec tyczne podcinanie wierzchołków

pietruszka naciowa

1 razy w tygodniu (susza: 2 razy)

nawożenie jesienią na przyszły sezon

odchwaszczanie, spulchnianie

lipiec, sierpień, wrzesień, październik

sałata

2-3 razy w tygodniu (susza: codziennie)

na wiosnę

od maja co 2-3 tygodnie aż do sierpnia

koperek

2-3 razy w tygodniu (susza: codziennie)

nawożenie jesienią na przyszły sezon

odchwaszczanie, przerywanie siewki, ściółkowanie odchwaszczanie, spulchnianie gleby

piwonia

1-2 razy w tygodniu (susza: codziennie)

na wiosnę

przycinanie uschniętych pędów

maj, kwiecień

aster jesienny

1 raz w tygodniu (susza: codziennie)

na wiosnę

odmładzanie krzewów co 2-3 lata

od końca sierpnia do przymrozków

hosta (funkia)

1 raz w tygodniu (susza: 2 razy)

na wiosnę (można powtórzyć jesienią)

odchwaszczanie

lipiec, sierpień, wrzesień, październik

rozplenica

1 raz w tygodniu obficie (susza: 4 razy)

na wiosnę

odchwaszczanie

lipiec, sierpień, wrzesień

rys. 29. Tabela; źródło: własne

6-8 tygodni od wysiania, lipiec, sierpień

Podlewanie jest jedną z ważniejszych i bardziej wymagających czasowego zaangażowania czynności, jakie wykonujemy w ogrodzie. Pomaga bowiem roślinom przeżyć i wzrastać. Powyższa tabela pokazuje rekomendowaną częstotliwość, jednak należy podkreślić, iż podlewanie jest w pełni zależne od warunków pogodowych oraz miejsca, w którym rosną rośliny. Zdecydowanie większej uwagi wymagają również rośliny posadzone w skrzyniach, ponieważ znajdująca się w nich ziemia trudniej magazynuje wodę i wymaga częstszego nawadniania. Dlatego na podstawie informacji uzyskanych od ogrodnika zaangażowanego w pracę w ogrodzie społecznym, możemy podsumować, że rośliny

znajdujące się w skrzyniach powinny być podlewane co drugi lub co trzeci dzień (w fazie intensywnego wzrostu i zaraz po posadzeniu nawet codziennie), natomiast rośliny posadzone na rabatach co tydzień. W ogrodzie w Dąbrowie przyjęto zasadę, iż rośliny raz w tygodniu podlewane są przez firmę ogrodniczą. Poniższe schematy pokazują jak zapotrzebowanie roślin na wodę jest spełniane przez obecny system dyżurów.

tydzień bez deszczu i słońca

susza, rośliny po posadzeniu

tydzień deszczowy

Dyżury firmy ogrodniczej są wystarczające w przypadku roślin sadzonych na rabatach, w tygodniach o umiarkowanej pogodzie, natomiast nie są dostateczne w przypadku roślin w donicach, szczególnie zaraz po posadzeniu roślin czy w okresie suszy. Dodatkowo, przy obecnym stanie rzeczy, gdy poza firmą ogrodniczą nie wiemy kto kiedy będzie w ogrodzie oraz kto kiedy podlał rośliny istnieje ryzyko, że czynność ta będzie wykonywana zbyt często lub całkiem zaniedbana. Może się zdarzyć tak, iż donica z sałatą będzie podlewana codziennie, natomiast donica z truskawkami jedynie raz w tygodniu podczas gdy jej zapotrzebowanie na wodę jest znacznie większe.

rys. 30. Schemat zapotrzebowania roślin na wodę a dyżury podlewania; źródło: własne

firma ogrodnicza

senior Civitas

inny ogrodnik

Tydzień bez deszczu i słońca scenariusz 1_stan pożądany

scenariusz 2_zagrożenia

nd.

sb.

pt.

czw.

śr.

wt.

pn.

do nic a

rab ata 1

do nic a

rab ata 1

scenariusz 3_zagrożenia

scenariusz 4_zagrożenia

nd.

sb.

pt.

czw.

śr.

wt.

pn.

do nic a

rab ata 1

do nic a

rab ata 1

rys. 31, 32, 33, 34. Schematy przedstawiające rozkład podlewania roślin w donicach i na rabatach w tygodniu; źródło: własne

Pozostałe prace ogrodowe możemy podzielić na konieczne do wykonania w określonych porach roku, jednak warto zauważyć iż, ogrodnicy dzielą ten okres na fazy fenologiczne (jest ich 10, a nie 4), które są sporządzane na podstawie obserwacji etapów rozwoju wybranych roślin.61 Dodatkowo, wielu działkowców korzysta również z tzw. kalendarza biodynamicznego, który opiera się na obserwacji oddziaływania planet i gwiazdozbiorów na przyrodę. Kalendarz ten wskazuje przykładowo na korzystne dni sprzyjające rozwojowi roślin, których plonem ma być kwiat.62 Jednak na potrzeby organizacji prac w ogrodzie społecznym, z którego korzysta wielu różnych interesariuszy i który oprócz organizacji uprawy roślin cechuje się także organizacją ludzi i prac porządkowych możemy spróbować przyporządkować proste obserwacje do poszczególnych miesięcy, rys. 35. Harmonogram prac, na podstawie infografiki: Kalendarz ogrodniczy; źródło: Bujna Warszawa, http://bujnawarszawa.pl/harmonogram/

zima

jesień

zaznaczając iż dobrze uzupełniać je o specjalistyczne opracowania. Przykładowe zadania do wykonania w ogrodzie społecznym

−− bielenie drzew −− sprawdzenie zabezpieczenia roślin przed mrozem −− planowanie nasadzeń i prac ogrodowych −− zakup nasion

−− rozmnażanie roślin −− sadzenie i przesadzenie drzew i krzewów −− ściółkowanie grządek −− kompostowanie odpadów −− przygotowanie ogrodu do zimy, ochrona roślin −− zbiory i robienie przetworów

−− −− −− −− −− −− −− −− −− −− −− −−

planowanie prac wysiew do rozsady porządkowanie ogrodu przekopanie gleby spulchnianie gleby pielenie chwastów budowa kompostownika kompostowanie odpadów nawożenie sadzenie roślin z rozsady siew nasion do gleby pielenie i podlewanie

−− pielenie i podlewanie −− przerywanie siewek −− przycinanie kwiatostanów ziół i kwiatów −− podlewanie gnojówką −− kompostowanie odpadów −− wspólne zbiory −− siew na nawozy zielone −− sprawdzanie czy na roślinach nie ma szkodników −− wykopanie roślin cebulkowych

wiosna

lato

61. K. Greiner i inni, Rok w ogrodzie, poradnik dla hobbystów, Świat Książki, 1995, s. 19. 62. Z. Ciećkiewicz, Klendarz biodynamiczny. Antropozofia w praktyce, w: Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie, Dzieło-działka, Kraków 2012, s. 344.

Wnioski: −− wyzwaniem organizowania pracy w ogrodzie społecznym jest bieżące dostosowanie planu do pogody i pór roku, −− najbardziej wymagającą czynnością ze względu na częstotliwość wykonywania jest podlewanie, −− podlewanie raz w tygodniu nie sprawdza się w przypadku roślin uprawianych w skrzyniach oraz gdy panuje susza, −− w deszczowe tygodnie podlewanie nie jest konieczne, jednak należy zadbać o to, aby w tym czasie nie wyrosło zbyt wiele chwastów (wskazana kontrola), −− najwięcej organizacyjnej pracy jest do wykonania na początku sezonu: należy wtedy odświeżyć ogród, zaplanować uprawy, przekopać rabaty, zakupić i posadzić rośliny. Komunikacja Organizacja prac łączy się ściśle z komunikacją między zarządzającymi ogrodem a chętnymi do pracy mieszkańcami i instytucjami. Za globalne planowanie prac w ogrodzie, jak wynika z „Raportu podsumowującego (...)"63 odpowiada Urząd Miejski. Opieka nad ogrodem podczas warsztatów przeprowadzonych w 2017 r. została powierzona seniorom ze Stowarzyszenia Civitas oraz aktywnym mieszkańcom miasta, jednak narzędzia do komunikacji między nimi nie zostały wypracowane. Obecnie brak jest wymiany informacji między chętnymi do opieki nad ogrodem. Sytuacją korzystną może być wyznaczenie jednej osoby, bądź grupy osób do pełnienia funkcji opiekuna ogrodu. Należałoby do nich: −− kontakt z firmą ogrodniczą i ustalanie dyżurów podlewania, −− sprawdzanie czy w ogrodzie jest dostęp do świeżej wody i czy jest na bieżąco wymieniana, −− sprawdzanie czy w ogrodzie znajdują się naczynia do podlewania, −− kontakt z zainteresowanymi ogrodnikami, −− sprawdzanie czy wydarzenia zgłaszane przez chętnych do pracy nie kolidują ze sobą, −− uzupełnianie wydarzeń zgłaszanych przez chętnych w kalendarzu ogrodowym (stworzenie "ogrodowej" nakładki np. w Google Calendar), 63. A. Karłowska i inni, Raport podsumowujący dot. opracowania i przeprowadzenia pakietu szkoleń dla kluczowych aktorów procesu rewitalizacji (...), protokół dostępu: http://fabrykapelnazycia.pl/show/2018-02-06_12-08-32-322346/DG_FP%C5%BB_ogr%C3%B3d_-_Raport%20(1).pdf, 5.05.2018 r.

−− uzupełnianie kredowej tablicy informacyjnej znajdującej się w ogrodzie, −− umieszczanie postów na Facebooku o aktualnym stanie prac, pogody czy roślin, −− obecność w ogrodzie w wyznaczony dzień, −− na początku sezonu: wyznaczanie miejsca do upraw i zapis tego, co zostało posadzone w ogrodzie, −− raz w miesiącu organizowanie spotkań dla wszystkich ogrodników: wspólne piknikowanie, wymiana wiedzy i opinii.

Jak jest? firma ogrodnicza

miasto

prowadzący

rys. 36. Sytuacja: stan obecny; źródło: własne

Organizacja X

seniorzy Civitas

Jak może być?

miasto

firma ogrodnicza

rys. 37. Sytuacja: stan pożądany; źródło: własne

Organizacja X

opiekun ogrodu

seniorzy Civitas prowadzący

Dostępne kanały komunikacji w ogrodzie wszyscy: −− poczta pantoflowa, −− informacje na stronie: www.fabrykapelnazycia.pl, −− media społecznościowe Fabryki Pełnej Życia, −− informacje w prasie lokalnej oraz Przeglądzie Dąbrowskim, dodatkowe kanały Stowarzyszenia Civitas: −− media społecznościowe Stowarzyszenia Civitas, −− siedziba stowarzyszenia Civitas, −− wiadomość SMS, telefon. Użytkownik a cyfrowe kanały komunikacji Analizując kanały komunikacji, należy podkreślić, iż w trakcie wywiadów z seniorami okazało się, że wielu użytkowników czynnie korzysta ze strony Facebook oraz Internetu, jednak nie są to wszyscy członkowie Stowarzyszenia. Zdecydowanie przeważał kontakt telefoniczny, smsowy, dlatego internetowe kanały komunikacji nie mogą być podstawową i jedyną formą kontaktowania się z użytkownikami ogrodu, których seniorzy stanowią ważną część. Wnioski: −− wyznaczenie opiekuna lub koordynatora ogrodu jest niezbędne, aby lepiej i efektywniej zarządzać ogrodowymi działaniami., −− opiekun powinien operować odpowiednimi narzędziami, pozwalającymi na zarządzanie ogrodem, −− narzędzia internetowe nie mogą być jedyną formą komunikacji, ponieważ nie wszyscy seniorzy korzystają z tego medium, −− komunikacja między chętnymi do pracy w ogrodzie jest kluczowa, jeśli chcemy uniknąć sytuacji, gdzie wykonane czynności się powtarzają, kolidują ze sobą.

Badania i wywiady z użytkownikiem W celu zdefiniowania problemów odbyłam spotkania, między innymi z prowadzącymi zajęcia w ogrodzie, osobą zaangażowaną w tworzenie ogrodu czy koordynowanie w nim działań. Wykorzystałam również metodę Service Safari i osobiście odwiedzałam ogród, podlewałam rośliny oraz uczestniczyłam w warsztatach z sadzenia. Wywiad z seniorami Bardzo ważnym etapem diagnozowania problemów był wywiad z seniorami ze Stowarzyszenia Civitas oraz badania z makietą. Podczas spotkania przeprowadzone zostało ćwiczenie z planem ogrodu w skali. Badani w 3-osobowych grupach proszeni byli o wcielenie się w rolę ogrodników i zaprezentowanie jak poszczególne czynności odbywają się w ogrodzie. Badanie w drugiej fazie zmieniło się w pogłębioną rozmowę, o której rezultatach możemy przeczytać poniżej.

6/9

8/9

badanych posiada własne uprawy, głównie na balkonie

badanych brało udział w warsztatach w ogrodzie społecznym

badanych słyszało o ogrodzie społecznym

Informacje, które były dla seniorów wartościowe, w kontekście uprawy ogrodu: zostawienie śladu po sobie, swoich odczuć, wspomnień związanych z ogrodem przekazanie wiedzy o uprawie roślin np. wnukom, dzieciom, najmłodszym przekazywanie doświadczeń związanych z ogrodem między sobą informacje o uprawie roślin informacje o przyrodzie w mieście przykłady ćwieczeń jakie można wykonywać w ogrodzie

rys. 38. Wynik wywiadów; źródło: własne

rys. 39. Zdjęcia z warsztatów; źródło: własne

ogród

2/9

5/9

badanych było w ogrodzie poza warsztatami, np. na spacerze

badanych było w ogrodzie jedynie podczas warsztatów

prowadzący

rys. 40. Wynik wywiadów; źródło: własne

seniorzy Seniorzy przychodzili do ogrodu w większości jedynie podczas warsztatów (czyli kilka razy w sezonie, nieregularnie); dwie panie były tam poza warsztatami, przy okazji wyplewiły i podlały rośliny.

„To co do nas należało, co nam Ala ustaliła to myśmy robiły. A rzeczywiście nie ma strony na facebooku, nie ma strony internetowej. Gdyby nie Stowarzyszenie, ja jako mieszkanka Dąbrowy bym nie wiedziała.” rys. 41. Cytaty; źródło: własne

„Samemu to niekoniecznie. To jest nie po drodzie gdziekolwiek. Dziewczyny tam przychodziły przy okazji, ale one to są z centrum, a ja to nie pójdę specjalnie nie uprawiając ogrodu. Ale już gdybym się umówiła z dziewczynami, że przyjdziemy w dwie, czy w trzy to nie ma sprawy!”

„(...) to było takie frapujące, bo pamiętam, że jak już się w to zaangażowałam, to potem mówię, Boże, jaki człowiek jest, tu gdzieś gania, ubrudzona, nie wiem czym! I ja mówię co znaczy takie zaangażowanie, że są efekty później! I widzieliśmy później, że jak nie będzie podlewane, to tak będzie (...), no ale wszystko co się rodzi na nowo to tak musi być. Wymaga czasu, pieniędzy i kontynuacji!”

„Ogród społeczny społecznym, ale jednak etatowo ktoś musiałby być, który by to nadzorował. To trzeba zrobić, to trzeba zrobić. I na podstawie tego zrobić harmonogram i wtenczas zorganizować te Stowarzyszenia, czy dzieci czy przedszkolaków, że w takim dniu jedna szkoła podlewa, takie dyżury.” rys. 42. Cytaty; źródło: własne

Seniorzy wiedzieli co mogą robić w ogrodzie dzięki prowadzącej, przed warsztatami odbywała się krótka prelekcja; „Jak już byliśmy w ogrodzie, to każdy wiedział co może robić. My się bardzo dobrze znamy, to każdy wiedział na co kogo stać”. Seniorzy o idei Ważnym elementem podczas wywiadów była także rozmowa o tym, z czym kojarzą się ogrody społeczne. Uwagi te były pomocne przy definiowaniu person w dalszej części projektu.

rys. 43. Zdjęcia z warsztatów; źródło: własne

„Idea jest cudowna, jest to fajne miejsce gdzie można iść, zupełnie inne niż zwykła kawiarnia czy park. Tam się coś dzieje, wiele elementów jest takich, gdzie można zawiesić oko i coś sobie tam umyśleć"

„Podoba mi się to bardzo, a teraz jak słyszę, że się roślinki budzą do życia to chętnie przejdę i zobaczę jak to wygląda."

„Jeśli chodzi o wspomnienia ogrodowe to życie wszystkich sąsiadów w domach wielorodzinnych toczyło się w ogródku. Spajało nas to, byliśmy jedną wielką rodziną. Wszyscy sąsiedzi się schodzili, ja znałam nazwiska wszystkich ludzi na ulicy będąc małą dziewczynką, a teraz mieszkam w bloku i znam może pięć nazwisk."

„Ja u siebie na działce grzebię i dłubię, bo ja to kocham. Natomiast ten ogród jest mi nie po drodze, ja mam u siebie roboty potąd"

„Ja bardzo lubiłam pracę w ogródku, nawet rękawiczek nie wkładałam żeby czuć ziemię, ale teraz trochę gorzej ze zdrowiem – męczę się i krzyż zaraz boli, więc za dużo nie mogę działać, ale cieszy mnie taka praca."

„Generalnie lubię podziwiać bardziej niż pracować. Lubię tak przyjść, pobyć w grupie i jak jest ładnie, tak z przyrodą kontakt. A takie ogrody kojarzą mi się z czynami społecznymi z tamtych lat. Jak osoby angażują się w działania, to pozytywnie odbieram" Należy podkreślić iż większość badanych chwaliła ideę ogrodnictwa społecznościowego, natomiast wskazywała, iż ogród w Fabryce nie jest im po drodze. Pojawiły się także negatywne opinie na temat miejsca – zbyt mały teren dla ogrodu, zagrożenie wandalizmem, brak pięknych krzewów, drzew czy brak osoby opiekującej się miejscem. Wnioski −− dla badanych motywacją do przychodzenia do ogrodu jest praca w grupie podczas warsztatów, −− do tej pory prace w ogrodzie były prowadzone głównie podczas warsztatów, co skutkuje brakiem regularności wizyt w ogrodzie, −− problemem okazuje się komunikacja między seniorami a resztą potencjalnych użytkowników, −− w ogrodzie brak jest bieżącej weryfikacji tego co się aktualnie dzieje, −− seniorzy wskazują na brak informacji o tym co można robić w ogrodzie i czym ten ogród jest, −− dla badanych ważne są efekty pracy i kontynuacja działań.

rys. 44. Zdjęcie z wizyty na ASP; źródło: własne

Mapa interesariuszy Praca zakłada wspomaganie działań prowadzonych z seniorami, dlatego znajdują się oni w centrum projektowanego rozwiązania, jednak przeprowadzona analiza oraz wywiady z użytkownikami pozwoliły zaobserwować pozostałe grupy interesariuszy – odbiorców usługi jaką jest ogród społeczny.

firma ogrodnicza władze miasta

mieszkańcy miasta, przechodnie

seniorzy ze Stowarzyszenia Civitas

prowadzący zajęcia

przedszkola, szkoły, inne organizacje

rodziny z dziećmi

właściciel lokalu gastronomicznego

rys. 45. Mapa interesariuszy; źródło: własne

Persony Przeprowadzone wywiady i analizy pozwoliły zebrać odpowiednie wnioski i wypracować charakterystyczne persony, które pomagają lepiej zrozumieć użytkownika.

rys. 46. Persona; źródło: zdjęcie na otwartej licencji www.pexels.com/

Pani Helena 65 lat pracowała jako pielęgniarka "Generalnie lubię podziwiać bardziej niż pracować. Lubię tak przyjść, pobyć w grupie i jak jest ładnie, tak z przyrodą kontakt." Dom: Pani Helena mieszka sama w bloku na obrzeżach miasta. Ma dwie córki, które z rodzinami mieszkają w okolicy, dlatego często się odwiedzają. Zainteresowania: Pani Helena bardzo lubi spotykać się w grupie znajomych. Jej pasją jest obecnie malowanie. Lubi także podróżować, często wspomina wakacje w Prowansji, na które jeździła razem z mężem. Ceni osoby zaangażowane społecznie, pełne pasji. Stosunek do ogrodu: Pani Helena nie ma swojego ogrodu, jednak uwielbia piękne kwiaty cięte. Jest prawdziwą estetką, dlatego lubi kolorowe ogrody. Sam ogród społeczny jest dla niej ciekawą inicjatywą, ponieważ lubi nowinki i chętnie angażuje się w ciekawe i nowe dla niej akcje. Ograniczenia: Pani Helena ma problem ze wzrokiem i od jakiegoś czasu nieco się zapomina. Dużo jednak spaceruje, a czasem pływa w basenie, dlatego jest w nadal w dobrej formie fizycznej.

rys. 47. Persona; źródło: zdjęcie na otwartej licencji www.pexels.com/

Pani Łucja 61 lat emerytowana nauczycielka "Ja bardzo lubiłam pracę w ogródku, nawet rękawiczek nie wkładałam żeby czuć ziemię, ale teraz trochę gorzej ze zdrowiem " Dom: Pani Łucja mieszka z mężem w domu na obrzeżach miasta. Przed domem ma aktualnie jedynie krzewy ozdobne. Zainteresowania: Pani Łucja ma spokojne, ale stanowcze usposobienie. Lubi czytać książki i chodzić do kina na ciekawe filmy. Ogród był jej pasją, nadal lubi czytać o roślinach i nowych sposobach upraw, lubi też doradzać koleżankom co kiedy posadzić. Ogród: Pani Łucja swego czasu miała piękny ogród. Teraz zdecydowała się jedynie na ozdobne drzewka, ponieważ nie ma siły dbać o więcej. Brakuje jej jednak tego kontaktu z rośliną – dotyku ziemi i obserwacji plonów, jednak wie, że sama nie da już rady uprawiać ogrodu – nie powinna się schylać, co wyklucza większość ogrodowych prac. Ograniczenia: Pani Łucja od jakiegoś czasu zaczęła mieć problemy z kręgosłupem, dlatego nie może dźwigać zbyt ciężkich przedmiotów i nie powinna się schylać. Ogród jest jej nie po drodze, ale chętnie odwiedzi go z koleżankami.

rys. 48. Persona; źródło: zdjęcie na otwartej licencji www.pexels.com/

Pan Marian_65 lat były elektryk, pasjonat kolarstwa "Ja u siebie na działce roboty to mam potąd"

Dom: Pani Marian mieszka w bloku w centrum miasta razem z żoną. Mają syna i dwójkę wnucząt – rodzina mieszka jednak w innym mieście. Zainteresowania: Pan Marian z zawodu był elektrykiem, dlatego ma duże zdolności techniczne. Sąsiedzi uważają go za prawdziwą „złotą rączkę". Jest chętny do pracy, zawsze pomocny, lubi angażować się w lokalne inicjatywy – nie ma dla niego rzeczy niemożliwych. Bardzo lubi sport. Stosunek do ogrodu: Pan Marian z żoną razem uprawia ogródek działkowy. Co sezon ma dużo pracy, szczególnie, że lubi gdy rzeczy są zrobione porządnie. Kontakt z przyrodą i przebywanie na świeżym powietrzu sprawiają mu jednak ogromną radość, a dodatkowo ogród jest miejscem, w którym może wykorzystać swoje techniczne zdolności – często sam wymyśla konstrukcje do budowy domków dla ptaków czy mebli ogrodowych. Ograniczenia: Pan Marian cieszy się dobrym zdrowiem, choć coraz szybciej się męczy.

rys. 49. Persona; źródło: zdjęcie na otwartej licencji www.pexels.com/

Pani Ania 45 lat prowadzący zajęcia „Chcemy zaangażować się w pracę w ogrodzie, ale nie wiemy kto jeszcze tu pracuje i co możemy robić.” Dom: Pani Ania ma męża i córkę. Mieszkają w domu z ogrodem. Zainteresowania: Ania interesuje się psychologią, lubi także uprawiać sport – głównie biegać. Pracuje w szkole z młodzieżą, satysfakcję sprawia jej gdy widzi jak duży wpływ jej działanie wywiera na innych. Jest zaangażowana w działania w mieście, dlatego chętnie organizuje różnego rodzaju wydarzenia dla lokalnej społeczności. Stosunek do ogrodu: Pani Ania ma swój mały ogródek, jednak nie uważa się za eksperta w tej dziedzinie. Praca z roślinami sprawia jej jednak dużą radość. Słyszała nawet o ogrodzie społecznym w jej mieście, jednak nie wie co mogłaby tam zrobić i jak mogłaby zorganizować warsztaty dla wychowanków ze swojej szkoły. Ograniczenia: Pani Ania jest bardzo zapracowana, ma dużo spraw na głowie i jeśli chciałaby wziąć na siebie coś nowego, to wolałaby aby było to działanie akcyjne, a nie na dłuższy czas.

Podsumowanie Formułowanie problemów Przeprowadzone analizy pozwoliły zdefiniować problemy projektowe. Ich ilość przerosła moje oczekiwania – w trakcie analiz i wywiadów zmieniały się one oraz grupowały.

mniej chętnie przychodzimy do ogrodu i nie wykorzystujemy jego potencjału

podlewanie odbywa się rzadziej niż konieczne, rośliny usychają

nie możemy przebywać w ogrodzie dłużej i pracować swobodnie

brak poczucia wspólnoty i miejsca do odpoczynku po warsztatach

brak zadaszenia i schronienia przed słońcem w przestrzeni ogrodu

brak odpowiedniej ilości miejsc do piknikowania w ogrodzie

samodzielne podlewanie roślin staje się niewygodne

pojemniki do nawadniania są znacznie oddalone od donic

brak infrastruktury dostosowanej do potrzeb seniorów

brak bieżącej wody

mniej chętnie przychodzimy do ogrodu i nie wykorzystujemy jego potencjału

dyżury raz w tygodniu nie zawsze są wystarczające

czynności mogą się powtarzać i kolidować ze sobą

brak wymiany informacji na temat tego co jest do zrobienia

nie wiemy co już zostało zrobione, a co można zrobić, zorganizować

brak oznakowania ogrodu z informacją co możemy robić

brak regularności: zagrożenie zaniedbaniem ogrodu

brak jest bieżącej weryfikacji tego co się aktualnie dzieje

informacje o wydarzeniach nie są zebrane w jednym miejscu

brak poczucia wspólnoty i odpowiedzialności za miejsce

brak ciągłości w prowadzeniu działań, warsztatów itp.

brak szczegółowego planu prac

brak grupy zarządzającej /koordynatora prac w ogrodzie

użytkownicy nie wiedzą o sobie nawzajem

działania rozproszone pomiędzy różnymi organizacjami

rys. 50. Schemat przedstawiający zaobserwowane problemy; źródło: własne

Ostatecznie wyróżnione zostały obszary działania, przy których konieczna jest interwencja miasta (właściciela ogrodu), a także takie, które dotyczą organizacji czy stowarzyszeń i mogą być rozwiązane przy ich udziale.

Senior w ogrodzie: wyróżnione obszary działania stowarzyszenie, ogrodnicy

miasto

przestrzeń

rys. 51. Schemat wyróżniający obszary działania; źródło: własne

organizacja prac i komunikacja

identyfikacja oznakowanie

rekomendacje

projekt

animacja, działania warsztatowe

projekt i wdrożenie

Przestrzeń Z uwagi na planowane w tym zakresie działania prowadzone przez miasto, problemy związane z infrastrukturą nie weszły bezpośrednio w zakres mojego projektu. Część dotycząca przestrzeni została zakończona analizą wraz z wnioskami. Organizacja prac i komunikacja Wypracowanie nowej organizacji prac i sposobów komunikacji to problemy, których rozwiązanie wymagałoby podjęcia współpracy z miastem już na początku projektu. Ich rozwiązanie, choć wspomagałoby, to nie realizowałyby bezpośrednio stawianych przeze mnie potrzeb aktywizacji oraz budowania relacji społecznych. Jednak z uwagi na konieczność poprawy sytuacji istniejącej zdecydowałam się na wskazanie rekomendowanych rozwiązań oraz zaproponowanie rozwiązania na mniejszą skalę – potrzeb Stowarzyszenia Civitas. Identyfikacja i oznakowanie Potrzeba oznakowania ogrodu, wspomagającego organizację okazała się rozwiązaniem potrzebnym zarówno zarządcy ogrodu, jak i jego użytkownikom (obecnym i przyszłym). Problem braku wiedzy o tym co i jak możemy robić w ogrodzie był wskazywany przez samych seniorów.

Animacja i działania warsztatowe Wspólne warsztaty i spotkania w ogrodzie stanowią odpowiedź na potrzebę budowania relacji społecznych oraz problem braku poczucia wspólnoty w ogrodzie. Ponadto z uwagi na nawiązanie współpracy ze Stowarzyszeniem Civitas stały się możliwe do prototypowania oraz wdrażania wypracowanych rozwiązań.

Cel projektu Cel główny −− aktywizacja seniorów poprzez spotkania i pracę w ogrodzie społecznym oraz budowanie nowych relacji wokół idei jaką jest wspólna uprawa roślin. Cele szczegółowe: −− zachęcenie do korzystania z ogrodu poprzez planowanie w nim działań, −− poprawa komunikacji między użytkownikami ogrodu i polepszenie organizacji prac, −− wspomaganie działań prowadzących warsztaty w ogrodzie, −− promocja ogrodu wśród mieszkańców i zachęcenie ich do włączenia się w opiekę nad roślinami.

Założenia projektowe −− umożliwienie podejmowania decyzji poprzez stworzenie własnych tematycznych upraw w ogrodzie, −− dostosowanie tematyki prowadzonych działań do zainteresowań grupy, −− przyjazna i czytelna identyfikacja, z użyciem naturalnych materiałów oraz ograniczonej kolorystyki, −− jasna informacja o zasadach pracy w ogrodzie, −− przyjazne i dostępne narzędzia do organizacji prac.

IV Prototypowanie Warsztaty z planowania nasadzeń Początek sezonu to czas na zaplanowanie nowych upraw oraz przygotowanie ogrodu do kolejnego sezonu, dlatego pierwsze warsztaty z grupą seniorów dotyczyły tego zagadnienia.

rys. 52. Zdjęcie z warsztatów; źródło: własne

Cel Celem warsztatów jest zaplanowanie jakie rośliny chcemy uprawiać w ogrodzie wspólnotowym. Na podstawie dokonanych wyborów można zorganizować następnie zakup sadzonek i nasion oraz dalsze wydarzenia związane z roślinami. Warsztaty z planowania mogą być pierwszym krokiem w budowaniu poczucia odpowiedzialności za miejsce. Opis Na warsztaty zaprojektowane zostały wspomagające materiały drukowane. Była to tabela dobrych sąsiadów, mówiąca o tym jakie warzywa korzystnie jest sadzić obok siebie oraz szablony donic. Dodatkowy element stanowi karta wspomnień, na której można wpisać swoją ulubioną roślinę i związane z nią skojarzenia. Przebieg Warsztaty odbywają się w mniejszych grupach. Każda z grup wybiera z tabeli warzywa, jakie chciałaby uprawiać w ogrodzie, a następnie sprawdza czy mogą rosnąć obok siebie i umieszcza je na szablonach donic, które są dostępne w ogrodzie. Kompozycje są porównywane między grupami i ostatecznie wygrywa ta, której warzywa najczęściej się powtarzają.

Potrzebne materiały: −− tabela dobrych sąsiadów: format a3, −− szablony nasadzeń donic: format a4, −− karty wspomnień: format a4, −− przybory do pisania, −− nożyczki, klej

Niektóre z roślin lepiej rosną w towarzystwie innych – tabela pomoże nam dobrać je tak, aby były dla siebie najlepszymi sąsiadami.

cebula

cukinia

szpinak warzywny

seler zwyczajny

burak czerwony

rzodkiewka

cykoria liściasta

sałata kędzierzawa

pietruszka

marchew

boćwina

por

sałata głowiasta

kalarepa

kapusta

czosnek pospolity

koper włoski

roszponka jadalna

truskawki

groch zwyczajny

cykoria endywia

cykoria warzywna

fasola krzaczasta

Tabela dobrych sąsiadów

bakłażany

rys. 53. Tabela dobrych sąsiadów; źródło: własne

bakłażany fasola krzaczasta cykoria warzywna cykoria endywia

Zaznacz w kółeczkach, jakie rośliny chcesz mieć w swoim ogrodzie.

groch zwyczajny truskawki roszponka jadalna koper włoski

Przy pomocy suwaka sprawdzaj kolejno obok czego może rosnąć wybrana roślina.

czosnek pospolity kapusta kalarepa

– dobrzy sąsiedzi

sałata głowiasta

– źli sąsiedzi

por

– nie mają na siebie wpływu

boćwina marchew

Zapisz układ roślin na prostym schemacie, który odpowiada miejscu przeznaczonemu pod uprawę, przykładowo:

pietruszka sałata kędzierzawa cykoria liściasta rzodkiewka

kapusta

por

burak czerwony

kalarepa

seler zwyczajny szpinak warzywny cukinia cebula

źródło: K. Greiner, A. Weber, P. Michaeli-Achmule; „Rok w ogrodzie – poradnik dla hobbistów”; grafika: opracowanie własne

rys. 54. Szablon donic; źródło: własne

rys. 55. Karta wspomnień; źródło: własne Karta wspomnień Moja ulubiona roślina to:

Przykładowe szablony upraw donic Donice możemy uzupełnić samodzielnie albo dzięki „Tabeli dobrych sąsiadów”.

Z czym mi się kojarzy?

Zestaw 1

rzodkiewka

truskawka

sałata

por

kalarepa

cebula

marchew

Zestaw 2 – do samodzielnego uzupełnienia Najczęściej w ogrodzie uprawiało się kiedyś:

rys. 56, 57. Zdjęcie z warsztatów; źródło: własne

Uzyskane odpowiedzi: −− wybory warzyw były bardzo różnorodne, jednak uczestnicy warsztatów najczęściej z tabeli wybierali: truskawkę, pietruszkę i sałatę, −− seniorzy wskazali na to, iż korzeniowe rośliny po wyrwaniu pozostawią po sobie puste miejsce, dlatego chętniej widzieliby rośliny, które można od czasu do czasu obrywać, −− rośliny wskazywane na kartach wspomnień: ozdobne: konwalia, maciejka, niezapominajka, róże, lawenda; warzywa/owoce: marchew, pietruszka, pomidory, truskawka, malina; zioła: lubczyk, bazylia, koper, mięta, −− rośliny często kojarzyły się z domowym ogrodem, „smakiem dzieciństwa", wakacjami, relaksem, a nawet osobami (niezapominajki), −− ważnym aspektem była też estetyka, kolor i nowości. Podsumowanie Przeprowadzone warsztaty zakończyły się rozmową o zaprezentowanym narzędziu i stały się przełomem w myśleniu o tym czym mogą stać się wspólne uprawy w ogrodzie. Seniorzy nie postrzegali bowiem ogrodu w Fabryce jako miejsca na wytwarzanie żywności – chętniej wskazywali

na rośliny, które można obrywać czy podziwiać niż na takie, po których zbiorach nic nie zostaje. Dla osób, które mają własne działki ciekawe wydawały się także rośliny niespotykane: wspólna przestrzeń mogłaby stać się dla nich polem do eksperymentu. Jednym z pomysłów, który pojawił się na warsztatach było też stworzenie „laboratorium sałaty". Rozwiązanie W wyniku zebranych odpowiedzi zaproponowane zostało stworzenie tematycznego miejsca upraw Civitasu w ogrodzie. Według kart wspomnień, na rabatach zaplanowano wysianie maciejki. Sadzonki niezapominajek miały zostać przyniesione przez jedną z uczestniczek z własnego ogrodu. W bazie pomysłów znalazły się uprawy, takie jak: „laboratorium sałaty", „donica eksperyment" czy „kolor wspomnienia". Ostatecznie po konsultacji z ogrodnikiem odnośnie możliwości posadzenia i zdobycia odpowiednich sadzonek, zdecydowano o wyborze na pierwsze warsztaty uprawy kolorystycznej. Wybór padł na fiolet – inspirowany maciejką oraz obecnymi trendami panującymi w ogrodnictwie. W ten sposób na podstawie działań warsztatowych, zaplanowano kolejne wydarzenie, którego celem było stworzenie dedykowanej uprawy w ogrodzie i wdrożenie pomysłu, o czym szczegółowo przeczytamy w dalszej części pracy.

V Projekt Opis projektu Przeprowadzone analizy pozwoliły wypracować strategię działań – przy wsparciu miasta i Stowarzyszenia Civitas – oraz uchwycić ważne elementy, które mogą polepszyć doświadczenia w ogrodzie i być pomocne przy tworzeniu kolejnych miejsc tego typu. Stworzenie upraw dedykowanych stało się również impulsem do zaproponowania modelu ogrodowego, który mógłby polegać na wyznaczaniu stref upraw konkretnym organizacjom w celu prowadzenia warsztatów z uwzględnieniem wspólnej integracji w ogrodzie i spotkań wszystkich zainteresowanych raz w miesiącu na wydarzeniach takich jak pikniki czy wymiana sadzonek.

Korzyści z prowadzonych działań Budowanie relacji Praca w ogrodzie społecznym w modelu jakim jest opieka nad wspólnym miejscem upraw może dać nam szereg korzyści. Wspólne doświadczenia, cele oraz przeciwności realizują potrzebę nawiązywania i budowania relacji. Dla wielu seniorów sąsiedzkie spotkania w czasach młodości były naturalną konsekwencją mieszkania w bliskiej odległości – obecnie wielu z nich wskazuje na nieznajomość otoczenia. Ogrody społeczne mogą być okazją do spotkania i nawiązania relacji wokół wspólnej uprawy. Jeśli będą powstawać w miejscach wyznaczonych przez lokalną społeczność, tym bardziej mają szansę na sukces. Zdrowie i aktywność Dodatkowo, praca w ogrodzie to przebywanie na świeżym powietrzu, co dobrze wpływa na ogólny stan naszego organizmu. Kontakt z roślinami i ziemią staje się motywacją do wykonywania aktywności fizycznej – dzięki podwyższonym donicom obecnym w ogrodzie jest to możliwe także dla osób, które nie mogą się swobodnie schylać. Terapeutycznym działaniem jest tu wykonywanie prac i obserwowanie efektów działań. W przypadku ogrodnictwa mówimy także o poczuciu mocy sprawczej – dzięki nam roślina może przeżyć i wzrastać.

Wymiana doświadczeń Podczas wywiadów zaobserwowano grupę osób, która prowadzi swoje ogrody i ma dużą wiedzę w tym zakresie. Warsztaty z nasadzeń stają się okazją do wymiany doświadczeń, dzielenia się wiedzą, pasją – a nawet swoimi uprawami, co dodatkowo wzmacnia poczucie więzi z grupą. Warsztaty z ogrodnikiem i prowadzenie upraw „eksperymentalnych" lub sadzenie roślin, które są „nowinkami" staje się elementem, zachęcającym także doświadczonych uczestników do udziału w wydarzeniu – jest okazją do zdobycia wiedzy. Relaks Kontakt z naturą, przebywanie wśród zieleni odpręża i relaksuje. Coraz częściej mówi się o wykorzystywaniu ogrodów do działań terapeutycznych pomocnych między innymi w leczeniu demencji. Rośliny naturalnie pobudzają nasze zmysły – ich dotyk, zapach, często smak, dlatego ważnym elementem warsztatów w ogrodzie jest też piknikowanie – odpoczynek po pracy lub robienie sałatek z wyhodowanych roślin. Pamiętajmy o ogrodach Wspomnienia są bardzo ważne dla wielu seniorów, dlatego warsztaty stały się okazją do zebrania takich informacji jak ulubione rośliny czy opowieści ogrodowe. Wypełniane podczas warsztatów karty wspomnień i uzyskane w ten sposób wskazania roślin są materiałem, który po opracowaniu z ogrodnikiem można wdrożyć w ogrodzie – zapach maciejki czy widok niezapominajki mogą być prawdziwym impulsem do powrotu do przeszłości. Także wznowienie umiejętności, sprawiających nam kiedyś radość, a które możemy praktykować teraz w grupie stają się ważnym aspektem spotkania w ogrodzie.

praca na świeżym powietrzu

rys. 58. Korzyści z prowadzonych działań; źródło: własne

wspólne doświadczenia

wymiana wiedzy

nawiązywanie relacji

ogrodowe wspomnienia

próbowanie nowych rzeczy

pobudzanie zmysłów

kontakt z przyrodą

Organizacja prac i komunikacja Opiekun ogrodu i jego funkcje Wiele zdiagnozowanych problemów miało swoją przyczynę w braku koordynatora działań ogrodowych. Poniższe rozwiązanie przybliża nową rolę jaką mógłby pełnić opiekun ogrodu.

działania w ogrodzie

działania poza ogrodem

na początku sezonu: wyznaczanie miejsca do upraw i zapis tego, co zostało posadzone w ogrodzie

kontakt z zainteresowanymi ogrodnikami

sprawdzanie czy w ogrodzie jest dostęp do świeżej wody i czy jest wymieniana

kontakt z firmą ogrodniczą i ustalanie dyżurów podlewania

dbanie o to, aby w ogrodzie znajdowały się naczynia do podlewania

uzupełnianie wydarzeń zgłaszanych przez chętnych w kalendarzu ogrodowym (Google Calendar),

uzupenianie kredowej tablicy informacyjnej znajdującej się w ogrodzie,

sprawdzanie czy wydarzenia zgłaszane przez chętnych do pracy nie kolidują ze sobą,

obecność w ogrodzie w wyznaczony dzień,

umieszczanie postów na Facebooku o aktualnym stanie prac czy pogody raz w miesiącu organizowanie spotkań dla wszystkich ogrodników: wspólne piknikowanie, wymiana wiedzy i opinii.

rys. 59. Funkcje opiekuna ogrodowego; źródło: własne

Komunikacja w ogrodzie powinna odbywać się zarówno w przestrzeni ogrodu – być blisko ogrodników, dostępna dla wszystkich – jak i przestrzeni wirtualnej. Narzędzia internetowe takie jak Google Calendar mogą być wykorzystywane przez prowadzących czy koordynatorów do lepszej organizacji prac i wymiany informacji między sobą. Prowadzący zajęcia na podstawie harmonogramu ustalonego w Google Calendar może następnie planować działania z seniorami i informować ich o wydarzeniach wykorzystując działające obecnie kanały komunikacji, takie jak telefon czy sms. Informacja w social mediach jest propozycją wspierającą komunikację, mającą także funkcję promującą. Dodatkową propozycją jest przeprowadzenie kursu obsługi Google Calendar dla osób zaangażowanych w pracę i koordynację działań i stworzenie specjalnej nakładki ogrodowej. Narzędziem w wersji analogowej, dostępnej dla każdego w ogrodzie może być kredowa tablica oraz zaprojektowany znacznik dnia podlewania – ogrodnicy mogą zostawić po sobie ślad w ogrodzie, zaraz po pracy.

rys. 60.Nakładka ogrodu w Google Calendar; źródo: www.calendar.google.com

Model ogrodu Ważnym wnioskiem po przeprowadzeniu analizy było zaobserwowanie, iż obecny model ogrodu nie spełnia swojej funkcji, jeśli chodzi o integrację mieszkańców. Na podstawie prowadzonych działań z seniorami oraz obserwacji akcji w ogrodzie, zauważyłam, że poczucie odpowiedzialności buduje się w momencie gdy mamy możliwość założenia własnych upraw i identyfikacji z konkretnym miejscem. Dlatego propozycją dla ogrodu w Fabryce może stać się powierzanie skrzyń do opieki konkretnym organizacjom czy stowarzyszeniom, chętnym do pracy w ogrodzie, w celu zakładania tematycznych upraw. Nad koordynacją ich działań powinien czuwać opiekun ogrodu. Aby ogród spełniał swoje wspólnotowe założenie, wymienione instytucje powinny spotykać się co jakiś czas na wspólnym piknikowaniu czy podsumowaniu działań. Atrakcyjną formą spotkania może być organizacja konkursów na najpiękniejszą uprawę czy festiwali wymiany roślin.

Inicjatywa Dąbrowska

Szkoła 21

Pomysły na wspólne działania: −− festiwal wymiany sadzonek, opiekun ogrodu

−− konkurs na ogrodnika roku, −− konkurs na najpiękniejszą uprawę w ogrodzie, −− pikniki rodzinne.

Civitas

rys. 61. Model ogrodu; źródło: własne

Organizer ogrodowy Dodatkowym narzędziem wspomagającym pracę w skali organizacji, jest organizer ogrodowy, w którym możemy sprawdzać prace konieczne do wykonania oraz notować co zostało już zrobione. Organizer zawiera karty planowanych warsztatów oraz miejsce ze spisem nasadzeń. W jego skład wchodzić będą materiały uzupełniane przez uczestników warsztatów, takie jak karty wspomnień czy pomysły na uprawy tematyczne. Organizer planowany jest na rok, jednak karty udostępnione będą do drukowania i dołączania do zestawu.

karta dla grupy

Zaplanujmy uprawę „Domowa apteczka” marzec

karta dla organizatora

Jakie rośliny lecznicze znacie?

Warsztaty: lista zadań

Prace w ogrodzie

data:

nazwa: Sadzenie roślin w ogrodzie

prace ogólne Poniższa lista zawiera kilka wskazówek dla organizatora wydarzenia w ogrodzie. Każdorazowo powinna być dostosowana do własnego wydarzenia.

sprawdzenie zabezpieczenia roślin przed zimnem planowanie roślin do rozsadów

Organizer rok

wybór miejsca do nasadzeń w ogrodzie

zakup nasion wybranych roślin

Które z nich można wybrać do uprawy w skrzyni? Jak można je ułożyć?

siew nasion do rozsadów

przygotowanie ziemi (zakup lub przekopanie) po konsultacji z ogrodnikiem: zakup sadzonek, nasion

dodatkowe ustalenie kto przynosi swoje sadzonki i jakie

dokarmianie ptaków

zadbanie o wymianę wody w beczce własne powiadomienie uczestników o wydarzeniu i informacja o tym co warto zabrać (sprzęt, narzędzia, odpowiedni strój itp.)

100 cm

przygotowanie poczęstunku przygotowanie miejsc do odpoczynku przygotowanie narzędzi do pracy: konewki, rękawiczki itp. zaproszenie ogrodnika

125 cm

wypożyczenie parasola

rys. 62. Organizer ogrodowy; źródło: własne

Identyfikacja wizualna ogrodu: Logo Aby przeprowadzić spójne działania promujące ogród wśród mieszkańców, zaprojektowana została identyfikacja wizualna. Inspiracją do stworzenia znaku był wizerunek fabryki – ogród znajduje się bowiem na terenach dawnej fabryki maszyn DEFUM, gdzie obecnie prężnie działa organizacja o nazwie „Fabryka Pełna Życia". Charakterystyczna architektura została skojarzona z trójkątnym kształtem marchewek posadzonych w ziemi. Z założenia, charakter identyfikacji miał być przyjazny, ale jednocześnie industrialny. Bazuje on na mocnych kontrastach, co podnosi jego czytelność przy powielaniu na materiałach drukowanych i cyfrowych.

x rys. 63. Znak na siatce; źródło: własne

rys. 64. Znak w wersji podstawowej; źródło: własne

rys. 65. Alternatywna wersja znaku; źródło: własne

Razem ze znakiem zaprojektowany został zestaw ikon wykorzystywany następnie w pozostałych materiałach wizualnych – szczególnie oznakowaniu przestrzeni ogrodu.

rys. 66. Zestaw ikon; źródło: własne

Typografia Wybrany krój pisma to udostępniony na otwartej licencji Montserrat, do pobrania ze strony: www.fonts.google.com. Został wybrany z uwagi na dużą liczbę odmian oraz zdecydowany charakter i dobrą czytelność.

Montserrat Regular AaBbCcDdEeFfGgHhIiJjKkLlMmNn OoPpQqRrSsTtUuVvWwXxYyZz .:,;-!?–()<>1234567890

Montserrat Bold AaBbCcDdEeFfGgHhIiJjKkLlMmNn OoPpQqRrSsTtUuVvWwXxYyZz .:,;-!?–()<>1234567890

rys. 67. Montserrat; źródło: www.fonts.google.com

Kolorystyka Zaproponowana kolorystyka celowo jest ograniczona do minumum. Pierwszą przyczyną jest powielanie materiałów na różnych nośnikach – zewnętrznym oznakowaniu oraz wydrukach. Aby uzyskać spójny efekt zastosowano jedynie czerń w połączeniu z kontrastową bielą lub naturalnym materiałem, takim jaki drewno. Ponadto identyfikacja w większości pojawiać się będzie w bliskim otoczeniu roślin, których kolorystyka jest niezwykle różnorodna, dlatego aby nie konkurować z barwami natury, zrezygnowano z dodatkowego koloru w oznakowaniu.

czerń cmyk: 0, 0, 0, 100 rgb: 0, 0, 0

naturalne materiały

Projekt gadżetów promocyjnych Element identyfikacji stanowią także przykładowe gadżety promocyjne, które mogłyby być w przyszłośći wykorzystywane podczas konkursów czy akcji promujących miejsce.

rys. 68. Wizualizacja gadżetów; źródło: własne

rys. 69 – 74. Wizualizacja gadżetów; źródło: własne

Projekt wzoru postów na Facebooka Zaproponowana identyfikacja wizualna przekłada się także na działania w social media. Poniżej znajduje się propozycja postów, które przenoszą charakterystyczne oznakowanie i budują wizerunek miejsca. Spójne działania pod szyldem ogrodu są ważne z uwagi na budowanie identyfikacji miejsca dla wszystkich, a nie poszczególnych organizacji.

rys. 75 – 79. Wzory postów na Facebooka; źródło: własne

Bardzo ważną funkcją postów na Facebooku z uwagi na szybkość rozsyłania informacji i możliwość bieżącej weryfikacji, są alerty pogodowe – informacje o upałach czy deszczu. Dodatkowo może to być dobre narzędzie do organizacji konkursów aktywizujących działania w ogrodzie. Alternatywą dla osób niekorzystających z Facebooka może być ogłaszanie wewnętrznych konkursów w organizacjach.

rys. 80, 81. Wizualizacje postów; źródło: własne

Oznakowanie ogrodu W skład systemowego oznakowania wchodzi: −− tablica powitalna −− tablica kredowa −− instrukcje, −− oznakowanie roślin, −− znacznik podlania, −− elementy identyfikacyjne.

rys. 82. Zestaw systemu oznakowania; źródło: własne

Ogólne gabaryty i ilości prezentowanego oznakowania oraz: −− A: tablica powitalna x 1 _60 x 150 cm −− B: tablica kredowa x 1 _60 x 150 cm −− C: instrukcje (w tym regulamin) x 7 _60 x 60 cm −− D: oznakowanie roślin (ilość wzorów zależna od ilości donic) _30 x 60 cm −− E: znacznik podlania (ilość wzorów zależna od ilości donic) _16 x 60 cm −− F: elementy identyfikacyjne x 7_pole około 80 x 50 cm Materiał: sklejka impregnowana, lakierowana – 4 lub 6 mm. Informacja: czarna, plotowana folia klejona lub malowana według szablonu. Opcjonalnie oznakowanie roślin: malowane w całości farbą tablicową; informacja nanoszona wodoopornym pisakiem kredowym.

Oznakowanie znajduje się po stronie donic, ponieważ jest to główne miejsce uprawy roślin przez mieszkańców. Dodatkowo za donicami znajduje się niezagospodarowana siatka, o wysokości 1,85 m. rys. 83. Plan ogrodu; źródło: własne

Tablica powitalna i kredowa Informacje zawarte na tablicy powitalnej mówią o powstaniu miejsca oraz możliwości kontaktu z opiekunem ogrodu. Do kompletu powstał wzór tablicy kredowej, na której można zostawiać wiadomości innym użytkownikom ogrodu, np. dotyczące wydarzeń.

rys. 84, 85. Tablica powitalna i tablica kredowa; źródło: własne

Instrukcje Informacje dotyczące podlewania zostały podzielone na mniejsze pakiety. Zawierają wskazówki do tego jak podlewać – odnośnie pogody, częstotliwości oraz skąd czerpać wodę. Dodatkowo, w systemie znajduje się tablica z ogólnymi zasadami ogrodu. Instrukcje są odpowiedzią na problem braku informacji o tym co możemy robić w ogrodzie.

rys. 86 – 92. Tablice z instrukcją podlewania; źródło: własne

Oznakowanie roślin Znaczniki roślin zostały zaproponowane w dwóch wersjach – pierwsza jest opcją drukowaną, przygotowaną przez projektanta na podstawie otrzymanych informacji o tym co rośnie w donicach. Ważnym elementem identyfikacji jest oznakowanie opiekuna ogrodu. Druga wersja zakłada malowanie tablic farbą kredową i wypełnianie ich przez uczestników warsztatów – zaraz po posadzeniu. Zaletą tego rozwiązania jest możliwość dopisania roślin, które dosadzamy. Tabliczka znajduje się na podwyższonej nóżce, ponieważ w efekcie prototypowania zauważono, że w innym przypadku rozrastające się rośliny przysłaniałyby informacje.

miejsce na nazwę upraw

miejsce na opiekuna

miejsce na nazwy roślin

rys. 93. Wzór tablicy oznakowania roślin; źródło: własne

Przykładowe wzory treści na tabliczkach:

rys. 94, 95, 96. Wzory tablicy oznakowania roślin; źródło: własne

Znacznik podlania Znacznik podlania to element oznakowania, który pozwala zostawić informację o tym w jaki dzień podlaliśmy donice. Jest to informacja wspomagająca wymianę informacji w ogrodzie.

możliwość przekładania

rys. 97. Znacznik podlewania: wzór; źródło: własne

rys. 98 – 101. Wizualizacje oznakowania w ogrodzie; źródło: własne

Elementy identyfikacyjne Dodatkowym elementem oznakowania są wycięte formy z projektu identyfikacji. Umieszczone na ścianie z siatki, która sąsiaduje z przejściem między Fabryką Pełną Życia a Pałacem Kultury Zagłębia. Jest to jedyne miejsce, z którego widać fragment ogrodu bez konieczności wejścia na teren fabryki, dlatego oznakowanie umieszczone tu może przyciągnąć uwagę przechodniów i poinformować ich o ogrodzie.

rys. 102. Plan ogrodu; źródło: własne

rys. 103 – 107. Elementy identyfikacji: wzory; źródło: własne

rys. 108. Wizualizacje oznakowania w ogrodzie; źródło: własne

VI Wdrożenie Działania warsztatowe Sadzenie roślin w ogrodzie „Projektant przyjął nowe role w publicznym życiu: ułatwia, bada, współkreuje, jest przedsiębiorcą, buduje nowe możliwości, komunikuje, wreszcie – tworzy strategie" Lauren Tan64 Warsztaty z planowania nasadzeń udało się sfinalizować w postaci wydarzenia, na którym razem z seniorami ze Stowarzyszenia Civitas posadziliśmy rośliny. Pomysł na donicę w kolorze sezonu został skonsultowany z ogrodnikiem i ostatecznie udało się posadzić trzy typy fioletowych roślin: −− fioletowy bodziszek, −− szałwię ozdobną, −− przetacznik kłosowy.

64. L. Tan, Seven new roles designers are playing in public life, DOTT 07, w: K. Pełka, E. Gołębiowska (red.) Dizajn w przestrzeni publicznej. Partycypacja, Zamek Cieszyn (w ramach Design Silesia) 2013, s. 9

rys. 109, 110. Zdjęcia z warsztatów; źródło: własne

Przebieg warsztatów: Pierwszym krokiem było przygotowanie nowej donicy do nasadzeń (przygotowanie podłoża, ziemi). Następnie wspólnie z uczestnikami warsztatów komponowaliśmy układ donicy – wygrał ten, który miał najwięcej głosów. Gdy donice były gotowe przystąpiliśmy do wspólnej pracy. Poza donicą kilka osób przyniosło do ogrodu także sadzonki z własnych działek: sałatę oraz niezapominajki. Warsztaty zakończyły się stworzeniem miejsca, które nazwaliśmy wspólnie „Fioletowym zakątkiem".

rys. 111, 112. Zdjęcia z warsztatów; źródło: własne

Co dalej? Posadzone rośliny były w różnej fazie rozwoju – przetacznik kłosowy zakwitnie dopiero w pełni czerwca. Szałwia za niedługo będzie wymagała przycięcia kwiatostanów lub zbioru nasionek. Konieczność wykonania tych prac może być powodem kolejnych spotkań w ogrodzie. Wspólnie możemy teraz śledzić czy roślinka już zakwitła i jak wygląda oraz sprawdzać czy nie wymaga podlewania. Najważniejszym aspektem warsztatów było jednak spotkanie w ogrodzie, możliwość wymiany i wzajemnej pomocy.

rys. 113, 114, 115. Zdjęcia z warsztatów; źródło: własne

Podsumowanie Podczas warsztatów, nie obyło się bez ożywionych dyskusji, rozdzielania zadań między sobą, wyboru najlepszej kompozycji, wymiany doświadczeń. Wszystkie te działania odpowiadają na potrzebę budowania relacji społecznych. Pogoda dopisała, dzięki czemu praca na świeżym powietrzu oraz piknikowanie były prawdziwą przyjemnością – także dla mnie. Dzięki pracy przy podwyższonych stanowiskach, w nasadzeniach mogły uczestniczyć także osoby, które nie powinny się schylać. Wnioskiem na kolejne warsztaty jest zapewnienie większej przestrzeni podwyższonej do nasadzeń przez seniorów oraz możliwość wypożyczenia parasola chroniącego przed słońcem. „Fioletowy zakątek" oraz fragmenty rabat stanowią efekt naszej pracy – początkowego planowania, a następnie organizacji i wdrożenia. Są początkiem dalszych działań, zachęcających do odwiedzania ogrodu.

Baza pomysłów na kolejne warsztaty W chwili obecnej w ogrodzie zostało wyznaczone miejsce na jeszcze jedną uprawę przeznaczoną dla Stowarzyszenia Civitas. Pozostałe zostały już obsadzone przez innych aktywnych mieszkańców. Inspiracją do kolejnej uprawy tematycznej mogą być hasła:

„Nasza sałatka" W tej uprawie można posadzić rośliny czy zioła, z których następnie będziemy tworzyć sałatki i wspólnie piknikować w ogrodzie – pomysł inspirowany działaniami Civitasu z zeszłego roku. Przy planowaniu nasadzeń można jednak wykorzystać „Tabelę dobrych sąsiadów", co pozwoli odpowiednio dobrać rośliny, które mogą rosnąć obok siebie.

„Domowa apteczka" Uprawa inspirowana wiedzą, jaką posiadały nasze babcie, które zawsze wiedziały jakie zioło jest dobre na przeziębienie. Rośliny w tej uprawie byłyby dobierane na podstawie doświadczeń i wiedzy seniorów. Donica miałaby również funkcję edukacyjną. 97

„Donica eksperyment" Odpowiada na potrzebę zainteresowania doświadczonych ogrodników, którzy nowe gatunki mogliby zastosować w przyszłości w swoich uprawach. Hasłem może być tu ciekawa odmiana pomidorów lub zioła, tak jak np. mięta o smaku czekolady. Konieczna jest w tym wypadku konsultacja z ogrodnikiem i wybór odpowiednich sadzonek. Poniżej znajdują się karty, które podczas warsztatów mogą być pomocne w planowaniu upraw tematycznych:

karta dla grupy

Zaplanujmy uprawę „Domowa apteczka”

Zaplanujmy uprawę „Nasza sałatka”

karta dla grupy

Zaplanujmy uprawę „Eksperyment”

Jakie rośliny lecznicze znacie?

Co możemy posadzić obok sałaty by stworzyć pyszne danie? Skorzystajcie z załączonej tabeli dobrych sąsiadów, pomyślcie też o ziołach i przyprawach.

Czy znacie nietypowe odmiany warzyw, ziół czy kwiatów?

Które z nich można wybrać do uprawy w skrzyni? Jak można je ułożyć?

100 cm

125 cm

rys. 116, 117, 118. Karty organizera ogrodowego; źródło: własne

100 cm

125 cm

W wyniku prowadzonych wywiadów i analiz oraz burzy mózgów zebrane zostały także pomysły na inne działania, które mogłyby ożywić miejsce, jakim jest ogród w Dąbrowie Górniczej. Poniżej zaprezentowane w formie listy i bazy do wykorzystania w przyszłości. Wydarzenia: −− joga w ogrodzie, −− turniej Brydża w ogrodzie, −− angielski w ogrodzie, −− piknik sąsiedzki, −− wymiana sadzonek czy nasion, −− poczta ogrodowa, −− akcja „Podaj dalej sadzonkę”,

−− akcja: #plewienie, −− konkurs na najlepszego ogrodnika, −− konkurs na najpiękniejszą uprawę. Warsztaty: −− tworzenie rozsad (marzec, kwiecień), −− tworzenie bomb nasiennych, −− tworzenie naturalnych środków ochrony roślin, −− kurs obsługi Google Calendar, −− kurs „jak prowadzić fanpage ogrodu na Facebooku", −− budowanie domków dla ptaków (zimą), −− budowanie kompostownika, −− spotkania z ogrodnikiem. Przestrzeń: −− możliwość wypożyczenia parasola na warsztaty z seniorami, −− wymiana beczki na pojemnik na deszczówkę z kranem, −− wypożyczanie konewki z pobliskiego lokalu gastronomicznego.

rys. 119. Zdjęcia z warsztatów; źródło: własne

VII Zakończenie Wnioski Największą wartością zaprezentowanego projektu były działania prowadzone bezpośrednio z odbiorcą – możliwość prototypowania oraz przekładania wyników na pracę nad projektem, a wreszcie wdrożenie pewnych rozwiązań. Przeprowadzone spotkania pozwoliły mi dobrze poznać grupę odbiorców, niejednokrotnie łamiąc pewne schematy myślenia. Wspólna praca w ogrodzie to wspólne doświadczenia. Możliwość wymiany wiedzy oraz okazja do budowania relacji społecznych. Często ogród wywołuje w nas wiele wspomnień – zapach maciejki kojarzonej z dzieciństwem czy smak truskawki. Wszystkie te doświadczenia mogły zaistnieć dzięki przeprowadzonym warsztatom i spotkaniom. W ogrodzie zdiagnozowano kilka obszarów problemowych, dlatego rekomendowanym rozwojem projektu jest nawiązanie współpracy z miastem i poprawa elementów przestrzeni ogrodu, organizacji pracy oraz wypracowanie narzędzi do komunikacji między chętnymi do pracy w ogrodzie. Ponad to, zaproponowany sposób planowania nasadzeń wraz ze spójnym systemem oznakowania oraz organizerem ogrodowym, może być rozwiązaniem przydatnym przy tworzeniu kolejnych miejsc tego typu na mapie miasta.

100

Streszczenie projektu PL Zapach maciejki czy smak truskawki potrafią wyzwolić wiele wspomnień. Ten rodzaj doświadczeń stał się inspiracją do nawiązania współpracy z seniorami ze Stowarzyszenia Civitas, którzy opiekują się ogrodem społecznym w Dąbrowie Górniczej. Celem projektu stało się polepszenie organizacji prac w ogrodzie, tym samym budowanie poczucia odpowiedzialności za miejsce oraz nawiązywanie nowych relacji wokół idei jaką jest wspólna uprawa roślin. Po dokonaniu analizy potrzeb na podstawie obserwacji oraz wywiadów z użytkownikami oraz zarządzającymi ogrodem, projekt objął stworzenie narzędzi wspomagających organizację prac w ogrodzie oraz przeprowadzenie warsztatów z seniorami z planowania i tworzenia upraw. W ten sposób, w ogrodzie powstał „Fioletowy zakątek" – tematyczna uprawa dedykowana Stowarzyszeniu, wokół której w przyszłości możliwa będzie organizacja kolejnych wydarzeń. W ramach pracy powstał również projekt systemu oznakowania oraz identyfikacji wizualnej promującej ideę miejskiego ogrodnictwa wśród mieszkańców oraz organizer ogrodowy usprawniający planowanie prac. ANG Smell of flower or taste of strawberry can release many memories. This kind of experience was an inspiration for the project with seniors from the Civitas Association who take care of social garden in their city. The aim of the project was to improve the organization in the garden, build a sense of responsibility and make new relationships during plant cultivation. After needs analysis based on observations and interviews, the project included recomendation for tools which support the organization in the garden and workshops with seniors. In this way, in the garden a "Purple corner" was created – a thematic cultivation dedicated to the Association. The project contains also signage system and visual identity to promote the idea of urban gardening in the city.

101

Bibliografia Materiały drukowane: −− Andrews J., Demencja. Kompleksowy przewodnik po chorobie; przeł. A.Kotowska, Harmonia Universalis, Gdańsk 2017 −− Brown T., Zmiana przez design: jak design thinking zmienia organizacje i pobudza innowacyjność; współpr. B. Katz; przeł. M. Höffner, Libron, Wrocław 2013 −− Dzięgielewska M. (red.), Refleksje nad starością – aspekty społeczne, edukacyjne i etyczne, Polskie Towarzystwo Gerontologiczne, Łódź 1992 −− Fabiś A., Wawrzyniak J., Chabior A., Ludzka starość: wybrane zagadnienia gerontologii społecznej; Impuls, Kraków 2015 −− Frutiger A., Człowiek i jego znaki; współpr. Horst Heiderhoff; przeł. C. Tomaszewska, Wyd. 3. popr., d2d.pl, Kraków 2010 −− Greiner K. i inni, Rok w ogrodzie, poradnik dla hobbystów, Świat Książki, 1995 −− Herwig O., Universal Design: Solutions for a Barrier-free Living; Birkhäuser, 2008 −− Modrak M., Blok zadań dla osób zagrożonych DEMENCJĄ, Program ochrony pamięci – część II; Wydanie I, Impuls, Kraków 2016 −− Papanek V., Dizajn dla realnego świata: środowisko człowieka i zmiana społeczna; przeł. J. Holzman, Recto Verso, Łódź 2012 −− Pełka K., Gołębiowska E. (red.) Dizajn w przestrzeni publicznej. Partycypacja, Zamek Cieszyn (w ramach Design Silesia) 2013 −− Strugarek J., Wieczorek J., Aktywny senior: zbiór gier rekreacyjnych dla osób starszych; Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2010 −− Szczurek-Boruta A., Chojnacka-Synaszko B., Człowiek w przestrzeni lokalnej – dobre praktyki wspierania rozwoju, aktywizacji i integracji społecznej osób starszych; Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2014 −− Trafiałek E., Życie na emeryturze w warunkach polskich przemian systemowych. Studium teoretyczno-diagnostyczne, WSP, Kielce 1998 −− Zych A. A. (red.) Starość darem, zadaniem i wyzwaniem, Wyd. Stowarzyszenie Przyjaciół Pomocy Społecznej „Pod Dębem” w Dąbrowie Górniczej, Sosnowiec – Dąbrowa Górnicza 2014 −− Zych M. i inni, Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie, Dzieło-działka, Kraków 2012

102

Materiały elektroniczne −− British Library, Dig for Victory, protokół dostępu: https://www.bl.uk/ learning/timeline/item107597.html, 4.05.2018 r. −− Community Garden Connects Seniors to More Than Fresh Food, protokół dostępu: https://www.moveforhunger.org/community-garden-connects-seniors-to-more-than-fresh-food/, 5.05.2018 r. −− Design Council, Design methods for developing services, protokół dostępu: https://www.designcouncil.org.uk/sites/default/files/asset/document/Design%20methods%20for%20developing%20services.pdf, 1.04.2018, −− Design Council, Living Well with Dementia, protokół dostepu: https:// www.designcouncil.org.uk/resources/case-study/living-well-dementia, 1.04.2018. −− Design Silesia, Projektowanie skutecznych usług publicznych: praktyczny podręcznik dla kadry instytucji publicznych, protokół dostępu: https:// issuu.com/wieslawgdowicz/docs/podr__cznik_projektowanie_skuteczny, 1.04.2018 −− Etapy Design Thinking, protokół dostępu: http://designthinking.pl/co-to-jest-design-thinking/, 1.04.2018. −− Fundacja My, Czy jesteś jedną z tych osób, która kojarzy Berlin z…? protokół dostępu: http://fundacjamy.com/czy-jestes-jedna-tych-osob-ktora-kojarzy-berlin/, 15.05.2018 r. −− Giemza M., Hortiterapia, czyli leczenie za pomocą przyrody, protokół dostępu: http://inspekty.pl/hortiterapia-czyli-leczenie-przy-pomocy-przyrody/, 4.06.2018 r. −− Green Cross Poland, protokół dostępu: http://greencrosspoland.org, 15.05.2018 r. −− Janus E., Nowak J., Terapia Zajęciowa, protokół dostępu: https://rehabilitacja.mp.pl/terapia-zajeciowa/130226,terapia-zajeciowa, 13.05.2018. −− Karłowska A. i inni, Raport podsumowujący dot. opracowania i przeprowadzenia pakietu szkoleń dla kluczowych aktorów procesu rewitalizacji (...), protokół dostępu: http://fabrykapelnazycia.pl/show/2018-02-06_1208-32-322346/DG_FP%C5%BB_ogr%C3%B3d_-_Raport%20(1).pdf, 5.05.2018 r. −− Mier I, Motyka i Słońce, protokół dostępu: http://bujnawarszawa.pl/ motyka-i-slonce/, 15.05.2018 r.

103

−− Nawrot M. i inni, Klasyfikacja rodzajów, metod, technik i form terapii zajęciowej, protokół dostępu:http://tz.skn.tu.koszalin.pl/tz1.pdf, 13.05.2018, −− Portal Bujna Warszawa, protokół dostępu: http://bujnawarszawa.pl/, 15.05.2018 r. −− Portale ogrodnicze, protokół dostępu: www.swiatkwiatow.pl, www. wymarzonyogrod.pl, www.e-ogrodek.pl, www. poradnikogrodniczy. pl, 16.03.2018 r. −− Słownik Języka Polskiego PWN, protokół dostępu: https://sjp.pwn.pl/ slowniki/aktywizm.html, 13.05.2018. −− Stowarzyszenie Civitas, Misja i Wizja, protokół dostępu: http://www. stowarzyszeniecivitas.org, 5.05.2018 r. −− Wayward, Urban Physic Garden, http://www.wayward.co.uk/project/ urban-physic-garden, 15.05.2018 r. −− Wortolec B., Ogród społeczny na Węzłowcu ma już rok, protokół dostępu: http://www.dziennikzachodni.pl/wiadomosci/siemianowice-slaskie/a/ogrod-spoleczny-na-wezlowcu-ma-juz-rok-zdjecia,12409308/, 15.05.2018 r. −− Wydra J., Ogród, który leczy, protokół dostępu: http://estrefazdrowia. pl/seniora/ogrod-ktory-leczy/, 13.05.2018 r. −− Żylski T, Ogrody społeczne w Polsce, w: Architektura Murator, protokół dostępu: http://architektura.muratorplus.pl/krytyka/ogrody-spoleczne-w-polsce_6750.html, 4.05.2018 r Akty prawne: −− Monitor Polski, Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa, dnia 4.02.2014 r. Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014-2020

104

Spis ilustracji Materiały internetowe: −− rys. 5. Zdjęcia Stowarzyszenia Civitas; źródło: www.facebook.com/ Stowarzyszenie-Civitas-160047317368481/_33 −− rys. 6. Zdjęcia Stowarzyszenia Civitas; źródło: www.facebook.com/ Stowarzyszenie-Civitas-160047317368481/_34 −− rys. 7. Zdjęcia ogrodu Motyka i Słońce; źródło: www.facebook.com/ motykaislonce/_36 −− rys. 8, 9. Zdjęcia ogrodu Fort Bema; źródło: www.facebook.com/ ogrodfort/_36 −− rys. 10, 11. Zdjęcia ogrodu na Paca; źródło: www.facebook.com/ Ogr%C3%B3d-na-Paca-375619392638330/_37 −− rys. 12. Zdjęcia ogrodu na Węzłowcu; źródło: www.dziennikzachodni. pl/wiadomosci/siemianowice-slaskie/a/ogrod-spoleczny-na-wezlowcu-ma-juz-rok-zdjecia,12409308/_38 −− rys. 13, 14. Zdjęcia Prinzessinnengarten, Berlin; źródło: www.fundacjamy.com/czy-jestes-jedna-tych-osob-ktora-kojarzy-berlin _39 −− rys. 15. Zdjęcia Urban Physic Garden; źródło: www.wayward.co.uk/ project/urban-physic-garden_39 −− rys. 16. Zdjęcie Urban Physic Garden; źródło: www.wayward.co.uk/ project/urban-physic-garden_40 −− rys. 17. Zdjęcie Urban Physic Garden; źródło: www.fundacjamy.com/ magiczny-spoleczny-ogrod-botaniczny-w-londynie/_40 −− rys. 18. Zdjęcie Common Good City Farm; źródło: www.moveforhunger.org _40 −− rys. 19. Plan otrzymany od Stowarzyszenia Civitas w styczniu 2018 r.; powstał we współpracy z Fundacją Napraw Sobie Miasto _42 −− rys. 20. Ogród na mapie miasta; źródło: Mapy Google _42 −− rys. 35. Harmonogram prac, na podstawie infografiki: Kalendarz ogrodniczy; źródło: http://bujnawarszawa.pl/harmonogram/_52 −− rys. 46. Persona; źródło: www.pexels.com/_62 −− rys. 47. Persona; źródło: www.pexels.com/_63 −− rys. 48. Persona; źródło: www.pexels.com/_64 −− rys. 49. Persona; źródło: www.pexels.com/_65 −− rys. 60. Nakładka ogrodu w Google Calendar; źródo: www.calendar. google.com_77 −− rys. 67. Montserrat; źródło: www.fonts.google.com_81

105

Materiały własne: −− rys. 1, 2. Zdjęcia z warsztatów_18 −− rys. 3. Podwójny diament_20 −− rys. 4. Zdjęcia z wizyty w szpitalu_32 −− rys. 21, 22, 23. Zdjęcie ogrodu_43 −− rys. 24, 25. Zdjęcie ogrodu_43 −− rys. 26. Sytuacja: stan obecny_45 −− rys. 27. Sytuacja: stan pożądany_45 −− rys. 28. Plan ogrodu_47 −− rys. 29. Tabela_48 −− rys. 30. Schemat zapotrzebowania roślin na wodę a dyżury podlewania;_49 −− rys. 31, 32, 33, 34. Schematy przedstawiające rozkład podlewania roślin w donicach i na rabatach_51 −− rys. 36. Sytuacja: stan obecny_54 −− rys. 37. Sytuacja: stan pożądany_54 −− rys. 38. Wynik wywiadów_56 −− rys. 39. Zdjęcia z warsztatów_57 −− rys. 40. Wynik wywiadów_57 −− rys. 41. Cytaty_57 −− rys. 42. Cytaty_58 −− rys. 43. Zdjęcia z warsztatów_59 −− rys. 44. Zdjęcie z wizyty na ASP_60 −− rys. 45. Mapa interesariuszy_61 −− rys. 50. Schemat przedstawiający zaobserwowane problemy_67 −− rys. 51. Schemat wyróżniający obszary działania_68 −− rys. 52. Zdjęcie z warsztatów_70 −− rys. 53. Tabela dobrych sąsiadów_71 −− rys. 54. Szablon donic_71 −− rys. 55. Karta wspomnień_71 −− rys. 56, 57. Zdjęcie z warsztatów_72 −− rys. 58. Korzyści z prowadzonych działań_75 −− rys. 59. Funkcje opiekuna ogrodowego_76 −− rys. 61. Model ogrodu_78 −− rys. 62. Organizer ogrodowy_79 −− rys. 63. Znak na siatce_80 −− rys. 64. Znak w wersji podstawowej_80 −− rys. 65. Alternatywna wersja znaku_80

106

−− rys. 66. Zestaw ikon_81 −− rys. 68. Wizualizacja gadżetów_82 −− rys. 69 – 74. Wizualizacja gadżetów_83 −− rys. 75 – 79. Wzory postów na Facebooka_84 −− rys. 80, 81. Wizualizacje postów_85 −− rys. 82. Zestaw systemu oznakowania_86 −− rys. 83. Plan ogrodu_87 −− rys. 84, 85. Tablica powitalna i tablica kredowa_87 −− rys. 86 – 92. Tablice z instrukcją podlewania_88 −− rys. 93. Wzór tablicy oznakowania roślin_89 −− rys. 94, 95, 96. Wzory tablicy oznakowania roślin_90 −− rys. 97. Znacznik podlewania: wzór_90 −− rys. 98 – 101. Wizualizacje oznakowania w ogrodzie_91 −− rys. 102. Plan ogrodu_92 −− rys. 103 – 107. Elementy identyfikacji: wzory_92 −− rys. 108. Wizualizacje oznakowania w ogrodzie_93 −− rys. 109, 110. Zdjęcia z warsztatów_94 −− rys. 111, 112. Zdjęcia z warsztatów_95 −− rys. 113, 114, 115. Zdjęcia z warsztatów_96 −− rys. 116, 117, 118. Karty organizera ogrodowego_98 −− rys. 119. Zdjęcia z warsztatów_99

107