editie 1
Bialowieza Luisteren naar het woud
HOOP Het oerbos van Bialowieza, het laatste oerbos van Europa, ligt op de grens van Polen en Wit-Rusland. Het doorvoeren van effectieve beschermingsmaatregelen is er complex. Is er hoop voor dit unieke natuurgebied ?
De imposante toegangspoort naar het woud
Natuurmonumenten hielp de Poolse en Wit-Russische instanties de afgelopen jaren bij het ontwerpen van een samenhangend beheerplan voor het Bialowieza woud. Afgelopen najaar verscheen het eindrapport Grensoverschrijdend Ecologisch Netwerk Bialowieza Woud, dat de totale ecologische samenhang van het woud beschrijft, inclusief de prioritering van diverse noodzakelijke projecten. Het oerbos is van onschatbare waarde, vanwege zijn rijke biodiversiteit, maar ook als leerschool voor natuurbeheerders elders in de wereld. Natuurlijke processen spelen er nog een hoofdrol. Het is echter ook een klus om de belangen van natuur, bosbouw, toerisme en economie in balans te houden. Op uitnodiging van Natuurmonumenten nam Wildlife Magazine een kijkje ter plaatse. Oerbos Via de Poolse luchthaven van Warschau rijden we over de weg in enkele uren naar Bialowieza, waar we verblijven in hotel/pension Unikat. Het blijkt een populaire verblijfplaats voor de ecotoeristen die in toenemende mate deze regio bezoeken. Op loopafstand bevindt zich aan het eind van de straat- de indrukwekkende toegangspoort naar het woud, die me onmiddellijk doet denken aan films als King Kong en Jurassic Parc. Weliswaar geen apen en reuzenhagedissen hier in het 2
Poolse landschap, maar wel wisenten, edelherten, wilde zwijnen, wasbeerhonden, lynxen en wolven die in de vrijwel ongerepte omgeving grotendeels ongestoord hun gang kunnen gaan.
TIP !
Een hek met een wachter erbij geeft even verderop toegang tot het echt beschermde gebied. Hier mogen alleen gidsen met kleine groepen naar binnen. De regels zijn strikt en het is verboden om ook maar iets uit het gebied mee naar buiten te nemen. We bereizen het oudste deel van Bialowieza met paard en wagen. Dit gedeelte, met zijn honderdvijftig tot driehonderdvijftig jaar oude bomen, is sinds 1921 strikt reservaat en uitermate interessant voor studies naar de natuurlijke processen, de ecologische waarden, de waterhuishouding en de rol van grazers in het oerbos. De kennis die hier wordt opgedaan kan niet alleen een bijdrage leveren aan een betere bescherming van Bialowieza zelf, maar kan ook ingezet worden voor het Nederlandse natuurbeheer.
- De kennis die hier wordt opgedaan kan ook ingezet worden voor het Nederlandse natuurbeheer -
3
Roerig verleden Het Bialowieza woud strekt zich aan beide kanten van de Poolse en Wit-Russische grens uit over een gebied van circa 150.000 hectare, waarbij ook delen van andere oude bossen worden bestreken. Het Poolse gedeelte van het woud is zo’n 65.000 hectare groot, de rest ligt op Wit-Russisch grondgebied. Die staatkundige splitsing is er niet altijd geweest en ook de bescherming waaraan vandaag de dag zo’n grote waarde wordt gehecht was lang niet altijd
vanzelfsprekend. Aan het eind van de 17e eeuw kwam het hele woud onder beheer van Rusland en werden grote delen weggegeven aan hoogwaardigheidsbekleders die het vervolgens kapten. Pas in de tweede helft van de 19e eeuw werd het Bialowieza bos toegevoegd aan het grondgebied van de tsaar, waarna het strikte bescherming genoot als jachtgebied. Houtexploitatie werd beperkt tot het verwijderen van dode bomen, waardoor unieke elementen in het ecosysteem bewaard bleven. Deze situatie duurde op Russisch grondgebied tot 1991 voort. 4
- Alles behoudt hier zijn functie en maakt deel uit van de natuurlijke kringloop -
De eerste grootschalige exploitatie vond plaats gedurende de Eerste Wereldoorlog. De Duitse bezetters legden een spoorwegennet aan om zo sneller het gekapte hout af te kunnen voeren. Na het einde van de Tweede Wereldoorlog werd het woud op bevel van Stalin door de staatsgrens in tweeën gedeeld. Als gevolg kreeg Polen het westelijke deel en de Sovjet Unie het oostelijke deel. Een kilometers lang hekwerk, door WitRusland op de landsgrens geplaatst, visualiseert niet alleen de fysieke scheiding tussen de twee machtsblokken, maar het levert op biologisch vlak ook nog eens ernstige problemen op voor de migratie van de grotere zoogdieren. Door deze menselijke actie werden onder andere de populaties wisenten, wolven en lynxen noodgedwongen opgedeeld in twee subpopulaties. Een ontwikkeling die de genetische diversiteit van de soorten zeker niet ten goede is gekomen.
Een belangrijke mijlpaal voor de bescherming van het bos, als ook een erkenning voor de pogingen van Poolse en Wit-Russische natuurbeschermers om ondanks de vele dilemma’s samen te werken om het gebied te behouden, volgde in 1992 toen UNESCO het Bialowieza woud de status van Werelderfgoed toekende. Grote biodiversiteit Wat opvalt bij een bezoek aan het Bialowieza woud zijn de enorm dikke en tot wel vijftig meter hoge bomen, waarvan de oudsten meer dan vierhonderd jaar oud zijn. Het gemengde bos kent een diversiteit aan boomsoorten, variërend van eiken, essen, linden, wilgen en iepen tot lijsterbessen, sparren en dennen. Dode exemplaren worden niet opgeruimd, maar blijven hier gewoon liggen om in de loop van tientallen jaren weer langzaam in de bodem op te gaan.
5
Alles behoudt hier zijn functie en maakt deel uit van de natuurlijke kringloop. Bekijk het hout van dode bomen van dichtbij en je ziet dat de letterzetter, een klein kevertje dat in de bast van fijnsparren zijn eitjes legt, overal zijn karakteristieke patronen heeft achtergelaten. Weelderige mossentapijten, grote varens en fraai gekleurde en gevormde zwammen geven het gebied een bijzondere mystiek. De fauna in het ongerepte bos is met circa twaalf- duizend soorten bijzonder rijk vertegenwoordigd. Het merendeel bestaat echter uit ongewervelden die een redelijk verscholen leven leiden, aangevuld met zestig zoogdierensoorten, ongeveer honderdtwintig verschillende vogelsoorten, zeven reptielen- en elf amfibieĂŤnsoorten. Het symbool van dit unieke oerbos is de wisent, die ondanks zijn omvang toch ook niet zo gemakkelijk in deze uitgestrekte gebieden te spotten valt. Hoewel
de wilde populatie wisenten oorspronkelijk al in 1919 was uitgestorven, werd de soort in 1929 geherintroduceerd. In het Poolse gedeelte van het bos lopen momenteel dan ook weer zo’n tweehonderdvijftig dieren rond. Indrukwekkende omgeving Spechten klemmen dennenkegels in de kieren van het dikke eikenschors, om zo gemakkelijker de zaden eruit te kunnen pikken. Het is een vreemd gezicht om zo’n volgestopte boom te zien. Afstanden leggen we af met paard en wagen, soms afgewisseld met een wandeltochtje. Lopend door het bos zie je details die je niet eerder had opgemerkt. En af en toe is er die onverwachte ontdekking. De zeldzame specht die zich boven onze hoofden van boomtop naar boomtop begeeft. De wolvensporen in de modder; of waren ze nu toch van een lynx? Een klein hagedisje kruist
6
ons pad. We luisteren naar de geluiden. De stilte Onschatbare waarde is voelbaar. Onno de Bruijn, als ecoloog Het Bialowieza woud is niet alleen in biologisch verbonden aan Natuurmonumenten, komt al vele opzicht van onschatbare waarde, ook jaren in Bialowieza en is de expert van dit cultuurhistorisch kent het gebied een rijke gebied. Los van de vele biologische processen traditie. De oude bossen spelen een belangrijke die hij tot in de details kent, kan hij ook ‘gewoon’ rol in de sagen en legenden van de volkeren in genieten van dit schitterende gebied. Het bos het gebied. Volgens de overlevering jaagde geeft rust, de stilte inspireert en voorziet in koning Jagiello hier in de 15e eeuw op wisenten, nieuwe ideeën. ‘Luisteren naar het bos,’ noemt beren, oerossen en tarpans. Deze laatste wilde hij het. De schemering zet paarden ving hij in en de geluiden van het - Het bos geeft rust, de stilte inspireert voor zijn eigen bos veranderen. Maar de en voorziet in nieuwe ideeën ruiterij. Onder een stilte is nog steeds overal grote eik zou om ons heen en het geluid van je eigen Jagiello zijn tent hebben opgeslagen en het voetstappen doet je realiseren dat je als mens verhaal gaat dat hij van daaruit zijn veldslagen heel aanwezig bent in dit gebied. Af en toe horen voorbereidde. De zeshonderd jaar oude we het geburl van een edelhert. Het is moeilijk in woudreus, die al over een holle stam beschikte, te schatten hoe ver of hoe dichtbij deze dieren waaide in 1974 door een herfststorm om en is zijn. ’s Avonds laat, als we het gebied al lang nog steeds in het gebied te bezichtigen. verlaten hebben, huilen de honden in het dorp op grote afstand met de wolven in de verte mee. 7
‘Verhalen als deze zijn er te over en voor wie nauw bij het gebied betrokken is heeft het bos ook een eigen identiteit,’ zegt Onno de Bruijn. ‘Die intrinsieke waarde zou uitgangspunt moeten zijn in de bescherming en alle toegevoegde – doorgaans menselijke- activiteiten zullen in het licht van behoud van authenticiteit gewogen moeten worden.’ Een mooie gedachte. Het zal echter niet meevallen in een gebied waar zoveel andere zaken prioriteit op de politieke agenda krijgen boven natuurbescherming, en waar de lokale bevolking er alles aan gelegen is om met
name de mogelijkheden die het toerisme biedt verder uit te baten. En toch heeft De Bruijn hoop dat het allemaal goed komt met de bescherming van het bos. Hoop dat niet ‘de politiek’ of ‘het land’ de redding zal brengen, maar dat individuele, oprecht betrokken personen op sleutelposities de wil zullen hebben om samen te werken en de juiste beslissingen te nemen. Daarbij zal niet naar verschillen, maar naar overeenkomsten gezocht moeten worden. En bovenal zal men bereid moeten zijn om te luisteren naar het woud. ■ 8
Samen zorgen voor de natuur De natuur staat steeds meer onder druk. Natuurmonumenten stelt de natuur veilig. Uw steun is hard nodig. Word lid, dat kan al vanaf ₏ 2,– per maand. Kijk voor meer informatie op www.natuurmonumenten.nl
Natuurmonumenten. Als je van Nederland houdt.
COLOFON
Uitgever:
WildWorld B.V. (www.wildworld.nl | info@wildworld.nl)
Website Wildlife Magazine:
www.wildlifemagazine.nl
Hoofd- en Eindredactie:
Marco Westerhof
Sales (editie):
Marco Westerhof
Redactie (editie):
Marco Westerhof
Vormgeving (editie):
Marco Westerhof
Tekst (editie):
Marco Westerhof
Fotografie (editie):
M. Szymura (cover wisent, p.3 luchtfoto, p.4 lynx, p.4 uil, p.5 omgevallen woudreus, p.6 specht, p.7 wolven, p.8 zwam op boom, p.8 zwam op boom met mos)
Marco Westerhof (p.1 licht en schaduw, p.2 toegangspoort, p.8 koraalzwam, p.10 bomen tegen bewolkte lucht)
Natuurmonumenten (p.4 edelhert)
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Advertenties worden geplaatst buiten verantwoordelijkheid van de uitgever. De meningen en zienswijzen in dit artikel vertegenwoordigen niet per se de meningen en zienswijzen van WildWorld B.V. Wildlife Magazine is te koop in de iBookstore. De e-magazine versies zijn gratis beschikbaar voor leden van Reefz (www.reefz.nl) en geselecteerde partnerorganisaties. Voor deze editie van Wildlife Magazine is een Kennistester beschikbaar: www.reefz.nl/page/kennistester. Dit artikel verscheen eerder in vergelijkbare vorm in de printversie van Wildlife Magazine, editie januari-februari 2008. Eerste verschijningsdatum: 17 september 2013. Versie: 1.1 Š 2013 WildWorld B.V.
10