خاوەنی ئیمتیاز یەكێتی ئافرەتانی كوردستان
سەرنووسەر مەهاباد قەرەداغی mahabad07@gmail.com 07504451932
گۆڤارێكی هزری ئەكادیمی وەرزانەیە پەیمانگەی (ی.ئا.ك) بۆ پرسە كۆمەاڵیەتییەكان دەریدەكات ساڵی یەكەم – ژمارە ( )3پایزی 2013
بەرێوەبەری نووسین دانا شوانی Dana.shwany@ymail.com 07504755490 دیزایین بەرگ و ناوەوە رەهێل رەشید عزیز Rahel_m@hotmail.com تیراژ 1000 نرخ 2000 سا
ڵی ی
ەكەم –ژ م ا ر ژمار ە ( ه )2ه ی پێشو اوین ی و 2013
ناوی وەرگێر
بابەت
ناوی نووسەر
سەروتار
سه‌رنووسه‌ر
6-5
گەنج و سیاسەت لە کوردستاندا
دکتۆر عادل باخه‌وان
15-7
سیاسه‌تی زمانیی ل ه نێوان .....
د.عرفان مسته‌فا هه‌ورامی
36-17
كورته‌یه‌ك له باره‌ی بنچینه‌كانی ئه‌نترۆپۆلۆژیا
د .محمد شوانی
45-37
خوێندنه‌وه‌یه‌كی سۆسیۆلۆژییان ه بۆ ڕه‌وشی ژن و به‌شداری سیاسی
شه‌ونم یه‌حیا
60 -46
ژنێکی بۆ شیعر زاو ....
حەمە سەعید حەسەن
67-61
شۆرش و بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ل ه ڕۆژگاری ئه‌مڕۆدا
جعفر ڕه‌سوڵ
78-69
چه‌ند پرسێكی سایكۆلۆژی
دانا شوانی
87-79
دانا سالم كریم
ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی
ژ
118-89
مادده‌گه‌رایی له په‌یوه‌ندییه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان
هێمن ئه‌مین شوانی
125-119
شیعری هێمن لە ڕوانگەی ده‌روونناسی پەیوەندییەکانەوە
؟؟؟؟؟؟
137-126
جیابوونه‌وه‌ی ژن و مێرد له ته‌مه‌نی پیرییدا
گۆنا مسته‌فا قڕگه‌یی
142-139
ئه‌حالم مه‌نسوور و خه‌ونه‌كانی داهێنه‌رێكی نه‌گبه‌ت
د .عادل گه‌رمیانی
147-143
شیكردنه‌وه‌ی چینایه‌تی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی
وتووێژ له‌گه‌ڵ دكتۆر محمد شوانی
سازدانی :گۆڤاری شیكار
152-148
ژنبوون ل ه نێوان ئازادی و به‌كااڵبووندا
گفتوگۆ له‌گه‌ڵ هه‌تاو كه‌ریم
سازدانی :گۆڤاری شیكار
165-153
پیتاگۆراسییهكان و فه‌یله‌سوف ه ژنه‌كان
ماری ئیلین ویت
ئه‌كبه‌ر حه‌سه‌ن
174-167
چه‌ند تێڕوانینێكی فه‌لسه‌فه‌یی و كۆمه‌اڵیه‌تی بۆ سیاسه‌ت
هانا ئارنێت
دانا له‌تیف
180-175
رێبازی ئه‌فالتوونی له‌الی غالیلیۆ
هشام غصیب
جیهاد موحه‌مه‌د
187-181
جه‌عفه‌ر ڕه‌سوڵ وسو
205-189
نوێگه‌ری و گۆڕانی كولتووریی گەڕان بە دوای خوددا لەوانی تردا
کەریم پەڕەنگ
219-207
ژن و کۆمەڵگە لە قۆناغی باڵندەیی شێرکۆ بێکەس دا
مهاباد قەرەداخی
303-221
سەروتار وا ژمارەی وەرزی پاییزییش خۆیتان پێشکەش دەکات .ژمارەی سێی گۆڤارەکەمان بە هەمان ڕێڕەوی شیکاری کۆمەڵێک لێکۆڵینەوە لە مەڕ پرسەکانی کولتوور و کۆمەڵگە لە دووتوێی خۆی دەگرێت .لێکۆڵینەوەکان بوارەکانی سۆسیۆلۆژیا ،سایکۆلۆژیا و ئەنترۆپۆلۆژیا دەگرنەوە و چەند خوێندنەوەیەکی بابەتی ئەدەبی بە چاویلکەی دەروونناسی و کۆمەڵناسیش تایبەتمەندن لەم ژمارەیەدا ،وەک خوێندنەوەی شیعرەکانی هێمن بە چاویلکەی دەروونناسی و لێکۆڵینەوەیەکی دیوانەشیعرێکی شیرکۆ بێکەس بە میتودەکانی دەروونناسی کۆمەاڵیەتی. لە سۆنگەی ئەوەی شاعیری گەورەی کورد شێرکۆ بێکەس لەم ماوەیەدا بارگەی لێرە لەم دنیای فانییە پێچایەوە و بۆ یەکجاری بەجێی هێشتین ،بۆیە لەم ژمارەیەدا بایەخی تایبەتمان پێی دا و بەشێکی تایبەتمان لە نێو گۆڤارەکەدا بۆ تەرخان کرد ،چونکە شێرکۆ بێکەس یەکێکە لەو شاعیرە دەگمەنانەی بایەخێکی تایبەتی بە ئافرەت داوە لە شیعرەکانیدا و لە دەساڵی کۆتایی ژیانی هەڵوێستی زۆر بوێرانەی هەبووە و بەشداری لە بزوتنەوەی فێمینیستی کوردستاندا کردووە و نارەزایەتییەکی زۆری دەربڕیوە بەرامبەر بە کولتووری باوکساالری و ئەو تووندوتیژییانەی کە لە سایەی سیستەمی پیاوساالریدا لە جیهان و لە کوردستان بەرامبەر بە ژن ئەنجام دەدرێت .لەو لێکۆڵینەوەیەی کە بەناوی «ژن و کۆمەڵگە لە قۆناغی باڵندەیی شێرکۆ بێکەسدا) پێشکەش بە خوێنەرانی گۆڤاری شیکار کراوە ،تیشک خراوەتە سەر ئەو شیعرانەی شاعیر کە تایبەت بۆ ئافرەت نووسیوونی و هەڵوێستێکی ئاشکرا و ڕاشکاوی دەربڕیوە بۆ بەرهەڵستیکردنی ئەو ستەمەی کە لە میینە دەکرێت. لەم ماوەیەدا کە ئێمە خەریکی ئامادەکاری بووین بۆ گۆڤاری شیکار ،ماوەی بانگەشەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بوو ،سیی لە سەدی کاندیدەکانیش ئافرەت بوون و لە کۆی هەزار و دووسەد کاندید ،سێسەد و شەستیان ئافرەت بوون .ئەوەی سەرنجی رادەکێشا ژمارەیەکی زۆر لە ئافرەتانی کوردستانیش بەرەو سندوقەکانی دەنگدان بەڕی کەوتبوون بۆ هەڵبژاردنی نوێنەری خوێن لە پەرلەمانی داهاتوو ،واتە خوولی چوارەمی پەرلەمان ،بەاڵم لە ئەنجامی دەنگەکاندا بۆمان ڕوون بووەوە کە ئافرەتان دەنگیان بە کاندیدە ئافرەتەکان نەداوە. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
5
ئەم رووداوە پێویستە ڕاچڵەکینێک الی ڕێکخراوەکانی ئافرەتان و کۆمەڵگەی مەدەنی دروست بکات و ئەم پرسە هەستیار و گرنگە پێویستە پێشترێتی بدرێتێ و بخرێتە ئەجەندای کاری هەنووکەیی هەر یەکێکیانەوە .بەشداری ئافرەت لە سیاسەت و لە ناوەندەکانی بڕیاردا نابێت بەشدارییەکی ڕووکەش و بێ ئەرزش بێت .سیستەمی (کۆتا) ی ئافرەتان با نەبێتە هۆیەک بۆ خەمساردی ئافرەت خۆی لە بەشداری کرداریی لە کایەی سیاسەتدا .ئافرەتانی کوردستان پیویستە ببن بە سیاسەتمەداری دیار و ناسراو و بەرنامەیان بۆ ئەمە هەبێت .بۆ ئەم مەبەستە پێویستە کار بکرێت و کارنامە دابنرێت .خودا یار بێت ،لە ژمارەی داهاتووی شیکاردا دۆسییەکی تایبەت بۆ بەشداری ژن لە سیاسەت تەرخان دەکەین و هەوڵ دەدەین ئەو هۆکارە کۆمەاڵیەتی ،ئابووری ،سیاسی ،ئایینی و کولتوورییانە بدۆزینەوە کە دەبنە رێگر و ئاستەنگی جیدی لەبەردەم متمانەی ئافرەت بە ئافرەت .پێویستە وەاڵمی ئەو پرسیارە بدەینەوە کە بۆچی ژن دەنگ نادا بە هاوتوخمی خۆی! ئەی بۆچی و تاکەی پیاو لە سیاسەتدا متمانە بە ژن پەیدا ناکات! لە دوماهی ئەم سەروتارەدا ئارەزووی سەرکەوتن بۆ خوێنەرانی گۆڤاری شیکار دەکەم و بە ئومیدی ئەوەم لێکۆڵەرانی خەمخۆری کۆمەڵگە لە هەر کەموکوڕی و دیاردەیەکی نەخوازراو بکۆڵنەوە و ئەنجامگیری زانستی بکەن ،بەڵکو ببنە رەچەتەیەک بۆ ئەوانەی کە دەیانەوێ دەردەکانی کۆمەڵگە دەرمان بکەن .لەگەڵ خۆشەویستیماندا. سەرنووسەر
6
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
گەنج و سیاسەت لە کوردستاندا دکتۆر عادل باخه‌وان
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
7
لە هەر کۆمەڵگەیەکدا چەند چرکەساتێك هەن کە کۆتایی بە مێژوویەك دێنن و سەرەتای مێژوویەکی دیکەی کۆمەاڵیەتی و سیاسی دروستدەکەن11 .ی سێپتەمەبەر لە ئەمریکا ،رووخانی دیواری بەرلین لە ئەڵمانیا ،شۆڕشی کۆماری ئیسالمی لە ئێران و راپەڕینی خوێندکارانی 68لە فەرەنسادا بەشێکن لە لیستی درێژی ئەو چرکە ساتانەی کە کۆتایی بە مێژوویەك دێنن و سەرەتای مێژوویەکی دیکە دادەمەزرێنن .لە کوردستانی عێراقدا راپەڕینی ساڵی 1991یەکێکە لەو چرکەساتانەی کە مێژووی کۆمەاڵیەتی و سیاسی ئێمە دەکات بە دوو بەشەوە ،بەڕادەیەك کە لە یادەوەری کۆلێکتیڤی مرۆڤە سادە کوردستانیەکانیشدا باسکردن لە دنیای پێش راپەڕین و دنیای پاش راپەڕین وەك بەڵگە نەویستێکی لێبێت. راپەڕین دوو نەوە لەیەک جیادەکاتەوە کە دەکرێت ناویان بنێین نەوەی مردن و نەوەی ژیان .گەر نەوەی پێش راپەڕین بریتی بووبێت لە گەڕان بەدوای مردندا؛ مردن لە نێو زیندانەکاندا ،مردن لە لەسەر پەتی سێدارە ،مردن لە کاتی رووبەڕووبوونەوەی دوژمندا، مردن لە لەنێو پرۆسێسی ئەنفالدا ،مردن لە نێو کیمیاباراندا ،مردن لەنێو ئۆردوگاکانی ئاوارەییدا ،مردن لەنێو کێڵگەکانی ئەڵغامدا ،گومانی تێدانییە کە نەوەی پاش راپەڕین (مەبەستمان هەموو ئەو کەسانەیە کە لە دوای راپەڕین لەدایکبوون و ئێستا تەمەنیان لەنێوان پانزە تا بیست و دوو ساڵیدایە) بریتییە لە گەڕان بە دوای ژیاندا؛ ژیان لەنێو خانووی باشتردا ،ژیان بە ئۆتۆمۆبێلی باشترەوە ،ژیان لەڕێگای گەشت بەواڵتاندا ،ژیان بە مووچەی بەرزتر ،ژیان بە پۆستی رێزلێگیراو ،ژیان بە پیشەی پێگەدار ،ژیان لەنێو کۆاڵنەکانی فەیسبوكدا ،ژیان لەبەردەم زنجیرە کۆریە نەبڕاوەکاندا ،ژیان لەنێو پرۆسێسی پشبڕکێکردن لە «بەرخۆریدا» .گەر نەوەی پێش راپەڕین ،لەژێر هەر بەردێکدا ،لەنێو هەر گوندێکدا ،لە بەر دەرگای هەر ماڵێکی شاردا ،تەنانەت لەنێو پایتەختی واڵتانی رۆژئاواشدا چاوەڕوانی مردنی کردبێت ،ئەوە نەوەی پاش راپەڕین ،چرکە بە چرکە، خولەك بە خولەك ،کاتژمێر بە کاتژمێر و رۆژ بە رۆژ چاوەڕاوانی ژیانێکی نەرمتر، گەورەتر ،فراوانتر ،کراوەتر دەکات. بێگومان ئامانجی ئەم توێژینەوەیەی ئێستامان بریتی نییە لە بەراوردکردنی ئەم دوو نەوەیە ،هەرچەند ئەمە بابەتێکی گرنگە و دەکرێت لە داهاتوودا بگەڕێینەوە سەری. ئامانجی ئەم توێژینەوەیە کارکردنە لەسەر نەوەی ژیان ،واتە نەوەی پاش راپەڕین ،کە دەکرێت بە نەوەی نوێ ،نەوەی الوان ،نەوەی «گەنجێتی»ش ناوی بەرین .لەم چوارچێوەیەدا سێ تەوەرەی سەرەکی دەبن بە مەیدانی هەڵسەنگاندن و لێکدانەوەمان .مەیدانی یەکەم بریتییە لە تێگەشتن لە الوان وەك کاتیگۆریەکی کۆمەاڵیەتی و کولتوری و گومان 8
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
دروستکردن لەسەر ئەم گریمانەیە .مەیدانی دووەم بریتییە لە سیاسەت لە خەیاڵدانی الوانی کوردستاندا .مەیدانی سێیەمیش بریتییە لە الوان لە خەیاڵدانی سیاسیەکانی کوردستاندا. الوان وەك کاتیگۆری کۆمەاڵیەتی و کولتوری
لەهەر کۆمەڵگەیەکی بەشەریدا جیهانی کۆمەاڵیەتی لەسەر چەند مۆدێلێك لە«کاتیگۆری» دروستدەبێت و هەر یەکێك لەم «کاتیگۆریـ»ـانەش لەڕێگای چەند «پرۆسێسێکی»تایبەتەوە دەبن بە بابەتی راڤەکردن ،لێکدانەوە و خوێندنەوەی سۆسیۆلۆژی ورد و قوڵ کە دوو ئامانجی سەرەکی دەپێکن :لەالیەکەوە رێگامان پێدەدەن کە تاکەکانی کۆمەڵگەیەك پۆلێن بکەین و رەفتار و چوارچێوە بۆ گوتارەکانیان دروستبکەین (لە کۆمەڵگەیەکدا کێ چی دەکات و کێ چی دەڵێت) ،لەالیەکی دیکەوە و لەڕێگای تێگەشتن لە رەفتار و گوتاری تاکە پۆلێنکراوەکانەوە ،پرۆژەی چۆنیەتی مامەڵەکردنی سیاسیانە لەگەڵ هەر یەکێك لە تاکە پۆلێنکراوەکاندا لەدایکدەبن. هەوڵی دروستکردنی پێناسەیەکی هاوبەشی یەکگرتوو بۆ «گەنجێتی» ،بۆ «الوان» وەك گرووپێکی کۆمەاڵیەتی/کولتوری خاوەن [یەك] ئینتیما ،دەمانباتەوە سەر ئەو پرۆژە سیاسیەی کە دەیەوێت گرووپە کۆمەاڵیەتیەکان بەسەر چەند «تەمەنـ»ـێکدا دابەشبکات و پاشان بیانخاتە نێو کردەی بەدەزگاییکردنەوە .واتە تەواوی مرۆڤەکانی کۆمەڵگەیەك بەسەر چەند تەمەنێکدا دابەشدەکات و پاشان هەر یەکێك لەم تەمەنانە بەدەزگایی دەکات و لەم رێگایەشەوە دەستنیشانی پێداویستی و خەون و بەرژەوەندیەکانیان دەکات .بێگومان یەکەم کارێك کە پرۆژەیەکی سیاسی لەم جۆرە دەیکات بریتییە لە شاردنەوەی کۆی ئەو پەیوەندیە کۆمەاڵیەتیانەی کە لەسەر بەرژەوەندیی یەکتڕبڕ دامەزراون و نەك هەر چوارچێوەیەك کۆیان ناکاتەوە ،بەڵکو لە ملمالنێی بەردەوامدان .الوانیش بەشێکی زیندوون لەم ملمالنێ کۆمەاڵیەتیە جیاوازانەدا و وەك پیەر بۆردیۆ دەڵێت ئەوانیش لەدەرەوەی بەریەککەوتنە کۆمەاڵیەتیەکاندا ئامادەییان نییە. ئەو پرۆژە سیاسییەی کە دەیەوێت باوەڕمانپێبێنێت بەوەی کە الوان پێکەوە ئینتیمایان بۆ گرووپێکی کۆمەاڵیەتی گونجاوی یەکگرتوو هەیە ،بەشێوەیەکی وشیارانە یان ناوشیارانە، بەشداریدەکات لە بیناکردنی وەهم لەسەر واقیعی کۆمەاڵیەتی ژیانی رۆژانەی کۆمەڵگە. «گەنجێتی» گوزارشتە لەو هەزار خەون و بەرژەوەندیە یەکتربڕانەی کە رۆژانە سنوور لەنێوان گرووپە کۆمەاڵیەتیەکاندا دروستدەکەن.
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
9
بەاڵم بێگومان ئەمە مانای ئەوە نییە کە «گەنجێتی» وەهمە و کۆمەڵگەکان خاڵین لە گەنجان .بەپێچەوانەوە ،بەدرێژایی مێژووی خۆیان زانستە کۆمەاڵیەتیەکان لەگەڵ گەنجان وەك بابەتی لێکۆڵینەوە مامەڵەیان کردووە و ویستویانە تێبگەن لەو گۆڕانکاریە بەردەوامانەی کە بەسەر ئەم «کاتیگۆریە» دا هاتوون .لێرەوە زانستە کۆمەاڵیەتیەکان گەنجێتیان وەك «پۆست-هەرزەکاری» ،وەك پەڕینەوە لە هەرزەکاریەوە بۆ باڵغبون ،وەك سەردەمێك لە مێژووی ژیان ،وەك رووبەری پەیوەندی نێوان نەوەکان پێناسەکردووە. لە کۆمەڵگەی «ترادیسیۆن»دا چەمکی گەنجبوون مامەڵەیەکی تایبەتی لەگەڵدا کراوە و تاڕادەیەکی زۆر سنورەکانی تێکەڵ بە سنورەکانی هەرزەکاری کراوە .بێهودەنییە کە تا ئێستاش ،لەو کۆمەڵگانەدا کە قاچێکیان لە نێو مۆدێرنیتێدایە و قاچێکی دیکەیان لەنێو ترادیسیۆندایە ،بەجۆرێك لە جۆرەکان گەنج و جەحێڵ وەك دوو رووی دراوێك تەماشا دەکرێن. [الوێکی کوردستانی لە یەکێك لە زانکۆ بەناوبانگەکانی ئەوروپادا دکتۆرا بەدەستدەهێنێت و کارێکی زۆر گرنگی لە ئەوروپادا دەستدەکەوێت .مووچەی مانگانەی دەگاتە چوار هەزار دۆالر لە مانگێکدا .هەستی نیشتمانی وایلێدەکات کە بگەڕێتەوە بۆ کوردستان و خزمەت بە نەوەی نوێ بکات .کاتێك هەست بەوەدەکات کە وەزارەتی خوێندنی بااڵ بەدوای سەرۆکێك بۆ زانکۆی ()...ی دەگەڕێت ،ئەم دکتۆرە گەنجەمان کە تەمەنی سی و پێنج ساڵێك دەبێت ،خۆی کاندید دەکات و بەڕێز جەنابی وەزیر بە تەلەفۆن چاوپێکەوتنی لەگەڵدا دەکات .لەوەاڵمدا پێیدەڵێت :هیچ تێبینییەکم نییە ئەوەنبێت کە تۆ «جەحێڵیت» بۆ ئەو پۆستە!] لە یادەوەری کۆمەڵگەی ترادیسیۆندا جەحێڵ و هەرزەکار وەك دوو ئەکتەری پێنەگەشتوو، هەڵەشە ،نزیك لە هەڵەی بەردەوام ،نەشیاو بۆ بەرپرسیاری گەورە ،دوودڵ ،سەرپێیی، کورتبین ،ناجێگیر ،هەڵچوو تەماشادەکرێت .لەم یادوەریەدا ،نە دکتۆرا ،نە خوێندن لە باشترین زانکۆی جیهاندا ،نە ئەزموون لەگەڵ دنیای دەرەوەدا ،نە هێز و توانای کار ،نە چاالکی بەردەوام ،نە وزەی هەمیشە گەرم ،هیچ یەکێك لەمانە بەهای ئەو شتەیان نییە کە ناویدەنرێت «تەمەن»! لە کۆمەڵگەی ترادیسیۆندا بەهای تەمەن وەك بیلدۆزەر هەموو بەهاکانی دیکە رادەماڵێت. لە کۆمەڵگەی مۆدێرندا ،کاتێك ئەم یادەوەرییە دەستکاری دەکرێت ،ئیدی شوناسی گەنجبوونیش وردە وردە گۆڕانکاری بەسەردا دێت؛ بەڕادەیەك کە گەنجبوون نەك هەر ناخرێتە سەر «ئەکاونتی» هەرزەکاری و جەحێڵبوونەوە ،بەڵکو تەمەنیشی درێژدەکرێتەوە. گەر لە قۆناغێك لە قۆناغەکاندا گەنجبوون بریتی بووبێت لە 15تا 22ساڵی ،ئەوا 10
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
پاش سەرهەڵدنی دیاردەی مانەوە بە زگوردی ،فۆرمی نوێی خێزان (لە کۆمەڵگەی ترادیسیۆندا یەك جۆر خێزانمان هەبوو ،باوکێك و دایکێك و منداڵ و خانوویەك ،بەاڵم لە کۆمەڵگەی مۆدێرنیتێدا چەندین فۆرمی نوێی خێزانمان هەیە :خێزانی یەك باوکی، خێزانی یەك دایکی ،خێزانی پێکەوە نەژیاو ،خێزانی ئۆتۆنۆم ،خێزانی هۆمۆ ،خێزانی لێزبیان ،)... ،کەمکردنەوەی منداڵ دروستکردن ،بەرزبوونەوەی ئاستی بێکاری و چەندین هۆکاری دیکە ،گەنجبوون دەتوانێت تەمەنی خۆی درێژبکاتەوە و بەنێو زەمەندا بکشێت، بەڕادەیەك کە زەحمەتبێت دەستنیشانی بکەین. کاتێك گەنجێك خوێندن تەواودەکات بەبێ ئەوەی بتوانێت دەستی لە پۆستێك، مووچەیەك ،کارێك گیرببێت ،کاتێك تێکەڵ بە زەمەنی گەڕان بەدوای کاردا دەبێت، زەمەنێك کە دەکرێت چەندین ساڵ درێژببێتەوە ،ئیدی گریمانەی دروستکردنی خێزان و منداڵ ،گریمانەی دروستکردنی خانوویەك و چوونەدەرەوە لە ماڵی باوك ،ئیدی گریمانەی تێکەڵبوون بە کۆمەڵگە و بەدەستهێنانی دانپیادانانی کۆمەاڵیەتی دەبێت بە ملمالنێیەکی سەختی رۆژانە؛ ملمالنێیەك کە شانسی دۆڕانی زۆر بەهێزترە لە شانسی بردنەوە .لە هەلومەرجێکی ئاوادا ،گەنجێتیش بەنێو قەیرانەکاندا دەکشێت و وەك گرفتەکان بەنێو زەمەندا خۆی درێژدەکاتەوە. لەم گۆشەنیگایەوە ،قۆناغی گەنجێتی دەبێت بە قۆناغی ملمالنێ لە پێناوی ئامادەکردنی هەلومەرجی پەڕینەوە بۆ دنیای پاش گەنجێتی .ملمالنێ لەپێناوی چوونە نێو باشترین زانکۆدا ،لەپێناوی هەڵبژارندی باشترین کۆلێژدا ،لەپێناوی بەدەستهێنانی بەرزترین نمرەدا ،لەپێناوی بەدەستهێنانی باشترین بڕوانامەدا ،پاشان لەپێناوی بەدەستهێنانی باشترین پۆستدا .راستە قۆناغی گەنجێتی زۆر جار وەك قۆناغی ئازادی مرۆڤ دەخرێتە سەر شانۆ ،بەاڵم ئەوەش راستە کە لە هەمانکاتدا قۆناغی «دێتێرمینیسم» یەك لەدوای یەکی جومگە کۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئابووری و ئەخالقی و خێزانیەکانیشە .من پێموایە یەکێك لە ئاڵۆزیە هەرە کوشندەکانی ئەم قۆناغەی ژیان بریتییە لە کۆکردنەوەی هەردوو چەمکی ئازادی و «دێتێرمینیسم» پێکەوە و گەر بە وشیاریەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم هەلومەرجەدا نەکرێت ،الدان و ریزپەڕی و تەنانەت خود کوژی و دەیان نەخۆشی دەروونی دیکەش وەك گریمانەی بەهێز هەژموون بەسەر کۆمەڵگەدا دەکەن .بێگومان هەر کۆمەڵگەیەکیش کە پرۆژەی بۆ زەمەنی گەنجێتی ئەو هەزاران هەزار مرۆڤە نەبوو کە سبەینێ گەورە دەبن و کۆمەڵگە دەبەن بەڕێوە ،لە کۆتاییدا چارەنووسی خودی خۆی دەخاتە مەترسیەوە! ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
11
كاریگەریی وێنه‌كانی سیاسه‌ت و سیاسیی لە ئینتیمای نه‌وه‌ی نوێدا بۆ حزب
ئه‌م توێژینه‌وه‌ی ه گه‌ڕان نییە به‌دوای شیکردنه‌وه‌ی تیۆریی ه جیاوازه‌کانی سیاسه‌ت و پشکنینی قوتابخان ه فراوانه‌کانی زانست ه سیاسیه‌کاندا .هه‌روه‌ها ته‌رخان نییە بۆ گه‌ڕان به دوای تێۆریی ه جیاوازه‌کانی خه‌یاڵدان و چۆنییەتی ما‌مه‌ڵه‌کردنیان له‌گه‌ڵ کارکردنه‌کانیدا. بۆ تێگه‌شتن ل ه هه‌ر یه‌کێك له‌م دوو تیۆرییه ،خوێنه‌ر ده‌بێت که‌مێك خۆی ماندووبکات و کتێبه‌کانی هه‌ریه‌ك ل ه مارسێل گۆشێ و سیمۆن گۆیار فابر ل ه سه‌ر سیاسه‌ت و کتێبه‌کانی مۆریس ئه‌لڤاکس و پیه‌ر نورا له‌سه‌ر خه‌یاڵدان بخوێنێته‌وه .ئێم ه له‌و شێوانه‌و‌ه ده‌ستپێده‌که‌ین ک ه ئه‌وان کۆتاییان پێهێناوه .وات ه ڕووناکی ده‌خه‌ین ه سه‌ر وێنه‌ی سیاسه‌ت و سیاسی له خه‌یاڵدانی نه‌وه‌ی نوێی کوردستانیدا. دنیای پێش ڕاپه‌ڕین بریتی بوو ل ه دنیای نه‌وه‌ی سه‌ر په‌تی سێدار‌ه ک ه خه‌ونی ب ه ئازادی کوردستانه‌و‌ه ده‌بینی و سیاسه‌ت و سیاسیه‌کانی وه‌ك فیداکار ،گیانبه‌خش ،شه‌هیدی زیندوو ،مرۆڤی نموونه‌یی ،شۆڕشگێڕی گیرفانخاڵی ،پاڵه‌وانی ئه‌فسانه‌یی وێنا ده‌کرد. به‌اڵم نه‌وه‌ی پاش ڕاپه‌ڕین ،به‌تایبه‌تی ل ه پاش 2003وه ک ه ئه‌مه‌ریکا ده‌گات ه عێراق و سه‌دام کۆتایی پێدێت ،ک ه ده‌کرێت به‌نه‌وه‌ی سه‌ر ئه‌نته‌رنێت ناوی به‌رین،خه‌ون ب ه ژیانی «خۆشگوزه‌رانی»یهوه ده‌بینێت و سیاسه‌ت و سیاسیه‌کان وه‌ك ڕێگر له‌به‌رامبه‌ر دادپه‌روه‌ری کۆمه‌اڵیه‌تی ،به‌رپرس ل ه گه‌نده‌ڵی ،منداڵدانی ناشیرینییەکان ،دابڕاو ل ه کۆمه‌ڵگه، پ له‌ڕێگای دابه‌شکردنی یه‌کسانانه‌ی داهاتی نیشتمانی ،به‌رپرس ل ه بێکاری ،ل ه کۆس ڕاوه‌ژن ،له ڕیفۆرمنه‌کردنی سیسته‌می خوێندن ده‌بینێت. بێگومان ئه‌م ده‌ره‌نجامه‌ی ک ه ئێم ه ده‌یخه‌ین ه ڕوو ،ل ه حه‌ز و ئاره‌زووی «زاتیانه‌ی» خۆمانه‌و‌ه سه‌رچاوه‌یان نهگرتووه و به‌هیچ جۆرێك پێوەندی به‌هه‌ڵوێست یان جیهانبینی خودی خۆمانه‌و‌ه نییە .بهپێچهوانهوه ،ل ه چرکه‌ی توێژینه‌وه‌ی سۆسیۆلۆژیدا ،یه‌که‌م کاری ئێم ه بریتیی ه ل ه گه‌مارۆدانی خودی خۆمان ل ه نێوان دوو که‌وانه‌دا ب ه شێوه‌یه‌ك ک ه نه‌توانێت ده‌ستوه‌ربدات ه نێو ڕاڤه‌کردنی داتاکان و ئه‌نجامگیریه‌کانه‌وه .لێرهوه پێ له‌سه‌ر ئهوه داده‌گرین ک ه ئه‌و وێن ه برینداره‌ی ک ه نه‌وه‌ی نوێی کوردستانی بۆ سیاسه‌ت و سیاسیه‌کانی ل ه خه‌یاڵدانی خۆیاندا دروستیان کردووه ،ل ه چرکه‌ساتی توێژینه‌وه‌ی مه‌یدانی و له‌ڕێگای داتاکانه‌وه گوزارشتیان لێکردووه. یه‌کێك له‌و پرسیارانه‌ی ک ه ڕووبه‌رووی ئه‌م نه‌وه‌یه‌مان کردوه‌ته‌و‌ه بریتیی ه له‌مه‌ی خوارهوه: ئایا ده‌ته‌وێت ببیت به ئه‌ندام ل ه حزبێکی سیاسیدا؟ ل ه کۆی پێنج هه‌زارو سێسه‌دو هه‌شتاو چوار گه‌نج ک ه بوون ب ه بابه‌تی ئه‌م توێژینه‌و‌ه 12
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
مه‌یدانیە ،ل ه سه‌دا 62ئه‌ندامی هیچ حزبێكی کوردستانی نین و وه‌ك سه‌ربه‌خۆ خۆیان پێناسه‌ده‌که‌ن .ئه‌م %62به‌م شێوه‌یه وه‌اڵمی ئه‌م پرسیاره‌یان داوه‌ته‌وه: %73.5کوڕان نایانه‌وێت ل ه هیچ هه‌لومه‌رجێکدا ببن ب ه ئه‌ندامی حزبێك ل ه حزبه‌کان، ن ه ئیسالمی ن ه عه‌لمانی .ئه‌م ڕێژه‌ی ه الی کچان به‌رزتر دهبێتهوه و ده‌بێت %82.9ک ه هه‌موو حزبه‌کان و ژیانی حزبایه‌تی ڕه‌تده‌که‌نه‌وه .نه‌وه‌ی نوێی نێو شار زیاتر ل ه نه‌وه‌ی نوێی الدێکان ل ه سیاسه‌ت و سیاسییه‌کان توڕه‌یه :شارییه‌کان %80.8پێکده‌هێنن ،به‌اڵم الدێییه‌کان %75.6پێکده‌هێنن .ڕێژه‌ی ئه‌وانه‌ی ک ه ته‌مه‌نیان ل ه سه‌رووی 30ساڵه‌وه‌ی ه ده‌گات ه %85.2ک ه ئه‌ندامبوون ل ه هه‌ر حزبێکدا ڕه‌تده‌که‌نه‌وه ،به‌اڵم ڕێژه‌ی ئه‌وانه‌ی ک ه ته‌مه‌نیان ل ه 20ساڵ که‌متره ته‌نیا %77.6پێکده‌هێنن. له‌م تابلۆیه‌دا چه‌ند جیاوازییه‌ك ئاماده‌ن ،جیاوازی هه‌لومه‌رجی ژیان ل ه شارو الدێدا، جیاوازی سێکسی له‌نێوان کچان و کوڕاندا ،هه‌روه‌ها جیاوازی ته‌مه‌ن ل ه خوار بیست ساڵییه‌و‌ه تا سه‌رووی سی ساڵی .بێگومان هه‌ر یه‌کێك له‌م جیاوازیان ه ده‌توانێت گرووپێکی کۆمه‌اڵیه‌تی تایبه‌تمه‌ند دروستبکات و مه‌ودا له‌نێوان خۆی و هه‌ر یه‌کێك ل ه گرووپه‌کانی دیکه‌دا دروستبکات .بۆنموون ه کچان ده‌توانن باس ل ه تایبه‌تمه‌ندیه‌تی خۆیان وه‌ك گرووپێکی تاقانه‌ی جیاواز بکه‌ن ،شارییه‌کان ده‌توانن ل ه ڕێگای تاقانه‌یی كەلتووریی خۆیانه‌و‌ه سنووریان ل ه الدێییه‌کان جیابکه‌نه‌و‌ه ک ه ئه‌وانیش هه‌ڵگری كەلتوورێکی تاقانه‌ن .هه‌روه‌ها که‌متر ل ه بیست ساڵه‌کان هه‌ڵگری سیست‌مێکی تایبه‌ت ل ه پراکتیکی كەلتوورین ک ه زۆر جیاوازه له‌گه‌ڵ سیسته‌می پراکتیکی كەلتووری ئه‌وانه‌ی ک ه ته‌مه‌نیان له‌سه‌رووی سی ساڵییه‌وه‌یه .به‌اڵم سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئه‌م جیاوازیانه ،سه‌ره‌ڕای ئه‌م هه‌موو كەلتوور‌ه تاقانانه، سه‌ڕه‌ڕای ئه‌م هه‌موو سنووران ه ک ه له‌یه‌کترییان جیاده‌کاته‌وه«کۆلکه‌یه‌کی هاوبه‌ش» پێکه‌و‌ه کۆیانده‌کاته‌و‌ه ک ه بریتی ه له :تووڕه‌بوون ل ه سیاسه‌ت و سیاسی ،هه‌ڵهاتن ل ه حزب و ژیانی حزبایه‌تی ،بێئومێدبوون له‌یه‌ک کاتدا له ئۆپۆزیسیۆن و ده‌سه‌اڵت. کاتێك به‌دوای ڕه‌گوڕیشه‌کانی ئه‌م تووڕه‌بوون و هه‌ڵهاتن و بێئومێدبوونه‌دا ده‌گه‌ڕێین و ده‌پرسین«:ئه‌و هۆکاران ه چین واتلێده‌که‌ن ک ه نه‌بیت ب ه ئه‌ندام ل ه حزبێكی سیاسیدا؟»، وه‌اڵمه‌کان ب ه ئاڕاسته‌یه‌کی تاقانه‌دا ناڕۆن و له‌چه‌ندین ئاستدا خۆیان ده‌رده‌خه‌ن. زۆر جار ل ه کوردستاندا و له‌به‌ر ته‌مه‌ڵیی فیکری و الوازی توێژینه‌وه‌ی زانستی ،ب ه ئاسانی ڕۆژنامه‌نووسێك یان ورد‌ه توێژه‌رێك ،هه‌موو به‌رپرسیارێتیه‌ک ه ده‌خات ه ئه‌ستۆی ئه‌کته‌رێك یان گرووپێکی سیاسی و وه‌ك تاوانبارێکی ده‌ستنیشانکراوی هه‌میشه‌یی ده‌یخات ه سه‌ر شانۆ .کوردستانی ئێم ه پڕ‌ه له‌و که‌سانه‌ی ک ه شه‌و ده‌خه‌ون و سبه‌ینێ ک ه له‌خه‌وهه‌ڵده‌ستن ،خۆیان ب ه ده‌ستی خۆیان سیفه‌تی ڕۆژنامه‌نووس و نووسه‌رو توێژه‌ر ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
13
به‌خۆیان ده‌به‌خشن! کۆمیدیاک ه له‌وه‌دای ه ک ه به‌شێکی زۆر ل ه ڕۆژنامه‌و گۆڤاره‌کان و ته‌نانه‌ت به‌شێك له‌و شتانه‌ی ک ه ناوی خۆیان ناوه سه‌نته‌ری توێژینه‌وه‌ی زانستی ،هه‌موو ده‌رگاکانیان بۆ ئه‌م جۆره که‌سان ه ده‌که‌نه‌وه ،به‌بێ ئه‌وه‌ی به‌هیچ فلته‌رێکی زانستیدا تێپه‌ڕن .له‌ڕۆژی داهاتووتریشدا هه‌ر یه‌کێك له‌مانه ،ک ه توانای نووسینی دوو دێڕی دروستیان نییە ،خۆیان لێ ده‌بێت ب ه ڕۆژنامه‌نووس و نووسه‌رو توێژه‌ری جیهانی! یه‌کێک ه ل ه تراژیدیاکانی کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستانی بریتیی ه له‌م تایپ ه نوێیه‌ی« ڕۆشنبیر» ،ک ه له‌بەر له‌رزۆکی سه‌رمای ه ڕۆشنبیری و زانستیه‌که‌ی ،خۆی بارکردوو‌ه ل ه سه‌دان مانای هاوبه‌ش و بڕیاری پێشینه‌و ب ه گشتاندنی لێکدانه‌وه‌کان خۆی ل ه هه‌ر کارێکی جددی ده‌دزێته‌وه .بۆنموون ه که‌م نین ئه‌و که‌سانه‌ی ک ه سه‌ر به‌م تایپ ه ل ه ڕۆشنبیرن و ل ه وه‌اڵمی پرسیارێکی ئاوادا« :ئه‌و هۆکاران ه چین وات لێده‌که‌ن ک ه نه‌بیت ب ه ئه‌ندام ل ه حزبێكی سیاسیدا؟» هه‌موو کاره‌ساته‌کانی کوردستان ده‌خه‌ن ه ئه‌ستۆی حزبێك یان ئه‌کته‌رێکی سیاسی .به‌اڵم وادیار‌ه نه‌وه‌ی نوێی کوردستانی ،وشیارتر‌ه له‌م تایپ ه ل ه ڕۆژنامه‌نووس و ورد‌ه توێژه‌رانەی« ،گوناهی» ئه‌م هه‌لومه‌رج ه سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووریه‌ی ک ه وایلێده‌کات تووڕه‌بێت ل ه دنیای سیاسه‌ت و سیاسیه‌کان ،ل ه ئه‌کته‌رێك یان ئاستێکدا کورت ناکاته‌و‌ه و به‌سه‌ر چه‌ندین ئاستدا دابه‌شیده‌کات. به‌شێوه‌یه‌کی گشتی %4.3پێیانوای ه ک ه خێزانه‌کانیان به‌رپرسن له‌وه‌ی ک ه تێکه‌ڵ ب ه دنیای سیاسه‌ت نه‌بن .ته‌نها %1.3پێیانوای ه ک ه قوتابخان ه هه‌ڵگری هه‌مان به‌رپرسیاریه‌تیه. ئه‌م داتای ه ئهوه ده‌گه‌یه‌نێت ک ه تائێستاش ل ه کوردستاندا قوتابخان ه ڕێگای یه‌که‌می بردنه‌وه‌کان ،سه‌رکه‌وتنه‌کان ،به‌های گهوره ،سه‌رمایه‌ی ڕه‌مزی مه‌زن نییە .ک ه تا ئێستاش قوتابخان ه مه‌ڵبه‌ندی په‌روه‌رده‌و ئاماده‌کردنی نه‌وه‌ی نوێ بۆ تێکه‌ڵبوون ب ه دنیای دهرهوه نییە .ل ه واڵتێکی وه‌ك فه‌ره‌نسادا ،ته‌واوی کاتیگۆری ه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان ،هه‌ر ل ه سه‌رۆکی کۆماره‌و‌ه تا ده‌گات ه وه‌زیرێك ،به‌ڕێوبه‌رێکی گشتی و ته‌نانه‌ت فه‌ڕاش و ئه‌و که‌سه‌ش ک ه ناوماڵپاکده‌کاته‌و‌ه و قاپده‌شوات ،ته‌نانه‌ت چێشتلێنه‌ره‌که‌ش ،هه‌موویان ل ه نێو حه‌ره‌می قوتابخانه‌کاندا بیناده‌کرێن و ب ه کۆمه‌ڵگ ه ده‌به‌خشرێن .وات ه چه‌ند نه‌وه‌کان ل ه مه‌یدانێك ل ه مه‌یدانه‌کاندا سه‌رکه‌وتن به‌ده‌ستبهێنن ،هێنده‌ش وێنه‌ی قوتابخان ه ل ه جوانترین شێوه‌دا خۆی ده‌نوێنێت .هه‌روه‌ها چه‌ند نه‌وه‌کان شکستبێنن ،هێنده‌ش قوتابخان ه به‌رپرسیارده‌کرێت. گه‌ر ل ه کۆمه‌ڵگه‌ی ترادیسیۆندا نه‌وه‌کان له‌نێو که‌نیس ه و مزگه‌وته‌کاندا په‌روه‌رده‌کرابن، ل ه کۆمه‌ڵگه‌ی مۆدێرنیتێدا نه‌وه‌کان به‌شێوه‌یه‌کی ڕادیکاڵ ب ه قوتابخانه‌کان ده‌سپێردرێن. ل ه کۆمه‌ڵگه‌یه‌کدا ک ه قوتابخان ه ئه‌م به‌ها مه‌زنه‌ی نه‌بێت ،ده‌بێت پرسیاری گهوره له‌سه‌ر پێوەندی خۆی ب ه مۆدێرنیتێ و ترادیسیۆنه‌و‌ه بکات .ل ه کۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا نه‌ك هه‌ر 14
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
قوتابخانه ،به‌ڵکو زانکۆش به‌هایه‌کی گرنگی نییە ! ته‌نها %3.1پێیانوای ه ک ه زانکۆ به‌رپرسیار‌ه ل ه تێکه‌ڵنه‌بوونیان ب ه دنیای سیاسه‌ت .دیوێکی دیکه‌ی ئه‌م داتای ه پێمانده‌ڵێت ک ه زانکۆی کوردستانی تا ئێستاش ئه‌کته‌رێکی سه‌ره‌کی بیناکردنی وشیاری سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووری الی تاکی کوردی نییە .ئه‌مه‌ش ده‌مانباته‌و‌ه سه‌ر ئه‌و تێزه‌ی ک ه چه‌ندین ساڵ ه دووباره‌ی ده‌که‌ینه‌وه:زانکۆی کوردی ن ه مه‌ڵبه‌ندی به‌رهه‌مهێنانی مه‌عریفی ه ن ه مه‌ڵبه‌ندی دابه‌شکردنی مه‌عریفه‌یه ،به‌ڵکو مه‌ڵبه‌ندی به‌خشینی بڕوانامه‌یه. بێهود‌ه نییە ک ه تا ئێستاش ئه‌م زانکۆیان ه نه‌یانتوانیو‌ه سۆسیۆلۆگێك ،ئه‌نترۆپۆلۆگێك، پۆلیتۆلۆگێكی دانپیادانراو دروستبکه‌ن .بێگومان ئه‌م ه باسێکی درێژ‌ه و ده‌کرێت ل ه کات و شوێنی دیکه‌دا بگهڕێینهوه سه‌ری. هه‌روه‌ها ته‌واو به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌وانه‌ی ک ه هه‌موو تراژیدیاکانی کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی ده‌خه‌ن ه ئه‌ستۆی ده‌سه‌اڵت ،ته‌نها %19.9پێیانوای ه ک ه خراپی ده‌سه‌اڵتی کوردی وایانلێده‌کات ک ه تێکه‌ڵ ب ه سیاسه‌ت نه‌بن .ڕاست ه ئه‌م ڕێژه‌ی ه له‌چاو ڕێژه‌کانی دیکه‌دا به‌رزه ،به‌اڵم ئه‌وه‌ش ڕاست ه ک ه ته‌نانه‌ت یه‌ك له‌سه‌ر چواری ئه‌و هه‌زاران که‌س ه نییە ک ه به‌شێوه‌یەکی «ئه‌نۆنیم/شاره‌وه» وه‌اڵمی ئه‌م پرسیاره‌یان داوه‌ته‌وه. هه‌ر له‌وه‌اڵمی ئه‌م پرسیاره‌دا دوو «ڤاریابڵ» ده‌ره‌نجامی گرنگمان ده‌ده‌ن ه ده‌ست .چی الی نه‌وه‌ی نوێی کوردستانی گرنگه :جه‌نگی ناوخۆ ک ه هه‌زاران قوربانی لێکه‌وته‌وه ،ک ه شار و الدێکانی پێکه‌و‌ه سووتاند ،یان گه‌نده‌ڵی؟ ئه‌وانه‌ی ک ه به‌رپرسیاری هه‌لومه‌رجه‌ک ه ده‌خه‌ن ه ئه‌ستۆی جه‌نگی ناوخۆ و پێیانوای ه براکوژی یه‌کێک ه له‌و ڕووداوه گه‌ورانه‌ی ک ه ده‌ستنیشانی بیرکردنه‌وه ،جۆری ژیان ،پێوەندییه‌کانی ناوه‌و‌ه و دهرهوه ،چوارچێوه‌کانی بوونمان ده‌کات ته‌نیا !%5.4به‌اڵم ئه‌وانه‌ی ک ه گه‌نده‌ڵی وه‌ك به‌رپرسیاری یه‌که‌م و سه‌رچاوه‌ی نه‌هامه‌تیه‌کانمان ده‌بینن و پێیانوای ه ک ه ڕووداوی مه‌زنی کۆمه‌ڵگه‌ی ئێم ه گه‌نده‌ڵی ه ڕێژه‌یان ده‌گات ه %22.2ک ه به‌رزترین ڕێژه‌ی ه له‌نێو هه‌موو ڕێژه‌کانی دیکه‌دا. ل ه کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ته‌ندروستدا و پاش داگیرساندنی گڵۆپ له‌سه‌ر ئه‌م «موئه‌شیره» سۆسیۆلۆژییه ،یه‌که‌م جه‌نگی ئێستا و ئێره‌ی حکومه‌ت ده‌بێت ب ه ملمالنێی توند له‌گه‌ڵ گه‌نده‌ڵیداو چه‌ند له‌سه‌ر ئاستی پراکتیك ئه‌م جه‌نگ ه بباتهوه ،هێنده‌ش ده‌توانێت ب ه ئیجابی ده‌ستکاری وێنه‌ی سیاسه‌ت و سیاسیی ل ه خه‌یاڵدانی نه‌وه‌ی نوێدا بکات ،چه‌ند ئه‌م جه‌نگه‌ش بدۆڕێنێت ،هێنده‌ش ئه‌و وێن ه سلبیه‌ی سیاسه‌ت و سیاسی ل ه هه‌مان خه‌یاڵداندا تۆخده‌کاته‌وه. * ل ه ڕاستیدا ئه‌م توێژینه‌وه‌ی ه به‌تایبه‌ت بۆ گۆڤاری گۆاڵن ئه‌نجام دراوه ،و به‌ڕه‌زامه‌ندی گۆڤاری گۆاڵن و به‌ڕێز دكتۆر عادل باخه‌وان لێره‌دا باڵوی دهكهینهوه. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
15
16
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
سیاسه‌تی زمانیی له نێوان بزووتنه‌و ه كوردییه‌كان و ده‌وڵه‌تی مۆدیرندا
د.عرفان مسته‌فا هه‌ورامی مامۆستای زانستی زمان -به‌شی كوردی زانكۆی سه‌الحه‌دین -هه‌ولێر
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
17
)1/1سه‌رهه‌ڵدانی ده‌وڵه‌تی مۆدێرن
دۆخی سیاسی كورد ل ه دنیای مۆدێرندا دۆخێكی تایبه‌ته ،بۆ تێگه‌یشتن له‌م دۆخ ه ده‌بێت ل ه مۆدێلی ئه‌و جۆره ل ه ده‌وڵه‌ت تێبگه‌ین ك ه به‌ده‌وڵه‌تی مۆدێرن ناسراوه .ده‌وڵه‌تی مۆدێرن یان ده‌وڵه‌ت-نهتهوه مۆدێلێكی تایبه‌ت ه له‌ده‌وڵه‌ت و ب ه په‌یڕه‌وكردن ل ه سیسته‌مێكی سیاسی و حوكمڕانی دروستكراو‌ه ك ه ته‌مه‌نی دووسه‌د‌ه زیاتر تێناپه‌ڕێت .كه‌وات ه مه‌به‌ستمان ل ه ده‌وڵه‌تی مۆدێرن ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ی ه ك ه له‌دوای شۆڕشی فه‌ره‌نسی -1789-و شۆڕشی پیشه‌سازی ل ه بریتانیا ()1800-1780سه‌رهه‌ڵده‌دات و وه‌ك مۆدێلێكی نوێ ل ه ده‌وڵه‌ت داده‌مه‌زرێت .ئه‌م دوو شۆڕه‌ش ه هه‌ریه‌كه‌یان بنه‌مایه‌كی سه‌ره‌كی ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه مۆدیرن ه داده‌مه‌زرێنن( .بڕوانه)126/1: ب ه هۆی شۆڕش ه پیشه‌سازییه‌كه‌و‌ه ئه‌م ده‌وڵه‌ت ه ده‌بێت ه خاوه‌نی سیسته‌مێكی ئابوری نوێ ،ك ه پێشتر بوونی نهبووه .ب ه هۆی شۆڕشی فه‌ره‌نساشه‌و‌ه ئه‌م ده‌وڵه‌ت ه ده‌بێت ه خاوه‌نی ئایدیۆلۆجیایه‌كی سیاسی نوێ ك ه ب ه ناسیونالیزم ناسراوه و ساز‌ه له‌گه‌ل ئه‌و گۆڕانه‌دا ك ه شۆڕشی پیشه‌سازی به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگاكانی ناو جیهاندا ده‌هێنێ و ل ه كۆمه‌ڵگای كشتوكاڵییهوه به‌رو كۆمه‌ڵگایه‌كی نوێیان ده‌بات كه به كۆمه‌ڵگای پیشه‌سازی ناسراوه. ل ه فه‌رنسا له‌دوای شۆڕشه‌وه ،یه‌كه‌م نموونه‌ی ئه‌م جۆره ل ه ده‌وڵه‌ت دێت ه ئاراوه ،دواتر ئه‌م مۆدێل ه ل ه ده‌وڵه‌ت ده‌بێت ه مۆدێلێكی جیهانی و له‌سه‌رانسه‌ری جیهاندا ده‌وڵه‌ته‌كان به‌پێی ئه‌م مۆدێله‌ی داده‌مه‌زرێن .ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ش ك ه كوردیان به‌سه‌ردا دابه‌شكراو‌ه ب ه هه‌مان شێو‌ه سه‌ر به‌و جۆره ل ه مۆدێلی ده‌وڵه‌تن و ده‌وڵه‌تی توركیاش ل ه ناو چوار ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی تردا نموونه‌یه‌كی به‌رزی ئه‌و مۆدێله‌یه. دوای ئه‌وه‌ی ب ه هۆی سه‌رهه‌ڵدانی زانست و ته‌كنۆلۆجیاو‌ه وه‌سیله‌كانی كاركردن ل ه كۆمه‌ڵ ه وه‌سیله‌یه‌كی ساده‌ی كۆمه‌ڵگای كشتوكاڵییهوه ده‌گۆڕێن بۆ ئامێر‌ه ته‌كنیكیی ه پێشكه‌وتووه‌كان ،ل ه كۆمه‌ڵگاكاندا سیسته‌می دابه‌شبوونی كار گۆڕانی به‌سه‌ردا دێت و سیسته‌مێكی نوێ دێته ئاراوه ك ه جیاوازه له‌و سیسته‌مه‌ی ك ه له‌كۆمه‌ڵگا كشتوكاڵیی ه باوه‌كاندا هه‌یه .ئه‌م گۆڕان ه ل ه سیسته‌می دابه‌شكردنی كاردا ده‌بێت ه هۆی گۆڕینی سیسته‌می په‌روه‌ده‌و فێركردنی پیشه‌یی. ئه‌و ئامێر‌ه نوێیانه‌ی ك ه له‌و سه‌رده‌مه‌دا به‌هۆی زانسته‌و‌ه په‌یدا ده‌بن ،وه‌ك ئامێر‌ه 18
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
كۆنه‌كان نین ك ه ب ه ئاسانی مرۆڤ بتوانێت فێری ئهوه ببێت به‌كاریان بهێنێ .بۆ نموون ه له‌كۆمه‌ڵگای كشتوكاڵیدا زه‌وی كێاڵن كارێك نیی ه بۆ فێربوونی پێویستمان ب ه فێركردنێكی له‌و جۆره بێت ك ه بۆ به‌كارهێنان و دروستكردنی كارگه‌یه‌ك یان هه‌ر ئامێرێكی تری ته‌كنیكی پێویستمان پێیه‌تی .كاتێك ك ه كارگه‌كان ب ه ئامێر‌ه ته‌كنیكیی ه ئاڵۆزه‌كانیانه‌و‌ه سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن بۆ دروستكردنی ئه‌م ئامێران ه و به‌كارهێنانیان پێویست ه هه‌ر تاكێكی ناو كۆمه‌ڵگا ل ه رێگه‌ی داموده‌زگایه‌كی رێكخراوه‌و‌ه فێربكرێت و ئاماد‌ه بكرێت بۆ به‌كارهینان و دروستكردنیان(.بڕوانه)73-72/2 : پێداویستی دروستكردن و به‌كارهێنانی ئه‌م ئامێرانه ،پێویستی ب ه سیاسه‌تێكی په‌روه‌ردیی و خوێندنێكی درێژ خایه‌ن هه‌یه .ل ه پێناو ئه‌م مه‌به‌سته‌شدا گۆڕان به‌سه‌ر سیسته‌می خوێندن و په‌روه‌رده‌دا دێت و جۆرێكی تر ل ه قوتابخان ه ده‌ێت ه ئاراوه ك ه تێیدا ته‌نها فێری ئایین و ئاكار نابین به‌ڵكو فێری ئه‌و پیشانه‌ش ده‌بین ك ه كۆمه‌ڵگا پیشه‌سازییه‌ك ه داوای ده‌كات .هه‌ر به‌هۆی ئه‌م گۆڕانه‌و‌ه سیسته‌می پهروهرده و فێركردنیش ل ه سیسته‌مێكی ئاینی و ئاكارییه‌و‌ه ده‌گۆڕێت بۆ سییسته‌مێكی دنیایی و پیشه‌یی .ئه‌م گۆڕانه‌ش ده‌بێت ه هۆی ئه‌وه‌ی ك ه سیسته‌می سیاسی و حكومڕانی ناو ده‌وڵه‌تیش گۆڕانی به‌سه‌ردا بێت و دهوڵهتێكی ته‌واو نوێ بێت ه ئاراوه ك ه جیاوازه له‌و جۆران ه ل ه ده‌وڵه‌ت ك ه له‌سه‌رده‌مه‌كانی پێشودا بوونیان ههبووه. ئێرنێست گێلنر ك ه یه‌كێك ه ل ه تییوریزه‌كارانی ناسیونالیزم باس ل ه ده‌وڵه‌تی مۆدێرن ده‌كات و پێی وای ه ده‌وڵه‌تی مۆدێرن ب ه هۆی گۆڕانی كۆمه‌ڵگا ل ه كۆمه‌ڵگایه‌كی كشتوكاڵیه‌و‌ه بۆ كۆمه‌ڵگایه‌كی پیشه‌سازی سه‌رهه‌ڵده‌دات .ئه‌م ده‌وڵه‌ته‌ش له‌به‌ر رۆشنایی بۆچوونی ماكس وێبێر دا پێناس ه ده‌كات و ده‌ڵێت ده‌وڵه‌تی مۆدێرن بریكارییه‌ك ه ك ه ل ه ناو خودی كۆمه‌ڵگادا ده‌بێته خاوه‌نی قورخكردنی توندوتیژییه‌كی ره‌وا (بڕوان ه .)18/2: ئه‌م بۆچوون ه ئهوه راده‌گه‌یێنێ ك ه ل ه كۆمه‌ڵگای كشتوكاڵیدا توندو تیژی به‌رامبه‌ر تاكێكی ئه‌و كۆمه‌ڵگای ه یان گروپێكی ئه‌و كۆمه‌ڵگای ه توندوتیژییه‌كی تایبه‌تی بووه و ئه‌ندامێكی ناو كۆمه‌ڵگا یان گروپێكی ناو كۆمه‌ڵگا دژی ئه‌وانی تر به‌كاری هێناو‌ه بۆ گه‌یشتن ب ه به‌رژه‌وه‌ندییه‌تایبه‌تییه‌كانی خۆی .به‌اڵم ل ه ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا توندوتیژی ل ه پێناو به‌رژه‌وه‌ندی گشتی كۆمه‌ڵگایه‌وته‌نها ده‌وڵه‌ت ره‌وایه‌تی ئه‌وه‌ی هه‌ی ه ل ه پێناو ئه‌و به‌رژه‌وه‌ندییه‌دا توندووتیژی به‌رامبه‌ر تاكێكی ناو كۆمه‌ڵگا یان گروپێكی دیاری كراوی ناو كۆمه‌ڵگا به‌كار بهێنێ .وات ه گه‌ر حزبێكی سیاسی ل ه ناو ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا ل ه هه‌ڵبژاردندا سه‌ركه‌وت و حكومه‌تی دامه‌زراند ،ئهوه له‌الیه‌ن خه‌ڵكی ناو سنووری سیاسی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌و‌ه ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
19
ره‌وایه‌تی پێده‌درێت ك ه ل ه بری گروپێكی كۆمه‌اڵیه‌تی یان تاكێكی كۆمه‌اڵیه‌تی بۆ به‌رژه‌وه‌ندی گشتی توندووتیژی به‌رامبه‌ر گرووپ ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی ناو سنووری سیاسی ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی به‌كا بهێنێ. ئه‌و سیسته‌م ه سیاسییه‌ی ك ه ل ه ناو ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا په‌یڕه‌و ده‌كرێت ،ره‌وایه‌تی ده‌دات به‌و ده‌سه‌اڵت ه سیاسیه‌ی ك ه له‌و ده‌وڵه‌ته‌دا حكومڕانی ده‌كات ك ه ل ه ڕیگه‌ی داموده‌زگا حكومییه‌كانییه‌و‌ه ب ه ناوی پاراستنی ده‌وڵه‌ت و به‌رژه‌وه‌ندی گشتی توندو تیژی به‌رامبه‌ر گروپ ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان و تاكه‌كانی ناو ئه‌و كۆمه‌لگایان ه به‌كار بهێنێ و گه‌ر پێویستیش بكات ل ه ناویان به‌رێت(.توندووتیژی ناكرێت موماره‌س ه بكرێت ل ه رێگه‌ی ده‌سه‌اڵتێكی سیاسی مه‌ركه‌زییه‌و‌ه نه‌بێت ،وات ه ل ه الیه‌ن ئه‌و كه‌سانه‌ی ك ه ئه‌و هه‌قه‌یان پێدراوه .ناكرێت سزای گهوره و سزاكانی تر ك ه بۆ پارستنی رژێم ه جێبه‌جێ بكرێن ته‌نها ل ه رێگه‌ی بریكارییه‌كی له‌و جۆره‌و‌ه نه‌بێت ك ه ب ه روونی دیاریكراوه‌و ب ه ته‌واوه‌تیش ل ه ناو كۆمه‌ڵگادا مه‌ركه‌زی كراوه‌ته‌وه ،ئه‌و بریكاریی ه یان ئه‌و كۆمه‌ڵ ه بریكاریی ه ب ه ده‌وڵه‌ت ناو ده‌برێت). (هه.س.)18: ب ه پێی ئه‌م بۆچوون ه ل ه ده‌وڵه‌ت ه فیوداله‌كاندا گروپێكی خێڵه‌كی توانیویه‌تی توندو تیژی به‌رامبه‌ر گروپێكی خێڵه‌كی تر به‌كار بهێنێ ب ه بێ ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت رێگری له‌م توندوو تیژییه‌ی بكات ،به‌اڵم ئه‌م ه مه‌رجدار كراوه به‌وه‌ی ك ه نابێت ئه‌و توندوتیژیی ه ده‌رچوون بێت ل ه فه‌رامانڕه‌وایه‌تی میری ناو ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه فیوداله .ل ه ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا ئه‌و ماف ه ل ه گروپه‌كانی ناو سنوری سیاسی ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه ده‌سێنرێته‌و‌ه ده‌سپێردرێت به‌وهێز‌ه سیاسییه‌ی ك ه مافی ئه‌وه‌ی پێدرواو‌ه ببێت ب ه خاوه‌نی ده‌سه‌اڵت .تاك ه هێزێكیش ك ه بۆی هه‌ی ه توندوتیژی به‌كار بهێنێ ته‌نها ئه‌م ده‌سه‌اڵت ه سیاسییه‌یه .ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌ده‌گه‌یێنێ ك ه توندوتیژی ل ه گرووپ ه جیاوازه‌كانی ناو كۆمه‌ڵگا سه‌نراوه‌ته‌وه‌و خراوه‌ت ه به‌ر ده‌ستی یه‌ك گرووپی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌ویش حزبی حاكمی ناو ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌یه. ده‌وڵه‌تی مۆدێرن خاوه‌نی داموده‌زگایه‌ك ه بۆ به‌كارهێنانی توندوو تیژی ،به‌اڵم به‌كارهێنانی توندوتیژی ل ه پێناوی چیدا؟ بیگومان ل ه پێناو پاراستنی ئه‌و سیسته‌مه‌دا ك ه ده‌وڵه‌ت به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگادا ده‌یسه‌پێنێ .وات ه ئه‌م داموده‌زگای ه هه‌ر كاری ئهوه نیی ه ك ه توندوتیژی ئه‌نجام بدات ،به‌ڵكو كاره‌سه‌ركییه‌كه‌ی ئه‌وه‌ی ه ك ه سیسته‌مه‌كه‌ی خۆی به‌سه‌ر هه‌موو ئه‌و ئه‌و گرووپ ه كۆمه‌اڵیه‌تیی ه جیاوازانه‌ی ك ه ل ه سنوری سیاسی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌دان بسه‌پێنێ. 20
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
كه‌وات ه (ده‌وڵه‌ت كاتێك بوونی ده‌بێت ك ه ئه‌و داموده‌زگایان ه بوونیان هه‌بێت ك ه پسپۆڕن ل ه سه‌پاندنی سیسته‌مدا وه‌ك هیزی پۆلیس و دادگاكان ك ه ده‌كه‌ون ه ده‌روه‌ی ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه .ئه‌م داموده‌زگایانه‌ش ب ه ده‌وڵه‌ت ناو ده‌بڕێن)(.هه.س)19: گرنگ ه لێره‌دا بزانین مه‌به‌ست ل ه سیسته‌م و سه‌پاندنی سیسته‌م له‌ڕێگه‌ی ئه‌م داموده‌زگایانه‌و‌ه چییه‌‌و بۆچی ئه‌م داموده‌زگایان ه ده‌كه‌ون ه ده‌ره‌وه‌ی ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌وه كه ل ه سنووری سیاسی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌دا هه‌یه؟. سیسته‌م چه‌مكێكی سه‌ره‌كی ئه‌و رێبازه‌ی ه ك ه ب ه دروسته‌خوازی ناسراوه ،سیسته‌م به‌و مانایه‌ی ك ه گێلنه‌ر به‌كاری هیناوه ،یه‌كه‌مجار زمانناسی سویسری(دۆ سۆسۆر) ل ه وانه‌كانی خۆیدا ل ه باره‌ی زانستی گشتی زماندا به‌كاری هیناوه و زمانی بهوه پێناسه‌كردوو‌ه ك ه سیسته‌می ئاماژه‌كانه‌و ئاماژه‌كانیش به‌ر له‌وه‌ی به‌پێی ئه‌وسیسته‌م ه به‌كاربهینرێن كه‌سانێك ب ه شێوه‌یه‌كی هه‌ڕه‌مه‌كی و ب ه بی بوونی بنه‌مایه‌كی لۆجیكی دایانناون‌و دواتر خه‌ڵكی ناو كۆمه‌ڵگا زمانیییه‌كه ره‌زا‌مه‌ندییان له‌سه‌رداون به‌كاریان هێناون(.بڕوانه)34/5: سیسته‌م یان كۆمه‌ڵ ه یاسایه‌ك پێكی ده‌هینن یان كۆمه‌ل ه نه‌ریتێك .جیاوازی نێوان یاساو نه‌ریتیش ئه‌وه‌ی ه یاسا ده‌بێت هۆكاری هه‌بێت به‌الم نه‌ریت به‌بی هۆكاره .بۆنموون ه كواڵنی ئاو هۆكارێكی هه‌ی ه هۆكاره‌كه‌ش رێژه‌یه‌كی دیاریكراو له‌گه‌رمیی ه ك ه سه‌د پله‌یه ،گه‌ر ئێم ه بپرسین ئاوه‌ك ه بۆ كوال وه‌اڵمه‌ك ه ئه‌وه‌ی ه ك ه گه‌رمبووه .به‌اڵم نه‌ریت هیچ هۆكارێكی نییه ،بۆ نموون ه گ ه ربپرسین بۆچی ل ه زمانی كوردیدا ب ه (درخت) ده‌وترێت دره‌خت و ل ه زمانی عه‌ره‌بیدا ده‌وترێت (شه‌جه‌ره) ،بیگومان وه‌اڵمی ئه‌م پرسیار‌ه ئهوه ده‌بێت ك ه ئهوه نه‌ریته‌و ده‌بێت په‌یڕه‌و بكریت و كورد ل ه كۆنه‌و‌ه به‌دره‌ختی وتووه دره‌خت و عه‌ره‌بیش پیی وتووه شه‌جه‌ره‌و ئێستاش په‌یڕه‌وی له‌و نه‌ریت ه ده‌كرێت. سیسته‌مێكی نه‌ریتی له‌گه‌ل سیسته‌مێكی یاساییدا بهوه له‌یه‌كتر جیا دهكرێنهوه ك ه سیسته‌م ه نه‌ریتییه‌ك ه كۆمه‌ڵ ه ئه‌بێت و نابێتێك به‌سه‌ر به‌كارهینه‌ره‌كانیدا ده‌سه‌پێنی ك ه هیچ لۆجیكیك ل ه پشتیانه‌و‌ه نییه ،به‌اڵم سیسته‌می یاسایی ل ه كۆمه‌ڵ ه یاسایه‌ك پێكهاتووه ك ه هه‌ر یه‌كه‌یان هۆكارێک بۆ بوونی هه‌یه .كاتێك ئه‌و سیسته‌م ه ب ه یاسایه‌ك ل ه یاساكانی شتیك قه‌ده‌غ ه ده‌كات هۆكارێك بۆ قه‌ده‌غه‌كردنه‌كه‌ی هه‌یه ،كاتیكیش شتیك رێگ ه ب ه شتێكیش ده‌دات هۆكاریك بۆ ریپێدانی هه‌یه. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
21
بۆ نموون ه كاتیك سیسته‌می ته‌ندروستی ب ه یاسایه‌ك خواردنیك ل ه بازاردا قه‌ده‌غ ه ده‌كات ب ه هۆی هۆكارێكی پزیشكیییه‌و‌ه قه‌ده‌غه‌ی ده‌كات .به‌اڵم كاتیك له ناو خێڵێكدا هه‌ڵسوكه‌وتیك قه‌ده‌غ ه ده‌كرێت ب ه هۆكارێك قه‌ده‌غ ه نه‌كراوه ،به‌ڵكوو ته‌نها له‌به‌ر ئه‌وه‌ی نه‌ریتی ئه‌و كۆمه‌لگایه‌ی ه قه‌ده‌غه‌كراوه .جاری وا هه‌ی ه نه‌ریتێك ل ه ناو خێڵیكدا هه‌ی ه ك ه زیان به‌و خیڵ ه ده‌گه‌یێنێ به‌اڵم تاكه‌كانی سه‌ر ب ه سیسته‌می ئه‌و خێڵ ه ناكریت په‌یڕه‌وی لێنه‌كه‌ن، ئه‌مه‌ش هۆكه‌ی ته‌نها ئه‌وه‌ی ه ك ه نه‌ریته .یاسا ده‌كرێت موناقه‌شه‌بكرێت و ده‌ستكاری بكرێت به‌اڵم نه‌ریت ناكرێت موناقش ه بكرێت یان ده‌ستكاری بكرێت .ئه‌مه‌ش ئهوه ده‌گه‌یێنی سیسته‌می نه‌ریتی سیسته‌میكی نه‌گۆڕ‌ه به‌اڵم سیسته‌می یاسایی سیسته‌میكی گۆڕاوه. كاتێك گێلنر ل ه وه‌سفكردنی ده‌وڵه‌تی مۆدیرندا ده‌ڵێت ئه‌م ده‌وڵه‌ت ه كاری پاراستنی سیسته‌مه ،ئه‌وه‌ی روون نه‌كردووه‌ته‌و‌ه مه‌به‌ستی ل ه سیسته‌م سیسته‌می نه‌ریته‌كانی ده‌وڵه‌ت ه ك ه خۆی ل ه ده‌ستوردا دهبینێتهوه یان مه‌به‌ستی ل ه سیسته‌می یاساكانی حكوومه‌ته؟ بێگومان ده‌وڵه‌ت هه‌ردوو سیسته‌مه‌ك ه ده‌پارێزیت ،به‌اڵم پاراستنی ئه‌م دوو سیسته‌م ه جیاوازه .سیسته‌می نه‌ریتی بهوه ده‌پاریزێت ك ه ب ه نه‌گۆڕی بیهێڵیته‌و‌ه به‌اڵم سیسته‌می یاساكان بهوه ده‌پاریزێت ك ه له‌گه‌ڵ بارودۆخه‌كان و گۆڕان ه ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا چاكسازیان تێدا بكات و بیانگۆڕێت. ئه‌وه‌ی ل ه ده‌وڵه‌تی مۆدیرندا په‌یوه‌ندی ب ه سیاسه‌تی زمانییه‌و‌ه هه‌ی ه ل ه راستیدا ده‌كه‌وێت ه ناو نه‌ریته‌كانی ده‌وڵه‌ته‌و‌ه نه‌ك ناو یاساكانی .وات ه ده‌كه‌وێت ه ناو ئه‌و سیسته‌مه‌و‌ه ك ه سیسته‌می نه‌ریته‌كانه‌و نه‌گۆڕه‌و ده‌بێت ده‌وڵه‌ت بهوه بیپارێزێت ك ه ب ه نه‌گوڕی بیهێڵێته‌وه. هه‌ر ده‌وڵه‌تێك ك ه دروستده‌كرێت كۆمه‌ل ه نه‌ریتێكی جێگیری بۆ داده‌نرێت ،ك ه هیچ هۆكاریكی لۆژیكی ل ه پشته‌ییه‌و‌ه نییه‌و یه‌كێك له‌و نه‌ریتان ه ئه‌وه‌ی ه ك ه زمانی ره‌سمی ده‌وڵه‌ت دیاری ده‌كات .گه‌ر زمانی ره‌سمی ده‌وڵه‌ت ب ه نه‌ریتێكی نه‌گۆڕ دیاری كرا بێت و به‌یاسا گۆڕاوه‌كانی حكومه‌ت دیاری نه‌كرابێت ئهوه سیاسه‌تی زمانی ل ه ده‌وڵه‌تی مۆدیرندا به‌و ئاراست ه كارده‌كات ك ه زمانی ره‌سمی ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه ب ه نه‌گۆڕی بهێڵیته‌و‌ه وببێته‌رێگر ل ه به‌رده‌م هه‌ر هێزیكدا ك ه ده‌یه‌ویت ده‌ستكاری ئه‌و نه‌ریت ه بكرێت ك ه سیسته‌م ه نه‌ریتییه‌كه‌ی ده‌وڵه‌ت سه‌پاندوویه‌تی. به‌ر له‌وه‌ی ئێم ه شه‌تره‌نج فێر ببین شه‌تره‌نج وه‌ك سیسته‌می یارییه‌ك بوونی ههبووه .ئه‌م سیسته‌مه‌ش بێگومان ل ه رابردوودا كه‌سێك دایناوه .دانانی یاساكانی ئه‌و سیسته‌مه‌ش ب ه شێوه‌یه‌كی هه‌ڕه‌مه‌كی بووه .بۆ نمون ه ژماره‌ی خانه‌كانی شه‌تره‌نج یان یاسای جواڵندنی داشه‌كانی یارییه‌ك ه ناكرێت بنه‌مایه‌كی لۆجیكییان هه‌بێت ،به‌ڵكوو ئه‌و كه‌سه‌ی ك ه دایناوه 22
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ب ه ئاره‌زووی خۆی دایناوه‌و ل ه دانانیدا پرسی به‌كه‌س نهكردووه ،ئه‌وانه‌ش ك ه ئاره‌زووی ئه‌و یارییه‌یان ههیهو فێری ده‌بن ناپرسن بۆچی خانه‌كانی یاری شه‌تره‌نج له‌و‌ه زیاتر یان له‌و‌ه كه‌متر نین؟ چوونك ه ئه‌م ه ده‌كه‌وێت ه ناوسیسته‌م ه نه‌ریتییه‌كه‌ی شه‌تره‌نجه‌وه .به‌اڵم ئێم ه ده‌توانین ل ه یاری شه‌تره‌نجدا ده‌ستكاری شتانێكی تر بكه‌ین ك ه له‌ده‌روه‌ی دستور‌ه نه‌ریتییه‌كه‌ی یارییه‌كه‌ن .بۆ نموون ه ئێم ه ده‌توانین داشه‌كانی شه‌تره‌نجه‌ك ه له‌و ماده‌ی ه دروست بكه‌ین ك ه خۆمان ب ه گونجاوی ده‌زانین ،ده‌توانین شێو‌ه داشه‌كان ل ه رووی هونه‌رییه‌و‌ه بگۆڕین فیل یاقه‌اڵ به‌و شێوه‌ی ه دروستبكه‌ین ك ه خۆمان ده‌مانه‌وێت .به‌اڵم ناتوانی ئه‌و ی داناوه .ئه‌وان ه ئاره‌زوومه‌ندی ئه‌م نه‌ریت ه بگۆڕین ك ه دستووره‌ك ه بۆ فیله‌ك ه یان ئه‌سپه‌كه یارییه‌ن ته‌نها له‌كاتی فێربووندا بۆیان هه‌ی ه یاساكان فێرببن و ل ه یارییه‌كه‌دا به‌كارییان بهێنن بۆیان نیی ه یاسای نوێ دانێن بۆ یاریییه‌ك ه یان یاسایه‌ك ل ه یاساكانی بگۆڕن .ئه‌وان ته‌نها یاسابه‌كارهێنی یارییه‌كه‌ن و یاسادانه‌ری یارییه‌كه نین. ل ه ڕیگه‌ی ئه‌م نموونه‌یه‌و‌ه ده‌توانین ل ه مه‌به‌ستی گێلنر تێبگه‌ین ك ه ده‌ڵێت ده‌وڵه‌ت ئه‌و دامووده‌زگایه‌ی ه ك ه ده‌كه‌وێت ه ده‌ره‌وی ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌و خه‌ڵكه‌ی ك ه ل ه سنووری سیاسی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌دا ده‌ژین و ئه‌ركیشیان ئه‌وه‌ی ه ك ه سیسته‌می ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه به‌سه‌ر كه‌سانی ناو كۆمه‌ڵگادا بسه‌پێنن ل ه هه‌مان كاتدا پارێزگاریش له‌سیسته‌مه‌ك ه بكه‌ن ل ه رێگه‌ی توندوتیژێیه‌كی ره‌واوه. ده‌كرێت بپرسین ئه‌و سیسته‌م ه كامه‌ی ه ك ه ئه‌و داموده‌زگایانه‌ی ك ه پێیان ده‌وترێت ده‌وڵه‌ت له‌سه‌ر خه‌ڵكی ناو سنووری ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه ده‌یسه‌پێنن و ل ه رێگه‌ی توندوتیژیشه‌و‌ه ده‌یپارێزن له‌هه‌ر تاكێك یان گروپێكی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌و كۆمه‌ڵگای ه ك ه ده‌یه‌وێت سیسته‌مه‌ك ه بگۆڕێت یان ده‌یه‌وێت یاسایه‌ك ل ه یاساكانی بگۆڕێت یان ده‌یه‌وێت هه‌ر په‌یڕه‌وی لێنه‌كات؟ ل ه راستیدا سیسته‌م ل ه ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا ئه‌و ده‌ستووره‌ی ه ك ه له‌گه‌ڵ دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تدا ده‌بێت ب ه ده‌ستووری ئه‌و دهوڵهتهو تێیدا سنووری سیاسی و شوناسی نه‌ته‌وه‌ی ئاینی و زمانی و كولتوری ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه دیاریده‌كرێت و هه‌وڵی سه‌پاندنی ده‌درێت ل ه سه‌رانسه‌ری ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌دا ،بۆ سه‌پاندنیشی رێگه‌ده‌درێت توندوتیژی به‌رابه‌ر هه‌رگروپێكی كۆمه‌اڵیه‌تی یان هه‌ر تاكێكی كۆمه‌اڵیه‌تی به‌كار بهێنرێت ك ه دژی ئه‌م سه‌پاندنه‌یه. گه‌ر ته‌ماشای نه‌خشه‌ی سیاسی جیهان بكه‌ین ئه‌م ه باشتر ده‌رده‌كه‌وێت .ل ه راستیدا كه‌س ناتوانێت وه‌اڵمێكی لۆژیكی ئه‌و پرسیار‌ه بداتهوه ك ه بۆچی سنووری سیاسی ده‌ڵه‌تێكی وه‌ك كوێت ئه‌وه‌ند‌ه كه‌مه‌و سنووری سیاسی دهوڵهتێكی وه‌ك ویالیه‌ت ه یه‌كگرتووه‌كان ئه‌وه‌ند‌ه زۆره؟ لۆجیكترین وه‌اڵم بۆ ئه‌م پرسیار‌ه ئه‌وه‌ی ه ك ه وا دانراوه‌و زلهێزكانی جیهان وا له‌سه‌ری ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
23
رێككه‌وتوون؟ گه‌ر بپرسین بۆچی ل ه ده‌ستووری ئێراندا ده‌ستوور دراوه به‌وه‌ی ك ه مه‌زهه‌بی ت له‌كاتیكدا مه‌زهه‌بی شیع ه مه‌زهه‌بی كه‌مینه‌یه‌كه؟ شیع ه مه‌زهه‌بی ره‌سمی وه‌اڵت بێ وه‌اڵمی ئه‌م پرس ه هه‌روه‌ك وه‌اڵمی پرسیاره‌كه‌ی تره؟ ب ه هه‌مان شێو‌ه گه‌ر بپرسین بۆچی له‌كاتی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی فه‌ره‌نسادا ل ه دوای شۆڕشی فه‌رنسی زمانی فه‌ره‌نسی كرا به‌زمانی ئه‌و ده‌وڵه‌ته ،ل ه كاتێكدا له‌و سه‌رده‌مه‌دا ته‌نها له‌سه‌دا نۆزده‌ی خه‌ڵكی ناوسنوری ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه به‌و زمان ه ده‌دوان؟ ئه‌م پرسیاره‌ش وه‌ك پرسیاره‌كانی پێشوو هه‌مان وه‌اڵمی هه‌یه. گه‌ر بپرسین بۆچی ژماره‌یه‌كی چه‌ند هه‌زار كه‌سی بوونه‌ت ه خاوه‌نی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی خۆیان و كورد ك ه ژماره‌یان چل ملیۆن ه تا ئێستا نه‌بوونه‌ت ه خاوه‌نی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی خۆیان؟ ئهوه سیاسه‌تمه‌دارێكی وه‌ك كیسنجر وه‌اڵمده‌داته‌وه‌و ده‌ڵێت :زلهێزه‌كانی جیهان ك ه ئه‌و كات چاره‌نووسی نه‌ته‌وه‌كان له‌ده‌ستیان بوو بیریان چوو كورد بكه‌ن ب ه ده‌وڵه‌ت.ئه‌م وه‌اڵمه‌ش به هه‌مان شێو‌ه ده‌چێته ریزی وه‌اڵمه‌كانی پێشووه‌وه. ئه‌م ه ئهوه ده‌گه‌یێنێ ك ه جوگرافیای سیاسی ده‌وڵه‌ت ه مۆدێرنه‌كان و شوناس ه زمانی و ئاینی و ئێتنیكییه‌كانیان ل ه ناو ده‌ستوورێكی نه‌گۆڕدا بڕیار ل ه سه‌ر دیاریكردنیان دراوه‌و ئه‌و بڕیاران ه بوونه‌ت ه نه‌ریتی ئه‌و ده‌ستووره‌و ن ه ده‌بێت پرسیار ل ه باره‌یانه‌و‌ه بكرێت نه‌ده‌بێت كه‌س بیر ل ه گۆڕانیان بكاتهوه .ئه‌م نه‌ریتان ه له‌الیه‌ن گرووپ ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانه‌و‌ه ب ه بێ پرسیاركردن و بیركردنهوه ده‌بێت په‌یره‌وییان لێبكرێت .ئه‌مان ه نه‌ریتی ده‌وڵه‌تی مۆدیرنن و یاسا نین تا بیر ل ه گۆڕانیان بكڕێته‌وه.دیاری كردنی زمانی فه‌رمی ده‌وڵه‌تی مۆدیرنیش ده‌كه‌وێت ه ناو نه‌ریت ه نه‌گۆڕه‌كانی سیسته‌می ده‌وڵه‌ته‌و‌ه نه‌ك یاسا گۆڕدراوه‌كانی .سیاسه‌تی زمانیش ل ه ناو ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا سه‌پاندن و پاراستنی ئه‌و نه‌ریت ه زمانییه‌ی ه ك ه ده‌وڵه‌ت بڕیاری داوه وه‌ك نه‌ریتێكی خۆی ل ه سه‌رانسه‌ری جوگرافیا سیاسییه‌كه‌ی خۆیدا وه‌ك تاك ه نه‌ریتێك بیسه‌پێنی. ن ناسیۆنالیزم )1-1/1ده‌وڵه‌تی مۆدێر
ئێم ه تا ل ه په‌یوه‌ندی ده‌وڵه‌تی مۆدێرن و ناسیۆنالیزم تێنه‌گه‌ین له‌و سیاسه‌ت ه زمانیی ه تێناگه‌ین ك ه ده‌وڵه‌تی مۆدێرن په‌ێڕه‌وی ده‌كات .بۆی ه به‌ر له‌وه‌ی باس له‌سیاسه‌تی ده‌وڵه‌تی مۆدیرن بكه‌ین ده‌بێت باس ل ه په‌یوه‌ندی ناسیونالیزم ب ه ده‌وله‌تی مۆدیرنه‌و‌ه بكه‌ین .بۆ پێناسه‌كردنی ناسیۆنالیزم ده‌گه‌ڕێنه‌و‌ه بۆ دوو ژێده‌ری ئه‌كادیمی گرنگ ك ه ل ه بواری سۆسیۆپۆله‌تیكدا به دووژێده‌ری لێكۆڵینهوه ئه‌كادیمییه‌كانی بواری ناسیونالیزم ناسراون. ناسیونالیزم به‌پێی دیاریكردنه‌كه‌ی گێلنر ( بنه‌مایه‌ك ه سیاسیی ه بڕوای وای ه ك ه یه‌كه‌ی سیاسی (ده‌وڵه‌ت)و یه‌كه‌ی نه‌ته‌وه‌یی(نهتهوه) پێویست ه پڕب ه پێستی یه‌ك بن)()15/2 24
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
بزوتنه‌وه‌‌ه ناسیونالیستیه‌كه‌ش هێزێكه كار بۆ جێبه‌جێكردنی ئه‌م بنه‌مای ه ده‌كات ل ه ڕێگه‌ی سیاسه‌تێكی زمانی و كولتوری و په‌روه‌رده‌یی تایبه‌ته‌وه ،ئه‌و سیاسه‌ته‌ش ئه‌وه‌ی ه ك ه جیاوازیی ه زمانی و كو‌لتورییه‌كانی نێوان كۆمه‌ڵگا زمانی و ئێتنیكییه‌كانی ناو سنووری سیاسی ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه نه‌هێڵێ ل ه رێگه‌ی سه‌پاندنی ئه‌و زمان وكو‌لتوره‌و‌ه ك ه ده‌وڵه‌ته‌ك ه ب ه ره‌سمی ل ه ده‌ستووری خۆیدا ناساندوویه‌تی بڕیاری له‌سه‌ر سه‌پاندنی داوه. بۆ نموون ه ل ه دوای روخانی ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی ل ه توركیادا و بردنه‌وه‌ی هێزێكی سیاسی وه‌ك ئیتحادوته‌رقی و دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی مۆدێرن و بڕیاردانی ئه‌م هێز‌ه له‌سه‌ر سه‌پاندنی زمان و كولتوری توركی به‌سه‌ر هه‌موو ئه‌و كۆمه‌ڵگا زمان و كولتوره جیاوازانه‌ی ك ه ده‌كه‌ون ه ناو سنووری سیاسی ئه‌و ده‌وڵه‌ته ،ناسیونالیزمی توركی ل ه ناو ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌دا وه‌ك هێزێكی مه‌ده‌نی ك ه ل ه ده‌سته‌بژێر‌ه خوینده‌واره‌كه‌ی ئه‌وكات ه پێكهاتووه ،ل ه ڕێگه‌ی سیسته‌مێكی په‌روه‌رده‌ییه‌و‌ه و به‌هۆی داموده‌زگا مۆدێرنه‌كانی په‌روه‌رده‌و فێركردنه‌وه، ده‌ستده‌كات به‌سه‌پاندنی زمان و كولتوری توركی به‌سه‌ر هه‌موو ئه‌و گروپ ه كۆمه‌اڵیه‌تیی ه زمان و كولتوره جیاوازانه‌ی ك ه ده‌كه‌ون ه ناو سنووری سیاسی ده‌وڵه‌تی توركیاوه. ناسیونالیزم ب ه په‌ێڕه‌ویكردن له‌م سیاسه‌ت ه زمانی و په‌روه‌رده‌یی ه هه‌وڵده‌دات یه‌كه‌ی كولتوری و زمانی له‌گه‌ل سنووری سیاسیدا بكاتهوه به‌یه‌ك .ناسیۆنالیزم بۆ ره‌وایه‌تی دان ب ه كاره‌كه‌ی بانگهێشتی ئهوه ده‌كات به‌م كاره‌ی نهتهوه دروستده‌كات و ده‌وڵه‌ته‌ك ه ل ه دهوڵهتێكی مۆدێرنه‌و‌ه ك ه ده‌سه‌اڵتیكی سیاسی تاكانه‌و مه‌ركه‌زی هه‌ی ه ده‌كات به‌ده‌وڵه‌تێكی نه‌ته‌وه‌یی ك ه له‌یه‌ك كاتدا خاوه‌نی ده‌سه‌اڵتیكی سیاسی تاكانه‌و ناوه‌ندیی ه له‌گه‌ڵ زمان و كولتورێكی تاكانه‌و ناوه‌ندیدا.ئه‌مه‌ش تاك ه رێگایه‌ك ه بۆ ئه‌وه‌ی ك ه شوناسی نه‌ته‌وه‌و شوناسی ده‌وڵه‌ت ببنهوه به‌یه‌ك بۆ هه‌میش ه له‌گه‌ل یه‌كدا وه‌ك یه‌ك شوناس بمێننه‌و‌ه ك ه شوناسی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌كه‌یه. نهتهوه له‌ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا بوونی نییه‌و ده‌بێت ده‌وڵه‌ت له‌ڕێگه‌ی سه‌پاندنی یه‌كزمان و یه‌ك كو‌لتوره‌و‌ه ل ه ناو ده‌وڵه‌تدا دروستی بكات ،به‌بێ ره‌چاو كردنی ئه‌وه‌ی ك ه كۆمه‌ڵگا زمان و كو‌لتور جیاوازه‌كانی ناو سنووری سیاسی ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه به‌م سه‌پاندن ه رازین یان نا .ده‌وڵه‌ت خاوه‌نی توندو تیژییه‌كی ره‌وایه‌و هه‌ر گروپێكی كۆمه‌اڵیه‌تی دژی سه‌پاندنی ئه‌و زمان و كولتوره تاكانه‌ی ه ببێتهوه ك ه ناسیونالیزم له‌سه‌رانسه‌ری ده‌وڵه‌تدا ل ه رێگه‌ی داموده‌زگا په‌روه‌رده‌ییه‌كانه‌و‌ه ده‌یسه‌پێنێ ئهوه دژی سیسته‌می دهوڵهتهو ده‌وڵه‌ت بۆی هه‌ی ه توندوتیژی دژی به‌كاربهێنی و سیسته‌مه‌كه‌ی خۆی بپارێزێت .بۆی ه قه‌ده‌غه‌كردنی هه‌ركۆمه‌ڵگایه‌ك ل ه زمان و كولتورهكهی خۆی بۆ ده‌وڵه‌ت كارێكی ره‌وایه‌و ب ه به‌شێك ل ه پارێزگاریكردن ل ه سیسته‌می ده‌وڵه‌ت ده‌زانرێت. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
25
ئه‌مه‌ی سهرهوه ئهوه ده‌گه‌یێنێ ك ه ده‌بێت ل ه ناو هه‌رده‌وڵه‌تیكدا ته‌نها یه‌ك نهتهوه بوونی هه‌بێت ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌ش نه‌ته‌وه‌یه‌ك نیی ه ك ه به‌ر له‌دروستبونی ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه مۆدێرن ه بوونی هه‌بێت ،به‌ڵكوو ئه‌و نه‌ته‌وه‌ی ه نه‌ته‌وه‌یه‌ك ه ئه‌و ده‌سه‌اڵته سیاسیی ه بڕیاری له‌سه‌ربوونی دروستكردنی داوه ك ه بووه‌ت ه خاوه‌نی ده‌وڵه‌ته‌كه .ئه‌م سیسته‌م ه یه‌كیه‌تی نهتهوه په‌یوه‌ست ده‌كات ب ه یه‌كیه‌تی ده‌وڵه‌ته‌وه‌و هه‌ر هێزێك دژی یه‌كیبونی نهتهوه دروستكراوه‌ك ه بوه‌ستێته‌و‌ه ئهوه دژی یه‌كیبوونی ده‌وڵه‌ته‌ك ه وه‌ستاوه‌و هه‌ر هێزێكیش دژی یه‌كبوونی ده‌وڵه‌ته‌ك ه بوه‌ستێت ئهوه دژی یه‌كبوونی نه‌ته‌وه‌ك ه وه‌ستاوه .ئه‌م به‌یه‌ككردنه‌ی نه‌ته‌وه‌و ده‌وڵه‌ت ره‌وایه‌تی ده‌دات به‌ده‌وڵه‌ت بۆ نه‌هێشتنی فره‌زمانی و فره‌كو‌لتوریی ل ه سنوور‌ه سیاسییه‌كه‌ی خۆیدا هه‌موو رێگایه‌ك بگڕێته‌به‌ر. ئه‌م جۆره له‌ده‌وڵه‌ت ك ه ب ه درێژایی دووسه‌دساڵ ه دامه‌زراوه‌و سیسته‌مه‌كه‌ی بووه‌ت ه هۆی سه‌رهه‌ڵدانی توندوتیژی به‌رده‌وام و هۆی ئه‌مه‌ش دهگهڕێتهوه بۆ ئه‌وه‌ی ك ه له‌م جۆره ل ه ده‌وڵه‌تدا نه‌ته‌وه‌و ده‌وڵه‌ت كراوه‌نه‌ته‌و‌ه به‌یه‌ك و ب ه هۆی ئهمهشهوه كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی كراوه به زه‌مینه‌ی ملمالنێی سیاسی و سه‌رهه‌ڵدانی توندوو تیژی. به‌هۆی ئه‌م سیسته‌مه‌و‌ه زمان و كولتورو ئاین ك ه پێوه‌‌ندییان ب ه كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نییه‌و‌ه هه‌ی ه كراون ب ه زه‌مینه‌یه‌ك بۆ ملمالنێی سیاسی و ئه‌مه‌ش وایكردووه ك ه ره‌وابێت بۆ ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌اڵتی سیاسی ك ه ئاین و كولتورو زمان له‌گرووپێك قه‌ده‌غ ه بكات و له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ك ه ده‌یه‌وێت ب ه زمانی خۆی بدوێت یان ل ه په‌روه‌رده‌كردنی منداڵه‌كانیدا په‌یڕه‌وی ل ه ئاین و كولتورهكهی خۆی بكات كۆمه‌ڵكوژی بكات و ل ه ناوی به‌رێت .كاتێك میلله‌تێك ل ه سه‌ر زمانه‌كه‌ی یان كولتورهكهی ل ه ناو ده‌برێت و توندوتیژی دژی به‌كار ده‌هێنریت ،له‌وه‌وه‌ی ه ك ه ئه‌و میلله‌ت ه قبووڵی ئهوه ناكات ل ه ناو ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌دا یه‌كه‌ی كولتوری له‌گه‌ل یه‌كه‌ی سیاسیدا بكرێنهوه به‌یه‌ك. مه‌رج نیی ه دژایه‌تی كردنی جێبه‌جێكردنی بنه‌مای ناسیونالیزم له‌الیه‌ن میلله‌تێكه‌و‌ه دژایه‌تی كردنی ده‌وڵه‌ت بێت و هه‌وڵدان بێت بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌و دهوڵهتهو دروستكردنی ده‌وڵه‌تیكی جیابووه‌و‌ه له‌و ده‌وڵه‌ته .به‌اڵم دژایه‌تیكردنی جێبه‌جێكردنی ئه‌و بنه‌مای ه له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌تی مۆدێرن و ده‌سه‌اڵت ه سیاسییهكهیهوه ته‌نها یه‌ك ته‌فسیری بۆ ده‌كرێت ئه‌ویش ئه‌وه‌یه: ك ه ئه‌م ه هه‌وڵێك ه بۆ دژی دابه‌شكردنی ده‌وڵه‌ته‌ك ه بۆ دوو ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ .ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ه ك ه ل ه ناو ئه‌م ده‌وڵه‌ت ه مۆدێرنانه‌دا هه‌موو دابه‌شبوونێكی یه‌كه‌ی كولتوری و زمانی بۆ چه‌ند یه‌كه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ له‌هه‌مان كاتدا به‌دابه‌شبوونی یه‌ك ه سیاسییه‌ك ه بۆ چه‌ند ده‌وڵه‌تیكی سه‌ربه‌خۆ ده‌زانرێت. 26
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
لێره‌دا ئه‌و هێز‌ه سیاسیانه‌ی ك ه دژی بنه‌مای یه‌كزمانی و یه‌ككو‌لتوری و یه‌ك ئاینین و ئامانجیان ئهوه نیی ه ك ه ده‌وڵه‌ته‌ك ه دابه‌ش بكه‌ن بۆ چه‌ند ده‌وڵه‌تێك ،مامه‌ڵه‌ی هه‌مان ئه‌و هیز‌ه سیاسیانه‌یان له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت ك ه ب ه ناوی دژایه‌تی كردنی ئه‌و بنه‌مایه‌و‌ه ئامانجیان دابه‌شكردن و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت ه بۆ دوو ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ .ل ه راستیدا بوونی چه‌ند یه‌كه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆی كولتوری و زمانی ل ه ناو سنووری یه‌ك ده‌وڵه‌تدا مومكینه‌و ده‌كرێت ل ه ناو یه‌ك ده‌وڵه‌تدا چه‌ند نه‌ته‌وه‌یه‌كی زمان و كو‌لتور جیاواز هه‌بن و ده‌وڵه‌ته‌كه‌ش ب ه هۆی بوونی ئه‌و چه‌ند یه‌ك ه كو‌لتوریی و زمانیی ه سه‌ربه‌خۆیه‌و‌ه دابه‌ش نه‌بێت بۆ چه‌ند ده‌وڵه‌تیكی سه‌ربه‌خۆ ،له‌وانه‌ی ه ده‌وڵه‌تی سویسری نموونه‌یه‌كی باش بێت بۆ سه‌لماندنی ئه‌م راستییه. )3/1ده‌وڵه‌تی مۆدێرن و سیاسه‌تی زمانی و په‌روه‌رده‌یی
ده‌وڵه‌تی مۆدێرن ب ه هۆی ئهوهوه ك ه په‌ێڕه‌وی له‌و سیسته‌م ه ده‌كات ك ه ده‌وڵه‌ت و نهتهوه دهكاتهوه به‌یه‌ك ناتوانێت دهوڵهتێكی ته‌واو دیموكرات بێت .ئه‌م ده‌وڵه‌ت ه ل ه بااڵترین به‌رجه‌سته‌بوونی خۆیدا ته‌نها به‌رابه‌ر ئه‌و پارت ه سیاسییان ه په‌ێڕه‌وی ل ه دیموكراسیه‌ت ده‌كات ك ه دستووری ره‌سمی ده‌وڵه‌تیان وه‌ك دستوورێكی ره‌هاو هه‌میشه‌یی قبوڵه .بۆ نموون ه ل ه دهوڵهتێكی وه‌ك فه‌ره‌نسادا ك ه ل ه ده‌ستووردا زمانه‌كه‌ی و ئاینه‌كه‌ی و سنوور‌ه سیاسییه‌كه‌ی ب ه شێوه‌یه‌كی هه‌میشه‌یی دیاریكراوه ،ته‌نها به‌رامبه‌ر ئه‌و گرووپ ه سیاسیان ه په‌ێڕه‌وی ل ه دیمكراسیه‌ت ده‌كات ك ه ئه‌و نه‌ریت ه ده‌ستوریانه‌یان وه‌ك كۆمه‌ڵ ه نه‌ریتێکی هه‌میشه‌یی و نه‌گۆڕ قبووڵه .ل ه دهوڵهتێكی وه‌ك توركیادا ته‌نها ئه‌و گروپ ه سیاسیان ه ده‌توانن بچن ه ناو گه‌مه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌و‌ه ك ه نه‌ریته بنچنه‌ییه‌كانی ناو ده‌ستووری ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌یان قبولكردووه‌و ل ه چوارچێوه‌ی ئه‌و ده‌ستوره‌دا كاری سیاسی ده‌كه‌ن .هه‌ر گرووپێكی سیاسی ل ه ناو فه‌رنسادا یان ل ه ناو هه‌ر دهوڵهتێكی تردا سه‌رهه‌ڵبدات و داوای ئهوه بكات كه‌سنووری سیاسی ده‌وڵه‌ته‌ك ه یان شوناس ه سیاسییه‌كه‌ی یان شوناس ه زمانییه‌ك ه یان شوناس ه ئاینی بگۆڕێت ،ده‌وڵه‌ت ب ه هه‌موو شێوه‌یه‌ك دژی راده‌وه‌ستێت و هه‌موو رێگایه‌ك ده‌گرێت ه به‌ر ل ه پێناو ئه‌وه‌دا نه‌یێته ناو گه‌مه‌ی هه‌ڵبژاردن و پرۆسه‌ی سیاسییهكهیهوه. ل ه ناو ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا ئه‌وه‌ی شیاو‌ه بخرێت ه ناو گه‌مه دیموكراسییه‌كه‌و‌ه ده‌ستوور نیی ه به‌ڵكو یاساكانی به‌ڕێوه‌بردنی ده‌وڵه‌ته .گه‌ر ل ه ده‌ستوریشدا گۆڕان رووبدات ئه‌و گۆڕان ه نابێت پایه‌كانی ده‌ستوور بگرێتهوه ،بۆ نموون ه نابێت ده‌ست ل ه بڕیار‌ه بدرێت ك ه له‌سه‌ر زمانی فه‌رمی ده‌وڵه‌ته‌ك ه دراوه ،یان نابێت ده‌ست له‌و بڕیار‌ه بدرێت ك ه له‌سه‌ر سیسته‌می سیاسی ده‌وڵه‌ته‌ك ه دراوه .بۆ نموون ه ل ه توركیادا ل ه ده‌ستووردا وا بڕیار دراوه ك ه توركیا ده‌وڵه‌تیكی ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
27
عه‌لمانییه .كاتێك پارتییه‌كی ئیسالمی له‌گه‌م ه دیموكراسییه‌كه‌دا ده‌باته‌و‌ه بۆی نیی ه توركیا ل ه دهوڵهتێكی عه‌لمانییه‌و‌ه بكات ب ه دهوڵهتێكی ئیسالمی .ل ه توركیادا پارتییه‌كی كوردی گه‌ر ل ه گه‌م ه سیاسییه‌كه‌شدا بباتهوه بۆی نیی ه زمانی ره‌سمی ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه ك ه توركیی ه بگۆڕێت بۆ زمانی كوردی .ئه‌م بڕیارانه‌ی ناو ده‌ستوور بڕیاری هه‌میشه‌یین و له‌گه‌ل دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی توركیدا دامه‌زراون و هه‌تا ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ش بمێن ه ئه‌وانیش ده‌مینن. ئه‌مه‌ش ئهوه ده‌گه‌یێنێ ك ه دێموكراسیه‌ت ل ه ده‌وڵه‌تی مۆدیرندا ته‌نها بۆ ئه‌و گرووپ ه سیاسیانه‌ی ه ك ه بنه‌ماكانی ده‌ستووری ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌یان وه‌ك كۆمه‌ڵ ه نه‌ریتێكی هه‌میشه‌یی قبوڵكردووه .ئه‌مه‌ش بۆ خۆی ئهوه ئاشكرا ده‌كات ك ه دێمۆكراسیه‌ت ل ه ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا ته‌نها دیموكراسیه‌تیكی سیاسییه‌و ته‌نها ئاڵوگۆر ل ه نێوان پارتییه سیاسیه‌كاندا روو ده‌دات و له نێوان كولتورو زمانه جیاوازه‌كاندا روو نادات. بۆ نموون ه ناكرێت ل ه هیچ ده‌وڵه‌تیكی مۆدێرن ئهوه چاوه‌ڕی بكرێت ك ه گروپێكی زمانی و كولتوری رێگه‌ی پێ بدرێت زمان و كولتورهكهی خۆی بخات ه شوێنی ئه‌و زمانو كو‌لتوره‌ی ك ه ل ه ده‌ستووردا وه‌ك زمان و كولتوری فه‌رمی ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه ناسراوه .بۆ نموون ه ناكرێت چاوه‌رێی ئهوه بكرێت گه‌ر ل ه گه‌مه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی بریتانیادا پارتییه‌ك ك ه له‌ناو سوكتله‌ندییه‌كاندا یان وێڵزییه‌كاندا سه‌ری ههڵداوه گه‌مه‌ك ه به‌رێته‌وه ،بۆی هه‌بێت زمانی ئه‌و ناوچه‌یه‌و كولتوره ناوچه‌ییه‌كه‌ی بخات ه شوێنی زمانی ئینگلیزی و كولتورهكهی ك ه ل ه بنچینه‌دا زمان و كولتوری ناوچه‌یه‌ك ه ل ه ناوچه‌كانی بریتانیا .ئه‌مه‌ش ئهوه ده‌گه‌یێنێ ك ه ده‌وڵه‌تی مۆدێرن ته‌نها ل ه سیاسه‌تدا په‌یڕه‌وی ل ه دیموكراسیه‌ت ده‌كات و ل ه كولتورو زماندا په‌یڕه‌وی له تۆتالیتاریه‌ت ده‌كات. له‌مه‌شه‌و‌ه ده‌گه‌ین ه ئه‌و ده‌ر ئه‌نجامه‌ی ك ه سیاسه‌تی زمانی و په‌روه‌رده‌یی ل ه ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا سیاسه‌تیكی تۆتالیتاره‌و‌ه په‌یڕه‌وی ل ه بنه‌مای شوناس و سه‌پاندنی یه‌كزمانی و یه‌كکولتوری ده‌كات ل ه سه‌رانسه‌ری سنووری سیاسی ده‌وڵه‌تدا و رێگر‌ه له‌به‌رده‌م هه‌ر زمان و كو‌لتورێكدا ك ه ده‌یه‌وێت په‌ره‌بسینێ و ببێت ب ه زمانی كولتوره مۆدیرنه‌كه‌و داموده‌زگا ره‌سمییه‌كانی ناو ئه‌و ده‌وڵه‌ته .ئه‌مه‌ش هۆیه‌كه‌ی دهگهڕێتهوه بۆ ئه‌وه‌ی ك ه ده‌وڵه‌تی مۆدێرن له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مای ه دامهزراوه ك ه نهتهوه ده‌وڵه‌ت دهكاتهوه به‌یه‌ك و داوا ده‌كات ل ه سنووری سیاسی ده‌وڵه‌تدا یه‌ك زمان و یه‌ك كولتورو یه‌ك پهروهرده هه‌بێت تا نهتهوه له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تدا ببێتهوه به‌یه‌ك. ئه‌مه‌ی سهرهوه ده‌مانگه‌یێنێ به‌وه‌ی ك ه ده‌وڵه‌تی مۆدێرن له‌به‌ر ئه‌وه‌ی په‌یڕه‌وی له‌و بنه‌ما 28
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
سیاسییه‌ی ناسیونالیزم ده‌كات ك ه ده‌ڵێت ده‌بێت یه‌كه‌ی كولتوری پڕ ب ه پێستی یه‌كه‌ی سیاسی بێت و ل ه ناو یه‌ك ده‌وڵه‌تدا یه‌ك نه‌ته‌وه‌و یه‌ك زمان و یه‌ك كولتوری ره‌سمی هه‌بێت. سیاسه‌ت ه زمانییه‌كه‌شی په‌یڕه‌وی كردنه‌و ل ه بنه‌مای تاكزمانی و رێگ ه گرتن ه له‌و‌ه ل ه ناو سنووری سیاسی ده‌وڵه‌تدا فر‌ه زمانی بێته ئاراوه. )1/2بزووتنه‌و ه كوردییه‌كان و ده‌وڵه‌تی مۆدێرن
به‌ر له‌وه‌ی باس ل ه سیاسه‌تی زمانی له‌الی بزووتنهوه كوردییه‌كان بكرێ ده‌بێت بزووتنهوه كوردییه‌كان ل ه بزووتنهوه ناكوردییه‌كان جیا بكڕێنه‌وه ،چونك ه سیاسه‌تی زمانی ل ه ناو ئه‌م بزووتنه‌وانه‌دا په‌یوه‌ست ه به‌و بنه‌مایه‌و‌ه ك ه ئه‌و بزووتنه‌وان ه ده‌كات ب ه بزووتنه‌وه‌ی كوردی. بۆی ه له‌سه‌ره‌تاو‌ه ده‌بێت بپرسین :مه‌به‌ستمان ل ه بزووتنهوه كوردییه‌كان چیی ه ؟ كام له‌و بزووتنهوه مۆدێرنانه‌ی ك ه ل ه ناو كۆمه‌ڵگای كوردیدا له‌سه‌رده‌م ه مۆدێرنه‌كه‌دا سه‌ر هه‌ڵده‌ده‌ن ده‌توانین ب ه بزووتنه‌وه‌ی كوردی ناویان به‌رین و كامانه‌یان ناتوانین ب ه بزووتنه‌وه‌ی كوردی ناویان به‌رین؟ ئه‌و بنه‌مای ه كامه‌ی ه ك ه بزوتنه‌وه‌یه‌كی مۆدێرن پێی ده‌بێت ب ه بزووتنه‌وه‌یه‌كی كوردی؟ مه‌به‌ستمان ل ه بزوتنهوه كوردیی ه مۆدێرنه‌كان ته‌نها ئه‌و بزووتنهوه سیاسییان ه نین ك ه ل ه فۆرمی پارتییه‌كی سیاسیدا به‌رجه‌سته‌بوون ،به‌ڵكوو مه‌به‌ستمان له‌و بزووتنهوه رۆشنبیری ی ناو كۆمه‌ڵگا كوردیی ه مۆدیرنه‌كه‌ش ه ك ه ل ه كۆتاییه‌كانی و ئاینی و كۆمه‌اڵیه‌تییا‌نه سه‌ده‌ی نۆزده‌و سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی بیسته‌مه‌و‌ه سه‌ر هه‌ڵده‌ده‌ن .هه‌موو ئه‌و بزووتنه‌وانه‌ی ك ه ل ه سه‌ده‌ی بیسته‌مدا سه‌رهه‌لده‌ده‌ن بزووتنه‌وه‌ی مۆدێرنن ،به‌اڵم مه‌رج نیی ه هه‌موو ئه‌و بزووتنه‌وانه بزووتنه‌وه‌ی كوردی بن. بنه‌مای مۆدێرن بوونی بزووتنه‌وه‌یه‌ك جیاوازه ل ه بنه‌مای كوردبوونی ئه‌و بزووتنه‌وه‌یه. بنه‌مای مۆدێرنبوونی بزووتنه‌وه‌یه‌ك ئه‌وه‌ی ه ك ه بانگهێشت بۆ گۆڕینی كۆمه‌ڵگای كوردی بكات ل ه كۆمه‌ڵگایه‌كی پریمۆدێرنه‌و‌ه بۆ كۆمه‌لگایه‌كی مۆدێرن ،ل ه كۆمه‌ڵگایه‌كی كشتوكاڵییهوه بۆ كۆمه‌ڵگایه‌كی پیشه‌سازی ،ل ه خوێندن و په‌روه‌رده‌یه‌كی ئاینی ناو مزگه‌وته‌كانه‌و‌ه بۆ خوێندن و په‌روه‌رده‌یه‌كی عه‌لمانی ناو زانكۆكان .به‌اڵم بنه‌مای كوردبوونی بزووتنه‌وه‌یه‌ك ئه‌وه‌ی ه ك ه بانگهێشت بكات بۆ دیموكراسیه‌ت و ئازادی ل ه بوارێكدا ك ه ل ه ده‌وڵه‌تی مۆدیرندا قه‌ده‌غه‌كراوه .ئه‌و ئازادییه‌ش ئازادی زمانی و كو‌لتورییه. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
29
گه‌ر ناسیونالیزم وه‌ك گێلنرده‌ڵێت پره‌نسیپێكی سیاسی بێت و داوای ئهوه بكات یه‌كه‌ی سیاسی ك ه ده‌وڵه‌ت ه له‌گه‌ڵ یه‌كه‌ی زمانیی و كولتوره ك ه نه‌ته‌وه‌ی ه بكرێنهوه به‌یه‌ك و ل ه ناو جوگرافیای سیاسی ده‌وڵه‌تدا یه‌كزمان و یه‌ك كو‌لتور رێگه‌ی پێ بدرێت و بسه‌پێنرێ ،ئهوه پره‌نسیپی كوردبوون داوا ل ه هه‌ر بزووتنه‌وه‌یه‌كی كوردی ده‌كات ك ه ل ه ناو سنووری سیاسی ده‌وڵه‌تدا یه‌كه‌ی سیاسی ك ه ده‌وڵه‌ت ه له‌گه‌ڵ یه‌كه‌ی زمانی و كولتوری ك ه نه‌ته‌وه‌ی ه ل ه یه‌كتر جیا بكرێنه‌وه‌و هه‌رمیلله‌تێكی ناو سنووری سیاسی ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه ئازادبێت له‌وه‌ی ك ه چ زمانێك به‌كار بهێنی و په‌یڕه‌وی ل ه چ كو‌لتورێك بكات .وات ه گه‌ر ده‌وڵه‌تی مۆدێرن ل ه رێگه‌ی پره‌نسیپی سیاسی ناسیونالیزمه‌و‌ه داوای ئهوه بكات ل ه سنووری سیاسی ده‌وڵه‌تدا یه‌ك زمان و یه‌ك په‌ره‌وه‌ده‌و یه‌ك كو‌لتور هه‌بێت .ئهوه پره‌نسیپی كوردبوون داوای ئهوه ده‌كات ل ه ناو ئه‌و سنوور‌ه سیاسییه‌دا په‌یڕه‌وی ل ه فره‌زمانی و فره‌كو‌لتوری بكرێت. پره‌نسیپی كوردبوون ل ه سیاسه‌تی زمانیدا دژی ئه‌و سیاسه‌ت ه زمانییه‌ی ه ك ه ناسیونالیزم وه‌ك پره‌نسیپێكی سیاسی له‌ناو ده‌وڵه‌تی مۆدیرندا په‌یڕه‌وی لێده‌كات .ئه‌م لێكدژییه‌ی نێوان كوردبوون و ناسیونالیزم ،بزووتنهوه مۆدیرنه‌كانی ناو كۆمه‌ڵگای كوردی ده‌خات ه به‌رده‌م دوو رێیانێك و ئه‌ویش ئه‌وه‌ی ه یان ده‌بێت وه‌ك بزووتنهوه مۆدێرنه‌كانی میلله‌تانی تر ب ه تورك و فارس و عه‌ره‌بیشه‌و‌ه په‌یڕه‌وی له‌و پڕه‌نسیپ ه سیاسیی ه بكه‌ن ك ه ناسیونالیزم داوای ده‌كات و به‌م ه ببن ب ه بزووتنه‌وه‌یه‌كی ناسیونالیستی .یان ئه‌وه‌ی ه په‌یره‌وی ل ه بنه‌مای كوردبوون بكه‌ن و ببن به بزووتنه‌وه‌یه‌كی كوردی. هه‌ر بزووتنه‌وه‌یه‌كی مۆدێرنی ناو كۆمه‌ڵگای كوردی وه‌ك بزووتنهوه فارسی و توركی و عه‌ره‌بییه‌كان په‌یڕه‌وی ل ه پرنسیپه‌كه‌ی ناسیونالیزم كردو بوو ب ه بزوتنه‌وه‌یه‌كی ناسیونالیستی ئهوه ناتوانێت له‌هه‌مان كاتدا بووتنه‌وه‌یه‌كی كوردی بێت .به‌پێچه‌وانه‌شه‌و‌ه هه‌ربزووتنه‌وه‌یه‌ك له‌و بزووتنه‌وان ه په‌یڕه‌وی له‌و پره‌نسیپ ه نه‌كردوو ب ه پره‌نسیپی كوردبوون رووبه‌ڕووی جێبه‌جێكردنی ئه‌و پره‌نسیپ ه بوویهوه ك ه ناسیونالیزم جێ به‌جێی ده‌كات ئهوه بزووتنه‌وه‌یه‌كی كوردیی ه و به‌وه‌ش ك ه بزووتنه‌وه‌یه‌كی كوردیی ه ناتوانێت وه‌ك بزووتنهوه ناسیونالیسته‌كانی ناوچه‌كه بزوتنه‌وه‌یه‌كی ناسیونالیستی بێت. ئه‌م كێشه‌ی ه رووبه‌رووی ئه‌و بزووتنهوه مۆدێرنان ه نابێتهوه ك ه ل ه كۆمه‌ڵگا توركی و عه‌ربی و فارسییه‌كاندا سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن .ئه‌مه‌ش له‌به‌ر یه‌ك هۆی ه ئه‌ویش ئه‌وه‌ی ه فارسیبوون و عه‌ره‌بی بوون و توركی بون له‌گه‌ڵ پره‌نسیپ ه سیاسییه‌كه‌ی ناسیونالیزمدا یه‌كن و لێكدژ نین .بۆی ه بزوتنه‌وه‌یه‌كی مۆدێرنی ناو كۆمه‌ڵگای توركی ده‌توانێت ل ه هه‌مان كاتدا بزووتنه‌وه‌یه‌كی 30
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ناسیونالیستیش بێت و بزووتنه‌وه‌یه‌كی توركیش بێت .چوونك ه توركیبوون و ناسیونالیزم هه‌ردووكیان ل ه زمان و كو‌لتوردا په‌یڕه‌وی ل ه تاك كزمانی و تاك كولتوری ده‌كه‌ن(.بڕوانه: .)531 /3 )2/2كوردبوون و بزووتنه‌و ه كوردییه‌كان
هه‌ربزووتنه‌وه‌یه‌ك له‌ناو كۆمه‌ڵگای كوردیدا سه‌ر هه‌ڵده‌دات ئیتر بزووتنه‌وه‌ك ه هه‌رچی بێت، بهوه ده‌بێت ب ه بزووتنه‌وه‌یه‌كی كوردی ك ه پره‌نسیپی كوردبوون جێ به‌جێ بكات .كوردبوونیش پره‌نسیپێك ه داوای یه‌كبوون ده‌كات ل ه ناو جیاوازیدا .وات ه پارێزه‌ری جیاوازیی ه له‌ناو هه‌موو یه‌كبوونێكدا .ئیتر ئه‌و یه‌كبوون ه یه‌كبوونی سیاسی بێت یان كولتوری یان ئاینی یان زمانی .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئێم ه باس ل ه سیاسه‌تی زمانی ده‌كه‌ین ده‌بێت باس ل ه یه‌كبوونی زمانی كوردی ل ه ناو جیاوازی زمانیدا بكه‌ین و بزانین چۆن كوردبوون زمانی كوردی ل ه مێژووی په‌ره‌سه‌ندنی خۆیدا ب ه ئاراسته‌ی یه‌كبوونی زمانی كوردی ل ه جیاوازییه‌كانیدا ئاراسته‌كردووه. زمانی كوردی ب ه پێی ئه‌و ده‌قه‌نووسراوانه‌ی ك ه له‌به‌رده‌ستدا هه‌ن و ماونه‌ته‌وه ،ل ه دوای هاتنی ئیسالمه‌و‌ه تا ئێستا ب ه سێ قوناغی په‌ره‌سه‌ندنی خۆیدا تیپه‌ڕیوه‌و له‌و سێ قوناغ ه مێژووییه‌دا ب ه پێچه‌وانه‌ی زمانه‌كانی تری ناوچه‌ك ه په‌یڕه‌وی له‌و پره‌نسیپ ه زمانیی ه كردووه ك ه جیاوازیی ه زمانییه‌كان له‌ناو یه‌كبوونی زمانیدا ده‌پارێزێت ،بۆی ه هیچ سیاسه‌تێكی زمانییه ل ه واقعدا سه‌رناگرێت گه‌ر په‌یڕه‌وی ل ه هه‌مان نه‌ریت و پره‌نسیپ نه‌كات ك ه زمانی كوردی له‌م سێ قۆناغ ه مێژووییه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی خۆیدا په‌یڕه‌وی كردووه .ئه‌مه‌ش سێ قۆناغه مێژووییه‌كه‌یه(:بڕوانه/4:به‌شی سێهه‌م) )1قوناغی بوونی زمانی كوردی ب ه زمانی ده‌ق ه ئاینییه‌كان :ئه‌م قوناغ ه ب ه ده‌ق ه ئاینییه‌كانی ئاینی حه‌قیقه‌ت ب ه هه‌ردوو لقه‌كه‌یه‌و‌ه وات ه ئاینی یارسان و ئاینی یه‌زیدی ده‌ست پێ ده‌كات و تا كۆتایی سه‌ده‌ی نۆزده‌و هاتنی سه‌رده‌م ه مۆدێرنه‌ك ه به‌رده‌وامه. یه‌كه‌م ده‌قی نوسراو له‌و ده‌قه ئاینیانه‌ی ماوهتهوه كه‌المی ده‌وره‌ی (به‌هلوای ماهی)یه‌و ب ه دیالێكتی هه‌ورامی نووسراوه .ئاینی حه‌قیقه‌ت ب ه هه‌ردوو لقه‌كه‌یه‌و‌ه وات ه ب ه ئاینی یارسان و یه‌زیدیه‌و‌ه ل ه سه‌ده‌ی هه‌شتی كۆچی ده‌گات ه لووتكه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی خۆی .له‌م سه‌رده‌مه‌دا زمانی كوردی ل ه ڕێگ ه چوار دیالێكتی جیاوازه‌و‌ه ده‌قه‌ئاینییه‌كانی پێ تۆمار ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
31
ده‌كرێت و یه‌كبوونی خۆی ل ه ناو ئه‌م چوار دیالێكت ه جیاوازه‌دا ده‌پارێزێ و به‌م ه بنه‌مای كوردبوون ك ه داوای یه‌كبوون ده‌كات ل ه ناو جیاوازیدا ،جێ به‌جێی ده‌كات .دیاڵیكته‌كانیش ئه‌مانه‌ن :هه‌ورامی ،لوڕی ،سۆرانی ،كرمانجی. ل ه باره‌ی بوونی زمانه‌كانی ناوچه‌ك ه به‌زمانی ده‌قی ئاینیی پیرۆز ته‌نها ده‌توانین باس ل ه زمانی عه‌ره‌بی بكه‌ین چونك ه زمانی فارسی و توركی نه‌بوونه‌ت ه زمانی ده‌قی ئاینیی پیرۆز .زمانی عه‌ره‌بی ك ه ده‌قی پیرۆزی قورئانی پێ تۆماركراو‌ه په‌یڕه‌وی له‌م پره‌نسیپ ه نه‌كردووه‌و ب ه پێچهوانهوه په‌یڕه‌و ل ه پره‌نسیپێكی تر كردووه ك ه نه‌هێشتنی جیاوازی زمانیی ه ل ه ده‌قی پیرۆزی تۆمار كراودا .قورئانی پیرۆز به‌ر له‌وه‌ی تۆمار بكرێت ب ه چه‌ند شێوازێكی فۆنۆلۆژی جیاواز خوێنراوه‌ته‌و‌ه ك ه زمانه‌وان ه عه‌ره‌به‌كان به له‌حن ناویان بردوون .ئه‌م جیاوازیان ه جیاوازی زمانی نه‌بوون به‌ڵكوو جیاوازی فۆنۆلۆجی بوون، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له‌كاتی تۆماركردنی قورئاندا بۆ پاراستنی زمانی قورئان فۆنۆلۆژییه‌كی ستاندارد ك ه ب ه ته‌جویدی قورئان ناونراو‌ه له‌الیه‌ن پسپۆڕانی زمانی عه‌ره‌بی و ده‌سه‌اڵتی سیاسی خه‌الفه‌ته‌و‌ه داده‌نرێت و كۆتایی ب ه جیاوازیی ه ده‌نگیانه‌ش ده‌هێنرێت .كه‌چی زمانی كوردی ك ه ده‌بێت به‌زمانی ده‌ق ه پیرۆزه‌كان ل ه لووتكه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی خۆیدا ل ه بری ئه‌وه‌ی كۆتایی ب ه جیاوازییه‌كان بهێنی و ده‌قێكی ستاندارد ل ه رووی زمانهوه دروستبكات په‌ر‌ه ب ه جیاوازیی ه زمانییه‌كان ده‌دات و له‌و سه‌رده‌مه‌دا ده‌ق ه ئاینییه‌كانی ئاینی حه‌قیقه‌ت ب ه چوار دیاڵێكتی جیاواز تۆمارده‌كرێن .ئه‌مه‌ش به‌لگه‌ی ه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ك ه زمانی كوردی ل ه بوونیدا ب ه زمانی ده‌قی پیرۆز په‌یڕه‌وی ل ه بنه‌مای فره‌یی كردووه ،به‌اڵم زمانی عه‌ره‌بی ب ه پێچه‌وانه‌ی زمانی كوردییهوه ل ه بوونیدا به‌زمانی ده‌قی پیرۆز په‌یڕه‌وی ل ه تاكزمانی و ستانداردێكی زمانی كردووه. )2قۆناغی بوونی زمانی كوردی ب ه زمانی ده‌ق ه ئه‌ده‌بییه‌كان :زمانی كوردی وه‌ك زمان ه بااڵده‌سته‌كانی ناوچه‌ك ه له‌سه‌ده‌ی چواره‌می كۆچیییه‌و‌ه ده‌بێت ب ه زمانی تۆماركردنی ده‌ق ه ئه‌دبیی ه كالسیكییه‌كان .له‌م قوناغه‌دا وات ه قۆناغی تۆماركردنی ده‌ق ه ئه‌ده‌بیی ه كالسیكیه‌كان زمانی عه‌ره‌بی و فارسی و توركی په‌یڕه‌وی ل ه سیاسه‌تێكی زمانی ده‌كه‌ن ك ه جیاوازه له‌و سیاسه‌ته‌ی ك ه زمانی كوردی په‌یڕه‌وی ده‌كات .ئه‌و سێ زمان ه ل ه تۆماركردنی ده‌ق ه ئه‌ده‌بییه‌كاندا په‌یڕه‌وییان ل ه بنه‌مای یه‌كبوونی زمانی كردووه‌و له‌ڕیگ ه تاك ه زارێكه‌و‌ه بوون ب ه زمانی ئه‌ده‌بیات ،به‌اڵم زمانی كوردی ب ه درێژای په‌ره‌سه‌ندنی ئه‌و قۆناغ ه په‌یڕه‌وی له‌و بنه‌ماو نه‌ریت ه كردووه ك ه ل ه ده‌ق ه ئاینیی ه تۆماركراوه‌كاندا په‌ێره‌وی كردووه ،زمانی كوردی 32
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ل ه بری ئه‌وه‌ی ل ه رێگه‌ی تاك ه شێوه‌زارێكه‌و‌ه ببێت ب ه زمانی ئه‌ده‌بیاتی كالسیكی كوردی جارێكی تر ل ه ڕێگه‌ی چوار زاری جیاوازه‌و‌ه ده‌ق ه ئه‌ده‌بییه‌كانی پێ تۆمارده‌كرێت ك ه ئه‌مانه‌ن :لوڕی ،هه‌ورامی ،كرمانجی ،سۆرانی .به‌مه‌ش زمانی كوردی یه‌كبوونی خۆی ل ه ناو جیاوازییی ه زمانییه‌كاندا دووپاتكردوه‌ته‌وه‌و له‌بری ئه‌وه‌ی ب ه یه‌كبوونی خۆی كۆتایی ب ه جیاوایی ه زمانییه‌كانی ناو ده‌ق ه ئه‌ده‌بییه‌كان بهێنێ ،ب ه یه‌كبوونی خۆی پارێزگاری ل ه جیاوازییه‌كان كردووه‌و بنه‌مای كوردبوونی ل ه خۆیدا به‌رجه‌ست ه كردووه .له‌مه‌و‌ه جارێكی تر ده‌گه‌ین به‌و ئه‌نجامه‌ی ك ه زمانی كوردی ل ه مێژووی په‌ره‌سه‌ندنی خۆیدا په‌یڕه‌وی ل ه سیاسه‌تی فره‌زمانی كردووه‌و وه‌ك زمانی عه‌ره‌بی و فارسی و توركی په‌یڕه‌وی ل ه سیاسه‌تی تاكزمانی نهكردووه. )3قۆناغی بوونی زمانی كوردی ب ه زمانی خوێندنی و نوسینی مۆدێرن :دوای هاتنی مۆدێرن ه بۆ ناو خه‌الفه‌تی عوسمانی و درووستبوونی ده‌وڵه‌ت ه مۆدێرنه‌كان ل ه سنووری سیاسی ئه‌و خه‌الفه‌ته‌دا ،میلله‌تانی ناوچه‌ك ه ده‌بن ه خاوه‌نی ده‌وڵه‌ت و داموده‌زگای په‌روه‌رده‌یی مۆدێرنی خۆیان و كوردیش ب ه هۆی ئهوهوه ك ه بێبه‌شده‌كرێت ل ه درووستكردنی ده‌وڵه‌ت و داموده‌زگای خوێندن و په‌روه‌رده‌ی مۆدێرن .به‌اڵم زمانه‌كه‌ی شانبه‌شانی زمانی ئه‌و میلله‌تان ه ده‌كه‌وێت ه ناو قوناغ ه مێژوویی ه نوێكه‌وه‌و له‌و پرۆس ه مێژووییه‌دا وه‌ك زمانی ئه‌و میلله‌تانه‌ی كه‌بوون ه خاوه‌نی ده‌وڵه‌ت زمانه‌كه‌ی ده‌بێت ه زمانی خوێندنه‌وه‌و نوسینی كولتوره مۆدێرنه‌كه .زمانی كوردی له‌م قۆناغه‌شدا ب ه پێچه‌وانه‌ی زمانی ئه‌و میلله‌تانه‌و‌ه په‌یڕه‌وی ل ه پاراستنی جیاوازیی ه زمانییه‌كانی خۆی ده‌كات و یه‌كبوونی خۆی ل ه رێگه‌ی ئه‌و جیاوازیانه‌و‌ه ده‌پارێزێت .ئه‌مه‌ش په‌یڕه‌وكردنی سیاسه‌تێكی زمانیی ته‌واو پێچه‌وانه‌ی ئه‌و سیاسه‌ت ه زمانییه‌ی ه ك ه ناسیونالیزم ل ه ده‌وڵه‌ت ه مۆدیرنه‌كانی جیهاندا په‌یڕه‌وی كردووه. ل ه ده‌وڵه‌تی مۆدیرندا بزووتنهوه ناسیونالیستییه‌ك ه په‌یڕه‌وی له‌و سیاسه‌ت ه زمانیی ه ده‌كات ك ه یه‌كبوونی زمانی ب ه نه‌هێشتنی جیاوازی زمانی دروستده‌كات و ده‌یپارێزێت .به‌اڵم بزووتنهوه كوردییه‌كان ل ه سیاسه‌تی زمانیی خۆیاندا تا ئێستاش په‌یڕه‌وی له‌و سیاسه‌ت ه زمانیی ه ده‌كه‌ن ك ه بنه‌مای كوردبوون ده‌یخوازێت .ئه‌و سیاسه‌ته‌ش پاراستنی یه‌كبوونی زمانییه به پاراستنی جیاوازیییه زمانییه‌كان. ئه‌و بزووتنه‌وانه‌ی ك ه ل ه كۆمه‌ڵگای كوردیدا ل ه سیاسه‌تی زمانیی خۆیاندا وازیان ل ه بنه‌مای كوردبوون هێناوه‌و و ب ه ناوی یه‌كبوونی زمانی كوردی ،یان ب ه ناوی ب ه ستانداردكردنی زمانی كوردییهوه ویستویان ه وه‌ك بزووتنهوه ناسیونالستیی ه ده‌وڵه‌تییه‌كانی ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
33
ناوچه‌ك ه په‌یڕه‌وی ل ه پره‌نسیپی ناسیونالیزم بكه‌ن و كۆتایی ب ه جیاوازیی ه زمانییه‌كانی ناو زمانی كوردی بهێنن شكستیان هێناوه‌و بۆ مانه‌وه‌ی خۆیان ناچار بوون بگه‌ڕینه‌و‌ه سه‌ر ئه‌و سیاسه‌ت ه زمانییه‌ی ك ه بنه‌مای كوردبوون ده‌یخوازێت .ل ه ئێستاشدا هه‌ربزووتنه‌وه‌یه‌كی سیاسی ل ه ناو كۆمه‌لگای كوردیدا سه‌رهه‌ڵبدات ناچار‌ه ل ه راگه‌یاندنه‌كانی خۆیدا په‌یڕه‌وی ل ه فره‌زمانی بكات و په‌ر‌ه به‌جیاوازیی ه زمانیییه‌كان بدات ل ه پێناو مانه‌وه‌ی خۆیدا. به‌درێژایی ئه‌م سه‌ده‌ی ه هیچ بزووتنه‌وه‌یه‌كی سیاسی نه‌یتوانیو‌ه ل ه سیاسه‌تی زمانیی خۆیدا په‌یڕه‌وی له‌و سیاسه‌ت ه زمانیی ه بكات ك ه بنه‌مای ناسیونالیزم داوای ده‌كات .گه‌ر بۆ ماوه‌یه‌كیش په‌یڕه‌وی له‌و سیاسه‌ت ه كردبێت ل ه قۆناغێكدا ناچار بووه بۆ مانه‌وه‌ی خۆی ل ه ناو كۆمه‌ڵگادا ده‌ستبه‌رداری ئه‌و سیاسه‌ت ه زمانیی ه ببێت و بگه‌ریته‌و‌ه بۆ ئه‌و سیاسه‌ت ه زمانییه‌ی كه سهرچاوه له بنه‌مای كوردبوونه‌و‌ه ده‌گرێت. )3/2سیاسه‌تی زمانیی ل ه نێوان كوردبوون و ناسیونالیزمدا
ل ه ئێستادا له‌ناو لێكۆڵه‌راندا دوو ڕوانگهی جیاواز هه‌ی ه بۆ داڕشتنی سیاسه‌تێكی زمانی بۆ په‌ره‌پیدان ب ه زمانی كوردی .روانگه‌یه‌كیان روانگه‌ی زۆربه‌ی ئه‌و مامۆستایانه‌ی ه ك ه ل ه به‌شی كوردی زانكۆكانی هه‌رێمی كوردستاندا مامۆستای زانستێك ل ه زانسته‌كانی زمانن .به‌پێێ ئه‌م بۆچوون ه ده‌بێت به‌رامبه‌ر زمانی كوردی هه‌مان ئه‌و سیاسه‌ت ه زمانیی ه په‌یڕه‌و بكرێت ك ه سهرچاوه له‌بنه‌مای ناسیونالیزمه‌و‌ه ده‌گرێت و ده‌سه‌اڵتی سیاسی ده‌وڵه‌ت ه مۆدێرنه‌كان ل ه جیهاندا په‌یڕه‌وی ده‌كه‌ن .ئه‌و سیاسه‌ته‌ش دروستكردنی زمانێكی ستانداردی سه‌رتاسه‌رییه‌و نه‌هێشتنی جیاوازیی ه زمانییه‌كان ه ل ه زمانی خوێندن و نوسین و په‌روه‌رده‌دا. روانگه‌یه‌كی تریش ب ۆ ئه‌م مه‌سه‌له‌ی ه هه‌یه ،ئه‌ویش روانگه‌ی زۆربه‌ی ئه‌و لێكۆڵه‌رانه‌ی ه ك ه ل ه باكووری كوردستان سه‌رقاڵن ب ه زیندووراگرتن و په‌ر‌ه پێدانی زمانی كوردی. ب ه پێ ئه‌م روانگه‌ی ه ده‌بێت سیاسه‌تێكی زمانی جیاواز له‌و سیاسه‌ت ه بگیرێت ه به‌ر ك ه ده‌وڵه‌تە مۆدێرنه‌كان به‌پێی جێبه‌جیكردنی پرێنسیپی ناسیونالیزم گرتویانه‌ته‌به‌ر .به‌پێی ئه‌م روانگه‌ی ه ده‌بێت په‌ر‌ه به‌و دیالێكت ه كوردیان ه بدرێت ك ه بوونه‌ت ه زمانی خوێندن و نوسینی مۆدێرن و ب ه هه‌ر ناوێك و هه‌ر پاساوێكه‌و‌ه بێت رێگ ه نه‌گیرێت ل ه هیچ دیاڵیكتێك ل ه دیالێكته‌كان ك ه په‌ر‌ه ب ه خۆی بدات و پێش بكه‌وێت .ئه‌م روانگه‌یان له‌گه‌ڵ پرێنسیپی كوردبووندا یه‌كده‌گرێته‌و‌ه چونك ه داوای یه‌كبوونی زمانی كوردی ده‌كات ل ه رێگه‌ی پاراستنی جیاوازییه زمانییه‌كانی دیالێكته‌كانه‌وه.
34
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
له‌مه‌و‌ه بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت ك ه ئێم ه ل ه به‌رده‌م دوو پره‌نسیپی جیاوازداین بۆ دانانی سیاسه‌تێكی زمانی بۆ په‌ره‌پێدان ب ه زمانی كوردیی .یه‌كه‌میان پره‌نسیپی كوردبوونه‌و ئه‌مه‌ش هه‌مان ئه‌و پره‌نسیپه‌ی ه ك ه زمانی كوردی ب ه درێژایی ئه‌و سێ قۆناغه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی خۆی كاری پێكردووه .به‌پێی ئه‌م پره‌نسیپ ه ده‌بێت سیاسه‌تیكی زمانی په‌یره‌و بكرێت ك ه ئازادی بدات ب ه هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌كی زمانی ناو كۆمه‌ڵگای كوردی دیاڵێكته‌كه‌ی خۆی ل ه پرۆسه‌ی خوێندن و نوسینی مۆدێرندا په‌ر‌ه پێبدات و رێگ ه بگرێت ل ه هه‌ر هێزێك بیه‌وێت تاك ه دیالێكتێك وه‌ك زمانی كوردی پێناسه‌بكات و وه‌ك زمانی خوێندن و نوسین و په‌روه‌رده‌ی مۆدێرن بیهێڵێته‌وه‌و دیالێكته‌كانی تریش وه‌ك شێوه‌زار پێناس ه بكات و رێگه‌یان له پرۆسه مێژووییه‌كه‌ی په‌ره‌سه‌ندنیان بگرێت. دووه‌میان پره‌نسیپی ناسیونالیزم ه و به‌پێ ئه‌م پره‌نسیپ ه ده‌بێت یه‌كێك له‌و چوار دیالێكته‌ی ك ه ل ه ئێستادا خوێندن و نوسینیان پێده‌كرێت .دیاری بكرێت و وه‌ك زمانی كوردی پێناس ه بكرێت و دیالێكته‌كانی تریش رێگه‌یان لی بگیرێت له‌وه‌ی ك ه خوێندن و نوسینیان پێ بكرێت و بكرێنهوه ب ه زمانی قسه‌كردن .ئه‌م سیاسه‌ته‌ش دژی ئه‌و ره‌وت ه مێژووییه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی زمانی كوردییه‌و په‌یڕه‌وكردنی ده‌بێت ه هۆی ئه‌وه‌ی زمانی كوردی په‌رته‌وازه‌بكات و هه‌ر دیالێكتێك ل ه دیالێكته‌كان بۆ پاراستنی بوونی خۆی له‌به‌رامبه‌ر دیالێكته‌كانی تردا خۆی وه‌ك زمانێكی سه‌ر به‌خۆ پێناسه بكاتهوه.
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
35
سه‌رچاوه‌كان: -1ایریك هوبسباوم :عصر الپوره ،ت:د.فایز الصیاغ ،المنڤم ه العربی ه لترجمە،بیروت .2008 -2ایرنست غیلنر :االمم والقومیه،ت:د.مجید رچی،دار المدی ،سوریا.1999 -3د .عرفان مسته‌فا:بوونی نه‌ته‌وه‌یی كورد ل ه نێوان فه‌لسه‌فه‌و سۆسیۆپۆله‌تیكدا، چاپخانه‌ی ره‌نج ،سلێمانی .2011 -4د .عرفان مسته‌فا :كێشه‌ی زمان و دیالێكت ه كوردیه‌كان ل ه روانگه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی زمانهوه ،نامه‌ی دكتورا ،زانكۆی سه‌الحه‌دین2009 ،هه‌ولێر. -5فردینان دو سۆسور :علم اللغ ه العام ،ت:الدكتور یوئیل یوسف عزیز ،دار افاق عربیە،بغداد.1985، تێبینی :ئه‌م باسه‌ی سهرهوه یه‌کێک له‌و بابه‌تانه‌ی ه ک ه ل ه کۆنگره‌ی زمانی ل ه ئامه‌د (دیاربه‌کر) 4-2ی مانگی مارسی 2012پێشکێش کراوه.
36
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
كورته‌یه‌ك ل ه باره‌ی بنچینه‌كانی ئه‌نترۆپۆلۆژیا د .محمد شوانی
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
37
ده‌ستپێك:
بنچینه‌كانی ئه‌نترۆپۆلۆژیا وات ه بنه‌ماو بناغه‌كانی زانستی مرۆڤناسی،ل ه رووی زمانه‌وانیه‌و‌ه بنچین ه ب ه مانای بناغ ه دێت ،وات ه ئه‌و سه‌ره‌تا و ده‌ستپێكه‌ی بونیادی هه‌ر شتێكی ل ه سه‌ر درووست ده‌كرێت ،چینه‌كانی سه‌ره‌وه‌ی له‌سه‌ر داده‌مه‌زرێت ،یان كه‌ڵه‌ك ه ده‌كرێت،ل ه عه‌ره‌بیدا ب ه مانای (اساس یان اصل) دێت ،ئه‌م وشه‌یه‌ش ل ه (معجم الصحاح) ی زمانی عه‌ره‌بیدا ئه‌ساس ب ه مانای ئه‌سڵ ه ل ه دۆخی تاكدا ،كاتێك ده‌كرێت ه كۆ ده‌بێت ه ئسوڵ ،بۆی ه ده‌بینین ل ه باره‌ی ئه‌نترۆپۆلوژیاو‌ه ل ه زمانی عه‌ره‌بیدا كتێبی (ئسوڵی ئه‌نترۆپۆلۆژی)مان هه‌یه ،ب ه هه‌مان مانای بنچینه‌كانی ئه‌نترۆپۆلۆژیا ،مه‌به‌ست ره‌گو ریشه‌و بابه‌ت و بوارو چوارچێوه گشتیه‌كانی ئه‌نترۆپۆلۆژیای ه . ل ه فارسیشدا (مبانی ئه‌نترۆپۆلۆژی)مان هه‌یه( ،مبانی)ش ب ه مانای ئه‌و بناغه‌ی ه دێت ك ه شتێكی تری له‌سه‌ر بینا ده‌كرێت ،له‌ویشدا (مبانی) وه‌كو ئسوڵ و ده‌روازه‌كانی ئه‌نترۆپۆلۆژیا به‌كار هاتووه ،كاتێك سه‌یری كتێبێكی به‌م ناونیشان ه ده‌كه‌ین،ده‌بینین باسی ره‌گوریشه‌ی زانسته‌كه‌و قۆناغه‌كانی گه‌شه‌كردن و بابه‌ت و بواره‌كانی ده‌كات . ل ه ئینگلیزیدا زیاتر راسته‌وخۆ گوزارشتیان له‌م ناوه‌ڕۆك ه كردووه‌و ناونیشانی ئه‌و كتێبانه‌ی له‌سه‌ر هه‌مان ئه‌م بابه‌تان ه نوسراون،ب ه شێوه‌یه‌كی ترن،ناونیشانی جیاوازیان هه‌یه، ئه‌گه‌رچی ناونیشانی وه‌كو ()The Principles of Anthropologyشمان هه‌یه،به‌اڵم كتێبی ( )what is the Anthropologyیان هه‌ر ناونیشانی ( )Anthropologyكتێبی قه‌بار‌ه گه‌وره‌ی ()700الپه‌ڕه‌یی ل ه الیه‌ن زانا ب ه ناوبانگه‌كانی بواره‌كه‌و‌ه نوسراوه‌و باسی هه‌مان ئه‌و بابه‌تان ه ده‌كات ك ه عه‌ره‌به‌كان ب ه كورتی ل ه ژێر ناونیشانی (أصول أنپروبولوجیا) و فارسه‌كان ل ه ژێرناونیشانی (مبانی ئه‌نتروبولوژیا)دا ده‌ینوسن. ئێم ه ل ه كوردیدا نه‌ك هه‌ر كتێبی ئه‌نترۆپۆلۆژی به‌و ناونیشانانه‌مان نی ه ئیتر باسی هه‌ر بابه‌تێك بكات ،به‌ڵكو كتێبخانه‌یه‌كی زۆر هه‌ژارمان له‌م بواره‌دا هه‌یه ،ره‌نگ ه كۆی ئه‌و كتێبانه‌ی ب ه زمانی كوردی و ل ه بواری ئه‌نترۆپۆلۆژیادا ب ه گشتی نوسراون یان وه‌رگێڕدراون ل ه په‌نجه‌ی یه‌ك ده‌ستیش تێپه‌ڕ نه‌كات ،ل ه كاتێكدا كۆمه‌ڵگای كوردستانی و تاكی مرۆڤی كورد پێویستیه‌كی زۆریان به‌م زانسته‌و میتۆده‌كانی هه‌ی ه بۆ خۆناسین و ب ه الیه‌نی كهمهوه ناسینی میله‌تانی ده‌وروبه‌ری كوردستان،جگ ه له‌وه‌ی هه‌ر ناسین و شاره‌زایی په‌یدا كردن ل ه سه‌ر خودی ئه‌م زانست ه بۆ خوێندكاران و توێژه‌رانی كوردستان پێویستیه‌كی هه‌نوكه‌یی و ل ه كاتی خۆیدایه،ئه‌گه‌ر ل ه سه‌ر چیه‌تی زانسته‌ك ه هه‌ندێك زانیاریان هه‌بێت.
38
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
تا راده‌یك ئه‌م نوسین ه هه‌وڵێك ه بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی ئه‌و پرسیارانه‌ی ب ه چی ه ده‌ست پێ ده‌كه‌ن ل ه باره‌ی مرۆڤناسی و لقه‌كانی و میتۆدو هه‌ندێك ل ه بابه‌ته‌كانیه‌وه ،وه‌اڵمی ئه‌و پرسیارانه‌ش ب ه كورتی دراوه‌ته‌و‌ه ب ه مه‌به‌ستی ناساندنی نه‌ك شیكردنه‌وه‌وروونكردنه‌وه‌ی هۆكارو كاریگه‌ری و ئاسته‌نگ و پێشكه‌وتنه‌كانی ،له‌سه‌ره‌تادا هه‌وڵ ئه‌ده‌ین سروشت وتایبه‌تمه‌ندی وهه‌ندێك له پێناسه‌كانی ئه‌م زانسته‌و ئامانج و بواره‌كانی روون بكهینهوه : یه‌كه‌م :چیه‌تی ئه‌نترۆپۆلۆژیا:
مرۆڤناسی وات ه ئه‌و زانسته‌ی توێژینه‌و‌ه ل ه سه‌ر مرۆڤ ده‌كات .ل ه رووی زمانه‌وانیه‌و‌ه ل ه بنچینه‌دا ووشه‌یه‌كی گریكیه‌و ل ه دوو وش ه پێكهاتووه)Anthropo(،ب ه مانای جۆری مرۆیی و ()Logyوات ه لۆژیك یان زانست و زانیاری ل ه باره‌ی هه‌ر بابه‌تێكه‌و‌ه لێره‌دا پێكهوه ده‌بن ه زانستێك تایبه‌ت بێ ب ه ئه‌نترۆ پۆس وات ه مرۆڤ ،یان توێژینه‌و‌ه له‌سه‌ر مرۆڤ( )Anthropologyبۆی ه هه‌ردووكیان پێكهوه گوزارشت ل ه ده‌سته‌واژه‌یه‌كی لێكدراو ده‌كه‌ن و مانایه‌كی نوێ ده‌به‌خشن،ده‌بن ه زانستێك توێژینه‌و‌ه ل ه سه‌ر مرۆڤ بكات،ئه‌گه‌رچی ل ه رووی زمانه‌وانی و ل ه زمانی كوردیدا ده‌مه‌قاڵ ه و مشتومڕێك له‌سه‌ر پاشگری (ناسی) و (زانی) هه‌ی ه تاراده‌یه‌ك وه‌كو ئه‌و مشتومڕه‌ی ه له‌سه‌ر (لۆژی )و (گرافی) ده‌كرێت،وات ه پێویست ه بڵێین مرۆڤزانی نه‌ك مرۆڤناسی به‌اڵم ئه‌م ه له‌جه‌وهه‌ردا هیچ ل ه پرسه‌ك ه ناگۆڕێت،مه‌به‌ست له‌و زانسته‌ی ه توێژینه‌و‌ه ل ه مرۆڤ ده‌كات،كاتێكیش ده‌ڵێین مرۆڤ،ئه‌م چه‌مك ه قس ه زۆر هه‌ڵده‌گرێت ،بۆیه بۆ ئه‌میش پێناسه‌ی جۆراوجۆری كراوه . ل ه رووی مێژووی به‌كارهێنانه‌و‌ه وه‌كو چه‌مك نه‌ك به‌م مانایه‌ی ئێستا ئێم ه به‌كاری دێنین ،یه‌كه‌م كه‌س به‌كاری هێنا بێت ئه‌رستۆ بووه،كاتێك ویستوویه‌تی له‌سه‌ر بنه‌مای تایبه‌تمه‌ندی دیاریكراو وه‌سفی مرۆڤه‌كان بكات وب ه پێی هه‌ندێك خه‌سڵه‌ت پۆلێنیانی كردووه ،بۆ ده‌ربڕینی ناسینی هه‌ندێك ل ه تایبه‌تمه‌ندی و خه‌سڵه‌ته‌كانی مرۆڤ ب ه پێی ئه‌وان ه ل ه یه‌كیان جیا بكاتهوه چه‌مكی ئه‌نترۆپۆلۆژی بهكارهێناوه ،دوواتر پاش نزیكه‌ی دوو هه‌زار ساڵ ول ه كۆتایی سه‌ده‌ی شازد‌ه له‌ساڵی 1593وه ل ه زمانی ئینگلیزیدا به‌كارهاتوو‌ه و جارێكی تر كه‌وتووه‌ته‌و‌ه سه‌ر زاری نوسه‌ران و توێژه‌رانی بواری مرۆڤ وكۆمه‌ڵگا .ئه‌گه‌رچی ب ه فه‌رمی وب ه شێوه‌یه‌كی زانستی ل ه 1884ه‌و‌ه ل ه زانكۆكاندا ده‌خوێنرێت به‌اڵم ب ه دیوێكی تردا ده‌كرێت ب ه یه‌كێك ل ه زانست ه كۆنه‌كان دابنرێت و ره‌گ وریشه‌ی هزری مرۆڤناسان ه ل ه قواڵیی مێژووی تۆماركردنی هزر‌ه مرۆییه‌كاندا ئاماده‌یی هه‌یه،هه‌ر له‌سه‌ره‌تای بیركردنه‌وه‌ی مرۆڤدا ،یان ل ه كۆنترین پاشماوه‌ی نوسراوی مرۆڤی دێریندا ده‌كرێت سه‌رچاوه‌كانی تێڕوانینی مرۆڤناسان ه بۆ بابه‌ته‌كان په‌یدا بكه‌ین ،ك ه دوواتر ل ه باسه‌كانی تردا ئاماژه‌یان پێ ده‌كه‌ین و روونیان دهكهینهوه به‌اڵم به‌ر له‌وه‌ی ل ه زانكۆكاندا ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
39
بخوێنرێت ل ه ساڵی 1843ه‌و‌ه په‌یمانگای مرۆڤناسی ل ه به‌ریتانیا كراوه‌ته‌وه ،سه‌ره‌تا ئه‌م كۆمه‌ڵه‌ی ه ب ه ناونیشانی كۆمه‌ڵه‌ی ئه‌تنۆلۆژی له‌نده‌ن بوو دوواتر ناوه‌كه‌ی گۆڕا ب ه (په‌یمانگای ئنترۆپۆلۆژیی شاهان ه بۆ به‌ریتانیای گه‌وره‌و ئێرالند)ه،له‌و قۆناغه‌و‌ه ئیتر به‌گه‌رمی توێژینه‌و‌ه له‌سه‌ر بابه‌ته‌كانی مرۆڤناسی كراوه تا زه‌مینه‌ی خوێندنی زانكۆیی ره‌خساو‌ه و ل ه بابه‌ته‌كانی تر جیا كراوه‌ته‌وه ،چونك ه بابه‌تی مرۆڤ زۆر گشتیه‌و تێكه‌ڵ ب ه زۆربه‌ی زانسته‌كانی تر ده‌بێت ،تا ئیستاش گفتوگۆ ل ه نێوان زانایانی بواره‌كه‌دا به‌رده‌وامه، مشتومڕ له‌سه‌ر ئهوه ده‌كرێت ئایا مرۆڤناسی وه‌كو زانستێكی مرۆیی و كۆمه‌اڵیه‌تی بخوێنرێت یان بایۆلۆژی و پزیشكی و توێكاری،وات ه لقێك بێت ل ه زانست ه مرۆییه‌كان،یان زانست ه سروشتی ه پوخته‌كان (العلوم الطبیعی‌ة او الصرفة) ،چونك ه هه‌ردوو خه‌سڵه‌ت و تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی تێدایه ،ده‌كرێ ئه‌و به‌شه‌ی گرنگی ب ه الیه‌نی جه‌سته‌یی و پێكهات ه كاری ئه‌ندامه‌كان چۆنیه‌تی گۆڕان گه‌شه‌كردنی جه‌سته‌یی و جیاوازی به‌راورد كردنی ب ه ئاژه‌اڵن وه‌كو بایۆلۆژی و پزیشكی و توێكاری (تشریح) زانستێكی سروشتی بێت ،هه‌روه‌ها الیه‌نی كۆمه‌اڵیه‌تی و ده‌روونی و هزری تاكه‌كان و په‌یوه‌ندی تاك ب ه كۆمه‌ڵگاو ژینگه‌ی كۆمهاڵیهتیهوه،بابه‌تێكی مرۆیی كۆمه‌اڵیه‌تی بێت . له‌سه‌ره‌تای 1900زانایه‌ك به‌ناوی (هندت) ك ه وشه‌ی (مرۆڤناسه‌كان)ی بهكارهێناوه، پێی وابوو‌ه مرۆڤناسان ده‌بێ گروپێك بن وكاریان توێكاری بێت وات ه (تشریح)بۆ توێژینه‌و‌ه له‌سه‌ر پێكهاته‌ی جه‌سته‌یی مرۆڤ و توێژینه‌و‌ه له‌سه‌ر كارو ئه‌ركی هه‌ر به‌شێكیش له‌و پێكهاته‌ی ه بكه‌ن،زانایه‌كی تر ب ه ناوی (كبیال ) وشه‌ی ئه‌نترۆپۆلۆژیای وه‌كو زانستێك بۆ دیاریكردنی خه‌سڵه‌ته‌كانی مرۆڤ بهكارهێناوه ،مه‌به‌ستی ئه‌و خه‌سڵه‌تانه‌ی ب ه هۆی ژینگه‌ی سروشتی و كۆمهاڵیهتیهوه وه‌ریان ده‌گرێت نه‌ك به‌و مانا قوڵ و فراوانه‌ی زانستی ئه‌نترۆپۆلۆژیا ،وات ه الی ئه‌م وه‌كو زانستێكی وه‌سفی نه‌ك توێكاری به‌كار هاتووه، به‌اڵم ب ه گشتی هه‌ر ل ه سه‌ره‌تای به‌كارهێنانی وه‌كو ئاماژ‌ه كردنێك ب ه لقێكی زانستی مه‌به‌ست ل ه ئه‌نترۆپۆلۆژیا زانستێكی تایبه‌ت بووه ب ه مرۆڤ،وات ه ئه‌و زانسته‌ی توێژینه‌و‌ه له‌سه‌ر مرۆڤ ده‌كات ب ه هه‌موو ره‌هه‌نده‌كانیه‌وه،ب ه تایبه‌ت گرنگی ب ه شێو‌ه به‌رایی و سه‌ره‌تاكانی مرۆڤی داوه،له‌رووی بنه‌ماڵ ه مرۆییه‌كانه‌و‌ه (السالالت البشریه) و زمانه‌كان و شارستانیه‌ته‌كان و كلتوره‌كان ل ه جیهاندا( . )1ئه‌گه‌رچی ل ه ئه‌ده‌بیاتی ئه‌م زانسته‌دا هه‌روا ب ه ساده‌یی و ساكاری پێناسه‌كه‌ی تێنه‌په‌ڕیوه ،زاناو توێژه‌رانی بواره‌ك ه به‌وه‌ند‌ه رانه‌وه‌ستاون بڵێن ئه‌و زانسته‌ی ه توێژینه‌و‌ه له‌سه‌ر مرۆڤ ده‌كات،ئیتر ئه‌و پرسیاره‌یان ال درووست بووه ئه‌م زانست ه توێژینه‌و‌ه ل ه كام بواری مرۆڤ ده‌كات؟ بۆی ه ب ه پێی قوڵ بوونه‌وه‌و فراوان بوونی بابه‌ته‌كانی چه‌ندین پێناسه‌ی تری بۆ كراوه،له‌وانه ،ل ه هه‌موو ئه‌و 40
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
واڵتانه‌ی ب ه ئینگلیزی ده‌دوێن ئه‌نترۆپۆلۆژیا ئه‌و زانسته‌ی ه توێژینه‌و‌ه له‌سه‌ر مرۆڤ و كارو ره‌فتاره‌كانی ده‌كات(،)2وه‌كو ئه‌وه‌ی زانستی مرۆڤناسی بكات ه دوو ته‌وه‌ر ل ه الیه‌ك توێژینه‌و‌ه له‌سه‌ر خودی مرۆ بكات وه‌كو پێكهاته‌ی جه‌ستیی و ل ه الیه‌كی تریش توێژینه‌و‌ه له‌سه‌ر كارو چاالكی و ره‌فتارو هه‌ڵسوكه‌وته‌كانی بكات،ل ه پێناسه‌یه‌كی تردا هاتووه مرۆڤناسی ئه‌و زانستی ه توێژینه‌و‌ه له‌سه‌ر گروپ ه مرۆییه‌كان و ره‌فتارو به‌رهه‌م ه مادی و هزریه‌كانیان ده‌كات،لێر‌ه وه‌كو ئه‌تنۆلۆژیا ب ه مێژووی درووست بوون و پێكهاتنی گرووپ ه جیاوازه‌كاندا شۆڕبێته‌وه‌و ریزبه‌ندی چوونه‌و‌ه سه‌ریه‌كیان بدۆزێته‌وه‌و دوواتر قۆناغه‌كانی گه‌شه‌كردنی هزری و كلتووری مادی ئه‌م گروپان ه به‌رارورد بكات،یان ل ه پێناسه‌یه‌كی تردا هاتووه مرۆڤناسی ئه‌و زانستی ه توێژینه‌و‌ه له‌سه‌ر مرۆڤ ده‌كات به‌و پێیه‌ی بوونه‌وه‌رێكی سروشتی و كۆمه‌اڵیه‌تی ه .ئه‌م ه پێاسه‌یه‌كی فراوانی مرۆڤناسی ه روو‌ه سروشتیه‌كه‌ی ته‌واوی قۆناغه‌كانی په‌ره‌سه‌ندنی مرۆڤ دهگرێتهوه،ئه‌م بوونهوهره چۆن درووست بووه‌و چۆن گه‌شه‌ی بایۆلۆژی كردووه،جیاوازی ه جه‌سته‌یه‌كانی له‌گه‌ڵ ئاژه‌اڵنی تردا چیه‌و خاڵ ه هاوبه‌شه‌كانی كامانه‌ن،وات ه ئه‌ركی ئه‌م زانست ه ده‌بێت ه روونكردنه‌وه‌و سه‌لماندنی زانستیی چۆنیه‌تی درووست بوونی مرۆڤ ل ه رووی بایۆلۆژیهوه ،دیوه‌كه‌ی تری كاری ئه‌م زانست ه ده‌بێت ه توێژینه‌و‌ه ل ه مێژووی به‌رهه‌م ه هزری و مادیه‌كانی مرۆڤ وه‌كو بوونه‌وه‌رێكی كۆمه‌اڵیه‌تی،نه‌ك هه‌ر مێژووی به‌ڵكو شیكردنه‌وه‌ی ره‌وشی ئیستای مرۆڤیش،ل ه پێناسه‌یه‌كی تردا هاتووه مرۆڤناسی ئه‌و زانستی ه توێژینه‌و‌ه له‌سه‌ر شارستانیه‌ت و كلتوری كۆمه‌ڵگا مرۆییه‌كان ده‌كات .ئه‌م ه لقێكی مرۆڤناسی دهگرێتهوه،دووای فراوانبوونی زانسته‌كه ،لقێكی سه‌ره‌كی بۆ توێژینه‌و‌ه ل ه كلتوری مادی و مه‌عنه‌ویی تێدا به‌ده‌ركه‌وت،لێرهوه جیاوازی ل ه گه‌ڵ كۆمه‌ڵناسی بۆ نمون ه ئه‌وه‌ی ه مرۆڤناسی ل ه توێژینه‌وه‌كانیدا ل ه كلتوره‌و‌ه ده‌ست پێ ده‌كات بۆ ناسینی كۆمه‌ڵگا به‌اڵم كۆمه‌ڵناسی له كۆمهڵگاوه بۆ ناسینی كلتوره‌كه‌ی . ب ه كورتی پرسی سه‌ره‌كی و كێشه‌ی بنه‌ڕه‌تی مرۆڤناسی،مرۆڤ ه ب ه هه‌موو ره‌هه‌نده‌كانیه‌وه،هه‌ر ل ه په‌یدابوون و به‌ده‌ركه‌وتن وپه‌ره‌سه‌ندنی بایۆلۆژیهوه هه‌تا درووستكردنی خێزان و بنه‌ماڵه‌و خێڵ و میله‌ت و نه‌ته‌وه‌و كه‌ره‌سته‌و ئامێروبیروباوه‌ڕو ئاین و الیه‌نه‌كانی تری ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌م بوونهوهره . دووه‌م :سروشتی ئه‌نترۆپۆلۆژیا:
تا ئێستاش زاناو توێژه‌ران و نوسه‌ران و هه‌وادارانی بواری ئه‌نترۆپۆلۆژیا كاتێك قس ه له‌سه‌ر ئه‌م زانست ه ده‌كه‌ن،وا راهاتوون ده‌ڵێن ئه‌نترۆپۆلۆژیا زانستێكی نوێیه ،بێ ئه‌وه‌ی ئاماژ‌ه بهوه بكه‌ن،ئه‌نترۆپۆلۆژیا ب ه به‌راورد ب ه زانست ه پوخته‌كانی وه‌كو فیزیك و شیمیك وپزیشكی و زینده‌وه‌رزانی و ئه‌مان ه تازه‌یه ،ئه‌گه‌ر نا نزیكه‌ی سه‌دو چل ساڵ ه ل ه زانكۆكاندا ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
41
ده‌خوێنرێت ،جگ ه له‌وه‌ی ئه‌گه‌ر باس ل ه سه‌ره‌تاكانی هزی ئه‌نترۆپۆلۆژی بكه‌ین ب ه هه‌مان ئه‌ندازه‌ی زانسته پوخته‌كان كۆن ه . مرۆڤناسی ل ه زانكۆكانی كوردستاندا ل ه چوارچێوه‌ی به‌شی كۆمه‌ڵناسیدا ده‌خوێنرێت و توێژه‌رانی كۆمه‌اڵیه‌تی یان هه‌ڵگرانی به‌كالۆریۆس ل ه بواری كۆمه‌ڵناسیدا ده‌بێ دوو ساڵ هه‌ندێك ل ه بابه‌ته‌كانی ئه‌م زانست ه وه‌ربگرن،ل ه ساڵی یه‌كه‌مدا وه‌كو ده‌روازه‌و ل ه ساڵی دووه‌میشدا وه‌كو مرۆڤناسی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌م بابه‌ت ه بخوێنن،ل ه زۆربه‌ی زانكۆكانی جیهاندا نه‌ك لقێكی سه‌ربه‌خۆ،به‌ڵكو به‌شێكی سه‌ربه‌خۆیه‌و ل ه پاڵ سه‌ربه‌خۆییشدا مۆزه‌خانه‌ی تایبه‌ت ب ه خۆی هه‌یه ،بۆ هه‌ڵگرتن وپاراستنی ئێسك وپروسكی مرۆڤی دێرینه‌ی چاڵگه‌كان و كه‌ره‌ست ه ئاركیۆلۆژیه‌كان و پاشماوه‌ی شارستانیه‌تی مرۆڤی كۆنینه ،به‌ش ه تیۆریه‌كانیشی ب ه شێوازێكی مۆدێرن ده‌رسگوتاریان تێدا ده‌گوترێته‌وه،ب ه گرفت و كێشه‌و پێویستیه‌كانی ژیانی مرۆڤه‌كانی ئه‌م قۆناغه‌و‌ه ده‌به‌سترێته‌وه ،ل ه باره‌ی په‌ره‌سه‌ندن و ئاڵۆزبوونی ژیانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌و ئاستی ل ه توانادابوون و نه‌توانینی ئه‌م زانسته‌و‌ه قس ه ده‌كرێت بۆ چاره‌سه‌ری گرفته‌كان یان كردنه‌وه‌ی ئه‌و ئاڵۆزی وگرێیانه‌ی ل ه مێژوو و ژیانی مرۆڤه‌كاندا هه‌یه ،ئایا ئه‌م زانست ه ل ه توانایدای ه چی بكات بۆ كۆمه‌ڵگای ئاڵۆزی ئه‌م قۆناغه‌و مرۆڤی نوێی ئه‌م رۆژگار‌ه . ل ه كوردستانیشدا دووای فراوانبوونی زانكۆكان وكردنه‌وه‌ی به‌شی كۆمه‌ڵناسی و بابه‌ت ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ل ه زۆربه‌یاندا ،ئێستا ل ه هه‌ندێكیاندا،كار بۆ ئهوه ده‌كرێت دووای درووست بوون وئاماد‌ه بوونی پسپۆڕانی ئه‌كادیمی و پڕبوونه‌وه‌ی كه‌م وكورتیه‌كانی ئه‌م به‌ش ه ل ه رووی زانستیه‌وه،مرۆڤناسیش ل ه پاڵ كۆمه‌ڵناسی و ده‌رونناسی و فه‌لسه‌فه‌و مێژوو و شوێنه‌وارناسیدا به‌شێكی تایبه‌ت بێ ل ه چوارچێوه‌ی یه‌كێك ل ه كۆلێژه‌كانی زانست ه مرۆیی و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كاندا،دیاره گرنگترین كۆسپی به‌رده‌م لقێكی له‌م جۆره ل ه ئاینده‌دا نه‌بوونی سه‌رچاوه‌ی كوردی ه بۆ بابه‌ته‌كانی مرۆڤناسی جگ ه ل ه كۆسپ وته‌گه‌ره‌كانی تر،ك ه هه‌ندێكیان په‌یوه‌ستن ب ه جیهانبینی و شێوازی بیركردنه‌وه‌ی تاكی كوردی و دوواتر دامه‌زراندن و چۆنیه‌تی كار په‌یدا كردن بۆ ده‌رچووانی ئه‌م به‌شه‌و ....هتد . ئه‌وه‌ی شایانی باس ه بۆ زانستێكی فراوانی وه‌كو مرۆڤناسی،ك ه خاوه‌نی چه‌ندین لقی الوه‌كیه ،هێشتا سه‌رچاوه‌یه‌كمان نی ه بۆ مرۆڤناسی گشتی نه‌ك لق ه ورده‌كانی،بۆی ه ئه‌م نوسین ه ته‌رخان ه بۆ ده‌روازه‌كانی مرۆڤناسی یان بنچینه‌كانی مرۆڤناسی گشتی،ك ه ده‌ڵێین ده‌روازه‌كانی ئه‌م زانست ه وات ه الیه‌نی پێناسه‌و ئاشنا كردنی خوێنه‌ر ب ه چوارچێوه‌ی گشتی زانسته‌كه‌و هه‌ندێك له‌و لقانه‌ی بایه‌خیان پێ ده‌درێت و بوارو كاری ئه‌م لقان ه ب ه كورتی نه‌ك قوڵ بوونه‌وه له‌یه‌ك بابه‌تیدا . 42
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
سێیه‌م :ئامانجه‌كانی مرۆڤناسی گشتی
ئامانج یه‌كێك ه ل ه مه‌رجه‌كانی بوون ب ه زانست یان هه‌ر لقێكی سه‌ربه‌خۆ ل ه ناو زانسته‌كاندا، هه‌ر زانستێك ده‌بێ بوارو مه‌یدان و پرسی سه‌ره‌كی و چه‌مك و میتۆدو كه‌ره‌سته‌ی تایبه‌ت بۆ كۆكردنه‌وه‌ی زانیاری و توێژه‌رو تیۆرڤان و تیۆرو ئه‌مانه‌ی هه‌بێت ،مرۆڤناسی زانستێكی كامڵ و پێگه‌یشتوو پڕ تیۆرو زانیاری و مه‌عریفه‌ی زانستیه،پاڵپشت ب ه سروشت و چه‌مكی مرۆڤناسی و به‌رجه‌ست ه بوونی ته‌واوی مه‌رجه‌كانی،ئه‌م زانست ه كۆمه‌ڵێك ئامانجی ههیهو كار ده‌كات بۆ هێنانه‌دی ئه‌و ئامانجانه كه بریتین ل ه -: أ-:وه‌سفكردنێكی ووردی دیارده‌و رواڵه‌ته‌كانی ژیانی مرۆیی و ئامێرو كه‌ره‌سته‌كانی شارستانی مرۆڤ ،ئه‌مه‌ش ل ه رێگه‌ی پێكهوه ژیانی مه‌یدانی توێژه‌ری مرۆڤناسیه‌و‌ه ده‌بێت له‌گه‌ڵ ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵگای توێژینه‌وه‌كه‌ی و تۆماركردنی هه‌موو ئه‌و ره‌فتارو كردارو هه‌ڵسوكه‌وتانه‌ی ده‌یبینێت له ژیانی رۆژانه‌ی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌دا . ب -:بۆ گه‌یشتن ب ه گشتاندنی شێوازێكی گشتی ره‌فتاری مرۆیی دیارده‌و رواڵه‌ته‌كانی ژیانی مرۆیی و شارستانی مرۆڤ پۆلێن ده‌كات ،ئه‌مه‌ش دووای توێژینه‌وه‌یه‌كی مه‌یدانی ره‌وشه‌كه،ئه‌م پۆلێنكردنه‌ش ب ه پێی په‌ره‌سه‌ندنی ژیانی كۆمه‌ڵگا(،سه‌ره‌تایی،كشتوكاڵی، پیشه‌سازی ،مه‌عریفی ،ته‌كنۆلۆژی )..چۆن ره‌فتاری مرۆیی شكڵی گرتووه‌و په‌ره‌ی سه‌ندووه‌و گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتووه ج-:دیاریكردنی بنچینه‌ی ئه‌و گۆڕانكاریانه‌ی به‌سه‌ر مرۆڤدا هاتوون ل ه رووی جه‌سته‌یی و پێكهاتنی ئه‌ندامه‌كان و ئه‌رك و فه‌رمانیان،هۆكاره‌كانی ئه‌و گۆڕانه‌و چۆنیه‌تی روودانیان ل ه مێژووی مرۆڤدا ب ه شێوه‌یه‌كی زانستی وورد،ئه‌مه‌ش ل ه رێگای گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ رابردوو و كه‌له‌پووری مرۆیی و به‌راورد كردنی ب ه ئێستا و دۆزینه‌وه‌ی ئه‌و ره‌گه‌زو توخمانه‌ی گۆڕانیان به‌سه‌ردا هاتووه . د -:پێشبینی كردنی ئه‌و ئاراستانه‌ی ئه‌گه‌ری گۆڕانیان هه‌ی ه و خه‌ماڵندنی ئاینده‌ی مرۆڤایه‌تی و شارستانیه‌ته‌كه‌ی ،بۆ روونكردنه‌وه‌ی پاشه‌رۆژی ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌ی توێژینه‌وه‌كه‌ی له‌سه‌ر ده‌كرێت . پێنجه‌م :بابه‌ته‌كانی ئه‌نترۆپۆلوژیا:
پێكهاته‌ی جه‌سته‌یی مرۆڤ یان ئه‌نترۆپۆلۆژیای سروشتیئهم بابه‌ت ه ل ه ناو ئه‌نترۆپۆلۆژیای گشتیدا ته‌رخان ه بۆ توێژینه‌و‌ه ل ه مرۆڤ وه‌كو بونه‌وه‌رێكی سروشتی ك ه ل ه ئه‌نجامی زنجیره‌یه‌كی درێژ ل ه زنجیره‌كانی په‌ره‌سه‌ندنی مرۆڤ په‌یدابوو‌ه ك ه به‌درێژایی ده‌یان هه‌زار ساڵ بووه .به‌پشتبه‌ستان به‌پاشماوه‌و ئێسك ه ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
43
به‌به‌رد بووه‌كان ،مرۆڤناسی سروشتی ل ه چوارچێوه‌یه‌كی تیۆری و پراكتیكیدا به‌پشكنین و هه‌ڵكۆڵینی شوێنی نیشته‌جێی دێرینی مرۆڤ و به‌ڵگه‌كان به‌رده‌ست سه‌رقاڵی وه‌اڵمی ئه‌و پرسیاره‌یه;ئایا مرۆڤ چۆن دروست بووه و چۆن په‌ره‌ی سه‌ندووه؟؟) .له‌م پێناوه‌شدا چه‌ندین پۆلینی بۆ زینده‌وه‌ران به‌گشتی كردووه له‌سه‌ر بنه‌مای خاڵ ه لێكچوو و جیاوازه‌كانیان ،ل ه سه‌ره‌تاو‌ه ب ه دۆزینه‌وه‌و شیكردنه‌وه‌ی خه‌سڵه‌ت و تایبه‌تمه‌ندی ه هاوبه‌شه‌كان ده‌ستی پێكرد ك ه هه‌موو ئه‌و ئاژه‌ڵ و زینده‌وه‌رانه‌ی خاوه‌ن خوێنی گه‌رم و له‌شیان به‌موو داپۆشراوه‌و شیر ده‌ده‌ن ه بێچووه‌كانیان له‌یه‌ك گروپدا كۆبكاته‌و‌ه له‌ژێر ناوی(مه‌مكداره‌كان) یان - )class mammaliaدواتر ریزبه‌ندیه‌كی وردی ئه‌م گرووپ ه به‌پێی جیاوازی و پێكهات ه هاوبه‌شه‌كانی هه‌ندێكیان له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایان ه گرووپی مه‌مكداره‌كانی بۆ هه‌ڤد‌ه بنه‌ماڵ ه دابه‌ش كرد( ،)1ك ه دووا بنه‌ماڵه‌ی پله‌ی ئاژه‌اڵنی بااڵی ه له‌ناو بنه‌ماڵه‌ی ئاژه‌اڵنی بااڵشدا سێ بنه‌ماڵه‌ی دیك ه له‌یه‌ك جیاكردووه‌و دووا بنه‌ماڵه‌ی لقی مه‌یموون و مه‌یموونی بااڵو مرۆڤ بوو سه‌رجه‌میان له‌ژێر ناوی(مرۆ پۆیدیا)( )2یان ئه‌نترۆپۆیدیادا كۆكرده‌و‌ه ك ه ئه‌میش بۆ شه‌ش خێزانی له‌یه‌ك جیاواز دابه‌شكرد ،سه‌ره‌ڕای هه‌بوونی چه‌ندین خاڵی هاوبه‌ش و تایبه‌تمه‌ندی و خه‌سڵه‌تی له‌یه‌ك چوو له‌نێوانیانداو نه‌بوونیان ل ه لق و بنه‌ماڵ ه ئاژه‌ڵییه‌كانی دیكه‌دا وه‌كو هه‌بوونی مێشكێكی گه‌وره‌و ئاڵۆزو ده‌ست و پێیه‌ك ك ه توانای گرتن و گوشینی هه‌بێ و توانای جوواڵندنی په‌نجه‌كان و هه‌بوونی نینۆك له‌جیاتی چڕنۆك و هه‌بوونی دوو مه‌مك ل ه هه‌موویاندا له‌جیاتی چوارو شه‌ش و هه‌شت و زیاتر ل ه ئاژه‌ڵه‌كانی دیكه‌دا .هه‌ر له‌ناو ئه‌و بنه‌ماڵه‌یه‌شدا به‌راوردێكی له‌نێوان مرۆڤ و مه‌یموونی بااڵدا كرد ك ه بریتیبوون ل ه جۆره‌كانی(گۆرێالو شه‌مپانزی و...هتد) ك ه له‌گه‌ڵ مرۆڤدا چه‌ندین خه‌سڵه‌ت و تایبه‌تمه‌ندیی هاوبه‌شیان هه‌ی ه وه‌كو نه‌بوونی كلك و هه‌بوونی هه‌مان گرووپه‌كانی خوێن( )A. B .O . Abل ه مرۆڤ و ئه‌و جۆره مه‌یموونانه‌دا ،تووشبوونی به‌هه‌مان جۆری نه‌خۆشی و هه‌بوونی مه‌یل و ئاره‌زووی رۆیشتن به‌ڕاستكردنه‌وه‌ی پشت نه‌ك له‌سه‌ر چیچكان و به‌كارهێنانی چوارپه‌لی ،به‌ڵكو رۆیشتن له‌سه‌رپێ ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌و خاڵ ه هاوبه‌شانه‌شدا هێشتا مرۆڤ چه‌ندین جیاوازی جه‌سته‌یی و بونیادی و پێكهاته‌یی هه‌ی ه له‌گه‌ڵ بااڵترین بنه‌ماڵ ه ئاژه‌لییه‌كانی دیكه‌دا وه‌كو ئه‌و پێناسه‌ی له‌ڕووی فسیۆلۆژی كۆئه‌ندامزانی یان ئه‌ركێتیه‌و‌ه بۆ مرۆڤ ده‌كرێت ،ك ه له‌ڕووی پێكهاته‌یی و بونیادییه‌و‌ه زانایانی هه‌ڵكۆڵین له‌سه‌ر ئهوه كۆكن ك ه راستبوونه‌وه‌ی قه‌دی مرۆڤ و راست راوه‌ستانی یه‌كه‌م ماك و نیشانه‌ی مرۆڤ ه بۆ جیاكردنه‌وه‌ی،هه‌ر وه‌كو قه‌باره‌ی مێشكی سنووری جیاكردنه‌وه‌ی نێوان مرۆڤ و ئاژه‌ڵه ،ناوه‌ندی قه‌باره‌ی مێشكی مه‌یموونی باشوور له‌نێوان(550-400سم )3كه‌چی ل ه مرۆڤی جاوه(900سم )3مرۆڤی په‌كین(-100 44
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
1300سم )3مرۆڤی ژیر(1500-1100سم. )3 مه‌به‌ست لێره‌دا ئه‌وه‌یه،هه‌موو ئه‌م جیاوازییه‌و چه‌ندین جیاوازی پێكهاته‌یی دیك ه ك ه په‌یوه‌ندییان به‌بونیادی جه‌سته‌یی مرۆڤهوه هه‌ی ه بابه‌تی سه‌ره‌كی مرۆڤناسی فیزیكی ()physical Anthropologyین ،ك ه مه‌یدانی سه‌ره‌كی بریتیی ه ل ه دروستبوون و وه‌رگرتنی ئه‌و خه‌سڵه‌ت و تایبه‌تمه‌ندیی ه سروشتیانه‌ی ك ه ل ه ئاژه‌اڵنی جیاده‌كاته‌وه‌و دواتر په‌ره‌سه‌ندنی بایلۆژی مرۆڤ و دابه‌شبوونی به‌سه‌ر ره‌گه‌زو بنه‌چه‌و بنه‌ماڵه‌ی مرۆیی جیاوازدا . دیاره ئه‌م دوو الیه‌ن ه له‌گه‌ڵ یه‌كتردا پێكهوه گرێدراون .وات ه كۆكردنه‌وه‌ی زانیاری له‌یه‌كێك له‌م دووان ه خزمه‌تی الیه‌نه‌كه‌ی تر ده‌كات وه گرفت ه زانستی ه هاوبه‌شه‌كان ده‌دۆزێته‌وه‌و روونیان دهكاتهوه،توێژینه‌و‌ه له‌سه‌ر دابه‌شبوونی گروپ ه مرۆیی ه جیاجیاكان ده‌كات كه‌پێی ێ (سالالت البشریه) وه چۆنیه‌تی دابه‌شبوونیان له‌سه‌ر ڕووی زه‌وی. ده‌وتر
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
45
خوێندنه‌وه‌یه‌كی سۆسیۆلۆژییان ه بۆ ڕه‌وشی ژن و به‌شداری سیاسی «شه‌ونم یه‌حیا»
خوێندكاری دكتۆرا ل ه فه‌لسه‌فه‌ی كۆمه‌ڵناسی زانكۆی سۆربۆن پاریسی یه‌ك
46
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ته‌وه‌ری یه‌كه‌م :پرسی ژن ل ه ڕه‌هه‌ندێكی كۆمهاڵیهتیهوه كاتێك باس ل ه ڕه‌وشی ئافره‌تان ده‌كه‌ین پێویست ه بارودۆخی ئافره‌تان پۆلین بكرێت ل ه ڕووی سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوورییهوه ،به‌و شێوه‌ی ه ئای ه ئێم ه قس ه له‌سه‌ر ڕه‌وشی ئافره‌تان ل ه ڕووی ئابووریی ه ل ه ڕووی كۆمه‌اڵیه‌تی ه یان سیاسی چۆن ده‌كه‌ین و چۆن هه‌ڵسه‌نگاندن و به‌راوردییان بۆ ده‌كه‌ین ،وبارودۆخی هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك له‌رووی كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی و ئابووریی ه جیاوازه بۆیه ڕه‌وش و كاریگه‌رییه‌كانی تاكیش تێدا جیاوازه، ئه‌گه‌ر شیكردنه‌وه‌ی ڕه‌وشی ئافره‌تان ل ه ڕووی كۆمه‌اڵیه‌تی ه بكه‌ین ده‌بینین كۆمه‌ڵێك دیارده‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی بوونیان هه‌ی ه ك ه كاریگه‌ریه‌كی نێگه‌تیڤی نه‌ك ته‌نیا له‌سه‌ر ڕه‌گه‌زی مێین ه به‌ڵكو له‌سه‌ر ته‌واوی كۆمه‌ڵگ ه دروستكردووه ،و پێویست ه چ دامه‌زراوه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه چ كه‌سانی ڕۆشنبیر كار له‌سه‌ر نه‌هێشتنی و گۆرینی ئه‌و حاڵه‌تان ه بكرێت ،ئه‌و دیارد‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیانه‌ی ك ه بونت ه مه‌ترسی له‌سه‌ر ژیانی ئافره‌ت و كۆمه‌ڵگ ه ش به‌گشتی له‌وان ه (دیارده‌ی خۆسوتاندن ،كوشتنی ئافره‌ت به‌ناوی ناموس په‌رستی ،فره‌ژنی ،گهوره ب ه بچوك ،به‌زۆر به‌شودان ) ،هه‌وه‌ها ب ه به‌راودكردنی ڕه‌وشی ئافره‌تان ل ه ئیستادا و و پێشووتر، بۆمان به‌دیارده‌كه‌وێت ك ه ئه‌و دیاردان ه پێش ڕاپه‌رین و دوای ڕاپه‌رین له‌كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی بوونیان ههبووه ،هه‌ندێكیان به‌گوێره‌ی هۆشیاری تاك ه كه‌س و گۆڕانكاریی ه سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوورییه‌كان گۆڕانیان به‌سه‌ردا هاتووه وه یان نه‌ماوه‌ن مه‌گه‌ر ێ حاڵه‌ت به‌هۆی ئه‌و گۆڕانكاریی ه چه‌ند حاڵه‌تێكی ده‌گمه‌ن نه‌بێ ،ب ه پێچهوانهوه هه‌ند خێراییانه‌ی كه‌به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگ ه دا هاتوون زیادی كردووه ،به‌تایبه‌تی ئه‌و نادادپه‌روه‌رییانه‌ی كه‌ل ه كۆمه‌ڵگ ه ووجودیان هه‌ی ه جا ج ل ه ڕووی سیاسی یان كۆمه‌اڵیه‌تی یان ئابووریه‌و‌ه بێت ،ڕاسته‌وخۆ كاریگه‌رییان له‌سه‌ر زیادبوونی توندوتیژییه‌كانه‌و‌ه ده‌بێت ،بۆی ه ئه‌گه‌ر ئه‌و ێ بڵی ئای ه تۆ هه‌ست ب ه دادپه‌روه‌ری پرسیار‌ه له‌هه‌ر تاكێك بكه‌یت له‌و كۆمه‌ڵگ ه و پ ده‌كه‌یت ل ه سیسته‌می سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووری؟ ڕه‌نگ ه به‌رزترین ڕێژه ب ه «نه‌خێر» وه‌المت بداتهوه ،من پێم وای ه هه‌بوونی سیسته‌مێكی كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی و ئابووری دادپه‌روه‌ر ڕێژه‌ی توندوتیژییهكان به‌شێوه‌یه‌كی گشتی كه‌م دهكاتهوه به‌تایبه‌تی توندوتیژی دژ ب ه ژنان و خراپ بوونی ڕه‌وشی ژنان. كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ل ه دوای ڕووخانی ڕژێمی به‌عس ڕووبه‌رووی كۆمه‌لێك گۆڕانكاری بۆو‌ه به‌تایبه‌تی له‌رووی مادییه‌وه ،یه‌ك له‌و بوارانه‌ش هۆكایه‌كانی په‌یوه‌ندی و ئه‌نته‌رنێت و مۆبایل،ئه‌مه‌ش الیه‌نی ئیجابی و سلبی خۆی هه‌بوو ،الیه‌نی ئیجابی باڵوبوونه‌وه‌ی ته‌كنه‌لۆژیا ئاسانكرددنی كاروباری هاواڵتیان و ڕاپه‌راندنی كاره زه‌روورییه‌كان ،الیه‌نی ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
47
ێ ئاماده‌سازی بۆ ئه‌و قۆناغه ،چونك ه ئه‌م هۆیانه‌ی په‌یوه‌ندیكردن ل ه كاتێكدا سلبی به‌ب هاتن ه ناو كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ك ه ژیانی تاك ل ه ڕووی كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسیهوه سه‌ركوت كرابوو ب ه تایبه‌تیش سنورداركردنی ئازادی و ڕه‌فتاری ئافره‌ت ،ده‌رگاكانی په‌یوه‌ندیكردن ب ه دهوروبهرهوه به‌روویاندا داخرابوو،بۆ نموون ه ل ه ڕاپۆرتێكی گۆڤاری (گواڵن ) ئاماژ‌ه ب ه الیه‌ن ه سلبیه‌كانی به‌كارهێنانی ته‌كنه‌لۆژییا ب ه تایبه‌تی مۆبایل و ئه‌نته‌رنێت ده‌كات و بۆچوونی چه‌ندان توێژه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی و ده‌روونی و هاواڵتیانی وهرگرتووه ك ه ئاماژ‌ه ب ه كاریگه‌ری خراپ به‌كارهێنانی مۆبایلهوه ده‌كه‌ن له‌الیه‌ن گه‌نجه‌كان ك ه بۆت ه هۆی دروستبوونی چه‌ندان كێشه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی ،هه‌ر له‌و ڕاپۆرته‌دا هاتووه (ته‌نیا ل ه ساڵی 2011دا ل ه ماوه‌ی 12مانگگدا ( )560كه‌یسی جیاواز هاتۆت ه به‌رده‌ستی به‌رێوه‌به‌رایه‌تی توندوتیژی دژ ب ه ئافره‌تان ،ك ه هه‌موویان ل ه كۆتاییدا ب ه جۆرێك ل ه جۆره‌كان په‌یوه‌ستن ب ه خراپ به‌كارهێنانی مۆبایلهوه) .هه‌روه‌ها ده‌ڵێن ( ئه‌و تاوانه‌ی ك ه ئه‌نجامدراون جۆراو جۆرن ك ه هه‌ندێكیان ب ه هه‌ره‌شه‌ی كوشتن كۆتایی هاتووه یان ده‌رهێنانی ل ه قوتابخانه، ێ ڕاپۆرتێكی تر ك ه ل ه سایتی (گواڵن) باڵوكراوهتهوه ك ه ل ه ئاماری ته‌القدراون هه‌ر به‌پ دادگای شاری هه‌ولێر وهرگیراوه ئاماژ‌ه به‌زیادبوونی ڕێژه‌ی ته‌القدان ده‌كات ل ه ساڵی 2011ته‌نیا له‌ماوه‌ی ( )9مانگ له‌هه‌ر چوارپارێزگای هه‌رێمی كوردستان به‌م شێوه‌ی ه ل ه شاری هه‌ولێر ( )1458سلێمانی ( )536دهۆك ( )491كه‌ركوك /گه‌رمیان ()383 له‌و ڕاپۆرته‌دا هۆكاره‌كان بۆ ئامرازه‌كانی ته‌كنه‌لۆژیا گه‌رانده‌و‌ه به‌تایبه‌تی (مۆبایل و ئه‌نته‌رنیت و كاریگه‌ری زنجیره ته‌له‌فزیۆنیه‌كان ). ێ بۆی ه ده‌توانین بلێن كه‌وا باڵوبوونه‌وه‌ی ته‌كنه‌لۆژی ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی به‌ب وشیاریكردنه‌وه‌ی تاك وجۆنیه‌تی سوود وه‌رگرتن له‌و ئامێران ه بووه هۆی باڵو بوونه‌وه‌ی چه‌ندان ێ ئاماده‌سازی كێشه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی ،و له‌ناكاو باڵوبوونه‌وه‌ی هۆكایه‌كانی ته‌كنه‌لۆژیا به‌ب و هۆشیاری كۆمه‌اڵیه‌تی كاریگه‌ری سلبی هه‌بوو به‌شێوه‌یه‌كی ڕێژه‌یی و ڕۆشنبیران وه‌كو پێویست نه‌یانتوانی ئاگاداری ئه‌و الیه‌ن ه بن و ئاگاداری ئه‌و گۆڕانكارییانه‌بن ك ه ل ه ئه‌نجامی ته‌كنه‌لۆژییاو‌ه به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی دێنن .وتاك هوشیار بكهنهوه ل ه چۆنیه‌تی سود وه‌رگرتن له‌و هۆكارانه. پێمان وای ه گۆڕان ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی پێویست بوو ب ه ب ه تدریجی هاوسه‌نگ بێت، به‌اڵم گۆڕانی كولتووری ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی الیه‌نه‌ی مادی زووتر گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتووه وه‌ك ل ه الیه‌نی مه‌عنه‌وه‌ی ،كولتوور هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك له‌دوو الیه‌ن پێك دێت الیه‌نێكی (مه‌عنه‌و‌ه ) ك ه كۆكراوه‌ی عورف و عادات و ته‌قالید كۆمه‌ڵگ ه دهگرێتهوه و الیه‌نێكی (مادی ) هه‌موو ئه‌و شت ه به‌رجه‌ستكراوانه‌ی ه ك ه مرۆڤ ده‌توانی ده‌ستیان لی 48
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ێ بنه‌ماو پرنسیپی مۆرالی و ترادیسیۆنالی هه‌ی ه تاك بدات ،بۆی ه ده‌توانین بلێن ك ه هه‌ند ێ حیسابیان بۆ نه‌كات به‌تایبه‌تیش ئاین و ترادیسۆن و ئاین ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ناتوان ب ه پێچه‌وانه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌وروپی ئاین به‌شێكی زۆر گرنگی كولتوور‌ه و له‌كولتوور جیانه‌كراوه‌ته‌وه ،له‌كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی تاك زۆر به‌ئاسانی ده‌توانی مۆدیلی ئۆتۆمبیل یان خانوه‌كه‌ی بگۆرێت ،به‌اڵم ناتوانی چاو بپۆشیت له‌هه‌موو ئه‌و عورف عادات و تقالید و بنه‌ما ئاینی ،به‌گشتی عه‌قڵیه‌تی خێله‌كی و باوكسااڵری ڕێگر بوون ه ل ه گواسته‌وه‌ی كۆمه‌ڵگ ه به‌ره‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی مه‌ده‌نی و دامه‌زراوه‌یی ك ه تاك هه‌ست ب ه به‌خته‌وه‌ری و دادپه‌روه‌ری و سه‌روه‌رییه‌كانی خۆی بكات ،چونك ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی كۆی ه نه‌ك كۆمه‌ڵگه‌ی تاك.كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی خێله‌كی نه‌ك موئسساتی .كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ه تا ئیستاش حزب به‌رێوه‌ی ده‌بات نه‌ك حكومه‌ت ،لێره‌دا جه‌خت له‌سه‌ر به‌حزبی بوونی واتا ب ه خێڵه‌كی بوونی ده‌مه‌زراو‌ه حكومیه‌كان ده‌كه‌مه‌وه ،له‌كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و موئه‌سساتی یاسا ڕۆڵی گرنگ ده‌بینێ له به‌رێوه‌بردنی كۆمه‌ڵگ ه و به‌ره‌وپێشبردنی. هه‌روه‌ها به‌خوێنده‌وه‌ی واقیعی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی به‌دیار ده‌كه‌وێت ك ه دیارده‌ی (ژن ب ه ژن و فر‌ه ژنی و به‌زۆر به‌شودان) له‌كه‌مبوونه‌دای ه یان زۆر ده‌گم ه ئه‌م حاڵه‌ت ه ماوه ،به‌اڵم دوو دیارده‌كه‌ی تر وه‌كو (خۆسوتاندن و كوشتنی ئافره‌ت به‌ناوی ناموس پارێزی) وه‌كو خۆی ماوه بگر‌ه زیادیشكردووه دیارده‌ی خۆسوتاندن ئهوه دیارده‌ی خۆكوشتن ه (انتحار) كردنی مرۆڤ ه له‌و كاته‌دا ك ه مرۆڤ ده‌گات ه لوتكه‌ی نائومیدی مه‌رجیش نی ه هۆكاره‌كانی ئه‌و دیارده‌یه له‌یه‌كدی وه‌كو یه‌ك بین جۆری ئه‌و حاڵه‌ته هۆكاره‌كانی دیاری ئه‌كه‌ن. هه‌ندێك جار باڵوبوونه‌وه‌ی ئه‌و ڕووداوان ه له‌كه‌ناڵه‌كانی ڕاگه‌یاندن ڕه‌نگ ه هانده‌ربێت بۆ دووبار‌ه بوونه‌وه‌ی زۆر جار ڕاگه‌یاندن ڕۆڵێكی نه‌رێنی ئه‌بینیت ،ل ه باریس زۆر جار ئه‌وم ئه‌بیست ك ه دیاردیه‌ك بوونی هه‌ی ه ئه‌ویش خۆ فڕێدان بۆ ژێر میترۆكان به‌مه‌به‌ستی خۆكوشتن ڕۆژێكیان له‌گه‌ڵ یه‌كێك ل ه قوتابیه‌كانی هاورێم بۆی گێرامه‌و‌ه له‌ناكاو ڕووداویكی وا دروست بوو به‌داخه‌و‌ه ئه‌و هاوڕیه‌م ویستبووی وێن ه بگرێت به‌اڵم پۆلیسێك زۆر به تورییه‌و‌ه پێ گووتبوو Cest la fête، arêtes d photo، cest la catastrophe
راوه‌سته له وێنه گرتن ،چیه ئاهه‌نگه ئهوه كاره‌سات ه !!! من زۆر جار باسی ئه‌و نموونه‌یه‌م كردووه ،بۆ ئه‌وه‌ی به‌رده‌وام ل ه ڕووماڵكردنی كاره‌ساته‌كان زۆر وورییان ه مامله‌ی له‌گه‌ڵدا بكه‌ین.له‌وه‌و‌ه بۆم به‌دیاركه‌وت له‌وێدا ك ه چه‌ند ب ه ووریاو‌ه مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ ئه‌و حاڵه‌تان ه ده‌كه‌ن نه‌وكا باڵو ببێتهوه وكاریگه‌ریه‌كی سلبی دروست بكات ،به‌اڵم ده‌زگاكانی ڕاگه‌یاندن ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی كاتێك حاڵه‌تێكی وا ڕووده‌دات ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
49
ێ ئه‌وه‌ی بیر ل ه ده‌رئه‌نجامه‌كانی بكرێتهوه ،ڕۆژ نی ه ده‌بێت ه مانشێتی ڕۆژنامه‌كان و به‌ب ل ه كوردستان ل ه ڕۆژنامه‌كان نه‌بینرێت ك ه ئافرتێك كوژراو یان خۆی سوتاندووه ،دووبار‌ه پێشاندنی ئه‌و كاره‌ساتان ه به‌رده‌وام ده‌بێت له‌الی تاك و زۆر جار ده‌بێت ه هۆی باڵو بوونه‌وه‌ی زیاتر هه‌روه‌ها ده‌توانین بڵێت ئه‌و كه‌سی یان ڕوونتر بڵێن ئه‌و ئافره‌ته‌ی ك ه خۆی ده‌سوتێنی به‌ده‌ر ل ه هۆكاره كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ك ه پاڵنه‌رن بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و تاك ه بگات ه لوتكه‌ی بێزاری به‌اڵم ئالیه‌ته‌كانی بۆ ئه‌نجامدانی ئه‌م كردار‌ه من پێم وای ه له‌رووی یاساییه‌و‌ه ته‌نیا خۆی به‌رپرس ه له‌و تاوان ه نه‌ك كه‌سی تر چونك ه ئه‌و خۆیه‌تی وسیله‌كان به‌كاردهێنی ڕه‌نگ ه هه‌ندێك جار فیشاری كۆمه‌اڵیه‌تی و یان خێزانی هه‌بێت وه‌كو باسم كرد به‌اڵم خۆ ئه‌گه‌ر ئارام بگری تا كێشه‌ی ه تێپه‌ر ده‌بێ ،وبیگومان ده‌رئه‌نجامێكی جیاوازتری ده‌بێت و ئه‌گه‌ر ئافره‌ت ب ه هوشیاری مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ كێشه‌كان بكات كاره‌ساتی واش دروست نابێ، سه‌باره‌ت به‌دیارده‌ی كوشتنی ئافره‌ت ب ه ناوی نامووسی پارێزی ئهوه جیاوازه ل ه حاڵه‌كه‌ی تر چونك ه ئالێره‌دا كه‌سانی تر به‌شداری ل ه كوشتنی ئافره‌ت ده‌كه‌ن و كه‌س وكار تاوانبار ده‌كرێن هۆكاره‌كانی په‌نابردنی خێزانیش بۆ ئه‌و دیاده‌ی ه زیاتر په‌یوه‌ندی ب ه پاراستنی پێگه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی خێزانهوه هه‌ی ه له‌كۆمه‌ڵگ ه و زۆر جار ڕه‌نگ ه خودی خێزان له‌گه‌ڵ پراكتیكی كردنی ئه‌و دیارده‌یه نه‌بێت به‌اڵم ده‌كه‌ون ه ژێر فیشاری دهوروبهرهوه. هه‌روه‌ها سه‌باره‌ت ب ه ڕه‌وشی ئافره‌تان ل ه ڕووی سیاسیهوه ،بیگومان ژنانی كۆمه‌ڵ به‌رله‌وه‌ی ژن بن ئه‌وا تاكیكی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ن وكاریگه‌رن ب ه ده‌رئه‌نجامه‌كان ،له‌كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی پرسی ژن ل ه ڕێگای ڕیكخراوه‌كانی « ژنان ،ئافره‌تان ،خوشكان ،خانمان» خراوت ه نێو چوارچێوه‌یه‌كی حزبیه‌وه ،ك ه ئه‌مه‌ش ب ه بۆچوونی من خزمه‌ت به‌مه‌سه‌له‌ی ئافره‌ت ناكات وه‌كو پێویست ،چونك ه بێش ئه‌وه‌ی پرسی ژن پرسێكی سیاسی بێت ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی پرسێكی مرۆیی و كۆمه‌اڵیه‌تیه .ته‌نانه‌ت ئایدیۆلۆژییای سیاسیه‌كان زۆرجار ده‌بینین كاریگه‌ری نیگه‌تیڤی له‌سه‌ر پرسی ژن داناوه و پرسی ژنیان كردۆت ه ێ ل ه قوربانی فیكری سیاسی .بۆنموون ه ل ه گۆرینی یاساكانی تایبه‌ت به‌باری كه‌س ێ سیاسیه‌كان و سه‌پاندنی ئایدیۆلۆژی سیاسی ،هه‌ربۆ زیاتر په‌رله‌مانی كوردستان ،ملمالن ڕوونكردنه‌وه‌ی الیه‌نه‌كانی ئه‌و پرسیار‌ه ل ه ڕێكه‌وتی 2008/3/27دا ل ه كۆنفراسی بااڵی هه‌مواركردنی یاسای باری كه‌سێتی ل ه هۆڵی 1ی شوبات پاش تاتۆیكردنی ئه‌و یاسای ه له‌الیه‌ن دوو لێژنه‌وه پاشانیش گفتۆكردنی ل ه ناو په‌رله‌مانی كوردستان ،ئه‌وه‌ی تێبینم كرد ئاراست ه پێچه‌وانه‌كانی نێوان پارت ه سیاسیه‌كانی ناو په‌رله‌مان و ب ه تایبه‌تی ئه‌و ئافره‌تانی ك ه پاڵیوراوی حزبه‌كان بوون ببو‌ه هۆی قوڵكردنی كێشه‌كان و پێكدادانی فیكری دروست ده‌بوو به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی فكیری ئیسالم و فیكری فیمێنیسته‌كان، 50
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ترادسیۆن و ئاین و پرسی ژن
پێویست ه هه‌ردوو هۆكار شی بكهینهوه سه‌باره‌ت ب ه كاریگه‌رییان له‌سه‌ر پرسی ژن، ێ كه‌س توندوتیژی دژ ب ه ژنان بۆ كولتوور بگه‌رێنیته‌و‌ه بۆچوونه‌كان جیاوازن ڕه‌نگ ه هه‌ند و هه‌ندێكیان بۆ ئاین ،و ل ه كۆتایدا هه‌ردوو بۆچوونه‌كان ڕێژه‌یین « ،جۆن لۆك ده‌ڵێت تواناكانی مرۆڤ بۆ ناسین و گه‌یشتن به‌راستی ،توانایه‌كی سنوردار‌ه و دیاریكراوه‌ن، ێ هه‌ڵگری هه‌موو ڕاستیه‌كان و هه‌موو پێناس و ناسینه‌كان بێت به‌سه‌ریه‌كه‌وه، كه‌س ناتوان مرۆڤ ل ه دیدی لۆك بوونه‌وه‌رێكی نه‌قوستان ه و ئه‌وه‌ی تاك ه كه‌سێك ده‌یزانێت ته‌نها به‌شێكی زانیارییه‌كان و ڕاستیه‌كانه ،لێرهوه بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین به‌یه‌كه‌و‌ه بژین ده‌بێت ێ قبوڵكه‌ین ك ه هه‌ریه‌كێكمان به‌شێك ل ه هه‌قیقه‌ت و به‌شێك ل ه زانیاریه‌كانمان پێیه«ده‌ب بزانین ئه‌وان ه كێن ك ه ئاین ب ه فاكته‌رێك داده‌نێن بۆ توندوتیژییهكان ؟ من زیاتر ل ه هه‌ڵگری ئه‌و فیكرانه‌و‌ه ده‌بیستم ك ه خاوه‌ن ئایدیۆلۆژییایه‌كی سكۆالریزمن و فیكری چه‌پن ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ،ده‌نا ئه‌گه‌ر هه‌مان پرسیار ل ه كه‌سایه‌تیكی ئاینی بكه‌ی ڕه‌نگ ه ێ شیكردنه‌وه‌یه‌كی ته‌واو پێچه‌وانه‌ت بداتێ ،بۆی ه ده‌توانم بلێم دوو ئاراسته‌ی جیاوازه ،ب ئه‌وه‌ی بزاندرێت ك ه توندوتێژییه‌كان كردارێكی ل ه ناكاو‌ه ل ه ئه‌نجامی هه‌ڵوچوونی مرۆڤهوه دروست ده‌بێ ،زۆرجار هۆكاره‌كانی پشت دروستبوونی ڕووداوێك یان كاره‌ساتێك شاراوه‌یه‌و و هه‌قیقه‌ت بزر ده‌بێت ل ه نێوان ئه‌و دوو كه‌سایه‌تیه‌ی ك ه به‌شدارن ل ه خوڵقاندنی ئه‌و كاره‌ساته. بۆی ه من پێم وای ه هۆكاری هه‌ر حاڵه‌تێكی توندوتیژی ل ه یه‌كدیه‌و‌ه جیاوازه ،پاشخانی پشت دروستبوونی توندووتیژییه‌كان ل ه هه‌ڵچوون و عصبیه‌تی مرۆڤێك به‌رامبه‌ر به‌وی تره، هه‌روه‌ها فه‌زای ده‌ره‌وه‌ی خێزان بیگومان ئه‌و گۆڕانكاریی ه خێرایانه‌ی كه‌به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا هاتوو له‌و چه‌ند ساڵه‌ی ڕابردوو هۆكارێك بوو بۆ زیادبوونی كێش ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان و پێكدادانی كولتووری و ئاینی ،لێردا گرنگ ه قس ه له‌سه‌ر تیۆرییه‌كانی گۆڕان بكه‌ین ك ه ێ و ته‌كنه‌لۆژیا ....هتد ،تاچه‌ند كاریگه‌رییان ل ه دروستبوونی تیۆری ئابووری و ملمالن توندوتیژییهكان كردووه.وه‌كو له‌سه‌ره‌و‌ه ئاماژمان پێكرد. ێ ی ه په‌ریره‌ی داب و داب و نه‌ریت چی ه ؟ داب و نه‌ریت چڵه‌وی له‌ده‌ست كێ ،ئه‌وا ك ێ نه‌ریت ده‌كات ،ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی هه‌ر ڕه‌فتارێك یان حاڵه‌تێك له‌به‌رژه‌وه‌ندی پیاو نه‌ب ێ كارای ه و ئه‌و نه‌ریت ه كۆنترۆڵكراوه‌كان دێن ه گۆری ك ه پیاو یه‌كسه‌ر داب و نه‌ریت له‌و تێدا ده‌رباز ده‌بێت و ژن تێدا كۆنترۆڵ ده‌كرێت .پرۆسه‌ی زیندوو ڕاگرتنی داب و نه‌ریت له‌ده‌ست پیاوه پیاویش ته‌نیا له‌به‌ر هێشتنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی باوكساالرانه‌ی خۆی ئه‌و پرۆسه‌ی ه ێ ده‌دات ،كاتێك ك ه ژن كێشه‌ی له‌گه‌ڵ پیاوێكدا ده‌بێت ،چۆن داب و نه‌ریت به‌رده‌وامی پ له‌گه‌ڵ ئهوه له‌كاتێكدا عقڵیه‌تی ڕاگرتنی ئه‌و پرۆسه ل ه تای ته‌رازووی پیاوه؟ ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
51
توندوتیژی دژ ب ه ژنان و پالنی حكومه‌ت
پالنی حكومه‌ت له‌رووی یاسایی و پاریزگاریكردن و هوشیاركردنه‌و‌ه له‌رێگای ناوه‌نده‌كانی تایبه‌ت ب ه داكۆیكردن ل ه پرسی ژنان ،له‌رووی یاسایه‌و‌ه كار كراوه بۆ نه‌هێشتنی ئه‌و دیارده‌ییه ،و ئیجرائاتی یاسایی ده‌رهه‌ق به‌و كه‌سه‌ی ك ه بكوژی ژن ه ئیستا توند كراوه ئه‌ویش له‌ژێر فیشاری كاریگه‌ری ڕێكخراو‌ه نێو ده‌وڵه‌تی و ناخۆییه‌كان ،به‌اڵم زۆرجار فیشاری ده‌وروبه‌رو فیشاری ویژدانی جمعی و ترادیسیۆنه‌كان زۆر به‌هێزتر‌ه ل ه فیشاری حكومه‌ت بۆی ه نه‌توانراو‌ه ك ه تائیستا كۆنترۆڵی ئه‌و دیارده‌ی ه بكرێت ،ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ل ه ده‌ره‌وه‌ی واڵتیش بێت ،ده‌بینین ئه‌و ڕهفتاره ده‌كات ههرچهنده یاساكانی والتانی ئه‌ورپا بۆ نموون ه ك ه چه‌ند‌ه سزاده‌رن و توندوتۆڵن كه‌جی ده‌بینی كوردێك له‌وی هه‌مان ڕه‌فتار ده‌كات ژنه‌كه‌ی یان كجه‌كه‌ی ده‌كوژێت ،بۆی ه ئه‌م ه زیاتر په‌یوه‌ندی ب ه عقڵه‌و‌ه هه‌ی ه نه‌ك ب ه شوێن . ڕاست ه ل ه ڕووی تیۆرییه‌و‌ه كۆمه‌لێك یاسا هه‌موواركراو‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ل ه به‌رژه‌وه‌ندنی پرسی ێ تاك ژن بێت ،به‌اڵم به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ئه‌گه‌ر یاسا له‌گه‌ڵ زه‌رووره‌ته‌كانی كۆمه‌ڵگ ه نه‌ب ڕاده‌كات له‌ده‌ستی یاساكان ،بۆی ه دوای چه‌ند سالێك ل ه هه‌موواركردنی یاساكان بۆنموون ه گۆرینی یاسای فره‌ژنی و دانانی سنور بۆی ،ل ه كۆتاییدا چیمان بینی « بینیمان ك ه تاك ده‌چێت ل ه ده‌روه‌ی سنوری هه‌رێمی كوردستان واتا ل ه ده‌ره‌وه‌ی یاساكانی هه‌رێمی كوردستان ێ ژنی دووه‌م هێنا واتا نه‌مانتوانی متمان ه بۆ تاك دروست بكه‌ین ك ه ڕێز ل ه یاساكان بگر ێ به‌شبوون ل ه پێكهێنانی ژیانی خێزانی ،ئه‌مرۆ نموونه‌ش زۆره ،بینیمان كۆمه‌لێك كچ ب ده‌بینین ڕێژه‌ی مانه‌وه‌ی كچ له‌نێو خێزانه‌كان زیادی كردووه هۆكارێكیان ڕێگری یاساكانی هه‌رێمی كوردستان لێان له‌وه‌ی ك ه وا ب ه ئاسانی نه‌توانن هاوسه‌رگیری له‌گه‌ڵ پیاوێك بكه‌ن ك ه ژنی هه‌بێ ،هۆكارێكی تر داخراوی كولتووری كوردی ل ه ڕووی پێكهێنانی ێ واتا له‌گه‌ڵ هاوسه‌رگیری ده‌ره‌كی مه‌به‌ستم ل ه ده‌ره‌كی واتا له‌گه‌ڵ بێگان ه ك ه كورد نه‌ب نه‌ته‌وه‌كانی تر زۆر به‌ده‌گمه‌ن ئافره‌تی كورد ده‌توانی هاوسه‌رگیری له‌گه‌ڵ نه‌ته‌وه‌یه‌كی تر غیری كورد بكات ،بۆی ه لێره‌شدا ئه‌گه‌ری په‌یوه‌ندییه‌كان ناشه‌رعیه‌كان ڕووی ل ه زیادبوون ده‌بێت ،له‌به‌رامبه‌ر دا چ له‌الیه‌ن ئاین چ كولتوور دروستبوونی ئه‌و په‌یوه‌ندییان ه هێلی سورن، زۆرجار توندوتیژییهكان لێرهوه سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن .بۆی ه ده‌بینم كۆمه‌ڵگ ه له‌الیه‌كه‌و‌ه یاساكانیش ل ه ئاقارێكی تره .بۆی ه گرنگ ه یاساكان ته‌واوكه‌ری كۆمه‌ڵگ ه بێت و له‌گه‌ڵ زه‌رووره‌تی كۆمه‌ڵگ ه بێت . پالنی دووه‌می حكومه‌ت و كردنه‌وه‌ی كۆمه‌لێك ناوه‌ند بۆ داكۆیكردن ل ه پرسی ژن، جاری پێش هه‌موو شتێك پێم خۆش ه قس ه له‌سه‌ر ئالیه‌تی كاری ئه‌و دوو دامه‌زراوه‌ی دیاری حكومه‌ت بكه‌م ك ه كار بۆ كێشه‌كانی ئافره‌ت ده‌كه‌ن ،به‌ر ل ه دامه‌زراندنی به‌رێوه‌به‌رایه‌تی توندو تیژی دژ ب ه ژنان ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ،كولتووری شه‌رمكردن له‌وه‌ی ك ه 52
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ئافره‌ت ده‌رگای پۆلیس ل ه خانه‌واده‌كه‌ی یان مێرده‌كه‌ی بگرێت ،هه‌ر ژنێك ڕووی ل ه بنكه‌كانی پۆلیس بكردای ه و ڕاسته‌وخۆ له‌الیه‌ن دهوروبهرهوه وه‌ك تاوانبارێك سه‌یر ده‌كرا نه‌ك وه‌ك زوڵملێكراوێك ،و عه‌یبه‌یه‌كی زۆر گهوره بوو و كاریگه‌ری له‌سه‌ر په‌یوه‌ندی ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی ئه‌و ئافره‌ت ه ده‌كرد دوور یان نزیك ،كردنه‌وه‌ی ئه‌و به‌رێوبه‌رایه‌تی ه ده‌توانم بلێم تاراده‌یه‌كی زۆر ئه‌و كولتووره‌ی شكاند ك ه ئافره‌ت نه‌توانی ل ه ڕێگای یاساییه‌و‌ه داوای مافه‌كانی خۆی بكات.به‌الم به‌ده‌ر نه‌بوو ل ه كه‌موكوری به‌تایبه‌تی له‌رووی پرۆفیشناڵی و چۆنیه‌تی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ڕووداوه‌كان .دامه‌زراوه‌ی دووه‌م ئه‌نجوومه‌نی خانمان پێم وای ه ئه‌م ئه‌نجووم ه ڕاسته‌و خۆ سه‌ر ب ه ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیرانه ،پێویست بوو كاری زیاتری كردبای ه له‌وه‌ی ئیستا به‌حوكمی ئه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتیان ڕاسته‌وخۆ له‌الیه‌ن سه‌رۆكایه‌تی ێ داربوو بۆ به‌ره‌وپێشبردنی پرسی ژن و داكۆكیكردن ل ه مافه‌كانیان ،ئه‌وه‌ی حكومه‌ته‌و‌ه پ من بینیبیتم چوارچێوی كاری ئه‌و ئه‌نجوومه‌ن ه ل ه یادكردنه‌وه‌ی بۆنه‌یه‌ك و كۆكردنه‌وه‌ی چه‌ند ئافره‌تێك تێنه‌په‌ریوه ،جگ ه له‌و‌ه ئالیه‌تی په‌یوه‌ندییه‌كان زۆر به‌ته‌سكه ،بۆنموون ه گرنگ بوو ئه‌م ئه‌نجوومه‌ن ه ل ه ڕێگای تۆر‌ه كۆمه‌الیه‌تیه‌كان و ئمیله‌و‌ه سه‌باره‌ت به‌هه‌ر كارێك ئافره‌تان ئاگادار بكرێتهوه بۆ ئه‌وه‌ی به‌شداربن ل ه بڕیاردان یان گفتۆكردن له‌سه‌ر پرس ه چاره‌نوسازییه‌كانی تایبه‌ت ب ه مێ ،چگ ه له‌و‌ه تا ئیستا نه‌توانراو‌ه پارێزگاری ته‌واو له‌و ئافره‌تان ه بكه‌ن ك ه ڕووبه‌رووی هه‌ڕه‌شه‌ی خێزانی دهبنهوه ،بۆنموون ه چه‌ند سالێك به‌ر ل ه ئێستا شوێنیكیان ل ه شاری هه‌ولێر كرده‌و‌ه ب ه ناوی ماڵی خانزاد بۆ پارێزگاریكردن له‌و ئافره‌تانه‌ی ك ه ڕووبه‌رووی هه‌ڕه‌ش ه دهبنهوه ،بۆخۆی كردنه‌وه‌ی شوێنی وا گرنگ ه بۆ ئه‌وه‌ی ببێت ه په‌ناگایه‌ك بۆ ئه‌و ئافره‌تانه ،به‌اڵم نه‌ك به‌و ئاشكرایی ه ك ه كاریگه‌ری له‌سه‌ر باری ئه‌منی ئه‌و ژن ه هه‌بێت ،چونك ه كاتێك ك ه ئافره‌تێك ڕوو به‌رووی كاره‌ساتێك ده‌بوو‌ه و ڕووی له‌و ناوه‌ند‌ه ده‌كرد ،خانه‌واده‌ی ئافره‌ته‌ك ه باش شوێنه‌كه‌یان ده‌زانی بۆی ه زۆر به‌ئاسانی ده‌یانتوانی هێرش بكه‌ن ه سه‌ر ئه‌و ناوه‌ند‌ه بۆ په‌الماری ئافره‌ته‌كه‌یان بده‌ن ،پێم وای ه ئه‌م ڕووداوانه‌شمان بینی،ل ه واڵت ه پێشكه‌وتووه‌كان كاتێك ك ه هه‌ست ده‌كرێت ئافره‌تێك له‌رووی خێزانیه‌و‌ه هه‌ڕه‌شه‌ی له‌سه‌ر نه‌ك ته‌نانه‌ت شوێنی ده‌گۆرن به‌ڵكو identities واتا ناسنامه‌شی ده‌گۆرن ئه‌گه‌ر زۆر پێویست بوو ،ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئافره‌تێك بۆنموون ه ل ه باشوری فره‌نسا ڕووبه‌رووی توندوتیژی بووبێت دیگوێزنه‌و‌ه بۆ باكور ،به‌وشێوه‌ی ه بۆ ێ ترس ژیانی ئاسایی خۆی به‌سه‌ر ببات، ئه‌وه‌ی ئه‌و ئافره‌ت ه بتوانی ب ه دڵنیای و ب به‌اڵم ل ه كوردستان تائیستا نه‌توانراو‌ه ئه‌و ئالیت ه ل ه پارێزگاریكردن ل ه ئافره‌ت دابمه‌زرێت، بۆی ه پێویست بوو ئه‌م ئه‌نجوومه‌ن ه هه‌ر هیچ نه‌بی خاوه‌نی چه‌ند شوێنێكی نادیار بووای ه له‌سه‌رتاسه‌ری هه‌رێمی كوردستان ل ه پێنا پارێزگاریكردن له‌و ئافره‌تانه‌ی ك ه ڕوو به‌رووی توندوو تیژی دهبنهوه . ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
53
ته‌وه‌ری دووه‌م :پرسی ژن ل ه ڕه‌هه‌ندێكی سیاسیهوه
پرسی ژن له چوارچێوه‌ی و كاری ڕێكخراوه‌یی من پێم وای ه ئه‌ركی ئه‌و ڕێكخراوان ه زۆر قورس ده‌بێت كاتێك ل ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ترادیسۆنال كارده‌كه‌ن زۆر جار ڕێكخراوه‌كانیش ده‌كه‌ون ه ژێر كاریگه‌رییه‌كانی كۆو‌ه واتا ویژدانی جمعیه‌وه یان زۆرجار ناپرۆفیشنالی ل ه كاری به‌رێوه‌بردن ڕێگر ده‌بێت له‌به‌رده‌م گه‌شه‌سه‌ندنی كاری ئه‌و ڕێكخراونه،بۆی ه ئه‌گه‌ر ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان نه‌یانتوانیبێت وه‌كو پێویست ڕۆڵ ببینن ئه‌وا بۆ ئه‌و بارودۆخه كۆنترۆڵكراو‌ه ده‌گه‌رێته ك ه ده‌روونی ئازادی تاكی گرتووه، سه‌باره‌ت ب ه دۆزی ئافره‌تان و ئایدیلۆژییای سیاسی ئه‌و پرسی زۆر گرنگ ه و پێویستلێكۆڵینهوهی ووردی له‌سه‌ر بكرێت ڕاست ه ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی چه‌ندان ڕێكخراوی ئافره‌تان هه‌ی ه ك ه داكۆكیكاری پرسی ئافره‌تانن ،به‌اڵم ئه‌وه‌ی تێبینی ده‌كرێت ل ه ناساندن و شیكردنه‌وه‌ی مه‌سه‌له‌ی ئافره‌تان بۆچوون و ئاراسته‌ی پێچه‌وانه‌ی یه‌كتر ده‌بینرێت ،ئه‌مه‌ش ڕه‌نگدانه‌وه‌ی به‌سه‌ر پرسی ئافره‌تانه‌و‌ه هه‌یه ،چونك ه ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان ل ه زه‌رووره‌تی پرس ه هه‌نووكه‌ییه‌كانی ئافره‌تانی كۆمه‌ڵگه‌و‌ه سه‌رچاوه‌ی نهگرتووه ،به‌ڵكوو دروستكراوی ێ حزب بونیادی حزب ه ل ه زه‌رووره‌تی حزبیبوون وای كردووه ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان دروست ب بۆت ه به‌گه‌رخستنی به‌رنام ه و میتۆدی كاركردنی ئه‌و ڕێكخراوانه ،سه‌ربه‌خۆ نین په‌یوه‌ندی ڕاسته‌خۆیان ب ه حزب ه سیاسیهكانهوه هیه ،لێره‌دا ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان ده‌بن ه پاشكۆی حزبه‌كان ،له‌الیه‌كی دیكه‌و‌ه ئه‌گه‌ر وا بیر بكهینهوه ك ه ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان ده‌بن ه كه‌ناڵێكی كاریگه‌ر بۆ نه‌مانی چه‌وساندنه‌و‌ه جیاجیاكانی سه‌ر ئافره‌تان و فشاری به‌هێزی سه‌ر ناوه‌ند‌ه پێشیلكارییه‌كان ئافره‌تان ناهێڵی ئه‌وا به‌هه‌ڵدا چووین ،چونك ه ئاراسته‌ی پێچه‌وانه‌ی كاركردن ل ه ئارادای ه مه‌به‌ستم ل ه ئاراسته‌ی پێچه‌وانه‌ی یه‌كتر له‌و‌ه ڕێكخراوێكی ئافره‌تان سه‌ر ب ه حزبێكی دیموكرات و لیبرال و یان كۆمۆنیست ه له‌به‌رامبه‌ردا ڕێكخراوێكی تر هه‌ی ه سه‌ر ب ه حزبێكی ترادیسیۆنال و یا فكری ئیسالمیه ،بوونی ئاراسته‌ی پێچه‌وانه‌كان ل ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ته‌قلیدی تاز‌ه پێگه‌یشتوو كاریگه‌ریه‌كی نیگه‌تیڤی زیاتر وه‌ك ل ه پۆزتیڤ ،ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی زیاتر ل ه ( )40ڕێكخرو‌ه ی ئافره‌تان هه‌ی ه هه‌موویان له‌سه‌ر خواست و ویستی حزبه‌كان و به‌بڕیاری ئه‌وان دامه‌زراون ،ته‌نانه‌ت هه‌ندێكیان ناوی حزبه‌كه‌شیان هه‌ڵگرتووه ،جه‌ماوه‌ربوونیشیان به‌ند‌ه به‌راده‌ی جه‌ماوه‌ربوونی حزبه‌كان، ئه‌م فر‌ه ڕێكخراوه‌یی ه ل ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ك ه بنه‌ماكانی دیموكراسی و شارستانی تێدا گه‌شه‌ی سه‌ندبێت ده‌بێت ه حاڵ ه تێكی پۆزه‌تیڤ ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵگ ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دینی ڕۆژهه‌اڵتی و باوكساالری و چینایه‌تی بوو ئه‌وا بنه‌ماكانی (یه‌كتر قبوڵكردن و ڕه‌خنه‌گرتن و جیاوازی بیروڕا) بوونی نیه ،بۆی ه ده‌پرسین ئه‌و فر‌ه بوون ه ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی 54
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
كوردی ل ه دوای ڕاپه‌رین تا چه‌ند كاریگه‌ری ههبووه له‌سه‌ر به‌ره‌وپێشبردنی بارودۆخی ئافره‌تان ؟و كام له‌و ڕێكخراوان ه ده‌بن ه زمنحاڵی ئافره‌تانی كۆمه‌ڵگ ه ؟ ب ه پێچهوانهوه زۆرجار ئه‌و ڕێكخراوان ه وا ده‌بینرێت ئه‌وان ته‌نیا نوێنه‌رایه‌تی ئه‌و ده‌ست و تاقم ه ده‌كه‌ن ك ه ئه‌و ڕێكخراو‌ه به‌رێو‌ه ده‌بن و ئه‌وانه‌ی ئه‌ندامن تێدا ،تائیستا نه‌گه‌یشتۆت ه ئه‌و ئاسته‌ی ك ه ئافره‌تانی كۆمه‌ڵگ ه ئه‌وان ب ه نوێنه‌ر بزانن چونك ه دروستكراوی ده‌ستی ئافره‌تانی كۆمه‌ڵ نین و ل ه زه‌روورتی ئه‌وانه‌و‌ه سه‌رچاوه‌ی نهگرتووه به‌ڵكو بۆ ڕازیكردنی ئامانجی تایبه‌تی ێ جار ئافره‌تێك نوخبه‌یه‌ك ل ه ئافره‌تان بووه ،كه‌سه‌ر ب ه حزب ه جیا جیاكانن ،ڕه‌نگ ه هه‌ند دووجاری كێشه‌یه‌ك بێت نه‌توانێت ڕوو له‌و ڕێكخراوان ه بكات له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سه‌ر ب ه حزبێكی سیاسیه ،بۆی ه كاتێك كێشه‌یه‌كی ئافره‌تان دروست ده‌بێت زۆر به‌ده‌گمه‌ن خودی ئه‌و ڕێكخراو‌ه ده‌توانێت چاره‌سه‌ری بكات و بۆشاییه‌كی فراوان هه‌ی ه له‌نێوان ئافره‌تانی كۆمه‌ڵگ ه له‌گه‌ڵ ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان . من پێم وای ه كه‌مووكوریی له‌و ڕێكخراوان ه نی ه ك ه ناتوانن وه‌كو پێویست مامه‌ڵ ه له‌گه‌ل ڕووداوه‌كان بكه‌ن به‌ڵكوو هیزی ئاینی و داب ونه‌ریت و خیڵه‌كی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی سیسته‌می حزبایه‌تی زۆر به‌هیزتر‌ه ل ه ئه‌ركه‌كان وتوانای ئه‌وان و ئه‌وانیش كه‌وتوونه‌ت ه ژێر كاریگه‌رییه‌كانی ئه‌و ته‌وژم ه نادامه‌زراوییه‌ی نا مه‌ده‌نی ه كۆمه‌ڵگ ه بۆی ه گرنگ ه ده‌سه‌اڵت ڕۆڵی زیاتر ببینی ل ه چۆنیه‌تی بونیادنانی دامه‌زراوه‌یه‌كی مه‌ده‌نی و دیموكرات به‌تایبه‌تی دامهزراوه په‌روه‌ردییه‌كان تا ڕیفۆرم له‌و ده‌زگایی ه نه‌كرێت ك ه تاكێكی ئاشتیخواز و لێبورد‌ه و ئارام و به‌رهه‌مهێنه‌رت بۆ دروست نه‌كات ناتوانێت پێش ل ه توندو تیژی و چه‌وساندنه‌وه‌ی تاك بگریت ،پهروهرده نه‌ویه‌كی نوێت بۆ دروست ده‌كات ك ه دان ب ه مافی به‌رامبه‌ر و ڕێزی سه‌روه‌رییه‌كانی یاسا بگرێت و ل ه پاراستنی ژیانی خۆی و ده‌روروبه‌ری به‌رپرس بێت و هاكاری گه‌شه‌سه‌ندن و به‌ره‌وپێشبردنی كۆمه‌ڵگه بێت كاركردنی رێكخراوه‌كان و چاالكانی ژنی كورد به‌راورد ب ه جواڵنه‌وه‌ی ژنانی جیهان ه به‌هه‌ڵسه‌نگدانی كاری ژنان :ئه‌گه‌ر بلێم ل ه یه‌ك ئاستدا نین بێگومان كۆمه‌لێك هۆكار هه‌بوون ه له‌وان ه كاری ڕێكخراوه‌ی ل ه ئه‌ورپا و ئه‌زموونی كاركردنی ئافره‌تان و بزووتنه‌وه‌كانی ێ بوو . فیمێنیزم مێژوویه‌كی كۆنی هه‌یه ،له كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ئه‌زموونێكی نو ئه‌گه‌ر ڕێكخراوه‌كانی ژنان و ئافره‌تان ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی نه‌گه‌یشتبیت ه ئه‌و ئاسته، ئاسته‌نگه‌كانی داب و نه‌ریت واتا ترادیسیۆنه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه و ئاین ،یه‌كێك بوون ه له‌و هۆكارانه. شێوازی كاركردنی پرۆفیشناڵی ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان ل ه ئه‌وروپا له‌سه‌ر بنه‌مای زانستی و تواناو شاره‌زای بونیادنراوه ،بهپێچهوانهوه ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی له‌سه‌ر بنه‌مای ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
55
حزبی بونیان نراوه ،سنوری په‌یوه‌ندیی Communicationڕێكخراوه‌كانی ئه‌رورپا زۆر به‌رفراوان ه واتا ئاماده‌بوونیان له‌و كۆنفراس ه نێوده‌وڵه‌تیانه‌ی كه‌له‌سه‌ر ئاستی جیهان سه‌باره‌ت ب ه پرسی ژن ئه‌نجام ده‌درێت ،به‌شدایبوونی ئه‌وان له‌و كۆنفراس و خوالن ه زۆر ئاسانتره ،وه‌ك له‌و ڕێكخراوه‌كانی ژنان و ئافره‌تان له كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی. سیاسه‌تی گرنگ ه دان به‌پرسی ژن له‌الیه‌ن حزبهكانهوه
به‌رله‌هه‌موو شتێك گرنگ ه بزادرێت ئه‌وا ج سیاسه‌تێك ه یان الیه‌نێك به‌رپرسیاریه‌تی پرسه‌كانی ژن ل ه ئه‌ستۆی خۆی ده‌گرێت و چۆن كاریان له‌سه‌ر ده‌كات ؟ و ئه‌م پرس ه ب ه ج ئاقارێكدا ده‌بات ؟،بێگومان ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا من تێكه‌اڵوێكی زۆر ده‌بینم و تا ێ سیاسیه‌كان ،ب ه كورتی پرسی گه‌یشتۆت ه ئاستی فه‌وزا و به‌كارهێنانی ئه‌م پرس ه بۆ ملمالن ژن تائیستا نه‌گه‌یشتۆته‌و‌ه ئه‌و ئاسته‌ی ك ه وه‌كو پرسێكی گشتی و مرۆیی كاری له‌سه‌ر بكرێت ،ته‌نانه‌ت حزب ه سیاسیه‌كان ئه‌گه‌ر كاریشیان له‌سه‌ر ئه‌م پرس ه كردبێت ل ه دیدگایه‌كی فراوانه‌و‌ه نهبووه ،به‌ڵكو ئه‌م پرسه‌یان له‌روو ده‌خستنی چه‌ند ژنێك كورتكردۆته‌وه ،ك ه بیكه‌ن ب ه نموونه‌ی ماف پێدانی ئافره‌تان ل ه كۆمه‌ڵگه ،ئه‌وان وا ده‌زانن ئه‌گه‌ر ل ه ڕووی ئیداریی ه یان سیاسی و ئابووری پێگه‌یه‌كیان دا ب ه ژنێك ،كه‌وات ه ژن په‌راوێز نه‌خراو‌ه و پێگه‌ی ێ ئه‌وه‌ی بزانێت ك ه ئه‌وان لێره‌دا ماف و امتیازیان خۆی هه‌ی ه له‌الیه‌ن دهسهاڵتهوه ،ب داوه‌ت ه «یه‌ك ئافره‌ت نه‌ك كۆی ئافره‌ت « ،گرنگ ه ده‌سه‌اڵت له‌و بیركردنه‌وه‌ی ه ده‌ربچێ، كاتێكیش ك ه ب ه عقڵیه‌تی ماف و امتیازات پێگه‌كان له‌سه‌ر كه‌سه‌كان به‌گشتی و ئافره‌تان به‌تایبه‌تی دابه‌ش ده‌كرێت نه‌ك له‌سه‌ر ئه‌ساسی به‌رپرسیاریه‌تی و شاره‌زایی و لێهاتووی و به‌توانایی ،ئه‌واكاره‌كته‌ران كاره‌كته‌ری ئه‌كتیڤ نابن به‌ڵكو زیاتر پاسیڤن ،ئه‌مه‌ش جۆرێك ه ل ه گه‌نده‌ڵیه‌كان ،بۆی ه پرسه‌كانی ژن ئه‌گه‌ر ل ه ڕه‌هه‌ندێكی سیاسیه‌وه‌ش كاریان له‌سه‌ر كردبێت ،ئه‌وا حزب ه سیاسیه‌كان ل ه ڕێگای ڕێكخراوه‌كانه‌و‌ه كاریگه‌رێكی نه‌كتیڤی كردۆت ه سه‌ر ڕه‌هه‌ند‌ه كۆمه‌اڵه‌تیه‌كه‌ش ،ئیستا ده‌پرسی چۆن ؟ له‌كاتی هه‌موواركردنی یاساكانی ێ ل ه په‌رله‌مانی كوردستان پێكدادان ه سیاسیه‌كان چه‌ند‌ه تایبه‌ت ب ه یاسای باری كه‌س ب ه زه‌قی ده‌بینیرا ل ه نێوان فیكری ئیسالمی و علمانی و چه‌په‌كان ئه‌م ه وه‌كو نموونه، بۆخۆی لێر‌ه پرسی ژن پرسێكی كۆمه‌اڵیه‌تی بوو به‌اڵم كرا ب ه قوربانی ئایدیۆلۆژییا سیاسیه‌كان ،ئه‌مه‌ش گرفته ،ك ه نه‌تواندرێت ته‌نانه‌ت ل ه هه‌موواركردنی یاساكانیش یاسایه‌ك بێت هاواڵتیان وابه‌ست ه بكات پێه‌و‌ه به‌ڵكو وای كرد هاواڵتیان په‌یره‌وی نه‌كه‌ن و ڕا بكه‌ن ێ بكه‌ن .هه‌روه‌ها بینیمان ێ به‌ج له‌ده‌ره‌وه‌ی چوارچێوه‌ی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌ی ه ئاره‌زووه‌كانیان ج ك ه چۆن ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ب ه هه‌زاره‌ها ئافره‌ت بوون ه قوربانی ده‌ستی سیاسه‌ت ،جا 56
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ج له‌سه‌رده‌می به‌عس یان له‌كاتی شه‌ڕ ناخۆ بێگومان ئه‌مان ه هه‌موی ڕه‌هه‌ندی سیاسی ه و كاریگه‌ری نیگه‌تیڤی كردۆت ه سه‌ر پرسه‌كانی ژن ل ه ڕووی كۆمهاڵیهتیهوه ،له‌وی ك ه چه‌ندان ژن مێرده‌كانیان ل ه ده‌ست دا و شوێن و پێگه‌و باری ئه‌منی و ئابووری و ێ تێكچوو.كاتێك ك ه ئه‌و پرسیار‌ه ده‌وروژێندرێت ك ه پرسی ژن په‌راوێزخراو‌ه به‌خته‌وه‌رییان ل له‌الیه‌ن حزبهكانهوه یان نا ؟ من پێم وای ه په‌راوێز نه‌خراو‌ه به‌ڵكو به‌كارهێنراو‌ه له‌الیه‌ن سیاسیهكانهوه ،چونك ه جیاوازێكی زۆر هه‌ی ه ل ه نێوان به‌راوێزخستنی پرسێك ل ه كۆمه‌ڵگ ه له‌گه‌ڵ به‌كارهێنانی وه‌ك وه‌سیله‌یه‌ك بۆ ئامانج ه تایبه‌تیه‌كان .من پێم وای ه پرسی ژن ێ پێكیندراوه ،ب ه پێچهوانهوه تا ئه‌و ئاست ه كه‌ڵكی لێوه‌رگیراو‌ه تا ئامانجێكی تایبه‌تی پ حزبه‌كان ئه‌وانیان كردۆت ه وسیله‌یه‌ك بۆ جوانكردنی خۆیان ،بۆنموون ه سه‌ركردایه‌تی حزبه‌كان ب ه شێوه‌یه‌كی گشتی ،ل ه نزیكبوونه‌و‌ه ی ژنه‌كانیش ل ه حزب واتا ل ه پێشهوه بوون ل ه كاری حزبی و سیاسی ،ئه‌و ژنانه‌ن ك ه كه‌س ه نزیكه‌كانی سه‌ركردایه‌تی حزبه‌كانن ،ئه‌و به‌هێزكردنه‌ی پێگه‌ی ژن ك ه باسی لێو‌ه ده‌كرێت ،ته‌نیا ئه‌و كه‌س ه و ژن ه نزیكانن ك ه ل ه سه‌ركردایه‌تی سیاسی حزبهكانهوه نزیكن ،چونك ه تا ئیستا له‌سه‌ر عقڵه‌تی به‌رپرسیاریه‌تی ێ جاریش كاركردن و توانا ئه‌م پێگان ه نهبووه ،به‌ڵكو له‌سه‌ر ئه‌ساسی امتیازات بووه ،هه‌ند زۆر به‌ده‌گمه‌ن له‌سه‌ر ئه‌ساسی مغدوریه‌ت بووه .پێم بڵی لێره‌دا تۆ چ ستراتیژیه‌تێك ل ه پرسی ژن ده‌بینی ؟ بێگومانم هیچ!!!! ێ پێمان سه‌یر چونك ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی خێڵه‌كی و باوكساالره ،ده‌ب ێ ك ه سیسته‌می سیاسی و حزبی له‌سه‌ر هه‌مان ڕێره‌و بێت ،تائیستا حزب ه سیاسیه‌كان ل ه نه‌ب قاوغ ه ده‌رنه‌چوون ه بگر‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كانیش بۆ ده‌ست نیشانكردنی پێگه سیاسی و حزبی و ئیدارییه‌كان ،له‌سه‌ر عقڵیه‌تێكی خێله‌كیه ،واتا من تائیستا زۆر زۆر ب ه ده‌گمه‌ن هه‌ستم بهوه كرد ك ه ئافره‌تێك ل ه پێگه‌یه‌كی ئیداری یان سیاسی یان حزبی دانبندرێت له‌سه‌ر ئه‌ساسی ئه‌وه‌ی ك ه ب ه توانایه ،بگر‌ه پێوه‌ری ئه‌وان بۆ دانانی ئافره‌تیش له‌سه‌ر بنچینه‌ی (كچ و ژنی فاڵن به‌رپرس ه یان فاڵن عشیره‌ته) ،ئه‌مه‌ش به‌الی منه‌و‌ه باشترین وێن ه ك ه ئهوه نیشانی كۆمه‌ڵگ ه ده‌دات ك ه تا ئیستا حزب ه سیاسیه‌كان ب ه شێوه‌یه‌كی ڕێژه‌ی متمانه‌یان ب ه توانای ێ داده‌نین، ئافره‌ت نیه ،ئه‌گه‌ر ئافره‌تیش دابنین له‌و پێگان ه وه‌كو له‌سه‌ره‌و‌ه باسم كرد ك ه ك ێ بده‌ن و مه‌ده‌نی بوونی دووش بۆئه‌وه‌ی حزب ه سیاسیه‌كان له‌و ڕێگایه‌و‌ه الفی دیموكراسی ل خۆیان بسه‌ڵمێنن. بێگومان هیچ هێزێك وه‌كو هێزی ژن نی ه له‌و پرسه‌ی ك ه په‌یوه‌ست ه به‌خۆیه‌و‌ه كاری له‌سه‌ر بكات ،ك ه ده‌پرسین بۆچی ژن ته‌واجدی هه‌ی ه وه‌كو ژماره له‌نێو دامه‌زراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه، ێ ناكرێت ،چونك ه عه‌قڵه‌یه‌تی حزب ه به‌اڵم ل ه كاتی بڕیار‌ه چاره‌نوسازییه‌كان به‌شدارییان پ ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
57
سیاسیه‌كان تائیستا عه‌قڵیه‌تی خێڵه‌كیه ،له‌و دۆخ ه دره‌نه‌چوون ه ك ه متمانه‌یان ب ه بڕیارو پێشنیار و خیتابی ژن بێت ،ئه‌وان ژنیان بهكارهێناوه و عه‌قڵی ئه‌و ژنانه‌ش له‌ده‌ستی ێ !!!! نه‌ك توانا و لیهاتووی خۆی ،لێره‌دا پیاوه‌كاندای ه چونك ه ئه‌و ئه‌و پێگه‌ی داوه‌ت ێ ده‌لێت تۆ پێگه‌ی ژن الوازه ده‌بێت ل ه بڕیاردان و له‌به‌شداریكردن ،چونك ه ئه‌وا پیاوه پ مه‌فروز‌ه لێره‌دا ده‌ركه‌وێت و یان لێر‌ه ده‌رنه‌كه‌وی ،یان لێر‌ه به‌شدار ب ه !! لێر‌ه به‌شدار مه‌ب ه !!!! پرۆسه‌ی سیاسی و گۆڕانی ڕه‌وشی ژن
له‌ناو پرۆسه‌ی سیاسیه‌كاندا ،پرسی ژن له‌نێو حزب ه علمانیه‌كان ل ه پاشه‌كشه‌دابوون ده‌بینم، چونك ه ئه‌و ژنانه‌ی ك ه ل ه سه‌ره‌تادا زۆر ب ه گهرمو گوری به‌شدارییان ل ه پرۆسه‌ی ێ ێ نه‌كرا ،بگر‌ه زۆرجار بوون ه قوربانی ملمالن سیاسیدا كرد ،وه‌كو پێویست پشتگیرییان ل سیاسیه‌كانی نێوان حزبه‌كان وێرای ئه‌وه‌ش ل ه نێو خود ئه‌و حزب ه سیاسیه‌ی ك ه كاری تێدا ده‌كرد ،په‌رواوێز ده‌خران و وه‌كو پێویست پشتگیری نه‌ده‌كران بگر‌ه زۆرجار تۆمه‌تی ئه‌خالقی و شكاندنی كه‌سایه‌تیان بۆ دروست ده‌كرا ،ئه‌مش هۆكار بوو ك ه ژماره‌یه‌كی زۆر ل ه ژنان ل ه كاری سیاسیی دووربكه‌ونه‌وه ،ڕه‌نگ ه ئه‌گه‌ر به‌شێوه‌یه‌كی گشتی واقیعی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی بخوێنینه‌و‌ه له‌مباره‌ییه‌وه ،ده‌توانم بلێم حزب ه ئیسالمیه‌كان زیاتر توانیان كاریگه‌ری له‌سه‌ر پرسی ژن بكه‌ن نه‌ك حزب ه لیبرال و سۆسیال و دیموكراتیه‌كان ،بیگومان فاكته‌ر‌ه دینیه‌كان لێره‌دا هاوكار بوون چونك ه ستراكتۆری كۆمه‌لگه‌ی كوردی زیاتر باڵی ئاینی به‌سه‌ریدا زاڵ ه و حزب ه ئیسالمیه‌كانیش توانیان ل ه پرسه‌كانی ژن ئه‌م الیه‌ن ه بقۆزنه‌وه .ئه‌مه‌ش گۆڕانكارییه‌كه‌ی ه . له‌الیه‌كی تر هاتنهكایهوه سیسته‌می كۆتا ل ه نێو پرۆسه‌ی سیاسیدا بۆ ژنان ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ،ئه‌م سیسته‌م ه دوو الیه‌نی هه‌یه ،الیه‌نی ئیجابی و الیه‌نێكی سلبی ،الیه‌ن ه ئیجابیه‌كه‌ی ئه‌وه‌ی ه هانده‌ری ژنان ه بۆ به‌شداریكردنیان ل ه پرۆسه‌ی سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووری ،ئه‌م ه وه‌ك ئامانج شتیكی پۆزه‌تیڤه ،الیه‌نی نیگه‌تیڤی ئه‌وه‌ی ه ك ه وا ده‌كات ئافره‌تان له‌سه‌ر حازری بی ماندووبوون پێگه‌كان وه‌ربگرن ،نه‌ك ل ه ڕێگای شاره‌زایی و لیهاتووی خۆیان فه‌رز بكه‌ن به‌سه‌ر ئه‌رزی واقیع . « كۆتا ئافره‌تی ئه‌كتیڤت بۆ درورست ناكات ل ه كۆمه‌ڵگ ه به‌ڵكو ئافره‌تێكی مشه‌خۆر و ته‌مبه‌ڵت بۆ به‌رهه‌مده‌هێنی « ئالێره‌شدا بیگومان ل ه بڕیار‌ه چاره‌نوسازییه‌كانیش هه‌ڵویستی الواز ده‌بێ ،الیه‌نێكی تری ئه‌وه‌ی ه ك ه ئه‌وان ته‌نیا وه‌كو ڕێژه و چه‌ندایه‌تی مامڵ ه له‌گه‌ل پێشكه‌وتنه‌كانی پرسی ژن ده‌كه‌ن ،نه‌ك ل ه ڕووی چۆنیه‌تیه‌وه ،هه‌روه‌ها ئافره‌تانی كۆمه‌ڵگ ه پێویستیان ب ه ڕێژه نی ه وه‌كو دیكۆرێكی سیاسی به‌كاریان بهێنن ،ئه‌وان پێویستیان به‌و 58
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ئافره‌ته‌ی ه ك ه داكۆكیكاری پرسی ئه‌وان بێت ل ه ڕوی مرۆییهوه ،یان ب ه پێچهوانهوه زۆر جار ئه‌و كاره‌كته‌ری ك ه داكۆكیكاری پرسی ژن ه ڕه‌نگ ه پیاو بێت نه‌ك ژن .زۆرجار پیاوێكی مه‌ده‌نی بیرێكی مرۆڤساالری ل ه كۆمه‌ڵگ ه ل ه كاره‌كته‌رێكی ژن زیاتر ڕۆڵی هه‌بێت ل ه به‌روه‌پێشبردنی پرسی ئافره‌ت ل ه كۆمه‌ڵگه ،زۆرجار ژنێك ناگات ه ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان ێ ك ه ڕووبه‌رووی گرفتێك یان توندوتیژییه‌كی یان شاره‌زایی نیه ،په‌نا بۆ پیاوێك ده‌بات له‌كات خێزانی دهبێتهوه ،ئالێر‌ه پیاو ێك ده‌بێته ،هۆكارێك بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كه‌ی .بۆی ه گرنگ ه كار له‌سه‌ر كه‌سایه‌تیه‌كان و ڕۆڵی ئه‌وان ل ه كۆمه‌ڵگه‌دا بكرێت ،هه‌روه‌ها ده‌پرسم ئه‌و ژنه‌ی ك ه نه‌یتوانی بێت ڕۆڵی خۆی ببینیت له‌ناو كۆمه‌ڵگ ه و كاریگه‌ری هه‌بێت، ێ و متمانه‌ی هاواڵتیان ب ه شێوه‌یه‌كی كاره‌كته‌ری خۆی له‌سه‌ر ئه‌رزی واقیع نه‌سه‌پاندب گشتی و ئافره‌تان ب ه تایبه‌تی به‌ده‌ست نه‌هێنابێ ،بیگۆمان ل ه ڕێگای كۆتاشه‌و‌ه دابندریێت كاریگه‌ری الوازی ده‌بێت ،بۆ؟ چونك ه ئه‌و له‌سه‌ره‌تا نه‌یتوانیو‌ه ده‌نگی جه‌ماوه‌ر ێ بده‌ن له‌و كاره ،باش ه به‌ده‌ست بهێنێ ،ئه‌و نه‌گه‌یشتۆت ه ئه‌وه‌ی ك ه هاواڵتیان ئه‌و ڕۆڵه‌یان پ ێ ێ بده‌ن ،بیگۆمان لێره‌دا ڕۆڵی سه‌قه‌تی ده‌ب چۆن حزبه‌كان زاتی ئهوه ده‌كه‌ن ئه‌و ڕۆڵه‌ی پ .بۆی ه گرنگ ه ژن ب ه هه‌وڵی خۆی پێگه‌كان به‌ده‌ستبهێنی چونك ه متمانه‌ی هاوالتیانی گه‌ره‌نتی سه‌ركه‌وتنی كاره‌كه‌یه‌تی ،جا چ ژن یان پیاو بێت. من ب ه ڕێژه سه‌یری وه‌زعه‌ك ه ناكه‌م ،ك ه چه‌ند ئافره‌ت ب ه ڕێژه له‌ناو په‌رله‌مان یاخود ل ه پێگ ه كانی تره له‌نێو دامه‌زراوه‌كان ،گرنگ چۆنیه‌تی كاركردنی تاك ه به‌گشتی و ئافره‌تان به‌تایبه‌تی گرنگ ئه‌وه‌ی ه ئه‌و تاك ه چۆن كارده‌كات ،ئاستی كاركردنی چۆن ه چه‌ند ئه‌كتیڤن ،ئه‌مان ه پێوه‌رن نه‌ك ڕێژه ،چونك ه تاك به‌گشتی له‌كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ج نێر بێت یاخود مێ ،پێویستی بهوه نیه ،ڕێژه‌كانی پیاو چه‌ند و هی ئافره‌ت چه‌ندن؟ ئه‌وان ێ داكۆكی ل ه مافه‌كانی ئه‌وان ده‌كات؟ ێ كاری باشیان بۆ ده‌كات ،ك پێویستیان به‌وه‌ی ك ێ ده‌به‌خشێت .هه‌روه‌ها ێ به‌خته‌وه‌رییان پ ێ خزمه‌تگوزارییه‌كان بۆیان فه‌راهه‌م ده‌كات ،و ك ك ئافره‌تانی كۆمه‌لگه‌ش پێویستیان بهوه نی ه ك ه ئافره‌تێك ببێت ه نوێنه‌ریان ته‌نیا بۆ پڕكردنه‌وه‌ی كورسی،و فاكته‌رێك بێت بۆ جوانكردنی دیكۆری دیموكراسیه‌ت و مه‌ندنیبوونی حزبه‌كان. تاچه‌ند توانیویان ه ب ه عقڵیه‌تی ژنان بیر بكهنهوه ل ه كێشه‌ی ژنان ،ئه‌وا وه‌كو گووتم ،ئه‌وان چونك ه ل ه ڕێگای حزب ه سیاسیهكانهوه گه‌یشتوونه‌ت ه په‌رله‌مان بۆی ه بیركردنه‌وه‌ی ئه‌وان وه‌كو بیركردنه‌وه‌ی حزبه‌كان ه و هه‌ڵگری ئایدیۆلۆژیاو فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌و حزبه‌یه ،نموونه‌شم له‌سه‌ره‌و‌ه هێنایه‌و‌ه له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته ،له‌وه‌ی ههرچهنده ژنێكی سه‌ر ب ه پارت ه ئیسالمیه‌كان ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ فر‌ه ژنیش نه‌بی وه‌كو «خود» ،به‌اڵم وه‌كو ئافره‌تێك ك ه ل ه حزبیكی ئیسالمی كار ده‌كات و په‌یره‌وی فه‌لسه‌فه‌ی حزبه‌كه‌ی ده‌كات ،بۆی ه ده‌بینین ئه‌و ده‌ست هه‌ڵده‌بڕی و بۆ ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
59
ێ كردنی یاسای فر‌ه ژنی بۆنموونه .ئه‌گه‌ر لیشی بپرسی بڵی ئای ه تۆ له‌گه‌ڵ فر‌ه ێ به‌ج ج ێ نه‌خێر « ئه‌ی بۆجی ده‌نگت دا به‌ویاسای ه ؟ ده‌ڵی چونك ه هه‌م بنه‌مایه‌كی ژنی ؟ «ده‌ل ئاینیه‌و حزبه‌كه‌م حزبیكی ئیسالمیه. پرۆفایل: شه‌ونمیه‌حیا:
*-ل ه ساڵی 2006-2005كۆلێژی ئاداب –به‌شی كۆمه‌ڵناسی زانكۆی سه‌الحه‌ددینم ته‌واو كردووه. *ل ه ساڵی 2008ل ه زانكۆی لوبنای –فره‌نسی ،زمانی فره‌نسی خوێندوومه. *-له‌ساڵی 2010- 2009ل ه شاری گرینۆڵ ل ه فره‌نسا زمانی فه‌رنسیم خویندوو‌ه و بڕوانامه‌ی زمانم ل ه زانكۆی Françaises (CUEF)، Universite 3 Stendhal - Grenoble
Etudes
›centreUniversitaired
*-ل ه ساڵی 2011- 2010ل ه خوێندنی بااڵ بۆ ته‌واوكردنی ماسته‌ر ل ه زانستی كۆمه‌ڵناسی ،به وه‌رگرتنی زه‌ماله‌ی خوێندن له حكومه‌تی هه‌رێمی ل ه واڵتی فره‌نسا . *_ل ه ساڵی 2012-2011ماسته‌رم له زانستی كۆمه‌ڵناسی ته‌واو كردووه له
Ministère de l›enseignementsupérieur et de la recherché ÉCOLE DES HAUTES ÉTUDES EN SCIENCES SOCIALES (. )paris – france
*-ئیستا قوتابی دكتۆرا ل ه سۆسیۆ-فیلۆسۆفی ل ه زانكۆی سۆربۆن پاریسی یه‌ك ،ل ه ژێر سه‌رپه‌رشتی پرۆفیسۆر ()Jean Salem
تێزی دكتۆرایه‌كه‌م له‌سه‌ر (رۆڵی ڕۆشنبیران ل ه گۆڕانكاریی ه سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان دوای دروستبوونی ئۆپۆزیسیۆن ل ه – 2009هه‌رێمی كوردستانی -عێراق ( Centre d›histoire des systèmes de pensée moderne- Université
)PANTHEON-SORBONNE، Paris1
*-هه‌روه‌ها قوتابی كۆمه‌ڵناسی به‌ناوبانگ (ئاالن تۆرین) و فه‌یله‌سوفی سه‌رده‌می ێ فره‌نسا (ئاالن بادیۆ) وپرۆفیسۆر (حمید بۆغزئه‌سالن). نو
60
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ژنێکی بۆ شیعر زاو ،بۆچی سەری خۆی هەڵگرت؟ حەمەسەعید حەسەن
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
61
فیرناندۆ بیسوا دەبێژێت( :چونکە ژیان خۆی بە تەنیا بەشمان ناکات ،بۆیە هانا بۆ شیعر دەبەین ).شیعری هەرە جوانی شاعیر ،ئەوەیە کە بە خوێن دەینووسێت .لۆرکا بە خوێن شیعری دەنووسی ،ئەبووبەکر عەلییش هەروەها .بە خوێن نووسین ،نە بەو مانایەیە کە ئەو دوو شاعیرە ژیانیان لێ زەوت کرا ،نە بەو مانایەشە ،شیعر وەک شیعاری لێ بکرێت ،بەڵکوو بەو مانایەیە ،وەک چۆن ئینسان مەحکوومە بە قەدەرێک ،ناتوانێت لێی هەڵێت ،ئەو کاتەیش شیعر بنووسێت ،کە خۆ دزینەوە لە نووسینی ،شتێک بێت وەک مەحاڵ .لە کاتی وادا ،کەژاڵ ئەحمەد گوتەنی( :ئەو خوێنەی لە دڵی قەڵەم دەڕژێ/ ڕاستگۆترە /لەو فرمێسکەی /لە چاو دەتکێ ).لۆرکا دەیگوت( :شیعر هەیە ،وەک شێوە و ناوەڕۆک ،وەک گۆشت و ئێسک ،بێ خەوش دیارە ،بەاڵم خەوشەکەی ئەوەیە، ئێسکەکەی مۆخی تێدا نییە ).هەمیشە لە ئێسکی شیعری بە خۆین نووسراودا ،مۆخیش هەیە ،هەمیشە لە جەستەی شیعری بە خوین نووسراودا ،ڕۆحیش هەیە. من و برا گچکەکەم کە لەوسەر دەگەڕاینەوە، هەر وەکوو موروویەک دەستی زەنگیانەیەکی گرتبێ، خل دەبووینەوە. جیمس دیکی دەڵێت( :شیعر ئەوە نییە کە لە ڕێی گوێ لێ بوونەوە ،یان خوێندنەوەوە دەگاتە الت ،ئەوەیە کە ناچارت دەکات ،بچیت بۆ الی ).وەختی خۆی هیراکلتیس گوتوویەتی( :خۆر هەموو ڕۆژێ نوێیە ).شیعری ڕاستەقینەیش وایە ،هەر ڕۆژێ بیخوێنیتەوە ،تازەیە و شتی نوێی تێدا دەبینیتەوە .ئایا نووسینی شیعر زادەی بێ ئیشیییە و خوێندنەوەشی کات بە فیڕۆدانە؟ یان هایدگەر گوتەنی( :شیعر هەستکردنە بە بوون) و (وجوود بێ شیعر ،هەم ڕووتوقووتە و هەم بێ نشینگە و بێ نوا؟) هایدگەر کاتێک وەها پێناسەی شیعر دەکات کە شیعری (ڕیلکە) دەخوێنێتەوە و ڕیلکەیش یەکێکە لە شاعیرە هەرە گەورەکانی دونیا ،بە درێژایی مێژوو .کەواتە وەک چۆن بە هۆی شیعری گەورەشاعیرانەوە دەرک بە هەبوون دەکەین ،هەروایش بە هۆی خوێندنەوەی بەرهەمی کۆلکەشاعیرانەوە ،وەختمان بە فیڕۆ دەچێت .ئەوەی باشە ،کەژاڵ ئەحمەد گوتەنی: (شیعری ناخۆش /هەر وەکوو چای ناخۆش وایە /ناتوانی تەواوی بکەی). 62
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
زۆربەی هەرە زۆری ئەو بەناو لێکۆڵینەوانەی دەربارەی شیعری ئەم یان ئەو (شاعیر) ی کورد دەنووسرێن ،لە سۆنگەی ئەوەوە نییە ،فاڵن و فیسار ،شیعری بااڵ دەنووسن، بۆیە (ڕەخنەی ئەدەبی) بایەخیان پێ دەدات ،لەبەر پێوەندیی باشی نێوان شاعیرە مارانەکە و فەریکە ڕەخنەگرەکەیە( .شاعیر)ی وامان هەیە ،ئەوەی دەینووسێت ،ئەوەندە ئاڵۆز و تەمومژاوییە ،لە نووسینی ناو نوشتە دەچێت ،کەچی زوو زوو لێکدانەوە بۆ (شیعر)ی دەکرێت ،جۆرە لێکدانەوەیەک ،ڕەنگە لە سەرانسەری دونیادا ،کەسێک پەیدا نەبێت ،لێی حاڵیی ببێت .دیارە کە لێی حاڵیی نەبووین ،نە هیچی لێوە فێر دەبین ،نە چێژیشی لێ وەردەگرین .زۆر لەوانەی وەک شاعیر ناویان ڕۆییشتووە ،من گومانم لە شاعیربوونیان هەیە و هەر چییەکیش دەربارەی شیعریان نووسرابێت ،نە بە ڕەخنەی ئەدەبی هەژمار دەکرێن و نە هێندەی سەلکەتوورێکی قوڕاوی ،بایەخیان هەیە. شۆڕش و گەل لە سەرەتادا وەک کوڕ و کچێ وەهان، لە سپێدەی ڕۆژانی دەزگیرانیدا، کوڕە درۆی گەورە گەورە ڕیز دەکات و کچەش خەونی ڕەنگاڵەیی بەو قسانەوە دەبینێ، لە دواییدا شۆڕش و گەل هەمان کوڕ و کچن بەاڵم دەبن بە ژن و مێردی یەک ئیدی لێرەوە دیرۆکی خییانەت و هەرا و تەاڵق دەست پێ دەکات. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
63
لە ژیانی کۆمەاڵیەتیماندا ،گەلێک چوارچێوە هەن ،کەسانی نەریتخواز بە پیرۆزیان دەزانن و خۆیان لە ناویاندا قەتیس دەکەن ،یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی شاعیر ئەوەیە، گوێ بەو چوارچێوانە نادات .شاعیر کەسێکی جیاوازە ،لەو بازنەیە دەرباز دەبێت کە کەسانی ئاسایی تا دەمرن ،هەر تێیدا دەمێننەوە .شاعیر چاونەترسانە بە گژ دابونەریتی سەردەم بەسەرچوودا دەچێتەوە و هەبوونی خۆی وەک تاکێکی جیاواز دەسەلمێنێت. ئەوەیش پارادۆکسە ،شاعیر لە بواری نووسیندا ،خۆی پێ نوێکەرەوە بێت ،کەچی لە ژیانی ڕۆژانەیدا ،کەسێکی نەریتخواز بێت. لەمێژە مۆدێرنیزم و سیکوالریزم ،لە ئەورووپا کۆتایییان بە هەژموونی هاوپەیمانیی فیودالەکان و پیاوانی ئایین هێناوە ،ئێمە هێشتا ئەو قۆناغەمان تێنەپەڕاندووە ،بۆیە زمانی شیعرییش لە کن مە ،هێشتا خۆی بە تەواوی لەژێر کۆنترۆڵی دەربڕینی دێرین ڕزگار نەکردووە .شیعری نوێ لە قامووسی کۆن یاخی دەبێت ،پشت بە سڕینەوە دەبەستێت و درێژداڕی ڕەچاو ناکات .شاعیری نوێخواز ،خۆی بە فیکرێکەوە گرێ نادات ،خاوەنی دیدێکە تایبەت بە خۆی و لەبری پڕوپاگەندەی ڕووکەش و ڕاستەوخۆ ،پەنجەرەیەک بەسەر ناخدا دەکاتەوە و سەرنجمان بەرەو قوواڵیی ڕادەکێشێت. شیعرم بە شەونم خۆی دەشوا، ئینجا بە تەنوورەیەکی کورتی سوورەوە دەگەڕێ، با ویقاری جلی سەردەم کەمێ تەریق ببێتەوە. ئەوە سەیر نییە ،شاعیر باسی فەلسەفە یان سیاسەت بکات ،ئەوە سەیرە باسیان بکات و نەتوانێت لە زمانی شیعری و وێنەی شیعریدا چڕیان بکاتەوە .چڕی لە دەربڕیندا بە هۆی مێتافۆر و وێنەی شیعرییەوە بەرهەم دێت و ئەم بۆچوونە بۆ نووسینی شیعری ڕۆمانتیکیش هەر دروستە و پێویستە هەمیشە شاعیر خۆی لە زمانێکی ڕاستەوخۆی ڕاشکاو بپارێزێت .وا باوە ،کەسی ڕۆمانتیک چونکە تامەزرۆییی بۆ رابردوو هەیە ،لە ڕووی فیکری و کۆمەاڵیەتییەوە ،بە کۆنخواز ناوزەد دەکرێت ،کەچی دوای (ڕابوون) ی ئیسالمی و سەرهەڵدانی دیاردەی بااڵپۆشیی ژنان ،گەڕانەوە بۆ ڕابردووی پرشنگدار، 64
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
بۆ ئەو وەختەی ژنان خۆیان بڕیاریان دەدا کام جل دەپۆشن ،نەک هەر کۆنەخوازی نییە، بەڵکوو پێشکەوتنخوازیشە. زمانی شیعری نوێ ،چونکە پشت بە ڕەمز دەبەستێت ،بۆیە سەرنجی خوێنەر بۆ شتێک ڕادەکێشێت ،بێ ئەوەی باسی کردبێت .شاعیری نوێخواز ئیشی ئەوە نییە ،بە کێشی بڕگە ،یان بە پەخشان بنووسێت و بەس ،بەڵکوو وشە لە جێی خۆی دەخزێنێت و لەو زیندانە ڕزگاری دەکات کە تەنیا یەک مانای دیاریکراوی هەبێت .دەشێت شاعیری نوێخواز هانا بۆ سەروایش ببات ،بەاڵم سەروای سواوی وا نا کە خوێنەر پێشبینی دەکات ،بەڵکوو لەو سەروایەی هەمیشە بۆ خوێنەر وەک کوتوپڕی وایە .ئەمە وێڕای ئەوەی وەک چۆن پەنجەرەی شیعر بەسەر چەندان مانادا کراوەیە ،هەر وایش پشت بە تاقە سەروایەک نابەستێت وبەردەوام بە ناو کێش و ڕیتم و سەروای جیاوازدا دێت و دەچێت. هۆ ئەسپەکە! تەرمی سوارەکەت بەرەو کوێ دەبەیت؟ (لۆرکا) وەک چۆن ڕووبار جێدەستی خۆی لەسەر نیشتمان جێ دەهێڵێت ،ئەوە نەبوو بە عێراقیان دەگوت :واڵتی نێوان دوو زێ .شاعیریش پەنجەمۆری خۆی لەسەر گەل جێ دەهێڵێت و ئەوە تەنیا شاعیرە دەتوانێت ،گەل یەک بخات ،ئەوە نییە کورد هەر چۆنێک بپەیڤێت یان بیر بکاتەوە ،هەر خانی بە چراوگ دەزانێت .شاعیر هەر نەتەوەیەک لە دەوری خۆی کۆ ناکاتەوە ،دەتوانێت کۆکەرەوەی گەالنی دونیایش بێت ،ئەوە نییە هەموو میللەتانی جیهان، پەپوولەی دەوری ڕۆحی هەمیشە داگیرساوی لۆرکان)*(. دڵم قاقڕ ،چاوم تەڕە، زەرد و بیمار بە چەشنی گوڵەبەڕۆژە لە تابلۆکانی ڤان گۆخدا، مات و مەلوول بە وێنەی مانگەشەوەکەی فایەق بێکەس. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
65
هەست بە ساکارییەک بە شیعری (کەژاڵ ئەحمەد)ەوە دەکەین کە فریودەرە ،واتا سەرەتا شیعرەکە ڕوون دێتە بەر چاومان ،لێ هێدی هێدی هەست دەکەین ،ڕۆشن نییە، تەمومژاوییە ،تەنک نییە ،قووڵە و لەودیو وشە سادە و ڕستە ساکارەکانەوە ،کە وەک ڕووکەش پێ دەچێت هەڵگری یەک مانا بن ،گەلێک مانای دیکە خۆیان حەشار داوە. ئەم شێوازە ئاسان بەاڵم فریودەرە ،ستایلێکە شیعری (جاک بریڤەر)ی پێ ناسراوە. لودڤیگ فیتگنشتاین گوتەنی( :وەک چۆن نەخۆشی چواردەوری لە ساغڵەمی گرتووە( ،شێتی)یش وەها ئابڵووقەی عاقڵیی داوە )،ئەگەرنا ،ڤان گۆخ و ڤیرگینیا ۆڵف تێک نەدەچوون .ئایا ئەوەیش جۆرێک نییە لە شێتی کە بەلزاک هەموو تەمەنی خۆی بۆ نووسینی ڕۆمان تەرخان کرد؟ ڕەنگە وای نەکردبا ،بە ڕاستی خۆی لە هەواری شێتاندا دیتباوە ،ئاخر فرۆید گوتەنی ،داهێنان ،گونجاوترین چارەسەرە بۆ ڕزگاربوون لە گرێی دەروونی .ئێمە وا ڕاهاتووین ددان بەوەدا نەنێین کە کێشەی دەروونیمان هەیە، بە مەرجێک نائاسایی ئەوەیە ،بانگەشە بۆ ئەوە بکەین ،هەرگیز ڕۆژێک لە ڕۆژان هاوسەنگیمان تێک نەچووە .ئەدی ئیفالتوون نەیگوت :ئەوانەی (بلیمەت) بن ،زووتر هەڵدەچن و زووتر بااڵنسیان تێک دەچێت! لەوانەیە ئێوارەیەکی زۆر درەنگ بڕیاری شووکردن بدەم بە ناوێ، بەبێ ئەوەی پرسیار بکەم، ژنی تری لە ماڵەوە بەستۆتەوە، یان بە تەنیا هەر منی هەم! بەاڵم هەرگیز باوەڕ ناکەم، وازبێنم لە عەرشی عەزیمی شاعیریم. ئەوە کۆمەڵگەی دڵڕەق بوو ،وای کرد هەم ژیانی هاوسەرگیری ،لەگەڵ پیاوێکدا پێک بهێنێت ،ژنی تری لە ماڵەوە بەستبێتەوە و هەم دەست لە عەرشی شکۆداری شاعیرییشی بەر بدات .کەژاڵ ئەحمەد قوربانی بوو ،قوربانیی دەستی کۆمەڵگەیەکی جەلالد ،ئەوە بۆیە دەڵێت( :من دەبێت ساڵێک ئاوی ڕوون لەسەر قاچوقولم بڕوات ،بۆ ئەوەی پاک ببێتەوە ،لە چڵکاوی خاکێکی بێ مروەت).
66
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
من دەبێ خۆم بسمیل بکەم، بە گڵەسوورەی الدێیەکی دوور لە شار بە ئاوی کانییەکی سازگار، بە شیعری ئەی ڕەقیبی دڵدار. خۆزگە بتوانم بە قوڵفی گۆزەیەکدا تێبپەڕم، بەڵکوو پیسیی ڕیاکاران لە پێستم دابماڵرێت. خۆزگە بتوانم چواردە ساڵ لە گومڕایی بە ڕیشە سپییەکەی باوکم یان بە فەقیانەکەی دایکم بسڕمەوە. ئەوە سیستەمی کۆمەاڵیەتی و کۆمەڵێک گورگەپیاو بوون ،کارێکیان کرد ،ژنێکی بۆ شیعر زاو ،لە غەیری ئەوەی سەری خۆی هەڵبگرێت ،هیچ ڕێگەیەکی دیکەی لە بەردەمدا نەمێنێتەوە .گورگەکان زۆر بوون ،هەیانبوو گورگ بوو ،لە پێستی شاعیردا، هەیانبوو براکوژ بوو ،لە بەرگی پێشمەرگەدا ،هەیانبوو ژنکوژ بوو ،بە ماسکی داکۆکیکارەوە لە مافی ئافرەتان. ٢٠١٣/٩/٢١ هەولێر
( )١خیری منصور ،الفیلسوف شاعرا نیتشە نموژجا ٢٠١٣/٧/٢٦القدس العربی. ( )٢فواز الشروقی ،سقوط الشعر ،الشرق األوسط ٢٠١٣/٩/٧لندن. ( )٣هاشم صالح ،بین العبقریە والجنون. (*) سوودم لە گوتەیەکی خاتوو نەنووسەری مەکسیک ،ئیرما فۆینتس وەرگرتووە. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
67
68
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
شۆرش و بزوتنه‌و ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ل ه ڕۆژگاری ئه‌مڕۆدا جعفر ڕه‌سوڵ
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
69
پێشه‌كی
بزووتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ،ل ه سه‌رده‌می سیسته‌می نوێی جیهانیدا ده‌توانین بڵێین دوا ئامرازی ڕووبه‌ڕووی ده‌سه‌اڵت ه سته‌مكاره‌كانن ب ه گشتی ل ه زۆربه‌ی وواڵتان وب ه تایبه‌ت ل ه وواڵت ه تاز‌ه پێگه‌یشتووه‌كان .شۆڕش و بزووتنه‌وه‌كان ئاستی به‌رز و توانای به‌هێزی خۆیان ل ه كۆكردنه‌وه‌ی چین و توێژه‌كاندا گه‌اڵڵ ه ده‌كه‌ن بۆ دروستكردنی باسكی به‌هێزیان ل ه كۆتایی هێنان ب ه دواڕۆژه‌كانی سیسته‌م ه چه‌ق به‌ستوو و گشتگیره‌كان ،ئه‌وه‌ی گرنگ ه بزووتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ل ه كوردستان ل ه بارێكی چاالك و ئاگادان ،واتا ڕۆڵێكی باشیان گێڕاو‌ه ل ه ب ه ئاگاهێنانه‌و‌ه و هۆشیار كردنه‌وه‌ی خه‌ڵكدا ب ه جۆرێكی تر به‌ره‌و هێڵێكی ڕاست هه‌نگاو ده‌نێن ك ه ئه‌ركی تاك چی ه ل ه كوێدا پێویست ه هه‌ڵوێستی هه‌بێت ،ئاراسته‌یه‌كی ئه‌رێنی ه ئومێد و گه‌ش ه و هیواكان ل ه به‌ره‌و پێش چووندان ،ئێم ه زۆر پێویستمان ل ه چاالك بوونی ئه‌م بزووتنه‌وان ه هه‌ی ه ك ه ده‌توانن ڕۆڵی به‌رپا بوونی شۆڕشێكی هۆشیاری وكلتووری بگێڕن ل ه هه‌ست كردنی تاك و كۆمه‌ڵ بۆ زیاتر به‌ره‌و پێش بردنی ئه‌زموونی كوردستان و قوڵبوونه‌و‌ه و كارتیاكردنی(موماره‌سه‌كردنی) پره‌نسیپه‌كانی دیموكراسی .ئێم ه ل ه هه‌ڵومه‌رجێكدا ده‌ژین ك ه په‌ره‌سه‌ندنی زانستی ل ه خێراییه‌كی زۆردایه ،تۆڕ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان یه‌كالكه‌ره‌وه‌ن ل ه باڵوبوونه‌وه‌ی مه‌سه‌ل ه گرنگه‌كانی دونیای ئه‌مڕۆدا .هاوشێو‌ه بوون و ڕۆیشتن له‌گه‌ڵ سه‌رده‌م تایبه‌تمه‌ندی و زیندوویی كۆمه‌ڵگا نیشان ده‌دات .هه‌ر بۆی ه زۆر گرنگ ه چوون ه دونیای زانستی و ته‌كنۆلۆژی بۆ ئێم ه گرنگ ه چونك ه وه‌اڵمدانه‌وه‌یه‌كی پێویست و ئاماد‌ه به‌ده‌ستی پێده‌بێت له كاته هه‌ستیار و پێویسته‌كاندا. شۆرش و بزووتنه‌و ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان
ئه‌گه‌ر باسێك بێت ه گۆرێ ده‌رباره‌ی شۆرش و بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ناكرێ ئاور ل ه سه‌ردێكی مێژوویی سه‌ده‌ی بیست نه‌ده‌ینه‌وه .چونك ه ئه‌م سه‌ده‌ی ه به‌سه‌ده‌ی شۆرشه‌كان دهناسرێتهوه ل ه شۆرشه‌كان و بزوتنه‌وه‌كانی ئه‌مریكای التینی ،هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی خه‌الفه‌تی عوسمانی ،شۆرشه‌كانی یه‌كێتی سۆڤیه‌تی پێشوو ،چین و .هتد .له‌م سه‌روبه‌نده‌دا ل ه زۆربه‌ی هه‌ر‌ه زۆری ساڵه‌كانی سه‌ده‌ی بیستدا چه‌مكی شۆرش و بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان له‌گه‌اڵ كۆمۆنیزم به‌یه‌كسانی له‌قه‌ڵه‌م دراوه ،ڕوانینێك ك ه كۆمۆنیزم ب ه هاوته‌رازی شۆرش داده‌نێ ته‌نها كۆمه‌نیسته‌كان ب ه شۆرشگێر ده‌زانێ ،هه‌ر چه‌ند‌ه پتر ل ه ده‌رئه‌نجامه‌كانی شه‌ری سارد بوو ،له كۆتایدا هۆی به‌هێزكردنی ئه‌مریكا هاته ئاراوه. چاالك بوونی بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ،سه‌رده‌رخستنیان له‌به‌رامبه‌ر هه‌موو كێش ه كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی و فه‌رهه‌نگی و ژینگه‌ییدا .الیه‌نێكی گرنگ و به‌هێزی پێداگیریی ه 70
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
له‌سه‌ر گۆڕانكاری،به‌تایبه‌تی ب ه هێمای سه‌ره‌كی ژماره‌یه‌ك ل ه بزوتنه‌وه‌كان داده‌نرێت،ك ه بیرمه‌ندان ئاورێكی زۆریان لێداوه‌ته‌وه. بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان الی (هیبرل)،پێیوای ه په‌یدابونیان ئاگایان ه مه‌به‌سته‌كانیان بۆ گه‌یشتن ه به‌سه‌قامگیری كۆمه‌اڵیه‌تی ك ه له‌بنه‌ڕه‌تدا جیاواز بێت ،وه گۆڕانكاریه‌كی بنه‌ره‌تی داده‌نێن،كاتێك ك ه ب ه گونجاو داده‌نرێن سه‌قامگیری كۆمه‌اڵیه‌تی دابین بكه‌ن، ئاكامی كرده‌وه‌ی مرۆڤه‌كان په‌یوه‌ست بن ب ه ئیراده‌ی ئینسانه‌كان ( .بنكس ) پێی وایه: ئاراست ه بوونی ئه‌ندامه‌كانی كۆمه‌ڵگا جۆربه‌جۆره‌كان ب ه پێی گۆڕانكاریه‌كان جیاوازیان هه‌یه .ل ه كۆمه‌ڵگایه‌كدا ك ه نه‌ریت زاڵ ه به‌سه‌ر ته‌كنه‌لۆۆجیادا خه‌ڵك ڕێگای خۆیان له‌كاروبار‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كاندا ب ه هێواشی ده‌گۆرن ،له‌به‌رامبه‌ردا كاتێك گۆڕانكاری ڕێك و پێك ڕووده‌دات له‌بوار‌ه ته‌كنیكیه‌كاندا له‌الیه‌ن به‌شێكی گه‌وره‌ی كۆمه‌ڵگا پێشوازی لێده‌كرێت و بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان گه‌ش ه ده‌كه‌ن ،له‌الیه‌كی دیك ه پێداگیری ده‌كات ك ه به‌ته‌نها ئه‌م ه ناگه‌رێته‌و‌ه یان به‌دانانێكی ته‌كنه‌لۆژی نیه ،به‌ڵكو هه‌ر گۆڕانكاریه‌ك به‌یه‌كه‌و‌ه ئاكامی هۆكاری ڕۆشنبیری و هاوبه‌شی بنه‌ره‌تی ده‌بن له گه‌ڵ یه‌كتردا. گیدنز -:ئاماژ‌ه ده‌كات ب ه مێژووی واڵت ه مۆدێرنه‌كان ب ه تێكه‌اڵو بوون له‌گه‌اڵ بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان. ب ه گشتی ل ه جیهاندا ب ه هۆی هاوبه‌شبوونی سێ پرۆسه‌ی سه‌ربه‌خۆی وه‌ك شۆرشی ته‌كنه‌لۆجی جیای زانیاری،قه‌یران ه‌وئابووریه‌كانی جیهانی سه‌رمایه‌داری و گه‌شه‌سه‌ندنی بزوتنه‌وه‌ی سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی و ڕۆشنبیریه‌كانی و ئازادیخوازی و...هتد .شێوه‌یان گرتووه و پێكهاتوون .تۆر‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانیش ب ه شێوه‌یه‌كی سه‌رسورهێنه‌ر دنیای گرته‌وه. تۆر‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ده‌ورێكی كاریگه‌ریان به‌سه‌ر چاالككردنی بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كاندا گێراو ساڵی 1960له زانكۆی ئه‌مریكی ئیلی نویز هاته كایهوه. جگ ه له‌م ه ئه‌گه‌ر ڕۆڵی شۆرشه‌كان ل ه ڕابردوودا له‌سه‌ركه‌وتنه‌كانیاندا بخه‌ین ه ڕوو، ده‌گه‌ین ه ئه‌و ئاراسته‌ی ه ك ه هه‌موو هه‌وڵ و ته‌قه‌الكانی كۆمه‌ڵگا و گه‌النی جیهان بۆ ئهوه بوو به ئامانجه‌كانیان بگه‌ن و ده‌سته‌به‌ری مافه‌كانیان بكه‌ن. ده‌بینین ك ه بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ب ه نزیكبوونه‌و‌ه و هاوكات له‌گه‌اڵ شۆرشه‌كاندا هه‌مان ئامانجیان هه‌ی ه ك ه خۆی ل ه به‌دیهێنانی ئامانجه‌كانیان دهبینێتهوه .ئه‌گه‌ر ته‌ماشای مێژووی شۆرشگێری بكه‌ین له‌سه‌ره‌تای سه‌رهه‌ڵدانه‌و‌ه ده‌بینین بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان درێژكراوه‌ی شۆرشه‌كانن .ئه‌گه‌ر ته‌ماشای شۆرش و بزوتنه‌وه‌كانی به‌هاری عه‌ره‌بی بكه‌ین ده‌رده‌كه‌وێت كه‌رتبوون ل ه نێو چینی فه‌رمانره‌وادا هه‌ی ه به‌تایبه‌ت ل ه (میسر) ،ب ه ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
71
تێگه‌یشتنی فراوان بۆ ئه‌مه ،ئه‌مه‌ش سه‌باره‌ت ب ه مه‌سه‌له‌ی میراتگری ده‌سه‌اڵت ل ه كۆماریدا و هه‌روه‌ها له‌مه‌ر بژارد‌ه ده‌ره‌كیه‌كانی واڵت .گومانی تێدا نیی ه چوونی گروپ ه حیزبی و سیاسیه‌كان بۆ بواری سه‌رمای ه گوزاری بووه مایه‌ی پێشكه‌وتنی ملمالنێ له‌نێو خۆی چینی ئابووری فره‌مانره‌وادا ل ه ڕووی قۆرخكاریه‌وه ،له‌هه‌مان كاتدا به‌هۆی نزیكی گروپێك ل ه بنه‌ماڵ ه فه‌رمانره‌واكاندا و گروپی تر له‌سه‌روی گروپی تردا ده‌بینرێت .له‌الیه‌كی تر سوپا هه‌ڵوێستێكی نه‌رێنی ئاشكرای به‌رامبه‌ر ب ه بیرۆكه‌ی میراتگری و ده‌سه‌اڵتی به‌رباڵوی سه‌رمایه‌داران گرته‌به‌ر .شۆرش و بزووتنهوه كۆمه‌الیه‌تیه‌كان ل ه واڵتانی عه‌ره‌بی به‌بێ كه‌رتبوون له‌سه‌ركردایه‌تی فه‌رمانره‌وادا ،زه‌حمه‌ت توانی سه‌ركه‌وتن مسۆگه‌ر بكات، یان ده‌سه‌اڵت به‌هێزێكی زۆری چه‌كداره‌و‌ه دهمێنێتهوه یان ده‌بێت په‌نا بۆ هێزێكی ده‌ره‌كی ببرێت هه‌روه‌ك له لیبیا ڕوویدا. ب ه تێروانینێكی هیۆمانیستی ده‌ركه‌وت ك ه شۆرش و بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان توانیان به‌تایبه‌ت ل ه به‌هاری عه‌ره‌بیدا ك ه شتێكیان بۆ هه‌مووان ده‌رخست ،ئه‌و خێرایی گۆڕان و وه‌رچه‌رخان ه ل ه نا مه‌عقوله‌و‌ه بۆ مه‌عقول ،ك ه نه‌شیاو‌ه بۆ شیاو ،ل ه نا واقیعه‌و‌ه بۆ واقیع، ده‌رخستنی ئه‌وه‌ی ك ه شتێك نیی ه ناوی مه‌حااڵ بێت . ئه‌گه‌ر چاوێك ب ه هه‌ل و مه‌رجی ناره‌زاییه‌كانی هاواڵتیان بخشێنین ده‌بینین ،ب ه شێوه‌یه‌كی ڕوونتر بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان ئومێدێكی بنیاتنه‌ر‌ه ك ه به‌ها جیهانی ه خۆنه‌ویسته‌كان پێكهوه ده‌به‌ستێت ،دوورتر ل ه ئامانجێكی نهتهوه په‌رستی یان نموونه ئاینیه‌كان . بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان ل ه كوردستانی عێراق ساڵی 2009دامه‌زراو ل ه هه‌ڵبژاردنی هه‌مان ساڵدا كورسی گه‌وره‌ی به‌ده‌ست نه‌هێنا ل ه هه‌ڵبژاردن ه په‌رله‌مانیه‌كه‌ی كوردستان ك ه له‌سه‌ر بنه‌مای نیشتیمان په‌روه‌ری كوردی دانرابوو ،ڕاستتر وای ه الیه‌نگری داواكاریه‌كانی مافی مرۆڤ ،به‌های هاواڵتیان ،هه‌روه‌ها به‌كارهێنانی دیموكراتیانه‌ی یاسای فه‌رمانره‌وایی، به‌رپرسیاری ،هه‌روه‌ها ڕۆیشتنی هۆكاره سه‌ره‌تاییه‌كان بوون بۆ گۆرینی بارودۆخی دابه‌ش كردن و هاوبه‌شیكردنی یه‌كسانی ده‌سه‌اڵت له‌نێوان پێشه‌نگ ه ناسیۆنالیسته‌كانی پارتی دیموكراتی كوردستان هه‌روه‌ها پێشه‌نگ ه سۆسیال دیموكراته‌كانی یه‌كێتی نیشتیمانی كوردستان دۆخی كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی ل ه كوردستان بارودۆخێكی وه‌ستاو بوو ل ه پێش سه‌رهه‌ڵدانی بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان،به‌اڵم ب ه شێوازێكی تر هه‌ڵسه‌نگاندنی بزوتنه‌وه‌كان به‌م شێواز‌ه ده‌رنه‌چوو ك ه له‌الی بزوتنه‌وه‌كان به‌دی ده‌كرا له‌هه‌ندێ باردا بزوتنه‌وه‌كان وه‌كو په‌رچ ه كردارێك خۆیان ده‌رده‌خست واتا زیاتر كاردانه‌و‌ه بوون له‌به‌رامبه‌ر هه‌مان ئه‌و كردارانه‌ی هه‌رك ه له‌الیه‌ن سه‌رانی بزوتنه‌وه‌كان پێش چه‌ندین سااڵ ئه‌نجام درابوو، 72
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
چه‌ندین هه‌ڵوێستی تر ك ه نه‌یان توانی متمانه‌ی زۆربه‌ی خه‌ڵك وه‌ربگرن و مێژوو وه‌ك الیه‌نێكی زیندوو له‌به‌رامبه‌ر سه‌رانی بزوتنه‌وه‌كان ڕۆڵی گرنگی گێراو نه‌یهێشت بگه‌ن ه كورسی ده‌سه‌اڵت و به‌شێوازێكی خۆجێیی و خوالنه‌و‌ه ته‌نها ل ه بازنه‌ی سلێمانیدا بمێنێتهوه، به‌اڵم (ڕه‌بیع وه‌هبه) ل ه كتێبی بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی چارلز تیلی ده‌ڵێت :ناساندنی چه‌مكی بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ،له‌كاتی نمایش كردنی ئه‌و كتێبانه‌ی ڕاڤه‌ی چه‌مكی بزوتنه‌وه‌كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ده‌كه‌ن ،سه‌رنجی ئه‌وه‌مان داوه ك ه زۆرێك له‌وانه‌ی به‌شداریان ل ه پێناسه‌ی بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كاندا كردووه هاوران له‌سه‌ر هه‌بوونی ژماره‌یه‌ك ڕه‌گه‌زی بنه‌ره‌تی ك ه ده‌بێت ل ه بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كاندا هه‌بێت .بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و ناوه هه‌ڵبگرێت ئه‌و ڕه‌گه‌زانه‌ش بریتین له: هه‌وڵ و كۆششی ئۆرگانیز‌ه كراو ،كۆمه‌ڵك ل ه به‌شداربووان ،ئامانج ،سیاسه‌ت ،بارودۆخ، گۆرین ،پێكهاته فیكریه بزوێنه‌ره‌كان ،ئامرازه‌كانی مۆبیلز‌ه كردن . بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ل ه هه‌ر بار و سه‌رده‌مێكدا بن هه‌ر توێژه‌رێك له‌م بواره‌دا كار بكات و ناساندنیان بۆ بكات ئه‌م ڕه‌گه‌زان ه ل ه خۆ ده‌گرێت ،به‌اڵم ناتوانرێت ناساندنێكی ستاندار و یه‌كانگیریان بۆ بكرێت. خوێندنه‌و‌ه بۆ سه‌ده‌ی ڕابردوو ك ه بووه ده‌رئه‌نجامی ئه‌وه‌ی ك ه خه‌ڵكی له‌هه‌موو جیهاندا وه‌كو بانگه‌وازی ئاگادار كردنه‌و‌ه و وه‌ك قورساییه‌ك له‌به‌رامبه‌ر ده‌سه‌اڵتی سه‌ركوتكه‌ر و بانگهێشتێك بۆ جموجۆڵی گه‌ل ل ه دژی هه‌مه‌ره‌نگییه‌كی به‌ره‌مزی وه‌یشوم ه و كاره‌سات ئاشنایه‌تیان له‌سه‌ر چه‌مكی بزوتنه‌وه‌ی كۆمه‌الیه‌تی په‌یدا كرد . مێژووی دورودرێژی پر سته‌می سه‌ده‌ی بیسته‌م ڕۆژ به‌رۆژ په‌ستانی قبوڵ نه‌كردنی سیسته‌م ه سیاسی ه تۆتالیتاریه‌كان زیاتر هێرشی به‌هێزتر ده‌كرد له‌سه‌ر ئه‌م ده‌سه‌اڵت و سیسته‌مانه ،نیشاندانی ڕۆڵی ته‌كنه‌لۆجیای ئه‌لیكترۆنی له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی و سه‌پاندنی هه‌یمه‌نه‌ی خۆیان به‌تایبه‌ت ل ه واڵتانی سیسته‌می گشتگیر و تۆتالیتار ،ده‌توانین بڵێین جگ ه ل ه به‌ره‌و پێش چوونی هۆشیاری كۆمه‌اڵنی خه‌ڵك ب ه گشتی له‌هه‌مان كاتدا ب ه هۆكارێكی تایبه‌تی داده‌نرێت ل ه چاالك كردن و هه‌ڵسورانی بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان، بۆی ه ب ه كورتی ئاماژ‌ه ب ه سێ نموونه‌ی ( ئێران ،میسر ،فلیپین) ده‌كه‌ین له‌سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی بیست و یه‌كدا. ئه‌زموونی ئێران و هه‌ڵبژاردنی 2009ك ه ب ه شۆرشی تویته‌ری ڕه‌قه‌می ناسرا .ب ه سه‌ره‌دێرێكی سه‌رنج ڕاكێش ده‌ست پێده‌كات ك ه ده‌ڵێن: هیچ كه‌س ناتوانێت ئه‌و په‌ردان ه البه‌رێت ته‌نها من و تۆ نه‌بێت!!! یه‌ك ل ه گۆڕانیه‌كانی ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
73
(ردیستانی)ه و ل ه كتێبه‌كه‌ی (شیرین عیبادی) وه‌ریگرتووه ،به‌ناوی (به‌خه‌به‌رهاتنی ئێران ) .ده‌ڵێت :ڕێره‌و‌ه خودیه‌كان (كه‌سیه‌كان) ل ه شۆرشی هیوادان .ل ه ڕاپرسیه‌كی گرنگی هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئێراندا ده‌ركه‌وت ك ه زۆۆرینه‌ی ڕه‌های ده‌نگه‌كان له‌به‌رژه‌وه‌ندی پارتی ئۆپۆزۆسیۆن ك ه (میرحسن موسوی) بوو ده‌ركه‌وت ،به‌اڵم ده‌سه‌اڵت ڕایگه‌یاند ك ه سه‌رۆكی توندره‌و( ئه‌حمه‌دی نه‌ژاد) بۆ جاری دووه‌م ب ه ڕێژه‌ی زۆرین ه هه‌ڵبژێردرایه‌وه .ل ه كاتێكدا ب ه ملیۆنان ل ه خه‌ڵكی ئێران بۆچونه‌كانیان پێچه‌وانه‌ی ئه‌م ئامانج ه بوو ،هه‌زاران كه‌س ڕژان ه سه‌ر شه‌قامه‌كان ل ه گه‌وڕ‌ه و بچووك ،پیشه‌گه‌ر و چینی ناوه‌راست ،خاوه‌ن پیشه‌ی جۆراو جۆر ل ه كاردا ،ژن و پیاو ،به‌رهه‌ڵستی و ڕووبه‌رووی توندوتیژ كاره‌كان ده‌بوونه‌و‌ه ك ه به‌رامبه‌ریان ده‌ركرا له‌الیه‌ن (به‌سیجه)كانه‌وه. شێوازی ناڕه‌زایه‌كان به‌جۆرێك بوو ك ه ئێرانیه‌كان له‌سه‌ر بینا به‌رزه‌كان كۆده‌بوونه‌و‌ه چونك ه به‌سیج (ئاسایش) نه‌یده‌توانی بیانگاتێ ،دروشمی ( الل ه اكبر وبمرێ دیكتاتۆریان) ده‌وته‌وه .بیرمه‌ند‌ه ئێرانیه‌كان ،ڕێكخراو و بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان و خه‌ڵكی ئێرانیان ب ه چاو نه‌ترسی ناساند ،چونك ه توانیان زۆر بێباكان ه ڕووبه‌ڕووی ڕژێم ببنهوه و ده‌نگی ناره‌زاییان بگه‌یه‌نن دژی ڕژێم .ده‌سه‌اڵتداڕان نامه‌كانی ته‌له‌فۆن و سایته‌كانی فه‌یسبووك و تویته‌ر ل ه تۆر‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كاندا ڕاگیران .چه‌ندین ڕۆژنامه‌نووسی بێگانه‌یان ده‌ركرد ل ه واڵت ،ئه‌وانه‌ش مانه‌و‌ه نه‌یانهێشت هه‌واڵه‌كان بگوازنه‌و‌ه و باڵوی بكهنهوه .سه‌ره‌رای گرتنه‌به‌ری هه‌موو هه‌موو كۆت و به‌ندێك له‌الیه‌ن دهسهاڵتهوه به‌اڵم خه‌ڵكی ئێران شۆرش و بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ل ه دواجار هه‌ر توانیان ب ه ئێرانیه‌كان و جیهان بگه‌یه‌نن به‌ته‌واوی، سه‌ره‌رای فشاری زۆری ده‌سه‌اڵت له‌سه‌ر تۆر‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان،به‌اڵم هه‌واڵه‌كانیان هه‌ر باڵو ده‌ركرده‌و‌ه بۆ نمون ه تویته‌ر ب ه ( )140الپه‌ڕ‌ه له‌ناو شه‌قامی هه‌ڵچوون و ئاپۆڕای جه‌ماوه‌ری ناڕازیدا كاری ده‌كرد. (هابرماس) پێیوایه-: هه‌موو جۆره مه‌عریفه‌یه‌ك پێویستی ب ه جۆرێك ل ه ڕێكخستنی كۆمه‌اڵیه‌تی هه‌یه .بۆی ه ئه‌مان ه ك ه ل ه شه‌قامه‌كان هۆتافیان ده‌كێشا ،ئیعتمادیان له‌سه‌ر ته‌تبیقی غاندی ده‌كرد، قورئانیان هه‌ڵده‌گرت و له‌كاتی هێرش بردنی ده‌وڵه‌ت ئه‌وان داده‌نیشتن و قورئانیان ده‌خوێند و شه‌ریان نه‌ده‌كرد. نموونه‌ی بزوتنه‌وه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی(فلیپین ) ل ه الیه‌ن چارلز تیلی
ل ه نیوه‌شه‌وی سێ شه‌ممه ،ڕێكه‌وتی /16كانوونی دووه‌م ،ساڵی .2001مۆبایله‌كان ل ه مانێال و فلیپین و ده‌وروبه‌ریدا نامه‌كه‌یان به‌م ده‌ق ه ده‌گواسته‌وه ،به‌جل و به‌رگی ڕه‌شه‌و‌ه به‌ره‌و( ئه‌دسا )برۆن .ك ه ماوه‌ی یه‌ك كاژێردا به‌ده‌یان هه‌زاركه‌س گه‌یشتن ه شه‌قامی 74
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
(ئیفانیۆدیلوسانتوس ) ك ه ل ه مانێالیه ،ب ه ئه‌دسا ،ناوزه‌د ده‌كرێ .ئه‌م شه‌قام ه ب ه شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی به‌بوونی گڵكۆی پیرۆز بۆ بزووتنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی گه‌ل دهناسرێتهوه ،ك ه پێی ده‌وترێ‌خاتوونی ئاشتی(. )our laky ofpease ل ه 16ی كانوونی دووه‌می ،2001به‌درێژایی چوار ڕۆژ زیاد ل ه یه‌ك ملیۆن كه‌س ك ه زۆرینه‌یان ڕه‌ش پۆش بوون ،ل ه ناوه‌ندی شار ل ه مانێال كۆبوونه‌و‌ه و هاواریان له‌سه‌رۆك(جۆزیف ئیسترادا) ده‌كرد ده‌ست ل ه حوكم هه‌ڵبگرێت و (ئه‌راپ )یان دووبار‌ه ده‌كرده‌وه .ناچار 20ی كانوونی دووه‌م نوسینگه‌كه‌ی به‌جێهێشت . ئه‌نجوومه‌نی پیران ل ه مانێال ل ه 10-11ده‌یان سه‌لماند له‌سه‌ر گه‌نده‌ڵیه‌كانی (ئیستیرادا)، به‌م شێوه‌ی ه سه‌رۆكی ئه‌نجوومه‌نی پیران ده‌ستی له‌كار كێشایه‌وه ،دواتر ل ه دره‌نگانی شه‌ودا خه‌ڵك ل ه ڕێگه‌ی مۆبایله‌كانیانه‌و‌ه ده‌نگ و قسه‌و باسه‌كانی جموجۆڵه‌كانیان ده‌گواسته‌وه. نوێنه‌ری داواكاری گشتی(ئۆسكارمۆرینۆ) ،ڕایگه‌یاند ل ه ئێستادا شوێنی به‌یه‌كگه‌یشتن شه‌قامه‌كانه ،نه‌ك جمۆڵه‌كانی ئه‌نجومه‌نی پیران،كاره‌كه‌ی ب ه دادگای ڕای گشتی یه‌كال دهبێتهوه ،فلیپینیه‌كان ل ه ئاستی به‌رپرسیاریه‌تیدان نوێنه‌رانی داواكاری گشتی و ئه‌نجوومه‌نی پیران پاڵیان به‌یه‌كتره‌و‌ه داو داوای وازهێنانی سه‌رۆكیان ده‌كرد. گرنگی سه‌ركرده‌و كه‌سایه‌تی ه سیاسی و ڕۆشنبیر و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان زۆر كاریگه‌ری داده‌نێت له‌سه‌ر چاالككردنی و به‌هێزكردنی ڕیزه‌كانی خه‌ڵك .له‌نێوو به‌شداربوه‌گرنگه‌كاندا، سه‌رۆكی پێشوو (فیدڵ ڕامۆس)ك ه له‌وكاته‌دا ل ه هۆنگ كۆنگ هاتبوو .سه‌ركردایه‌تی ڕێپێوانی ده‌كرد به‌نزیكه‌ی سێ سه‌د كه‌س ل ه فرۆكه‌خانه‌و‌ه به‌ره‌و (ئه‌دسا) به‌ڕكه‌وتن، له‌وكاته‌دا سه‌رۆكی پێشوو خاتوو (گورازۆن ئه‌كینۆ) و (كاردیناڵ جیم سین) پارێزه‌ری ده‌سه‌اڵتی گه‌ل ،ووتاریان بۆ ئاپۆرای خه‌ڵك ده‌خوێنده‌و‌ه ك ه داوایان له‌سه‌رۆك ده‌كرد واز ل ه ده‌سه‌اڵت بهێنێت. ل ه مانێال سه‌د هه‌زار كرێكار وازیان ل ه كاره‌كانیان هێناو پشتگیریان بۆ بزووتنه‌وه‌ك ه ده‌ربڕی ،زنجیره‌یه‌كی مرۆییان ب ه درێژایی ده‌كیلۆمه‌تر ده‌ست ب ه ده‌ست پێكهێنا .هه‌زار خۆپیشانده‌ر الی مۆنۆمێنتی ده‌سه‌اڵتی گه‌ل كۆبوونه‌و‌ه و فه‌رمانده‌ی له‌شكر ل ه به‌رده‌میان ڕاوه‌ستا بۆ ئه‌وه‌ی ده‌ست به‌رداربوونی ل ه ئۆردووی سه‌رۆك ڕابگه‌یه‌نێت ،ب ه درێژایی ئه‌م ڕۆژه كۆمه‌ڵێك فه‌رمانده‌ی پل ه بااڵ وازیان هێناو‌ه و به‌رده‌وامیش بوو. شه‌قامه‌كان پر بوون ل ه گروپی گه‌نجانی ڕۆك وتیم ه مۆزیكه‌كانی خوێندنگ ه ئاماده‌ییه‌كان و گۆڕانیان بۆ نه‌یارانی سه‌رۆك (ئیسترادا) ده‌چری و ئااڵ و الفیته‌یان هه‌ڵگرتبوو داوای وازهێنانی سه‌رۆكیان ده‌كرد ،دواتر ( گلۆریا ماكاپاگال)ده‌سه‌اڵتی گرت ه ده‌ست و زۆرینه‌ی خه‌ڵك پشتگیریان بۆ ده‌ربری . ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
75
رۆڵی ته‌كنه‌لۆجیا ناكرێ له‌به‌ر چاو نه‌گرێ ،ئه‌گه‌ر شیته‌ڵكاریه‌كی ژماره‌یی بكه‌ین و ده‌بینین ساڵی 2000بۆ هه‌ر هه‌زار كه‌سێك ل ه فلیپین ته‌نها () 84كه‌س بووه، ههرچهنده پرۆسه‌یه‌كی زۆری فلیپینیه‌كان هه‌ی ه بۆ گه‌یشتن ب ه ته‌كنه‌لۆجیا چونك ه ل ه چاالككردنی بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان مه‌رج نیی ه ته‌نها هاورێ و براده‌ر و ناسیاوی یه‌كتر بین ،له‌الیه‌كی تر ئه‌م ڕێژه‌ی به‌شدار بوون ه ڕێژه‌كه‌ی به‌رزتر‌ه ل ه هه‌ندێ واڵتی ده‌وڵه‌مه‌ندی وه‌كو (كۆسته‌ریكا ) ك ه ڕێژه‌ی به‌شدار بوون ته‌نها ( )52كه‌سه .به‌اڵم پێچه‌وانه‌ی ڕێژه به‌رزه‌كه‌ی ئایسله‌ندای ه ( )783كه‌س و نه‌رویج ده‌گات ه ( )751بۆهه‌ر هه‌زار كه‌سێك . ئه‌م به‌شه‌ی گۆڕانی گرنگ و ئه‌ركیۆمێنتی بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ڕوونده‌كاته‌و‌ه به‌راستی له‌سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی بیست و یه‌ك ڕوویانداوه .به‌به‌راورد له‌گه‌اڵ سه‌ده‌ی بیسته‌مدا ده‌بینین تۆر‌ه سیسته‌ماتیكه‌كانی چاالكوانه‌كان له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی له‌بابه‌ت كۆمپانیا فر‌ه ڕه‌گه‌زه‌كان و دامهزراوه دارایی ه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان ،هه‌موویان ب ه شێوه‌یه‌كی دیار ئاماده‌گیان ل ه بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كاندا ههبووه ،به‌تایبه‌ت له‌به‌ش ه ده‌وڵه‌مه‌نده‌كه‌ی جیهان و به‌تایبه‌ت ل ه ڕووی په‌یوه‌ندیه‌كانه‌و‌ه . بزوتنه‌وه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی میسری له‌پێناوی گۆڕاندا به‌س ه (الكفایه)
بزوتنه‌وه‌ی میسری ل ه پێناو گۆڕاندا ب ه به‌رزكردنه‌وه‌ی دروشمی (به‌سه) ،وه‌ناسێنراو ئاشكراكرا ل ه مانگی 11ی 2004دا ،ئه‌م ه نزیك بوو له‌گه‌ڵ پرۆژه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌راستی گهوره ك ه له‌الیه‌ن وویالیه‌ت ه یه‌كگرتوه‌كانی ئه‌مریكا پێشنیار كرابوو بۆ چاكسازی ل ه ناوچه‌كه‌دا .ئه‌م بارودۆخ ه وایكرد نه‌وه‌ی حه‌فتاكان ل ه سه‌ربه‌خۆكان وناسه‌ربه‌خۆكان وته‌نانه‌ت هه‌ندێكیان په‌یوه‌نددار بوون یان جۆرێك ل ه هاتنه‌وه‌و ملكه‌چیان هه‌بوو بۆ ده‌وڵه‌ت. به‌اڵم جۆره هاوپه‌یمانه‌تیه‌كی فراوان دروست بوو ك ه زۆربه‌ی سه‌ركرده‌كان ل ه نه‌وه‌ی حه‌فتاكان بوون. (جۆرج ئیسحاق) ڕێكخه‌ری بزوتنه‌وه‌ك ه بوو ل ه نێوان هێز‌ه كاریگه‌ره‌كاندا ل ه سه‌ر ئاستی وواڵتدا ،ل ه دوای گفتوگۆیه‌كی زۆر له‌الیه‌ن چوار ئاراسته‌ی جیاوازی وه‌كو ( چه‌په‌كان، لیبراڵیه‌كان ،ئیسالمیه‌كان ،ناصڕیه‌كان )،ل ه ئه‌نجامی گفتوگۆكان دوو كتاب باڵوكرانه‌وه، یه‌كێكیان به‌ناوی(گفتوگۆكان) ،دوه‌میان به‌ناوی ( گفتوگۆكانی داهاتوو ) .ئه‌مان ه وه‌كو بنه‌مای گفتووگۆكان هاتنه به‌رهه‌م.
76
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
شێوه‌ی نیمچه به‌ره‌یه‌ك له نێوان ئه‌م چوار كۆمه‌ڵه‌ی ه پێكهات: .1كۆمه‌ڵی یه‌كه‌م -:كۆمه‌ڵه‌ی حیزبی ناوه‌ند به‌سه‌ركردایه‌تی (أبوالعال ماچی)، كۆمه‌ڵه‌یه‌كی سه‌ره‌كی بوو به‌شداری كرد له گفتووگۆكانی نه‌وه‌ی حه‌فتاكان. .2كۆمه‌ڵه‌ی دووه‌م -:كۆمه‌ڵه‌ی شكۆمه‌ندی ( الكرامه) به‌سه‌ر كردایه‌تی( حمدین صباحی ). .3كۆمه‌ڵه‌ی سێیه‌م -:كۆمه‌ڵه‌ی حیزبی كاری ئیسالمی به‌سه‌ركردایه‌تی ( مجدی أحمد حسین ،مجدی قرقر ). .4كۆمه‌ڵه‌ی چواره‌م -:كۆمه‌ڵه‌یه‌ك بوو هه‌نێ ل ه سه‌ربه‌خۆكانی گرتبو‌ه خۆ ك ه زیاتر ب ه چه‌پگه‌رایی نه‌ته‌وه‌یی یان گردبوونه‌و‌ه ده‌رده‌كه‌وتن ،دیارترین ڕه‌مزه‌كانیان له‌م كۆمه‌ڵه‌ی ه ( جۆرج ئیسحاق كه‌رێكخه‌ری بزوتنه‌وه‌ك‌ه بوو ،هانی عنان وأحمد بهاء) بوون. ئه‌م بزوتنه‌وه‌ی ه زۆر سه‌رنج ڕاكێش بوو به هۆی دووهۆكاره‌و‌ه -: .1گرنگی ب ه كێش ه ناوخۆییه‌كان ده‌دا ل ه پێناو چاكسازی سیاسی ،سه‌ره‌ڕای هه‌بونی ترس و هه‌ڕه‌شه‌ی ده‌ره‌كی هه‌بوو له‌سه‌ریان .دواتر تۆڕ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ڕۆڵی خێرایان گێرا ل ه گه‌یاندنی په‌یامی بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌ك ه ب ه درووشمی ( كفای ه ) ،ئه‌وێ ڕۆژێ ترسێكی زۆر وواڵتی گرتبۆو‌ه چونك ه عێراق داگیر ده‌كراو،زایۆنیزمیش( سه‌هیۆنیه‌تیش ) هه‌یمه‌نه‌ی خۆی به‌سه‌ر فه‌له‌ستینیه‌كاندا بۆ داگیركاری سه‌پاندبوو ،ل ه كاتێكدا نه‌خشه‌ی وواڵتانی عه‌ره‌بی دوو بار‌ه ده‌كێشرایه‌وه .جگ ه له‌م هه‌ڵوێست ه هیچ ڕێگایه‌كی تر شك نه‌ده‌برا بۆ ده‌رچون له‌م بارودۆخ ه سیاسیه ،ئابووریه ،كۆمه‌اڵیه‌تیه . ،وه‌ستاوه‌دا. .2ئه‌م بزوتنه‌وه‌ی ه ڕاسته‌وخۆ باسی ل ه فكره‌ی داگیركردنی ده‌سه‌اڵت ده‌كرد له‌الیه‌ن حیزبی فه‌رمان ڕه‌واوه ،داوای ئاڵووگۆڕی پله‌ی سه‌رۆكی ده‌وڵه‌تی ده‌كرد .ئه‌م ه كاریگه‌ریه‌كی ڕوحی وجه‌وهه‌ری زۆری دانا ل ه سه‌ر خه‌ڵكی میسر ،تینوێتیه‌كی زۆری شكاندن، ل ه هه‌مان كاتدا داوای ڕاپرسیان ده‌كرد وه‌ك پرۆژه‌یه‌كی تاز‌ه بۆ (حوسنی مباره‌ك)، وهه‌مواركردنی ده‌ستوور وهه‌ڵبژاردنی ڕاسته‌وخۆ بۆ سه‌رۆك كۆمارو هه‌ڵبژاردنی ئازاد ل ه نێوان كاندیده‌كاندا .دروشمی به‌س ه ( ألكفایه) بووه دروشمێكی سه‌رنج ڕاكێش وكاریگه‌ر دانه‌ر له‌سه‌ر ڕوحی خه‌ڵكه‌كه به‌شێوه‌یه‌كی ساحیرانه. دروشمه‌كانیان ده‌وترایه‌و‌ه ب ه (به‌س ه بۆ سه‌رۆك مباره‌ك ،بۆ هه‌رنوێكردنه‌وه‌یه‌ك ،هه‌مان ئه‌و به‌سه‌ی ه بۆ جمال مباره‌ك ،به‌س ه بۆ هه‌ر میراتگریه‌ك ،هه‌مان ئه‌و به‌سه‌ی ه بۆ به‌رده‌وام نه‌بوونی حاڵه‌تی ل ه ناكاوی (گواری) ،به‌س ه بۆ گه‌نده‌ڵی ،به‌س ه بۆ بێكاری ،به‌س ه بۆ ڕیسواكردنی خه‌ڵك له الیه‌ن پۆلیسه‌وه ،وه به‌سه بۆ سزاو ئازاردان...،هتد. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
77
ئه‌م بزوتنه‌وه‌ی ه ل ه گه‌ڵ هه‌بوونی جیاوازی ل ه وانه‌ی پێش خۆی به‌اڵم نه‌یتوانی بگات ه دوا ئامانج ،چونك ه نیمچ ه هاوپه‌یمانه‌تیه‌ك ه به‌رده‌وام نه‌بوو بۆی ه ته‌نها توانی میسریه‌كان ل ه خه‌وراپه‌رێنێ وبه‌ئاگایان بێنێته‌وه ،دروشمه‌كان كاریخۆیان كرد به‌اڵم بزوتنه‌وه‌ك ه ته‌نها وه‌ستان یان بێده‌نگی ل ه به‌رامبه‌ریدا هه‌بوو هه‌ڵیبژێرێ ،به‌هۆی په‌رته‌واز‌ه بوونی كۆمه‌ڵه‌كانه‌وه،ل ه دواساتدا ئه‌م بارودۆخه دروست بوو ك ه ئێستا ده‌یبینین له میسردا هاتۆته گۆرێ. سه‌رچاوه‌كان .1ئه‌نوه‌ر ،د.كه‌یوان ئازاد ،شۆرشی گه‌الن ،چاپ و باڵوكردنه‌وه‌ی چوارچرا ،سلێمانی، چ.2011 ،1 .2بشاره ،عه‌زمی ،شۆرش ناسی ،ده‌رباره‌ی شۆرش و شایسته‌یی بۆ شۆرش ،و: له‌عه‌ره‌بیه‌و‌ه د .یاسین سه‌رده‌شتی و به‌رزان مه‌ال ته‌ها ،به‌رێوه‌به‌رایه‌تی خانه‌ی وه‌رگێران، چاپخانه‌ی شڤان ،سلێمانی.2012، .3دلیری ،جواد،بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ،ڕۆژنامهی شرق،ژ ،3472 :تاران/8/15، .2011 .4زهران ،فرید ،الحركات االجتماعی ه الجدیده ،مركز القاهره لدراسات حقوق االنسان، گ -1القاهره.2007 ، .5كاكه‌یی ،سه‌عید ،وه‌اڵمدانه‌وه‌یه‌كی كاریگه‌ر بۆ به‌هاری عه‌ره‌بی ،ڕاسپارده‌كانی سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكا ،گۆڤاری ڕۆشنگه‌ری ،ژماره ،33چاپخانه‌ی شڤان ،سلێمانی، .2012 .6كالوه‌رت،پیته‌ر ،شۆرش و دژه شۆرش ،و :ل ه فارسیه‌و‌ه ڕه‌حمان ئه‌میری ،ده‌زگای موكریانی ،چ ،1چایخانه‌ی خانی دهۆك.2010 ، .7كراوشو ،ستیف و جون جاكسون ،حركات پوریه ،قصص شعوب غیرت مصیرها من پولندا الی البرازیل الی ساحل الحاج الی ئیران فالربیع العربی ،....شرك ه المگبوعات للتوزیع والنشر ،بیروت ،گ.1،2012 .8سه‌عید ،ئه‌كره‌م ،شۆرش و ڕۆمانسیه‌ت ،سه‌نجێكی خێرا له‌مه‌ر شۆرشه‌كانی تونس و میسر ،گۆڤاری كۆمه‌ڵناسی ،ساڵی شه‌شه‌م ،ژماره .2012 ،9 .9تیلی ،چارلز ،بزوتنهوه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ( ،)2004_1768و :ل ه عهرهبیهوه حه‌م ه ڕه‌شید ،بۆچونی وه‌رگێری ئینگلیزی ڕه‌بیع وه‌هبه ،ده‌زگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌م، چاپخانه‌ی كوردستان ،سلێمانی.2012 ، 78
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
چه‌ند پرسێكی سایكۆلۆژی (گۆشه‌گیری ،چه‌پاندن ،ترس ،فشار)
دانــا شوانی
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
79
یه‌كه‌م: گۆشه‌گیری چییه؟ بۆچی مرۆڤ دووچاری گۆشه‌گیری دهبێتهوه؟
گۆشه‌گیری هه‌م كێشه‌ی ه و هه‌م جۆرێ ل ه ناڕێكی و شله‌ژانه .گۆشه‌گیری وه‌ك كێشه‌یه‌كی ده‌روونی ،دۆخێكی كاتیی ه و بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ ده‌ست ل ه ژیانی تاك وه‌رنادات، هه‌رچه‌نده‌ش زۆرجار بۆ شله‌ژانێكی توند و به‌رده‌وام ده‌گۆردرێ ك ه ده‌بێته‌هۆی ئه‌وه‌ی پێكداچڕانێكی به‌رچاو ل ه ئه‌رك ه خێزانیی ،كۆمه‌اڵیه‌تیی ،په‌روه‌رده‌یی و پیشه‌ییه‌كانی كه‌سی گۆشه‌گیر بهێنێته كایهوه. له‌و نه‌خۆشانه‌ی ك ه تووشی گۆشه‌گیریی بونه‌ته‌وه ،ل ه ده‌ستدانی وز‌ه و په‌یوه‌ندی ،هه‌ستی گوناه ،دژواربوونی په‌یوه‌ندیی ه جێگیره‌كان ،له‌ده‌ستدانی ئاره‌زوو و چه‌كه‌ره‌كردنی بیری مه‌رگ و خۆكوشتن به‌به‌رده‌وامی بوونی هه‌یه .نیشانه‌كانی تری گۆشه‌گیری بریتیی ه له‌و گۆڕانانه‌ی ك ه ل ه ئاستی چاالكی ،ئه‌رك ه ڕۆژانه‌ییه‌كان ،و ئه‌رك ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ك ه دووچاری ناڕێكی و شڵه‌ژانێك دهبێتهوه. هۆكاره‌كانی سه‌رهه‌ڵدانی گۆشه‌گیری ل ه ده‌روونناسییدا چه‌ندین تیۆر ،ب ه چه‌ندین شێوازی جیاواز ،گۆشه‌گیرییان خستۆت ه به‌ر شیكردنهوه .لێره‌دا هه‌وڵ ده‌ده‌ین سێ ڕوانگهی باو ل ه ده‌روونناسی ب ه شێوه‌یه‌كی كورت و پوخت بناسێنین: ڕوانگهی یه‌كه‌م :ڕوانگهی ده‌روونشیكاریی ه ك ه گۆشه‌گیری تاك به‌و پرس و ڕوداوان ه ده‌به‌ستێته‌و‌ه ك ه ل ه قۆناغی منداڵی و ل ه په‌یوه‌ست ب ه تاك ه گرنگه‌كانی ژیانیی وه‌ك باوك و دایك هاتۆت ه كایهوه ،و چاره‌سه‌ركردنیشی پتر ب ه شیكردنهوه و ڕاڤه‌كردنی ڕوداوه‌كانی ڕابردووی ئه‌و تاك ه و قسه‌كردن له‌باره‌یانه‌و‌ه چاره‌سه‌ر ده‌كرێت. ڕوانگهی دووه‌م :ڕوانگهی مه‌عریفیی ه ك ه پێیوای ه گۆشه‌گیری ل ه بوونی بیروڕا خۆكار‌ه نیگه‌تیڤه‌كان ك ه ل ه زه‌ین و بیری مرۆڤ ده‌خولێته‌و‌ه سه‌رهه‌ڵ ده‌دات ،به‌م مانایه‌ی ك ه ئه‌م تاكان ه له‌مه‌ڕ خۆیان ،داهاتوو و جیهان ب ه گشتی بیروباوه‌ڕێكی نیگه‌تیڤیان هه‌یه .ئه‌م ڕوانگهی ه پتر جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌م دید‌ه دهكاتهوه ك ه جۆری تێڕوانین و تێگه‌یشتنی تاكه‌كان به‌رامبه‌ر ب ه ڕوداو و جیهانی ده‌وروبه‌ریان ه ك ه غه‌مگینی یان كۆمه‌ڵێ شڵه‌ژانی ده‌روونی نیگه‌تیڤ و توندوتیژی به‌رهه‌م ده‌هێنی یان ده‌هێنێت ه كایهوه .چاره‌سه‌ركردنی گۆشه‌گیری له‌م ڕوانگه‌یه‌دا پتر ب ه سوودوه‌رگرتن ل ه ملمالنێ له‌گه‌ڵ ئه‌م بیروڕا و ئایدیایان ه ئه‌نجام ده‌درێ.
80
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ڕوانگهی سێیه‌م :ڕوانگهی بایه‌لۆجی :ئه‌م ڕوانگه گۆشه‌گیری ب ه كه‌مكردن و هه‌لبه‌ز و دابه‌زی چه‌ند هۆرمۆنێك ل ه مێشكی مرۆڤ ده‌زانێ ،و پێیانوای ه ك ه هه‌ر كات ئه‌و هۆرمۆنان ه ل ه مێشكی مرۆڤ كه‌م بێتهوه ،ئه‌وا ناهاوسه‌نگییه‌ك دێت ه كایهوه ك ه دواجار ب ه گۆشه‌گیری كۆتای پێ دێ .هه‌روه‌ها شێوازی چاره‌سه‌ر له‌م ڕوانگهی ه سوودوه‌رگرتن ه ل ه پزیشكی ده‌روونی: به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ده‌توانرێ ئه‌م ده‌رمانانه‌ی له‌م ڕوانگهی ه بۆ چاره‌سه‌ری گۆشه‌گیری به‌كارده‌هێنرێ بۆ سێ ده‌سته دابه‌ش بكرێ: ئه‌لف :چاره‌سه‌ری سێ بازنه‌ی یان چوار بازنه‌یی :ده‌رمانه‌كان ،كالسیكیین ل ه چاره‌سه‌ركردنی گۆشه‌گیرییدا وه‌م ئه‌یمی پرامین ،كڵۆمیپرامین ،ئه‌میتریپتیلین. بێ :ده‌رمانی ( )MAOIك ه ل ه مۆنۆ ئه‌مینۆئه‌كسیداز پێكدێت :به‌كارهێنانی ئه‌م ده‌رمانانه پێویستی به ڕه‌چاوكردنی ڕژێمی خۆراكیی تایبه‌ته وه‌ك فه‌نلزین. جیم :ده‌رمانه‌كانی ( )SSRIوات ه ده‌سته‌مه‌كۆدنی تایبه‌تی سه‌رله‌نوێی سروتونین :ئه‌م ده‌رمانانه ،ده‌رمانی نه‌وه‌ی تاز‌ه بۆ چاره‌سه‌ركردنی گۆشه‌گیری وه‌ك فلۆكستین. دواجار ئه‌وه‌ی ماوهتهوه بێژم هه‌موو ئه‌و چاره‌سه‌رییانه‌ی ك ه بۆ گشه‌گیریی دائه‌نرێن ب ه الیه‌نی كهمهوه پێویستی ب ه شه‌ش مانگ ه بۆ ئه‌وه‌ی كه‌سی نه‌خۆش بتوانێ بگه‌ڕێته‌و‌ه سه‌ر باری ئاسایی خۆی و تێكه‌اڵو ب ه كۆمه‌ڵگ ه و جڤات ه بچوكه‌كانی ده‌وروبه‌ری ببێتهوه. دووه‌م: ترس :بۆچی ترس به‌شێكی دانه‌بڕاوی ژیانی مرۆڤه؟
ل ه ڕووی سایكۆلۆژییه‌و‌ه ترس یه‌كێك ه له‌و دیاردانه‌ی ك ه ب ه شێوه‌یه‌كی گشتی ڕۆڵێكی به‌رچاو و دیاریكه‌ری هه‌ی ه ل ه په‌ره‌سه‌ندن و كامڵبوونی مرۆڤدا ،ئه‌وه‌ش هه‌ر ل ه به‌ره‌به‌یانی مرۆڤایه‌تییه‌و‌ه تاوه‌كو ئێستا بوونی ههبووه .ئه‌م ترسه‌ش كه‌م تا زۆر ڕۆڵی ههبووه ل ه دروستكردنی كه‌سایه‌تی و مرۆڤ و هه‌موو په‌یوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی ،هیچ ساتێكی مرۆڤایه‌تی نادۆزرێته‌و‌ه به‌شێكی سه‌ره‌كی ترس داگیری نه‌كردبێت ،هه‌ر بۆی ه ترس ب ه یه‌كێ له‌و فاكته‌ر‌ه سه‌ره‌كییان ه هه‌ژمار ده‌كرێت ك ه بایه‌خێكی یه‌كجار زۆری ل ه الیه‌ن سایكۆلۆژیا و ده‌روونشیكارییه‌وه پێدراوه و به‌رده‌وام جێی مشتومڕ بووه. ژیانی زۆربه‌ی مرۆڤه‌كان ل ه هه‌موو پنته‌كانی جیهاندا هاوشان ه ب ه هه‌بوونی ترس ،ئـه‌م ه ل ه كاتێكدا ،زۆربه‌ی مرۆڤه‌كان هوشیاری و ئاگاییه‌كی ئه‌وتۆیان به‌رامبه‌ر ترسه‌كه‌یان نیی ه و ناشتوانن سه‌رچاوه‌ی ترسه‌كه‌یان بدۆزنه‌وه ،ئهوه سه‌رباری ئه‌وه‌ی ناخۆشگوزه‌رانی و ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
81
دڵته‌نگی خۆیان له‌ژیان و په‌یوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تی و ڕه‌فتاره‌كانیان ك ه ل ه ترسه‌و‌ه سه‌رچاوه‌ی گرتووه ب ه به‌شێك ل ه كه‌سایه‌تی خۆیانیان زانیو‌ه و وا هه‌ست ده‌كه‌ن كه‌سایه‌تیان به‌م چه‌شن ه بووه و ئه‌م كه‌سایه‌تییه‌ش شایه‌نی گۆڕان نیی ه و ده‌سته‌وه‌ستانن ل ه دووباره‌ناسینه‌وه‌ی كه‌سایه‌تی و بوونی خۆیان ،ئه‌مه‌ش ئاماژه‌یه‌كی گرنگ ه بۆ الوازی كه‌سایه‌تیان و بێ تواناییان ل ه كۆنترۆڵكردنی ڕهفتاره كۆمه‌اڵیه‌تی و ده‌روونییه‌كانیان. ترس یه‌كێك ه ل ه به‌ش ه سه‌ره‌كی و كۆڵه‌كه‌كانی ده‌روون په‌شێوی .به‌مانایه‌كی تر ،هه‌ركات كه‌سێ ترس به‌شێكی دانه‌بڕاوی ژیانی بوو ،ئهوه نیشانه‌ی ه بۆ په‌شێوه‌ی ده‌روونی ئه‌و تاكه. ب ه گوێره‌ی سهرچاوه ،بوون و جۆری ده‌ركه‌وتن ه ده‌ره‌كییه‌كانی ،زیگمۆند فرۆید ترسی بۆ سێ جۆری سه‌ره‌كی دابه‌ش كردووه. یه‌كه‌م :ترسه لۆژیكییه‌كان دووه‌م :ترسه ناڕێكه‌كان سێیه‌م :ترسه ئاكارییه‌كان
ترس ه لۆژیكییه‌كان:
ترس ه لۆژیكییه‌كان به‌گوێره‌ی دیدی ده‌روونناسه‌كان هۆكاری ڕوون و دیاریكراویان ل ه ژینگه‌ی مرۆڤدا هه‌یه ،ئه‌م جۆره‌ی ترس په‌یوه‌ندیه‌كی ڕاسته‌وخۆ و توندوتۆڵی ب ه شته‌و‌ه هه‌ی ه یان به الیه‌نی كهمهوه هۆكاری له‌دایكبوونی ترسه له‌و ژینگه‌یه‌ی مرۆڤ. مه‌ترسی لۆژیكی ،بریتیی ه له‌و مه‌ترسییه‌ی ك ه له‌به‌رده‌می ڕاوه‌ستاوین ،ڕۆژان ه ڕووبه‌رووی دهبینهوه ،ترسی لۆژیكیش ئه‌و ترسه‌ی ه به‌هۆی ئه‌و مه‌ترسیی ه واقیعییانه‌ی له‌به‌رده‌ماندایه ،سه‌رهه‌ڵ ده‌دات. به‌م چه‌شنه ،ئه‌و ترس ه لۆژیكیی ه بریتیی ه ل ه هه‌بوونی وه‌هم له‌به‌رامبه‌ر شته‌كانی ده‌وروبه‌رمان و ئه‌و هه‌سته‌ش هێند‌ه لۆژیكی و په‌یوه‌ست ه ب ه واقیعه‌و‌ه ك ه ب ه جۆرێك بۆت ه شتێكی پێویست و ژیانكرد .بێ هه‌بوونی ئه‌م هه‌ست ه پاراستنی ژیانی مرۆڤ ناتوانێ درێژه‌ی پێ بدرێت ،بۆ ئه‌وه‌ی درێژ‌ه ب ه مانه‌وه‌ی خۆمان بده‌ین ئه‌بێت هه‌سته‌كانمان به‌رده‌وام له‌گه‌ڵیدابێت ،هه‌ستێك كه زۆربه‌ی جار خۆكرد‌ه و توانای چه‌كه‌ره‌كردنیمان نییه. هه‌روه‌ها ترسی لۆژیكی هێند‌ه بۆ ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی و ده‌روونی مرۆڤ پێویست ه ك ه هه‌سته‌كانمان هۆشداری ئه‌وه‌مان پێ ده‌ده‌ن بۆ ئـه‌وه‌ی ل ه ژینگه‌یه‌كی مه‌ترسیدار وریا بین و ئاگادارمان دهكاتهوه. 82
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ترس ه ناڕێكه‌كان:
ب ه پێچه‌وانه‌ی ترس ه لۆژیكییه‌كانه‌وه ،هۆكار و سه‌رچاوه‌كانی ترس ه ناڕێكه‌كان بۆ تاكه‌كان ناڕوون و نائاگایان ه ده‌رده‌كه‌ون ،هه‌م له‌و ڕووه‌ی ك ه مرۆڤ په‌یوه‌ست ه ب ه ترس ه ناڕێكه‌كان ك ه هه‌موو هه‌وڵه‌كانی خۆی له‌وه‌دا ب ه گه‌ڕخستوو‌ه ك ه بۆ ترسه‌كانی هۆكارگه‌لی جیاواز دابتراشێت .كیشه‌كه‌ش هه‌ر لێرهوه ده‌ست پێده‌كات ،چونك ه به‌م هۆیه‌و‌ه ڕێگه‌ی دۆزینه‌وه‌ی ترس ه ناڕێكه‌كانی مرۆڤ ،مه‌یلی ب ه لۆژیكیكردنی ئه‌م ترسان ه سه‌ره‌تا ب ه هۆكاره ناپه‌یوه‌ست و به‌ستانه‌وه‌ی هه‌سته‌كانی ترسی خۆی به‌م هۆكارانه‌وه زۆر ڕوونه. هاوكێش ه ده‌روونشیكارییه‌كان ئه‌وه‌یان ده‌رخستوو‌ه ك ه ترس ه ناڕیكه‌كان زاده‌ی مه‌ترسیداركردنی غه‌ریز‌ه و ئاره‌زووه‌كانی مرۆڤ ه و وه‌ك ده‌نگێك ه ك ه ل ه ویژدانی نائاگاییه‌و‌ه زه‌ق ببێتهوه، وات ه یه‌كێ ل ه غه‌ریزه‌كانی مرۆڤ ك ه ده‌یه‌وێت تێری بكات ،ده‌چه‌پێنرێت و كاریگه‌ری ئه‌م چه‌پاندنه‌ش به‌سه‌ر ویژدانی مرۆڤ ،هۆكاره‌كانی پشت دروستبوونی ئه‌م ترسه ناڕێكانه‌ن. ترس ه ئاكارییه‌كان:
جۆری سێیه‌می ترس ،وات ه ترس ه ئاكارییه‌كان یان ویژدانییه‌كان ،ئه‌م جۆره‌ی ترس سه‌رچاوه‌یه‌كی ته‌واو كۆمه‌اڵیه‌تی هه‌یه ،ئه‌م چه‌شن ه ترس ه زاده‌ی زاڵبوونی چه‌پاندنه‌كان ه به‌سه‌ر به‌شه جیاوازه‌كانی بینای ده‌روونی مرۆڤدا. هه‌موو پنته‌كانی سنورداكردن ك ه كۆمه‌ڵگ ه به‌گوێره‌ی بونیاد‌ه ئاكارییه‌كان و داب و نه‌ریتی كۆمه‌اڵیه‌تی و و كولتووره‌و‌ه به‌سه‌ر تاكه‌كانی زاڵ ده‌كات به‌رفراونتر ده‌بێت و هه‌موو ئه‌م سنوران ه یان به‌ربه‌ستان ه دژایه‌تییه‌كی پتری غه‌ریزه‌كانی جه‌ست ه و زه‌ینی مرۆڤ ده‌كه‌ن ،ئه‌مه‌ش ده‌بێت ه هۆی ئه‌وه‌ی ك ه ده‌ركه‌وتنی ترس ه ئاكارییه‌كان ل ه نێو مرۆڤه‌كانی ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌دا به‌رفراونتر بێت. سێیه‌م: هه‌ست و چه‌پاندن :بۆچی مرۆڤ هه‌سته‌كانی ده‌چه‌پێنێ؟
ئاخۆ هه‌رگیز ل ه خۆمان پرسیو‌ه بۆچی هه‌ندێ ل ه هه‌سته‌كانمان ب ه ڕوونی و بێ پێچ و په‌نا ده‌رده‌بڕین و هه‌ندی جاری تریش ئه‌و هه‌ستان ه ده‌چه‌پێنین؟ هۆكاره‌كانی ئه‌م چه‌پاندنان ه ل ه كوێو‌ه سهرچاوه ده‌گرێت؟ ده‌رخستنی هه‌سته‌كانی مرۆڤ ب ه شێوه‌یه‌كی ته‌ندروست ڕۆڵێكی به‌رچاو و په‌یوه‌ندییه‌كی گرنگی ب ه سه‌المه‌تی ده‌روونی تاكه‌و‌ه هه‌یه، هه‌ركات تاكێ ل ه شاردنه‌و‌ه و چه‌پاندنی هه‌سته‌كانی خۆی تێوه‌گال ،ئه‌م ه نیشانه‌ی ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
83
ئه‌وه‌ی ه ك ه ل ه ڕووی ده‌روونییه‌و‌ه كه‌سـێكی ناجێگیر و ده‌روون ته‌ندروست نییه ،و پێویستی ب ه ده‌روونشیكار و چاره‌سه‌ری ده‌روونییه ،چونك ه ل ه نائاماده‌یی چاره‌سه‌ر ،ئه‌گه‌ره‌كانی ده‌ركه‌وتنی زه‌بروزه‌نگ و زه‌بروزه‌نگی ڕه‌مزی پتر ده‌بن. هه‌ستی مرۆیی و هوشیاری هوشیاری په‌یوه‌ندییه‌كی به‌هێزی ب ه چه‌پاندن و ده‌رخستنی هه‌ستی مرۆییهوه هه‌یه، ئه‌گه‌ر هوشیاری و هوشیاری خودیی كرده‌یه‌كی تاكه‌كه‌سی بێت ،به‌اڵم ده‌ركه‌وته‌كانی ل ه ئاستی ده‌سته‌جه‌معی ده‌رده‌كه‌وێ ،پانتاییه‌كانی ته‌واوی كۆمه‌ڵگا دهگرێتهوه .بۆی ه ده‌توانین ل ه ناساندنی هوشیارییدا بێژین ،یه‌كێ ل ه ئه‌دگار‌ه به‌رچاو و دیاره‌كانی مرۆڤ ساغ ،بێ كێشه ،ناسینی هه‌سته‌كانیه‌تی ،بۆ ئه‌وه‌ی مرۆڤێك ئاستی هوشیارییه‌كه‌ی هه‌ڵبسه‌نگێندرێ ،پێویست ه پێش هه‌موو شتێ ئاستی په‌ی بردن ب ه هه‌سته‌كانی بخرێت ه ڕوو .ل ه ڕوانگهی سایكۆلۆجی ،مرۆڤی سه‌ركه‌وتوو ئه‌و كه‌سه‌ی ه ك ه هه‌موو كاتێ توانای ناسینی هه‌سته‌كانی خۆی هه‌یه ،ده‌توانێ له‌باره‌یانه‌و‌ه بهزرێت ،و هۆكاری ئه‌وه‌ش بدۆزێتهوه ك ه بۆچی ل ه كانی نه‌ناسینی هه‌سته‌كاندا ،ناتوانرێ دید و بیری هه‌ڵه‌ی خۆشمان (ك ه بۆته هۆی بێزاركردنمان) بگۆڕین. پێویست ه تاكه‌كان هه‌سته‌كانی خۆیان بناسن و ب ه دوای هۆكاری ئه‌و هه‌سته‌وه‌ش بن و ئه‌گه‌ر پێویست بوو ده‌ریببڕن .هه‌ندێ كات زۆر زوو ل ه ده‌وروبه‌رمان ده‌تۆڕێین ،ئه‌وه‌ش به‌هۆی ئه‌وه‌ی لێمان تێناگه‌ن و ئه‌م لێتێنه‌گه‌یشتن ه ده‌بێت ه هۆی دڵته‌نگیمان .ل ه كاتێكدا ڕه‌نگ ه ئه‌م ه به‌هۆی ئهوهوه بێت ك ه هیچ زانیاری و مه‌عریفه‌یه‌كمان به‌رامبه‌ر ب ه هه‌ست و تێگه‌یشتنه‌كانمانه‌وه نه‌بێت. هه‌ر بۆی ه پێویست ه فێری ئهوه ببین ل ه بڕی توندوتیژی و زه‌بروزه‌نگ و توڕه‌یی، هه‌سته‌كانی خۆمان ب ه شێوه‌یه‌كی هێمن ده‌رببڕین ،به‌اڵم پرسیارێك لێر‌ه قوت دهبێتهوه ئه‌ویش ئه‌وه‌یه :ك ه بۆچی هه‌ندێ كه‌س ناتوانن خۆشه‌ویستی و هه‌سته‌كانی خۆیان ده‌رببڕن ،ئاخۆ هۆكاره‌كانی پشت ئه‌م بێتواناییه ل ه ده‌بڕینی هه‌سته‌كانمان له كوێیه‌وه سهرچاوه ده‌گرێت؟ بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی ئه‌م پرسیار‌ه و هۆكاره‌كانی ڕوودانی ئه‌و كردار‌ه چه‌نده‌ها هۆكاری جیاواز هه‌یه كه ئێمه هه‌وڵ ده‌ده‌ین لێره‌دا پوختیان بكهینهوه: یه‌كه‌م :په‌یوه‌ندی ب ه شێوازی په‌روه‌رده‌كردنی خێزانهوه هه‌یه .ل ه زۆرێ ل ه خێزانه‌كان ت كولتووری چوارچێوه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی دیاریكراو بۆ پیاو و ئافره‌ت داده‌نرێت و به‌تایبه كوردی ڕێگ ه بهوه نادات پیاو هه‌سته‌كانی خۆی ب ه ئاشكرا ده‌رببڕێت و ب ه جۆرێك ل ه سوكایه‌تی و خۆبچوكردنه‌و‌ه له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێ ،هه‌ر چه‌ند‌ه ئه‌گه‌ر ئه‌و هه‌ست ده‌ربڕین و 84
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
چه‌پاندن ه الی ژنان بدۆزینه‌وه‌ش زۆر ئاسایی وه‌رده‌گیردرێ ،چونك ه بۆ ئه‌و پهروهرده مندااڵیی ه دهگهڕێتهوه ك ه ئه‌و تاكه‌ی تیا گهوره بووه ،ك ه به‌رده‌وام پێیوابوو‌ه ئافره‌ت به‌رامبه‌ر شاردنه‌وه‌ی هه‌سته‌كانی الوازه. دووه‌م :ئه‌گه‌ر ل ه قۆناغی منداڵێتی ده‌ربڕینی هه‌سته‌كانی منداڵ شتێكی ئاسایی بێت، به‌اڵم هه‌مان ڕه‌فتار بۆ كه‌سێكی گهوره ب ه شتێكی ناشاز و نه‌گونجاو دێت ه هه‌ژماردن .با نموونه‌یه‌كی واقیعی بهێنینه‌وه :ئه‌شێ بۆ كوڕێكی چوار ،پێنچ سااڵن ده‌ربرینی هه‌سته‌كانی ب ه توندوتیژی و زه‌بروزه‌نگ شتێكی ئاسایی بێت ،به‌اڵم هه‌ست ب ه غه‌مباریكردن له‌و ته‌مه‌ن ه ب ه شتێكی نائاسایی ل ه قه‌ڵه‌م ده‌درێت ،هه‌ر بۆی ه ئه‌و كاته‌ی ئه‌و منداڵ ه ده‌گات ه قۆناغی هه‌رزه‌كاری و ڕووبه‌ڕووی زه‌بروزه‌نگ دهبێتهوه و په‌رچه‌كردار‌ه زه‌بروزه‌نگاوییه‌كانی خۆی ده‌رده‌بڕێت ،و ب ه ئاسایی وه‌رناگیردرێ ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر غه‌مگین و غه‌فه‌تبار بێت ناتوانێ هه‌ستی غه‌م و ترسه‌كانی ب ه ئاسانی ده‌رببڕێت و ب ه ناچاری په‌نا بۆ میكانیزمی به‌رگری ب ه ناوی شاردنه‌وه‌ی هه‌سته‌كانی ده‌بات. سێیه‌م :هه‌ندێ كات هه‌سته‌كانمان ب ه هۆی په‌یامه‌كانی دایك و باوكه‌و‌ه ده‌رنابڕین، هه‌ندێ كاتی تریش هه‌سته‌كانی خۆمان ده‌رنابڕین ،چونك ه ئه‌ترسین په‌یامه‌كه‌مان قبوڵ نه‌كرێت ،ترسان ل ه ڕهتكردنهوه ،ترسان ل ه په‌راوێزخستن ،ترسان ل ه پێنه‌گه‌یشتووی ،ترسان ل ه ناكامی و خراپ دادوه‌ریكردن ،دیارترین هۆكاری ده‌رنه‌بڕینی هه‌سته‌كانی مرۆڤه. دواجار ده‌گه‌ین ه ئه‌و بڕوایه‌ی ك ه ئێم ه ل ه ژیانماندا تووشی سه‌دان ترس و دڵه‌ڕاوكێ دهبینهوه به‌تایبه‌ت له‌وكاته‌ی ك ه ئه‌مانه‌وێ هه‌سته‌كانی خۆمان ده‌ببڕین ،هه‌ر چه‌نده‌ش زۆربه‌ی ئه‌و ترسان ه بوونێكی ده‌ره‌كییان نیی ه و له‌الیه‌ن دهرهوه ئاراسته‌مان ناكرێت ،به‌اڵم ئێم ه ب ه شێوه‌یه‌كی ناوه‌كی لێیان ده‌ترسین و به‌م هۆیه‌وه‌ش هه‌سته‌كانمان ده‌چه‌په‌ێنین .بۆ نموون ه ئه‌م ه ڕێك ئه‌توانین الی ئه‌و كه‌س ه بدۆزینه‌و‌ه ك ه ل ه ل ه دادوه‌ری و حوكمی ئه‌وانی تر و ده‌وروبه‌ر ده‌ترسێت و نیگه‌رانی ئه‌وه‌ی ه ك ه خه‌ڵك چۆن بیری لێ دهكهنهوه .به‌م چه‌شنه، تاكێكی له‌م چه‌شن ه قس ه ناكات و ڕاوبۆچوونی خۆی ده‌رنابڕێت ،و دواجار جۆرێك ل ه كه‌سایه‌تی الواز بۆ خۆی ده‌خولقێنێ. چواره‌م :فشاری ده‌روونی تاوه‌كو ئێستا چه‌ندین توێژینه‌وه‌ی هه‌مه‌چه‌شن له‌باره‌ی ئه‌م دیاره‌ده‌ی ه ئه‌نجامدراوه ،و هه‌ر ده‌روونناسێك به‌شێوه‌یه‌ك ل ه شێوه‌كان و ب ه میتۆدێكی جیاواز و هه‌ندێك جار له‌یه‌كچوو هه‌وڵی دیاریكردنی ئه‌دگار و هۆكاره سه‌ره‌كییه‌كانی ئه‌م نه‌خۆشیی ه ده‌روونییه داوه. ناسراوترین ده‌روونناس ك ه تاوه‌كو ئیستا توانیبێتی ب ه شێوه‌یه‌كی به‌رباڵو و ئه‌كادیمیی ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
85
ئه‌م دۆخه‌ی خستبێت ه به‌ر باس ،هانس سیلی ه ی ه ئه‌ویش ب ه هۆی ئه‌و توێژینه‌و‌ه به‌رباڵوی خۆی ك ه ل ه سااڵنی حه‌فتادا ئه‌نجامی دا ،و پشكی به‌رچاوی هه‌بوو ل ه پتر ڕوونكردنه‌وه‌ی دیارده‌ی فشار و پێیوابوو ك ه فشار هێزێكی به‌زه‌بر و تێكده‌ر‌ه و ئه‌م دۆخه‌ش ده‌رخه‌ری هاتنه‌ئاراوه‌ی چه‌نده‌ها گۆڕانی جه‌سته‌یی ه ل ه وه‌المدانه‌وه‌ی هه‌لومه‌رجی فشاردا .ئه‌وه‌ی شایه‌نی باس ه له‌م باره‌یه‌و‌ه بیڵێین ئه‌وه‌ی ه ك ه ل ه زۆربه‌ی پێگه‌ی ئاكام ه ئه‌رێنییه‌كانی فشار یان فشاری ئه‌رێنی جۆرێ وروژاندنی كه‌م و الوازه بۆ گۆران یان بۆ چاالكییه‌كی ئامانجدا و سه‌ركه‌وتوو ،وات ه ئه‌شێ زۆرجار فشار مرۆڤی داهێنه‌ر و پسپۆرمان بۆ به‌رهه‌مبهێنی ،هه‌ر چه‌ند‌ه له‌م باره‌یه‌و‌ه كه‌م گوتراو‌ه و پتر الیه‌ن ه نه‌رێنییه‌كه‌ی فشار باسكراو‌ه ك ه كاریگه‌ری زیانهێنه‌ر و سایكۆلۆژی ناجیگیر به‌رهه‌مده‌هێنێت ،به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ئه‌توانین بێژین فشار ئه‌و سات ه دێت ه ئاراوه ك ه تاكه‌كان ڕووبه‌ڕووی چه‌ند ڕووداوێك دهبنهوه ك ه هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆی ه بۆ سه‌ر ته‌ندروستی ده‌روونی یان جه‌سته‌ییان و ئه‌م ڕووداوانه‌ش ،هۆكاری سه‌ره‌كی دره‌كه‌وتنی فشارن ئه‌دگار و نیشانه‌كانی فشار
فشار ب ه گشتی بۆ چه‌ند ئاست و قۆناغێكی هه‌مه‌چه‌شن دابه‌ش ده‌بێت ،یان بۆ ئه‌وه‌ی ل ه فشار تێبگه‌ین هه‌ر ئه‌وه‌ند‌ه به‌س نیی ه ك ه ل ه ڕووی ده‌روونییه‌و‌ه لێكی بدهینهوه ،بۆی ه ئه‌شێ ل ه كۆمه‌لی ئاستی تریش خۆی به‌ده‌ر‌بخات ،بۆی ه لێره‌دا گرنگترینیان باس ده‌كه‌ین: یه‌كه‌م :نیشان ه ده‌روونییه‌كان :كه‌مبوونه‌وه‌ی بیره‌وه‌ری و ناجێگیری ،گومان ،په‌رتبوونی زانیاریه‌كان ،په‌شێوه‌ی له‌ده‌ستدانی ئاره‌زوو و كه‌مبوونه‌وه‌ی چاالكییه‌كان. دووه‌م :نیشان ه ڕه‌فتارییه‌كان :په‌ل ه په‌لكردن ،ناجێگیری و سه‌قامگیر نه‌بوون ،زوو هه‌ڵچوون ،جگه‌ر‌ه كێشان ،خواردنهوه كحولییه‌كان ،گریان و هاواركردن و ته‌نانه‌ت كار ده‌گات ه په‌رشوباڵوكردنه‌وه‌ی شته‌كانی ده‌وروبه‌ریش. سێیه‌م :ڕهفتاره فیزیكییه‌كان :هه‌ست ب ه ماندوێتی زۆر ،كه‌م خه‌وی ،ڕه‌قبوونی ده‌ماره‌كانی جه‌سته ،خێرا لێدانی دڵ ،هه‌ست به سه‌رماكردن و له‌رزین. چواره‌م :نیشان ه وروژێنه‌ره‌كان :گۆشه‌گیربوون ،توڕره‌بوون ،خه‌مۆكی ،قس ه ڕه‌قی، نائارامی ،ترس ،بێ وزه‌یی و زوو وه‌رزبوون.
86
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
فشار و په‌یوه‌ندی ب ه دۆخی خێزانهوه
ئاخۆ دروستبوونی فشار شیرازه‌ی خێزان ده‌شێوێنێت؟ ب ه گشتی ئه‌و كاته‌ی فشار به‌هه‌موو جۆره‌كانییه‌و‌ه له‌نێو تاكه‌كانی خێزاندا سه‌رهه‌ڵ ئه‌دات ،شیرازه‌ی خێزان جێ له‌ق ده‌بێت و ده‌كه‌وێت ه ژێر هه‌ره‌شه‌وه ،و جاری وا هه‌ی ه به‌راده‌یه‌ك وێران ده‌بێت ك ه زه‌حمه‌ت ه بتوانرێ ب ه ئاسانی كۆ بكرێتهوه ،به‌شی زۆری هۆكاره‌كانی ته‌اڵق ل ه كوردستان دهگهڕێتهوه بۆ سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌و فشاران ه و په‌یوه‌ندی هاوسه‌ره‌كان تێك و پێك ده‌دات ،به‌تایبه‌ت ئه‌گه‌ر سه‌رچاوه‌ی فشاره‌كه‌ش په‌یوه‌ست بێت ب ه شوێنی كار و پیشه‌وه ،ئه‌وا كاریگه‌ری ئه‌م هۆكاره بۆ سه‌رهه‌ڵدانی ته‌اڵق پتر ده‌بێت ،ئه‌توانین بڵێین فشار گرفتێكی تریش ده‌هێنێت ه كایهوه ك ه به‌هۆی كار و پیش ه و منداڵه‌وه‌یه ،وێرای كاریگه‌رییه‌كانی فشار ،ئه‌م هۆكاره كاریگه‌رییه‌كی بێ سنووری به‌سه‌ر تاكه‌كانه‌وه هه‌یه ل ه ژیانی ڕۆژانه‌دا.
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
87
88
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی چۆن بتوانین خۆمان ل ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ب ه دوور بگرین؟
وه‌رگێرانی ل ه عهرهبیهوه :دانا سالم كریم
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
89
پێشه‌كی:
ێ هه‌ستێكی سرووشتی ی ه ل ه هه‌موو بوونه‌وه‌رێكی زیندوو هه‌یه ،ئامانج ترس و دڵه‌ڕاوك تیایدا پاراستنی بوونه‌وه‌ری زیندوو‌ه ل ه شت ه ترسناكه‌كانی نزیكی یان پاڵنه‌رێك ه بۆ ئه‌وه‌ی گرنگی زیاتر به‌م شتانه بدات كه به‌الیه‌وه گرنگه. كارلێككردن له‌گه‌ڵ ترس و دڵه‌ڕاوكێ یان به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌ی ترسه‌كان ب ه شێوه‌یه‌كی ڕوون و ئاشكرا له‌الی ئه‌م كه‌سان ه ب ه دیارده‌كه‌وێت ك ه دووچاری ترسی ێ بارودۆخ ترس دایان ده‌گرێت ،وه‌كو كه‌سێك یه‌كه‌م كۆمه‌اڵیه‌تی بوونهتهوه ،ئه‌مان ه ل ه هه‌ند جار وانه‌یه‌ك پێشكه‌ش ده‌كات یان گفتوگۆیه‌ك له‌گه‌ڵ كه‌سێك ده‌كات یه‌كه‌م جار‌ه پێی ئاشنا ده‌بێت یان یه‌كه‌م ڕۆژی كاركردن ل ه پیشه‌یه‌كی نوێدا یان نان خواردن ل ه به‌رامبه‌ر خه‌ڵك یان قسه‌كردن ل ه ناو قه‌ڕه‌باڵغی. ئه‌و كه‌سانه‌ی دووچاری ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی بوونهتهوه دڵه‌ڕاوكێیه‌كی زۆریان ل ه چاوی ێ بكه‌ن، خه‌ڵك هه‌یه ،ئه‌م سه‌یركردنانه‌ی خه‌ڵك وایان لێده‌كات هه‌ست ب ه شه‌رم و دڵه‌ڕاوك ئه‌م كه‌سانه‌ی سه‌یریان ده‌كه‌ن هه‌ست به حاڵه‌ته‌كانیان ده‌كه‌ن. ئه‌وه‌ی گرنگ ه بیزانین ،ئه‌وه‌ی ه درك بهوه بكه‌ین دروستبوونی نیشانه‌كانی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی الی تاك بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌و‌ه تاك له‌گه‌ڵ ئه‌م بارودۆخان ه دهگرێتهوه ك ه دێت ه به‌ر ده‌میان. ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی زیاتر ل ه هه‌موو شڵه‌ژانه‌كانی تری ده‌روونی باڵوه ،ده‌گات ه نزیكه‌ی %12ی خه‌ڵك ،زۆربه‌ی جار ل ه منداڵی و هه‌رزه‌كاری ل ه ته‌مه‌نه‌كانی نێوان ( 13بۆ )24 ساڵی سه‌ر هه‌ڵده‌دات ،ڕه‌نگ ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی پاش ته‌مه‌نی ()25ساڵی به‌ره‌وسه‌ره‌و‌ه ڕووبدات به‌اڵم به‌شێوه‌یه‌كی كه‌م. هه‌روه‌ها جیاوازییه‌كی زۆر گهوره ل ه نێوان ڕه‌گه‌زه‌كان سه‌باره‌ت ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی نیه ،له پیاودا نزیكه‌ی %11و ل ه ئافره‌تدا نزیكه‌ی %15ه. ێ گرانه ،چونك ه پێناسه‌كردنی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی به‌الی پسپۆڕانی ده‌روونی هه‌ند ێ سیماتی كه‌سایه‌تی تاك وه‌كو جیاوازی و نێوانێكی كه‌م هه‌ی ه ل ه نێوان شڵه‌ژان و هه‌ند ێ و ترس (شه‌رمنی) ،ئه‌وه‌ی لێر‌ه پێویست ه ل ه یادمان بێت ئه‌وه‌ی ه ك ه چۆن له‌گه‌ڵ دڵه‌ڕاوك بژین نه‌وه‌كو دابه‌زینی سه‌ر ترس و دڵه‌ڕاوكێ له‌الی تاك.
90
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی:
ێ ل ه ژیانمان وه‌كو باسمانكرد هه‌بوون یان هه‌ستكردن ب ه ئاستێكی كه‌می ترس و دڵه‌ڕاوك پێویسته ،بۆ ئه‌وه‌ی زیاتر ب ه گرنگیه‌و‌ه ل ه كاره‌كانمان بڕوانین ،ئه‌م ئاست ه كه‌م ه هانده‌رمان بۆ دروست بكات سه‌باره‌ت ب ه لێزانی و خۆ ئاماده‌كردن بۆ ئه‌وه‌ی ب ه شێوه‌یه‌كی باش كاره‌كانمان جێ به‌جێ بكه‌ین. زۆربه‌شمان به‌هۆی ئه‌وه‌ی ڕه‌نگ ه یه‌كه‌مجار كارێك بكه‌ین ترسێكی كه‌م دامان بگرێت، ێ ی ه ل ه ئاستی ئاسایی زیاتر بوو وه ببێت ه هۆی په‌ككه‌وتنی به‌اڵم ئه‌گه‌ر ئه‌م ترس و دڵه‌ڕاوك ئیش و كاره‌كانمان و كه‌مكردنه‌وه‌ی چاالكی كۆمه‌اڵیه‌تی و پیشه‌یی و دراسیه‌كانمان ،ئه‌و كات ب ه ترسێكی نه‌خۆشی یان ب ه شڵه‌ژان داده‌نرێت ،پێویستی ب ه چارهسهره ،ئه‌و كه‌سانه‌ی دووچاری ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی بوونهتهوه ب ه شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام ترس دایان ده‌گرێت ،ل ه ئاماده‌بوون ل ه ناو خه‌ڵك یان كاركردن ل ه ناوقه‌ڕه‌باڵغی هۆكاره‌كه‌ی بۆ ئهوه ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ك ه نه‌وه‌كو خه‌ڵك سه‌یری بكه‌ن یان ڕه‌خنه‌ی لێبگرن یان باسی بكه‌ن. ئه‌وه‌ی پێویست ه بیزانین ئه‌وه‌ی ه كه‌سی توشبوو ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی یان دڵه‌ڕاوكێی كۆمه‌اڵیه‌تی كاتێك نیشانه‌كانی ترسی له‌سه‌ر به‌دیارده‌كه‌وێت ك ه بكه‌وێت ه بارودۆخێكی قه‌ڕه‌باڵغ و تاز‌ه ك ه پێشتر تیایی نهبووه ،هۆكاره‌كه‌شی زیاده‌ڕه‌ویی ه ل ه خۆترساندن نه‌ك هۆكارێكی تری هه‌بێت. ئه‌دگاره‌كانی تاكی دووچاربوو ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی: .1خۆالدان و دزینه‌و‌ه له‌به‌رامبه‌ر كۆمه‌ڵێك خه‌ڵك ،هه‌تا زۆرجار وه‌اڵمی ته‌له‌فونیش ناداته‌وه. .2چوون ه ناو كۆمه‌ڵ و گروپه‌كان ڕه‌ت دهكاتهوه ب ه تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی پێگه‌یان له‌و گه‌وره‌تر یان پیشه‌یان جیاوازه. .3خۆی له‌م بارودۆخه كۆمه‌اڵیه‌تیان ه ده‌دزێته‌وه كه پێشتر مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ نهكردووه. .4شه‌رم ده‌كات كاتێك شتێكی كڕیو‌ه و ب ه دڵی نی ه یان خراپ ه گله‌یی بكات یان بۆ خاوه‌نه‌كه‌ی بگه‌ڕێنێته‌وه. .5بۆ نموون ه ئه‌گه‌ر بچێت ه چێشتخانه‌یه‌ك خواردنه‌كه‌یان هه‌ر جۆره كه‌م و كوڕیه‌كی هه‌بێت ڕه‌تی ناكاتهوه و ڕه‌خنه‌ی لێناگرێت ،چونك ه ترسی ل ه وه‌اڵمی ئه‌وان هه‌ی ه نه‌وه‌كو نه‌توانێت وه‌اڵمیان بداتهوه. .6هه‌رگیز حه‌ز بهوه ناكات ب ه كه‌سێكی تر به‌راورد بكرێت ،خۆی ل ه منافه‌س ه و ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
91
ڕووبه‌ڕووبوونه‌و‌ه له‌گه‌ڵ كه‌سانی تر ده‌پارێزێت ،هه‌روه‌ها ده‌ستی بۆ وه‌اڵمی پرسیاره‌كان یان ڕه‌خن ه و تێبینی یه‌كان به‌رز ناكاتهوه له پۆله‌كاندا. .7هه‌رگیز حه‌ز بهوه ناكات زیاد ل ه پێویست گرنگی ب ه كه‌سانی تر بدات ،نه‌وه‌كو دواتر ڕه‌خنه‌ی لێبگرن یان بیروبۆچوونه‌كانی ڕه‌ت بكهنهوه ،بۆی ه زۆر حه‌ز ب ه ته‌نیایی ده‌كه‌ن و دووره‌په‌رێزن ،به‌رده‌وام داخراون ،زیاتر ئاره‌زووی خوێندنه‌و‌ه و ته‌له‌فزیۆن و كۆمپیوته‌ر ده‌كه‌ن. .8كاتێك له‌گه‌ڵ ڕه‌گه‌زی به‌رامبه‌ر ده‌دوێت ترسێكی زۆر دایده‌گرێت. .9خۆی له هه‌موو به‌ر پرسیارییه‌ك و سه‌ركردایه‌تی كردنێك ده‌دزێته‌وه. .10زۆر ترسی له‌و‌ه هه‌ی ه كه‌سانی تر قسه‌یه‌ك بكه‌ن ناخۆش بێت یان كردارێكی نا په‌سه‌ندی به‌رامبه‌ر ئه‌نجام بده‌ن. كه‌سانی تووشبوو ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی وا هه‌ست ده‌كه‌ن كه‌سانی ده‌وروبه‌ریان به‌رده‌وام چاودێریان ده‌كه‌ن له‌سه‌رجه‌م ڕه‌فتار و هه‌ڵسوكه‌وته‌كانیان ،بۆی ه كه‌متر حه‌ز ب ه كاری قه‌ڕه‌باڵغی و شوێنی پڕ ل ه خه‌ڵك ده‌كه‌ن ،ئه‌م كه‌سان ه ئه‌گه‌ر پێویستیان ب ه كه‌ل و په‌لی ناوماڵ یان خواردن هه‌بێت ،ده‌چن ب ه جارێك بڕێكی زۆر ده‌كڕن و هه‌ڵی ده‌گرن ،بۆ ئه‌وه‌ی كه‌مترین جار ڕووبه‌ڕووی قه‌ڕه‌باڵغی ببنهوه .بۆ دابین كردنی پێداویستییه‌كانیان هه‌وڵده‌ده‌ن ئه‌و كاتان ه سه‌ردانی بازاڕ بكه‌ن ك ه به‌یانییه‌كی زوو‌ه و بازاڕ چۆڵ ه یان خه‌ریك ه بازاڕ داده‌خرێت و كه‌س تیایدا نامێنێت. له‌م كاتانه‌ی ترس ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌ك ه دایانده‌گرێت ،ب ه ڕوونی نیشانه‌كانیان له‌سه‌ر ب ه دیار ده‌كه‌وێت ،وه‌كو( :سوور هه‌ڵگه‌ڕانی ده‌م و چاو ،لێدانی داڵ زیاد ده‌كات ،ناتوانن قس ه بكه‌ن، گه‌روو وشك بوون) زۆربه‌ی جار كێش ه گه‌وره‌كانیان بریتیی ه ل ه زۆر چاودێریكردنی خودی خۆیان ،ئه‌مه‌ش ده‌بێت ه هۆی كه‌مكردنه‌و‌ه و په‌رش و باڵوكردنی ته‌ركیز و درووست بوونی ئاسته‌نگ ل ه به‌رده‌م بیركردنهوه ،هه‌روه‌ها ڕه‌فتاره‌كانیان شڵه‌ژاوی پێو‌ه دیاره ،ل ه بڕیاردان الواز ده‌بن، تواناكانی قسه‌كردن و گوزارشت كردن له خۆیان به‌ر‌ه و الوازی ده‌چێت. تێبینی بكه‌ن ئه‌م كه‌سان ه هه‌میش ه كڕی و بێده‌نگی هه‌ڵده‌بژێرن ،خۆیان ل ه سه‌یركردنی چاوی به‌رامبه‌ره‌كانیان ده‌پارێزن ،ئه‌وان ه له‌به‌رامبه‌ر كه‌سانی تر دانانیشن ،بۆ ئه‌وه‌ی چاویان نه‌كه‌وێته به‌رامبه‌ر یه‌ك ،له پێش كۆمه‌ڵێك خه‌ڵك هاتووچۆ ناكهن. ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ل ه هه‌ر كه‌سێكدا هه‌بێت وای لێده‌كات ك ه نه‌چێت ه بۆن ه و ئاهه‌نگه‌كان و ئه‌و شوێنانه‌ی ك ه به‌الی ئهوهوه زانیاری و شاره‌زایی پێشینه‌ی له‌سه‌ر نیه ،یان ئه‌گه‌ر بۆ ئه‌و شوێنان ه بڕۆنیش هه‌وڵده‌ده‌ن كه‌متر به‌ریه‌ك كه‌وتن و كاڕلێكیان له‌گه‌ڵ 92
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ده‌وروبه‌ره‌كه‌یان هه‌بێت ،زۆرجار هه‌ر ل ه نزیك ده‌رگاكان داده‌نیشن ،به‌شداری هیچ گفتوگۆ و ڕا گۆڕینه‌وه‌یه‌ك ناكهن .پرسیار ناكهن یان كه‌مترین پرسیار ده‌كه‌ن ،شه‌رمن و قه‌له‌ق و تووڕه‌ن ،ل ه كاره‌كانیان سه‌ركه‌وتوو نابن ،هۆكاری سه‌رنه‌كه‌وتنه‌كانیان بۆ كه‌می شاره‌زایی یان نه‌توانیین ناگه‌ڕێته‌وه ،به‌ڵكو له‌م كاران ه سه‌ركه‌وتوو نابن ك ه ژماره‌یه‌كی تری خه‌ڵكی لێ یه ،هۆكاری سه‌رنه‌كه‌وتنه‌كانیان ده‌وروبه‌ره نه‌وه‌كو توانا و شاره‌زاییه‌كانی خۆیان. ئه‌م ترس ه له‌ناو قوتابیانیش زۆر به‌دیار ده‌كه‌وێت ،چۆن ده‌زانیین ئه‌م قوتابیی ه دووچاری ئه‌م ترس ه بۆتهوه؟ ئه‌وان ل ه قسه‌كردن و پرسیاركردن ده‌ترسن ب ه هیچ شێوه‌یه‌ك به‌شداری ناكهن ل ه گفتوگۆكانی ناو پۆل ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ل ه كاتی نووسین یان وه‌اڵمدانه‌وه‌ی پرسیاره‌كانی تاقیكردنه‌و‌ه ترس دایان ده‌گرێت ،چونك ه وا هه‌ست ده‌كه‌ن ئه‌م مامۆستا و چاودێرانه‌ی چاودێریان ده‌كه‌ن ،ڕه‌نگ ه ڕه‌خن ه یان گاڵته‌یه‌كیان پێ بكات .بۆی ه ل ه نووسینیش حه‌زی پاشه‌كشه و خۆدزینه‌وه‌یان ده‌كه‌ن. جۆرێكی تری خه‌ڵك ترسی كۆمه‌اڵیه‌تیان ل ه شێو‌ه و سه‌ر و سیمایی خۆیان هه‌یه ،شه‌وان بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر بیری لێده‌كه‌نه‌وه ،بۆچی شێو‌ه وڕوخساریان وایه ،ناڕازین له‌م شێوانه‌ی خۆیان و سه‌رزه‌نشتی خۆیان ده‌كه‌ن ،ل ه كاتی گه‌شت و سه‌ردانیان بۆ شوێنه‌كان و ماڵ ه ێ بگیرێت، دۆسته‌كانیان ترس دایان ده‌گرێت نه‌وه‌كو ڕه‌خنه‌یان له‌سه‌ر شێو‌ه و ڕوخساریان ل بۆ نموون ه (لووتی گه‌وره‌ی ه یان بچووكه ،گوێچك ه پان ه یان خڕه ،بااڵی زۆر درێژ‌ه یان كورته........هتد) ،به‌اڵم ل ه كچاندا ب ه شێوه‌یه‌كی تر به‌دیار ده‌كه‌وێت ،ئه‌وان زیاتر ل ه ڕوانگهی ڕه‌نگی ڕووخساریان سه‌رچاوه‌ی ترسه‌ك ه دروست ده‌بێت بۆ نموون ه ئایا ڕه‌نگی سوور‌ه یان ڕه‌ش ه یان زۆر ......هتد .بۆی ه زۆربه‌ی جار بابه‌تی نه‌شته‌رگه‌ری جوانكاری و مكیاژ كردنی زۆر لێرهوه سهرچاوه ده‌گرێت ،ل ه یه‌كێك ل ه ئه‌ندامه‌كانی جه‌سته‌ی به‌تایبه‌ت ڕووخساری ناڕازییه بۆیه په‌نا ده‌باته به‌ر جوانكاری و نه‌شته‌رگه‌ری. چۆنیه‌تی كارلێككردن له‌گه‌ڵ ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی: ێ ل ه ڕێگه‌ی بازنه‌یی ده‌ماری ل ه مێشكی كارلێكی مرۆڤ دژی ترس و دڵه‌ڕاوك تاك ده‌بێت ،ل ه ئه‌میگداال و توێكڵی پێشه‌وه‌ی مۆخه‌و‌ه دروست ده‌بێت ،ئه‌م ه هۆكاری ێ یه ،كاتێك تاك ڕووبه‌ڕووی وروژێنه‌رێك یان (سه‌رچاوه‌ی سه‌رهه‌ڵدانی ترس و دڵه‌ڕاوك ترسێك) دهبێتهوه ،ئه‌م ترس ه ده‌بێت ه هۆی زیادكردنی چااڵكی (ئه‌میگداال) دواتر په‌رچه‌كردار (ردفعل) دروست ده‌بێت. تێبینی كراوه كاتێك تاك تووشی ترسێك یان سه‌رچاوه‌ی ترسێك ده‌بێت ،چااڵكی ئه‌میگداال زیاد ده‌كات ،به‌اڵم كاتێك كه‌م و كوڕی له‌م به‌شه‌ی مێشك (ئه‌میگداال) هه‌بێت ،ئه‌وا تاكه‌كه ناتوانێت به‌شێوه‌یه‌كی ئاسایی له‌گه‌ڵ ترسه‌كان هه‌ڵبكات. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
93
(ناوچه‌ی هایپۆتاالموس) دوو ڕۆڵی گرنگی ل ه پڕۆسه‌ی كاڕلێك كردن له‌گه‌ڵ ترس دا هه‌یه: یه‌كه‌م :شیكردنهوه بۆ زانیاریه‌كانی سه‌رچاوه‌ی ترسه‌ك ه ده‌كات وه‌كو (كات و شوێن.... هتد). دووه‌م :هه‌وڵده‌دات سه‌رچاوه‌ی ترسه‌ك ه بناسێت ئایا یه‌كه‌م جار‌ه ڕووبه‌ڕووی دهبێتهوه یان پێشتریش هاتۆت ه پێشی ،بۆ ئه‌وه‌ی له‌جاری داهاتوو الی ئاشنا بێت. ێ ل ه هۆڕمۆنه‌كان وه‌كو (كۆرتیزۆن و ئاده‌رنالین) ڕۆڵیان ل ه به‌یاد خستنه‌وه‌ی هه‌ند سه‌رچاوه‌ی ترسه‌كان هه‌یه ،بۆی ه تاك ده‌ورووژێنن .بۆ ئه‌م حاڵه‌ت ه ده‌كرێت سوود ل ه ده‌رمان ه دژه هۆڕمۆنه‌كان وه‌ربگرێت بۆ هه‌ندێ حاڵه‌تی ترس. ڕۆڵی توێكڵی پێشهوه: توێكڵی پێشه‌وه‌ی مێشك ڕۆڵێكی باش ده‌گێڕێت ل ه دووبار‌ه ڕێكخستنه‌وه‌ی چاالكییه‌كانی (ئه‌میگداال) ،كاتێك ئه‌میگداال به‌هۆی ئه‌وه‌ی ڕووبه‌ڕوی ووروژێنه‌رێك دهبێتهوه ،وه‌كو یه‌كه‌مجار‌ه وانه‌یه‌یه‌ك پێشكه‌ش بكه‌یت ،له‌م كات ه چاالكییه‌كانی(ئه‌میگداال) زیاد ده‌كات، ێ له‌سه‌ر جه‌سته‌ی تاكه‌ك ه به‌دیار ده‌كه‌وێت له‌الیه‌نی به‌هۆیه‌و‌ه نیشانه‌كانی ترس ودڵه‌ڕاوك فیسیۆلۆژیه‌وه ،بۆی ه ڕێك به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌وه(توێكڵی پێشهوه)ده‌یه‌وێت ئه‌م نیشانه‌و چااڵكیان ه كه‌م بكاتهوه یان ڕێكیان بخات ،كاتێك كه‌م وكوڕی ل ه توێكڵی پێشه‌وه‌هه‌بێت واده‌كات الوازی بچووك له‌كاره‌كانی ڕووبدات به‌اڵم ئه‌و الوازیی ه كاریگه‌ری گه‌وره‌ی ێ ده‌رمانی چاره‌سه‌ری (معریفی و ڕه‌فتاری) هه‌ن ،هاوكارن بۆ هه‌یه ،له‌ئێستادا هه‌ند كه‌مكردنه‌وه‌ی چاالكییه‌كانی (ئه‌میگداال) و دواتر كه‌م كردنه‌وه‌ی ئه‌م ترس ودڵه‌ڕاوكێیه‌ی الی تاك دروست ده‌بێت. گرنگترین وسه‌ركه‌وتوترین ڕێگه‌ی ژیان له‌گه‌ڵ ترس بریتیی ه له‌ڕێگه‌ی ڕازیبوون به‌م ده‌ربڕینانه‌ی خوارهوه: چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م زانیارانه‌ی هاوڕێی ه له‌گه‌ڵ سه‌رچاوه‌ی ترسه‌كان بهشێوهیهكیئهرێنی. دووباره‌شی كردنه‌وه‌ی نیشانه‌كان له‌وكاته‌ی مرۆڤ له‌حاڵه‌تی ترس دایه.نمونه‌یه‌ك له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ی سهرهوه: ێ بكه‌ین ێ دهبێتهوه ،داوای ل كاتێك تاكێك ڕووبه‌ڕوی سه‌رچاوه‌ی ترسێك یان دڵه‌ڕاوك سه‌رچاوه‌ی ئه‌و ترسه‌مان بۆشی بكاتهوه ك ه هاتۆت ه پێشی .له‌ڕێگه‌ی پێنیشاندانه‌كانه‌و‌ه ێ به‌پالنێكی هه‌نگاو به‌هه‌نگاوی ده‌كرێت چاره‌سه‌ری بكه‌ین وه‌كو كه‌سێك له‌به‌رزایی ده‌ترس 94
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
چه‌ند ڕۆژ ده‌كرێت له‌به‌رزاییه‌ك نزیكی بكهیتهوه تاكو الی ئاسایی بێت ،دواتر چاره‌سه‌ری معریفی بۆبكه‌ین كه‌باشترین چاره‌سه‌ریه ،كار له‌سه‌ر ڕازیبوون و كه‌م كردنه‌وه‌ی كاریگه‌رییه‌كان بكه‌ین . هۆكاره‌كانی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی:
ته‌نها هۆكارێك نی ه بۆ توشبوون به‌ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی به‌ڵكو كۆمه‌ڵ ه هۆكارێك دیاری كراون وه‌كو (هۆكاری بۆماوه‌یی ،هۆكاری بایه‌لۆژی ،هۆكاری ده‌روونی كۆمه‌اڵیه‌تی و ژینگه‌یی) یه‌كه‌م /هۆكاری بۆماوه‌یی: ێ ل ه خێزانه‌كان ڕۆڵیان هه‌ی ه ل ه درووست بوونی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ،بۆ نموون ه هه‌ند ئه‌گه‌ر له‌و خێزانانه‌ی ك ه كه‌سێكیان هه‌بێت دووچاری ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی بووبێت ،ئه‌وا ئه‌گه‌ری ئهوه هه‌ی ه نزیكه‌كانیان ب ه ڕێژه‌ی %16تووش ببن ،به‌اڵم ئه‌و خێزانانه‌ی كه‌سیان دووچاری ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی نه‌بوونه‌ته‌وه ،ئه‌وا ڕێگه‌ی دووچاربوونی تاكه‌كانی تر نزیكه‌ی .%5 ێ ل ه توێژینه‌وه‌ی تر دهركهوتووه ،ئه‌و خێزانانه‌ی ئه‌ندامێكیان دووچاری ترسی ل ه هه‌ند كۆمه‌اڵیه‌تی بۆتهوه ،ئه‌وا ئه‌گه‌ری هه‌ی ه (د‌ه جار) زیاتر تاكه‌كانی ئه‌ندامی خێزانه‌ك ه دووچاری ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی بێت ل ه چاو ئه‌و خێزانانه‌ی كه‌سیان دووچاری ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی نهبووه. ئه‌گه‌ر زۆربه‌ی ئه‌ندامه‌كانی خێزانێك دووچاری ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی بووبن ،مانای ئه‌وه‌ی نی ه ك ه ل ه بۆماوه‌و‌ه وه‌ریان گرتووه ،به‌ڵكو مانای ئه‌وه‌ی ه سه‌رجه‌م تاكه‌كانی ئه‌م خێزانه‌یه ل ه (فێربوون و شاره‌زایی و هۆكاری كۆمه‌اڵیه‌تی و ژینگه‌ی) هاوبه‌شن. ێ ل ه توێژینه‌وه‌كان دهركهوتووه ،ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی هاوبه‌شی ده‌كات ل ه دروست ل ه هه‌ند ێ ترسی تر وه‌كو (ترس ل ه شوێنی به‌رز ،شوێنی كراوه.......هتد) ل ه هه‌مان بوونی هه‌ند خێزان و هۆكاری بۆماوه‌یی. دووه‌م /هۆكاری بایه‌لۆژی: ئه‌م هۆكاره ب ه پێچهوانهوه ده‌ڕوانێت ه باسه‌كه ،بڕوای وای ه تاكو ئێستا هۆكارێكی ئه‌ندامی نیه ببێت ه هۆكاری ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ،به‌اڵم هه‌ندی تیۆر و بۆچوون ده‌خه‌نه‌ڕوو: .1تێڕوانینی ئه‌میگداال :جه‌خت له‌سه‌ر هه‌بوونی ڕۆڵی خوێن ل ه ئه‌میگداال و به‌شێك ل ه ێ ده‌رمان و چاره‌سه‌ری ڕه‌فتاری كه‌سی تووشی مێشك دهكاتهوه ،به‌اڵم ده‌توانین ب ه هه‌ند به‌ره‌و چاره‌سه‌ری ببه‌ین. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
95
.2تیۆری سیرۆتۆنین :چاالك كردنی هۆڕمۆنی سیرۆتۆنین كاریگه‌ری گه‌وره‌ی له‌سه‌ر كه‌م كردنه‌وه‌ی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌بێت. .3تیۆری دووپامین :په‌یوه‌ندیه‌كی باش ل ه نێوان دووپامین و ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی هه‌ی ه ێ ل ه حاڵه‌تی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ێ كه‌س ب ه وه‌رگرتنی دژه خه‌مۆكی ده‌توانێت هه‌ند هه‌ند كه‌م بكاتهوه. سێیه‌م /هۆكاری ده‌روونی و كۆمه‌اڵیه‌تی و ژینگه‌یی: ئه‌م هۆكاران ه زۆر كاریگه‌ریان هه‌یه ،چونك ه ده‌بێت تاك فێری ئهوه بكه‌ن چۆن و ب ه چ ڕێگایه‌ك ڕووبه‌ڕووی سه‌رچاوه‌ی ترسه‌كان ببنهوه ،دواتر ئه‌م شاره‌زاییان ه له‌الی تاك كه‌ڵه‌ك ه ده‌بن بۆ جارانی داهاتوو. چۆنیه‌تی ڕوودانی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی:
ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی له‌الی تاك ب ه دوو قۆناغ دروست ده‌بێت وه‌كو: قۆناغی یه‌كه‌م :بریتی ه ل ه گونجان له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ده‌بێت ه سه‌رچاوه‌ی ترسه‌كان ب ه شێوه‌یه‌كی ئاسایی ،به‌اڵم دواتر ئه‌مه یه‌ك ده‌گرن له‌گه‌ڵ سه‌رچاوه‌ی ترسه‌كه. بۆ نموونه: كه‌سێك كاتێك وانه‌یه‌ك پێشكه‌ش ده‌كات ڕه‌خنه‌ی لێده‌گیرێت ،ب ه نسبه‌تی ئه‌م كه‌س ه وان ه و سمیناره‌ك ه سه‌رچاوه‌ی ترسه‌ك ه نیه ،به‌اڵم دواتر ك ه ئه‌م ڕه‌خنان ه ل ه پێش خه‌ڵك هه‌راسانی ده‌كه‌ن ئه‌وا ده‌بێته سه‌رچاوه‌ی ترسه‌كه. قۆناغی دووه‌م :به‌رده‌وام بوونی ئه‌م ترس ه ڕێگه‌ی كاریگه‌ری ه سلبیه‌كانی ،ده‌بێت ه ئه‌وه‌ی تاك خۆی له‌سه‌رچاوه‌ی ترسه‌ك ه بدزێته‌وه ،پاشان ده‌بێت ه هۆی خۆالدان له‌سه‌ر ده‌ركه‌وتنی نیشانه‌كانی ترس و دڵه‌ڕاوكێ ،ب ه به‌ریه‌ك كه‌وتن له‌گه‌ڵ بارودۆخی كۆمه‌اڵیه‌تی دروست ده‌بێت. ئه‌م جۆره لێكدانه‌وان ه په‌سه‌ندكراو‌ه بۆ ڕوودانی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ندێ لێكدانه‌وه‌ی تری بۆ كراوه وه‌كو: ێ ئه‌وه‌ی تجروبه‌ی پێشینه‌یان ێ بارودۆخ ترسیان هه‌ی ه به‌ب ێ كه‌س ل ه هه‌ند * هه‌ند هه‌بێت له‌سه‌ر ،بۆی ه هه‌وڵده‌ده‌ن خۆیان له‌م بارودۆخان ه دووربخه‌نه‌و‌ه وه‌كو (وان ه بێژی ،قس ه بۆ خه‌ڵك كردن......هتد). * تێبینی ده‌كرێت ئه‌و كه‌سان ه زۆرترین جار ڕووبه‌ڕووی ترسه‌كان بوونهتهوه ،ئه‌وا دووچاری ترس نابن. 96
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
وه‌كو كه‌سێك ل ه وانه‌بێژی زۆر ڕه‌خنه‌ی به‌هێزی ئاڕاسته‌كراوه ،ئه‌م كه‌س ه جاری داهاتوو وان ه بێژی بكات هیچ جۆره ترسێك ل ه قسه‌كردنی ل ه به‌رامبه‌ر خه‌ڵك لێی ب ه دیار ناكه‌وێت. دواتر تیۆرێكی تر ده‌ركه‌وت بۆ لێكدانه‌وه‌ی ڕوودانی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌م تیۆر‌ه پشت به‌سێ ته‌وه‌ر ده‌به‌ستێت: ته‌وه‌ری یه‌كه‌م :گونجانێكی ئاسایی هه‌یه وه‌كو تیۆری یه‌كه‌م. ێ ته‌وه‌ری دووه‌م :وه‌رگرتن :وه‌رگرتنی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ل ه ڕێگه‌ی بینینی هه‌ند ێ كه‌س له‌كاتی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ترسه‌ك ه مامه‌ڵه‌ی بارودۆخی ترس یان بینینی هه‌ند زیاد ل ه پێویست ده‌كه‌ن به‌رامبه‌ر به بارودۆخه‌كه. بۆ نموونه: قوتابیه‌ك ده‌یه‌وێت پرسیارێك ل ه مامۆستا بكات كاتی وانه‌یه‌ك ،ل ه كاتی پرسیاره‌ك ه له‌الیه‌ن مامۆستاكه‌یه‌و‌ه ڕه‌خنه‌باران ده‌كرێت ،ئه‌م ڕه‌خنه‌ی ه ترسێكی كۆمه‌اڵیه‌تی له‌الی قوتابیه‌كانی تر دروست ده‌كات كاتێك ئه‌م ڕه‌خنه‌ی ه ده‌بینین ،بۆی ه ئه‌م بارودۆخ ه واده‌كات كاڕلێك له نێوان مامۆستاك ه و بابه‌ته‌كه دروست نه‌بێت. ێ یه‌م :فێركردن و ڕێنمایی :بۆ نموون ه به‌رده‌وام باوكێك وا منداڵه‌كه‌ی فێر ته‌وه‌ری س ده‌كات ل ه شوێنی به‌رز یان ل ه ناو قه‌ڕه‌باڵغی ئاگای ل ه خۆی بێت ،ئه‌م ئاگاداركردنه‌وه‌ی ه وا ل ه منداڵه‌ك ه ده‌كات فێری ترسێك بێت ،هه‌ر كاتێك ڕووبه‌ڕووی شوێنێكی به‌رز یان قه‌ڕه‌باڵغ بوویهوه ،ئه‌وا ترسێك دایده‌گرێت. ێ كه‌س ل ه خودی خۆیان ئه‌م ئاماده‌ییه‌یان .4تیۆری ئاماده‌باشی (إستعداد) :هه‌ند تێدا هه‌ی ه بۆ ئه‌وه‌ی ترس تیایاندا ڕووبدات ،كاتێك ڕووداوێك هات ه به‌رده‌میان ترسێكی زۆر دایان ده‌گرێت .بۆ نموونه :كه‌سێك ترسی له‌سه‌گ هه‌یه ،هه‌ر كاتێك سه‌گێك ده‌ركه‌وت ئه‌وا تووشی شۆك ده‌بێت ،ترسه‌كه له ده‌ركه‌وتنه‌كه‌یه‌تی نه‌وه‌ك ل ه خودی سه‌گه‌كه. ێ جاریش هه‌ی ه هۆكاره‌كانی كه‌سایه‌تی و مه‌عریفی ڕۆڵیان ل ه دروست بوونی ترسی هه‌ند كۆمه‌اڵیه‌تی هه‌ی ه له‌الی تاك ،بۆ نموونه :ئه‌و كه‌سانه‌ی ك ه شه‌رمنن زۆر ترسیان ل ه ڕه‌خنه‌گرتن هه‌ی ه كاتێك قس ه ده‌كه‌ن ل ه به‌رامبه‌ر خه‌ڵك ،بۆی ه ئه‌م كه‌سان ه ده‌یانه‌وێت كه‌متر قس ه بكه‌ن ،ئه‌مان ه بیر و بۆچوونیان یان هه‌ڵسه‌نگاندنیان بۆ خۆیان سلبی یه ،زیاتر حه‌ز به‌و جۆره مامه‌اڵن ه ده‌كه‌ن كه كه‌مترین تێكه‌اڵوی و قسه‌كردنی تێدایه.
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
97
ڕێبه‌ری ده‌ستنیشانكردنی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی و جۆره‌كانی: بۆ ده‌ست نیشان كردن سوود ل ه (ڕێبه‌ری چواره‌می ده‌ست نیشان كردن وهرگیراوه) بریتین له: .1ترسێكی بێزاركه‌ر و به‌رده‌وام ه ل ه بارودۆخێك یان چه‌ند بارودۆخێكی كۆمه‌اڵیه‌تی، دووچاری كه‌سی تووش بوو دهبێتهوه كاتێك مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ كه‌سی تووش بوو ده‌كات، كه‌سی تووش بوو ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ترسی له‌و ڕێگایان ه هه‌ی ه مامه‌ڵه‌یه‌كی نه‌گونجاو یان ناخۆش بكات له به‌رامبه‌ر خه‌ڵك. .2هه‌ر بارودۆخێكی كۆمه‌اڵیه‌تی ترسناك ڕووبه‌ڕووی بێتهوه وا كاریگه‌ری له‌سه‌ر هه‌ی ه ێ یه‌كی زۆری ده‌كات ،ئه‌گه‌ر ئه‌م بارودۆخ ه به‌رده‌وام بوو و دووچاری ترس و دڵه‌ڕاوك ڕه‌نگه ببێت ه هۆی (په‌نیك ئه‌تاك). .3تاكه‌ك ه درك ده‌كات ئه‌م ترس ه نامه‌نتقی و زیاد‌ه ڕۆییه ،به‌اڵم بۆت ه سیفاتێك ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا زۆرجار ئه‌م زانیارییه و درككردنه له‌الی منداڵ نی ه یان دركی پێناكات. ێ الی تاك، .4هه‌ر بارودۆخێكی كۆمه‌اڵیه‌تی ترسناك ده‌بێت ه هۆی ترس و دڵه‌ڕاوك شڵه‌ژانی به‌هێز دروست ده‌كات. .5خۆالدان یان مامه‌ڵه‌كردن ل ه بارودۆخ ه ترسناك ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ،ڕێژه‌یه‌كی زیاد ێ له‌الی كه‌سه‌ك ه زیاد ده‌كات ،ب ه شێوه‌یه‌كی ڕوون ل ه ژیانی كه‌سی ل ه پێویست دڵه‌ڕاوك وه‌كو ل ه خوێندن یان پیش ه هه‌ستی پێده‌كرێت ،ئه‌م ترس ه كاریگه‌ری له‌سه‌ر چااڵكییه‌كانی و په‌یوه‌ندیه‌كانی ده‌بێت .ئه‌م ترس ه ل ه كه‌سانی خوار ته‌مه‌ن 18سالی پێویستی ب ه ()6مانگ هه‌ی ه بۆ ئه‌وه‌ی بتوانرێت ده‌ست نیشان بكرێت ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی .ترس و خۆالدان ل ه بارودۆخ ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ل ه ئه‌نجامی مادده هۆشبه‌ره‌كان یان كاریگه‌ری ده‌رمانه‌كانه‌و‌ه دروست نابێت ،به‌ڵكو زیاتر هۆكاری ته‌ندروستی و ده‌روونی یه. هه‌ندێ نموونه ك ه هۆكاری دروست بوونی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تیین: .1چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ كه‌سانی نوێ. .2مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ كه‌سانی تر. .3ئاماده‌بوون له ئاهه‌نگ و بۆنه‌كان. .4ئاماده‌بوون له كۆبوونه‌وه‌كان. .5یه‌كتر بینین و تێڕوانینی ڕه‌سمی. .6نووسین و خوێندن و قسه‌كردن له‌به‌رامبه‌ر خه‌ڵك. 98
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
.7مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی ده‌سه‌اڵتدار. .8ڕۆیشتن ل ه پێش كۆمه‌ڵێك خه‌ڵك. .9وه‌اڵم دانه‌وه‌ی پرسیار یان وانه‌بێژی له‌به‌رده‌م زۆر له خه‌ڵك. مه‌به‌ست له‌م نموونان ه ئه‌وه‌ی ه ك ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی په‌یوه‌ندی ب ه قه‌ڕه‌باڵغی یهوه هه‌ی ه واته له چۆڵه‌وانی دروست نابێت. جۆره‌كانی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی:
ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی دابه‌شی سه‌ر دوو جۆری سه‌ره‌كی ده‌كرێت: .1ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی گشتی :ئه‌م جۆره زۆربه‌ی بارودۆخ ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان دهگرێتهوه. .2ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی دیاریكراو :ئه‌م جۆره‌یان زیاتر ئه‌م ترسان ه دهگرێتهوه ك ه سه‌رچاوه‌ك ه ێ و دواتر ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی دیاریكراوه ،ئه‌م سه‌رچاوه‌ی ه ده‌بێت ه هۆی ترس و دڵه‌ڕاوك دروست ده‌كه‌ن ،وه‌كو( :له‌به‌رامبه‌ر خه‌ڵك وان ه بڵێی ،نوێژكردن له‌به‌رامبه‌ر خه‌ڵك ،لێدوان ب ه خه‌ڵك.....هتد). جیاوازی نێوان ئه‌م دوو جۆره: ئه‌م كه‌سانه‌ی ل ه جۆری یه‌كه‌من زیاتر ل ه مندااڵن ،زۆربه‌یان دووچاری خه‌مۆكی و ێ ده‌بن ،زیاد ل ه پێویست گرنگی ب ه هه‌ڵسه‌نگاندنی سلبی كه‌سانی تر ده‌ده‌ن ،به‌اڵم دڵه‌ڕاوك جۆری دووه‌م زیاتر ل ه چااڵكیه‌كان به‌ده‌رده‌كه‌ون. ێ لێكۆڵینهوه ئاماژ‌ه ب ه جۆری سێیه‌میش ده‌كه‌ن ،ده‌ڵێن جۆرێكی تر هه‌ی ه لێرهوه هه‌ند به‌ناوی (ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ناگشتی) كه به‌مان ه جیایان دهكهنهوه: دووچاری ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی زۆر ده‌بن ،كاتێك مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ كه‌سانی تر ده‌كه‌ن. به‌الی كهمهوه ل ه بارودۆخێكی كۆمه‌اڵیه‌تی ك ه به‌دیار ده‌كه‌وێت ،كاتێك مامه‌ڵ ه دهكهنبهبێ ئه‌وه‌ی ترس و دڵه‌ڕاوكێ یه‌كی زیاد ل ه پێویست دایان بگرێ. ئه‌و نه‌خۆشیانه‌ی له‌گه‌ڵ ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌رده‌كه‌ون: دڵه‌ڕاوكێی كۆمه‌اڵیه‌تی سیماتێك ه ل ه سیماته‌كانی زۆربه‌ی شڵه‌ژان ه ده‌روونییه‌كان ،ئه‌و كه‌سانه‌ی دووچاری (په‌نیك یان وه‌سواسی ناچاری یان شڵه‌ژانه‌كانی خواردن بوونهتهوه) زۆربه‌یان له‌گه‌ڵ بارودۆخ ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ناگونجێن ،بۆی ه زۆربه‌ی جار به‌هۆی ئه‌م نیشانانه‌ی لێیان ب ه دیار ده‌كه‌وێت هه‌ڵسه‌نگاندنی سلبیان بۆ ده‌كرێت. ڕێژه‌ی ئه‌م كه‌سانه‌ی دووچاری ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی بوونهتهوه ده‌گات ه نزیكه‌ی (-50 )%80ئه‌وانه‌ی به‌الی كه‌می دووچاری شڵه‌ژانێكی ده‌روونی بوونهتهوه. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
99
ئه‌م شڵه‌ژانانه‌ی به‌دیارده‌كه‌ون له‌وانه: .1وه‌سواسی ناچاری ،شڵه‌ژانه‌كانی ترس ل ه شتی تر ،شڵه‌ژانه‌كانی خواردن ،شڵه‌ژانه‌كانی په‌شێو (مزاج) ،خه‌مۆكی به‌هێز ،خووگرتن ب ه مادده هۆشبه‌ره‌كان ،خواردنه‌وه‌ی كهوول. .2ل ه كۆمه‌ڵگا ڕۆژئاواییه‌كان دهركهوتووه ئه‌و كه‌سانه‌ی دووچاری ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی بوونهتهوه ئه‌گه‌ری ئهوه هه‌ی ه دوو به‌رامبه‌ری كه‌سانی تر په‌نا بۆ كهوول و خووگرتن ببه‌ن. .3ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی زۆر له‌و كه‌سان ه به‌رباڵو‌ه ك ه شڵه‌ژانی خواردنیان هه‌یه ،ڕێژه‌كه‌ی ده‌گاته نزیكه‌ی .%20 .4زۆربه‌ی ئه‌و حاڵه‌تانه‌ی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی له‌گه‌ڵ شڵه‌ژانه‌كانی په‌شێو یان خووگرتن یان شڵه‌ژانه‌كانی ترس ل ه شتی تر ب ه دیار ده‌كه‌وێت ئه‌وا بۆ پێش نیشانه‌كانی نه‌خۆشیه‌ك ه دهگهڕێتهوه. نیشانه‌كانی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی:
ێ جۆر ده‌كرێت وه‌كو: نیشانه‌كان دابه‌شی سه‌ر س .1نیشانه زانه‌كیه‌كان (معریفی). .2نیشانه ڕه‌فتاریه‌كان. .3نیشانه فسیۆلۆژیه‌كان. -1نیشان ه زانه‌كییه‌كان :كه‌سی تووش بوو ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی كاتێك ڕووبه‌ڕووی خه‌ڵك دهبێتهوه ترسێكی زۆر دایده‌گرێت ،زۆر به‌ئاگایی ده‌ڕوانێت ه خۆی و چاودێری خۆی ده‌كات ل ه هه‌ركارێك بیه‌وێت ئه‌نجامی بدات ،ئه‌م جۆره پێوه‌رانه‌ی بۆ خۆی داده‌نێت پێوه‌ری نائاسایی ی ه و زۆر وورده له‌سه‌ر خۆی. ئه‌مان ه بڕوایان وای ه ناتوانێت ب ه ڕێگه‌یه‌كی تایبه‌ت كاریگه‌ری له‌سه‌ر خه‌ڵكی تر دروست بكه‌ن ،بۆ نموونه :په‌یامه‌كه‌یان ببێت ه هۆی سه‌رسامی خه‌ڵك .زۆربه‌ی كات بیر له‌و سه‌رچاوان ه دهكهنهوه ده‌بێت ه هۆی ترسه‌كه‌یان ،له‌و كاتانه‌ی ئه‌م سه‌رچاوان ه ده‌بێت ه هۆی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی چۆن بتوانن مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ بكه‌ن ،هه‌روه‌ها دوای كۆتایی هاتنیان هه‌ر بیر له‌م كاران ه دهكهنهوه ،ل ه ده‌روونی خۆیان ڕازی نین ،سه‌رجه‌م كه‌ل و په‌له‌كان به‌ڕای ئه‌وانه‌و‌ه نا ئاساییه و جێگه‌ی هه‌راسانی یه بۆیان. بۆ نموونه: كه‌سێكی تووش بوو ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌یه‌وێت معازه‌ره‌یه‌ك پێشكه‌ش بكات ،هه‌ر 100
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
سه‌ره‌تا زۆربه‌ی بیری له‌الی ئه‌و پرسیارانه‌ی ه ك ه ئاڕاسته‌ی ده‌كرێت ،ئایا گرانن یان هه‌راسان كه‌رن ،یان ئایا ئه‌و كاره‌بایه‌ی هه‌ی ه ده‌پچڕێت یان نا؟ یان مایكڕۆفۆنه‌ك ه كار ده‌كات یان نا؟ ئه‌م بیركردنه‌وان ه زوو كۆتایی نایه‌ت ،به‌ڵكو به‌رده‌وام ده‌بێت بۆ چه‌ند هه‌فته‌ی ه پاش بارودۆخه‌كه .كه‌سانی تووشبوو ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی لێكدانه‌وه‌یان بۆ سه‌رجه‌م كه‌ل و په‌له‌كان یان گفتوگۆكان به ڕێگه‌یه‌كی سلبی یه ل ه چاو كه‌سانی ئاسایی. ل ه توێژینه‌وه‌كان ئهوه دهركهوتووه كه‌سانی تووشبوو ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی زیاتر ڕووداوه ناخۆشه‌كانیان بیرده‌كه‌وێته‌وه ل ه چاو ڕووداوه خۆشه‌كان له ژیانیاندا. -2نیشان ه ڕه‌فتاریه‌كان :ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی گوزارشت ه ل ه ترسێكی به‌رده‌وام ل ه بارودۆخێك یان چه‌ند بارودۆخێكی كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌م تاكه‌ی تێدای ه ودواتر دووچاری ڕه‌خن ه دهبێتهوه له‌الیه‌ن كه‌سانی ترهوه ،له‌به‌ر ئه‌م ترسه‌ی ه تاكه‌ك ه ڕه‌فتاره‌كانی ب ه هه‌راسانی یان شڵه‌ژاوی به دیارده‌كه‌وێت. ئه‌م جۆره ترس ه ل ه سنووری شه‌رمنی ب ه دیارده‌كه‌وێت ،ده‌بێت ه هۆی دروست بوونی كه‌م ێ ێ به‌ج وكوڕی ل ه په‌یوه‌ندی ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ،هه‌روه‌ها ده‌بێت ه هۆی كه‌م و كوڕی ل ه ج كردنی ئیش و كاره‌كانی كه‌سی تووشبوو. مامه‌ڵه‌كردنی تاكی تووشبوو له‌گه‌ڵ بارودۆخه‌كان ب ه دوو ئاڕاست ه ده‌بێت یان خۆی ێ الده‌دات ل ه بارودۆخه‌كان یان كاڕلێكی له‌گه‌ڵ ده‌كات ،ل ه هه‌ردوو حاڵه‌تدا دڵه‌ڕاوك مشه‌وه‌شیه‌كی زۆر دایده‌گرێت. نیشانه ڕه‌فتارییه‌كان ده‌بێته دوو جۆر: أ -خۆالدانی ڕه‌فتاری به‌هێز :بۆ نموونه :ئه‌م كه‌سانه‌ی له‌م جۆره‌ن خۆیان ل ه حاڵه‌ته‌كان ده‌دزنه‌و‌ه و ڕا ده‌كه‌ن ،ل ه هه‌مان كاتدا بۆ ئه‌وه‌ی خۆیان له‌م ڕاكردن ه بشارنه‌و‌ه زۆرجار په‌نا بۆ درۆكردن ده‌به‌ن. ێ جار) :بۆ نموونه :خۆالدان ل ه بینینێكی ب -خۆالدنی ڕه‌فتاری الواز (كه‌م ،هه‌ند چاوتێكبڕی ،یان نه‌هێنانی ده‌ستی بۆ ته‌وقه‌كردن .یان چه‌ند نموونه‌یه‌كی تر :كه‌سێك نایه‌وێت ل ه ناو پاس یان شه‌مه‌نده‌فه‌ر به‌رامبه‌ر كه‌سێك دابنیشێت ك ه ڕووبه‌ڕوویه‌تی ،نه‌وه‌كو دوای ماوه‌یه‌ك گفتوگۆی له‌گه‌ڵ بكات ،یان قوتابیه‌ك ده‌ستی نووسین ناگرێت كه‌سێك سه‌یری ده‌كات. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
101
-3نیشان ه فسیۆلۆژیه‌كان :زۆرێك له‌م نیشانانه‌ی ل ه كه‌سی تووشبوو ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ب ه دیارده‌كه‌وێت ل ه ترسه‌كانی تردا هه‌ن ،به‌اڵم جیاوازی نیشانه‌كان ب ه گوێره‌ی ته‌مه‌نی تووشبووه‌ك ه ده‌گۆڕێت. بۆ نموونه :هه‌رزه‌كاران چاویان پڕفرمێسك ده‌بێت ،ئاره‌ق ه ده‌كه‌ن ،هه‌ناسه‌یان خێرا ده‌بێت، ێ ده‌دات ،دڵ تێكه‌ڵ بوون ،هه‌روه‌ها ل ه ڕۆیشتن دووچاری كێش ه ده‌بن ،زۆرجار دڵیان زیاتر ل قاچیان تێكده‌ئاڵێت و ناتوانن باش ب ه ڕێگادا بڕۆن و زۆرجار ده‌بێت ه هۆی كه‌وتنیان. ێ بوون به‌رامبه‌ر خه‌ڵكانی تر ،به‌اڵم نیشانه‌كان ئه‌م نیشانان ه ده‌بێت ه هۆی زیاتر دڵه‌ڕاوك ل ه مندااڵندا زیاتره :زیاتر ده‌گرین ،له‌وانه‌ی ه زۆر تووڕه‌ببن ،زیاتر ب ه دایك و باوكیانه‌و‌ه هه‌ڵواسراو ده‌بن ،زۆر بێده‌نگتر ده‌بن كاتێك ڕووبه‌ڕووی كه‌سێكی نه‌ناسراو دهبنهوه. ده‌ستنیشانكردنی گومانه‌كان: بۆ ده‌ست نیشان كردنێكی ووردو ڕاست ده‌بێت بگهڕێنهوه بۆ ڕێبه‌ری ده‌ست نیشان كردنی ئاماری (الدلیل التشخیص االحصائی) ،دواتر جیاوازی بكه‌ین ل ه نێوان نیشانه‌كانی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی و هه‌ندێ شڵه‌ژانی تر ك ه زۆرجار تێكه‌اڵو ده‌بن .بۆ نموونه: .1په‌نیك .2وه‌سواسی ناچاری. .3ب ه ئابڕوو بوون (حیا‌و) ێ كانی تر. .4حاڵه‌ته‌كانی ترس و دڵه‌ڕاوك .5كه‌سایه‌تی خۆالده‌ر. .6خه‌مۆكی. ێ نیشانه‌ی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی و شڵه‌ژانی تر تێكه‌اڵو ببن یان تێك ده‌كرێت زۆرجار هه‌ند بچن ،بۆیه پێویست ه لێكیان جیابكه‌ینه‌وه. -1په‌نیك (الهلع) :ده‌كرێت تداخل ل ه نێوان ده‌ست نیشان كردنی په‌نیك و ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ێ ل ه كه‌سانی تووشبوو ب ه په‌نیك خۆیان ل ه بارودۆخ ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان الده‌ده‌ن، بكرێت ،هه‌ند هه‌روه‌ها ده‌كرێت ب ه سه‌یركردنیان درك ب ه دڵه‌ڕاوكێیان بكه‌ین .ل ه خوارهوه چوار هۆكاری سه‌ره‌كی بۆ ده‌ست نیشانكردنی جیاوازی نێوان په‌نیك و ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌خه‌ین ه ڕوو، وه‌كو: • ژماره و جۆری په‌نیك ئه‌تاكه‌كه. • پێگه‌ی كۆبوونه‌وه‌ی دڵه‌ڕاوكێ كه. 102
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ێ الده‌دات. • ژماره‌ی ئه‌و بارودۆخانه‌ی خۆی ل ێ ی كه‌سی تووشبوو ل ه ده‌ره‌وه‌ی بارودۆخه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كه‌دا. • نمره‌ی دڵه‌ڕاوك -2وه‌سواسی ناچاری (ڕاڕایی ناچاری): ده‌ست نیشان كردنی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ڕاست نابێت ئه‌گه‌ر ل ه ئه‌نجامی نه‌خۆشیه‌كی ترهوه بوو .بۆ نموونه :كه‌سی تووشبوو ب ه وه‌سواسی ناچاری خۆی ل ه بارودۆخ ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان الده‌دات له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا نان و خواردنهوه ل ه پێش خه‌ڵك ده‌خوات ،به‌اڵم ترسی ل ه ئیحراج بوون له‌و سه‌یركردنانه‌ی كه‌سانی تره كاتێك زۆر ده‌ستی ده‌شوات. -3به ئابڕوو (الحیا‌و): هه‌بوونی ئاستێكی كه‌م ل ه حیا‌و له‌الی تاك وا ده‌كات ئه‌م تاك ه ل ه كۆڕ و كۆبوونه‌وه‌كان ب ه ئارامی و له‌سه‌ر خۆیی یهوه مامه‌ڵ ه بكات ،ئه‌م ه جیاوازه له‌گه‌ڵ ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی. حیا‌و الیه‌نی كۆمه‌اڵیه‌تی تاك وه‌رده‌گرێت ،به‌اڵم شه‌رمنی الیه‌نی ده‌روونی یه ،بۆی ه ده‌كرێت كه‌سی شه‌رمن دووچاری ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ببێت و خۆی ل ه قه‌ڕه‌باڵغی و كۆڕ و كۆبوونه‌وه‌كان بپارێزێت .كۆمه‌ڵێك هۆكار هه‌ن ده‌بێت ڕه‌چاو بكرێت بۆ دیاریكردنی ترسی دڵه‌ڕاوكێ ك ه ئایا ل ه سنووری ئاسایی ه یان زیاد له پێویسته ،له‌وانه: * ڕێژه‌ی خۆ الدانی تاك له بارودۆخه‌كه. * ئاستی چوون ه پێشی تاكه‌كه له بارودۆخه ترسناكه‌ك ه و نیشانه‌كانی. * هه‌ستی تاكه به‌رامبه‌ر ئه‌م ترسه ،ئایا ڕازیه یان هه‌راسان ده‌بێت پێی. پالنی چاره‌سه‌ری: پێشه‌كی :چاره‌سه‌ركردنی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی دابه‌شی سه‌ر دوو جۆری سه‌ره‌كی ده‌بێت: .1چاره‌سه‌ریه‌كانی ده‌رمانی پزیشكی. .2چاره‌سه‌ریه‌كانی معریفی ڕه‌فتاری. -1چاره‌سه‌ری به‌ده‌رمانی پزیشكی: ێ حااڵتی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی زۆر كاریگه‌ری هه‌یه ،به‌اڵم به‌كارهێنانی ده‌رمان بۆ هه‌ند ێ حاڵه‌تی تر هه‌ن كاریگه‌ری كه‌متره ،ل ه به‌رامبه‌ر ئه‌م چاره‌سه‌ری ب ه ده‌رمانانه‌دا هه‌ند چاره‌سه‌ری معریفی ڕه‌فتاری هه‌ی ه ك ه باشترین چاره‌سه‌ری ه بۆ سه‌رجه‌م ترس ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان و سه‌رجه‌م حاڵه‌ته‌كانی ترسی تر. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
103
به‌راوردێك له نێوان ئه‌م چاره‌سه‌ریانه: چاره‌سه‌ری معریفی ڕه‌فتاری :الیه‌نه باشه‌كانی: ب ه ده‌مه‌و‌ه هاتنێكی زۆر باشه بۆ ئه‌م جۆره چاره‌سه‌ریه. ماوه‌ی چاره‌سه‌ریه‌كه كه‌مه. به یه‌كه‌م ڕێگه داده‌نرێت بۆ باشی. به به‌رده‌وام بوونی چاره‌سه‌ریه‌كه به‌دواداچوون ده‌وێ.كه‌م و كوڕیه‌كانی: ده‌بێت ه هۆی سه‌رهه‌ڵدانی ترسی زیاده‌ی كاتی.چاره‌سه‌ری به‌ده‌رمان :الیه‌نه باشه‌كانی: وه‌اڵم دانه‌وه‌یه‌كی باشه بۆ ئه‌م جۆره. إستجابه‌ی ل ه چاو چاره‌سه‌ری ڕه‌فتاری زۆرتره. سوودی بۆ ئه‌م نه‌خۆشیانه‌ش هه‌یه كه له‌گه‌ڵ ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی به‌ده‌رده‌كه‌ون. هیچ ترسناكیه‌كی نی ه ل ه كاتی به‌كارهێنانی نابێت ه هۆی إدمان بوون یان خووگرتنبه خه‌وتن. كه‌م و كوڕیه‌كانی: هه‌ندێ نیشانه‌ی البه‌ال دروست ده‌كات. ترسی گه‌ڕانه‌وه‌ی نه‌خۆشیه‌كه هه‌ی ه دوای وه‌ستانی چاره‌سه‌ریه‌كه.ئامانجه‌كانی چاره‌سه‌ری: ئامانجی سه‌ره‌كی له‌م چاره‌سه‌ریان ه بریتی ه ل ه كه‌م كردنه‌وه‌ی ئاستی ترس الی تاك و خۆالدان ،بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م خۆالدانان ه نه‌بێت ه شڵه‌ژان ل ه په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ خه‌ڵك یان ڕوودانی كه‌م و كوڕی ل ه ژیانی ڕۆژانه‌ی تاكدا. ێ حاڵه‌تدا چاره‌سه‌ریه‌كانی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی گشتی تر ده‌بێت ،بۆ ئه‌وه‌ی تاك ل ه هه‌ند ێ شاره‌زایی كۆمه‌اڵیه‌تی بكرێت ،كاتێك ڕووبه‌ڕووی بارودۆخێكی كۆمه‌اڵیه‌تی فێری هه‌ند ێ له‌م كه‌سانه‌ی دووچاری ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی بوونهتهوه ،كێش ه نه‌خوازراو بوویهوه ،هه‌ند ل ه دروست كردنی په‌یوه‌ندی كۆمه‌اڵیه‌تیی هه‌یه ،بۆی ه ب ه پێدانی شاره‌زایی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌م كوم و كوڕیان ه چاره‌سه‌ر ده‌بن. 104
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
چاره‌سه‌ری به ده‌رمان (گه‌ڕاندنه‌وه‌ی هۆڕمۆنی سیرۆتۆنین له وه‌ستاوی): ب ه پێچه‌وانه‌ی ترسه‌كانی تر به‌كارهێنانی ده‌رمان بۆ ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی كاریگه‌ری هه‌ی ه و باشتره ،یه‌كه‌م هه‌ڵبژارده‌ی ده‌رمان ك ه ب ه كه‌سانی تووشبوو ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌درێت بریتی ه ل ه ده‌رمانی (گه‌ڕانه‌وه‌ی هۆڕمۆنی سیرۆتۆنین ل ه وه‌ستاوی) ئه‌م ده‌رمان ه ێ له‌م زۆر چاالك ه بۆ حاڵه‌تی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ،هه‌روه‌ها سوودی هه‌ی ه بۆ هه‌ند نه‌خۆشیانه‌ی له‌گه‌ڵ ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی به دیارده‌كه‌ون وه‌كو خه‌مۆكی و په‌نیك. ده‌رمانه‌كان زۆر جۆریان هه‌یه ،به‌اڵم ده‌بێت ئه‌م جۆره‌یان هه‌ڵبژێرین ك ه له‌گه‌ڵ ئه‌م نه‌خۆشیه بگونجێت كه له‌گه‌ڵ ترسه كۆمه‌اڵیه‌تی یه‌ك ه دهركهوتووه. بۆ نموونه :ده‌رمانی بارۆكستین ( )paroxetineب ه سوود بۆ ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ك ه خووگرتن كهوولی له‌گه‌ڵدا بێت. جۆره‌كانی تری ده‌رمان كه سه‌ركه‌وتووه ل ه چاره‌سه‌ری ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی: .1سیرترالین Sertraline .2فلوفوكسامین Fluvoxamine .3سیتالوبرام Citalopram .4إیستیالوبرام Escitalopram .5باروكستین Paroxetine .6فینیلزین Phenelzin .7فینالفاكسن Venlafaxine .8موكلوبیمید Moclobemide .Bet-blockers .9 .10دژه دڵه‌ڕاوكێ هه‌ر یه‌كێك له‌م ده‌رمانان ه بۆ جۆرێك ل ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی به‌كار دێت ك ه نه‌خۆشیه‌كی تری له‌گه‌ڵدا بێت ،كه‌سی تووشبوو نابێت ل ه خۆیه‌و‌ه په‌نا ببات ه به‌ر ئه‌م ده‌رمانانه ،به‌ڵكو پێویست ه له‌الیه‌ن پزیشكی پسپۆڕی ده‌روونی بۆی دابنرێت ،دواتر چۆنیه‌تی به‌كارهێنانی ێ ده‌ڵێت. له ڕێژه و كاتی ماوه‌ی به‌كارهێنانه‌كانی پ ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
105
.2چاره‌سه‌ری معریفی ڕه‌فتاری: چاره‌سه‌ری معریفی ڕه‌فتاری بۆ چاره‌سه‌ری ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌بێته چوار جۆر: أ -ڕاهێنانه‌كان بۆ وه‌رگرتنی شاره‌زایی كۆمه‌اڵیه‌تی. ب -چاره‌سه‌ری ب ه پێ نیشاندان. ج -خۆ هێوركردنهوه (إسترخا‌و). د -چاره‌سه‌ری معریفی. هه‌ر یه‌كێك له‌و ڕێگایان ه ڕێچكه‌ی تایبه‌ت ب ه خۆیان هه‌یه ،بۆ چاره‌سه‌ری ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی. أ -ڕاهێنانی تاك له‌سه‌ر شاره‌زاییه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان: ڕاهێنان له‌سه‌ر وه‌رگرتنی شاره‌زاییه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان چی ی ه و چۆنه؟ ئه‌م چاره‌سه‌ری ه جۆرێك ه ل ه چاره‌سه‌ری ڕه‌فتاری ،له‌الیه‌ن كه‌سی پسپۆڕی ده‌روونی یان ڕاهێنه‌رێك به‌م كه‌سانه‌ی دووچاری ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی بوونهتهوه ئه‌نجام ده‌درێت ،ب ه تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی كێشه‌یان هه‌یه ل ه دروست كردنی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ كه‌سانی تر. ئامانجی چاره‌سه‌ری ڕاهێنان ه ل ه وه‌رگرتنی شاره‌زایی ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ،ئامانجی چاره‌سه‌ری :بریتی ه ل ه فێركردنی شاره‌زایی ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ب ه كه‌سانی تووشبووی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ،بۆ ئه‌وه‌ی ب ه باشترین شێو‌ه مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ بارودۆخ ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان بكات، به ڕێگه‌یه‌كی باش و ئه‌رێنی. ێ خه‌ڵك هه‌ن كێشه‌یان ل ه قسه‌كردن هه‌ی ه ل ه به‌رامبه‌ر كه‌سانی تر و ناتوانن گفتوگۆ هه‌ند بكه‌ن ،یان په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ كه‌سانی تر ل ه ڕێگه‌ی چاو‌ه و دروست بكه‌ن ،هه‌روه‌ها ناتوانن له بابه‌تێكه‌و‌ه بۆ بابه‌تێكی تر بچن له كاتی گفتوگۆ. چاره‌سه‌ری ئه‌م جۆره كه‌سان ه بریتی ی ه ل ه پێدانی شاره‌زایی كۆمه‌اڵیه‌تی ،بۆ ئه‌وه‌ی ئاستی په‌یوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانیان له‌گه‌ڵ كه‌سانی تر به‌ره‌و باشتر ببه‌ن ،ب ه فێربوونی شاره‌زایی كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ،توانای دروست كردنی په‌یوه‌ندی كۆمه‌اڵیه‌تی ڕێزگرتنیان بۆ خودی خۆیان زیاتر ده‌بێت ،هه‌روه‌ها هه‌ڵسه‌نگاندن ه سلبیه‌كانیشیان بۆ خۆیان كه‌متر دهبێتهوه ،ك ه هۆكاری ترسی كۆمه‌اڵیه‌تیه. ئامانجێكی تری ڕاهێنان له‌سه‌ر شاره‌زایی ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان بریتی ی ه ل ه زیاد كردنی توانای تاك بۆ ئه‌وه‌ی كارلێك بكات له‌گه‌ڵ كه‌سانی تر ب ه شێوه‌یه‌كی باش ،ك ه پێویستی به شاره‌زایی كۆمه‌اڵیه‌تی هه‌یه. 106
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
بۆ نموونه /باشتر كردنی توانای كه‌سێك بۆ ئه‌وه‌ی ل ه كاتی قسه‌كردن ب ه ته‌له‌فۆن بتوانێت ب ه ئاسایی قس ه بكات و نه‌ترسێت. پێویستیه‌كانی ڕاهێنان: پێویست ه كه‌سی ڕاهێنه‌ری ده‌روونی یان ڕێنمایكاری ده‌روونی نه‌رم له‌سه‌ر خۆ بێ ،كاتێك ێ ته‌كنیك یان شاره‌زایی بكات ،نابێت ته‌نها له‌سه‌ر یه‌ك شێو‌ه ده‌یه‌وێت كه‌سێك فێری هه‌ند ڕاهێنان پێداگیری بكات ،به‌ڵكو ڕاهێنانی جۆراو جۆر بۆ حاڵه‌ت ه جۆراوجۆره‌كان بدۆزێتهوه، بۆ ئه‌وه‌ی نه‌بێته هۆی بێزاربوونی ڕێنمایخواز و خۆی بدزێته‌وه. ێ بكه‌ین ئه‌م ڕاهێنان ه بگوازێته‌و‌ه ناو ژیانی واقعی ك ه ب ه ده‌بێت ئه‌م كات ه داوای ل ئامانجه‌كانی ڕاهێنانه‌كان ئاشنا بووبێت ،هه‌روه‌ها هانی بده‌ین و پاڵنه‌ری بۆ دروست بكه‌ین بۆ ئه‌نجامدانیان. چۆنیه‌تی ڕاهێنانی تاك له‌سه‌ر شاره‌زاییه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان: پێویست ه ڕاهێنه‌ری ده‌روونی سه‌ره‌تا ل ه ڕاهێنانی بارودۆخ ه ئاسانه‌كانه‌و‌ه ده‌ست پێ بكات، پاشان هه‌نگاو به هه‌نگاو به‌ره‌و ڕاهێنانی بارودۆخه گرانه‌كان به‌الی تاكه‌كه‌و‌ه بچێت. بۆ نموونه /كه‌سێك ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ل ه ئاهه‌نگ و بۆنه‌كان هه‌یه ،هه‌ست ب ه دڵه‌ڕاوكێیه‌كی زۆر ده‌كات ،ئاره‌زووی ته‌نیایی ده‌كات نه‌وه‌كو بچێته ئه‌م بۆنانه. پێویست ه ڕاهێنه‌ری ده‌روونی له‌م نموونه‌ی ه سه‌ره‌تا بۆ البردنی ئه‌م ترسه ،ل ه ڕاهێنانی بچووكه‌و‌ه ده‌ست پێبكات ،دواتر به‌ره‌و ڕاهێنان ه گرانه‌كان ،له‌م خااڵنه‌ی خوارهوه سوود وه‌ربگرێت: .1ته‌وه‌قه‌كردن له‌گه‌ڵ كه‌سانی تر. .2ڕۆیشتن له پێش خه‌ڵكانی تر. .3سه‌یركردنی ئه‌و كه‌سه‌ی تووشی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی بووه له الیه‌ن كه‌سانی تر. .4خواردن و خواردنهوه بخوات ل ه پێش كه‌سانی تر. .5قسه له‌گه‌ڵ ئاماده‌بووان بكات یان قسه بۆ كه‌سێك بكات. .6ڕه‌خنه له هه‌ندێ له كه‌مووكوڕییه‌كانی ئاهه‌نگه‌كه‌وه بگرێت. .7كام ه شت زۆر ترسی له‌سه‌ر هه‌ی ه ب ه ته‌نیا ئه‌نجامی بدات دواتر سه‌رجه‌م شته‌كان پێكهوه ئه‌نجا بدات. .8خۆی وه‌كو ئه‌كته‌رێك ڕۆڵ ببینێ و شاره‌زاییه فێربووه‌كان تاقی بكاتهوه. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
107
نموونه‌یه‌ك له‌سه‌ر شێوازی ڕۆڵ بینین: بۆ نموون ه كه‌سێك ل ه چوون ه بازار ترسی هه‌یه ،یان شه‌رم ده‌كات بچێت ه بازار و ل ه دوكانێك داوای پێداویستیه‌كانی بكات .لێره‌دا ڕاهێنه‌ری ده‌روونی پێویست ه ئه‌م كه‌س ه شه‌رمن ه بكات ه فرۆشیار و كه‌سێكی تر بكات ب ه كڕیار ،دواتر ڕۆڵه‌كان پێچه‌وان ه بكهنهوه، ئه‌م كارانه‌ی ل ه كڕیاره‌ك ه بینی خۆی دووبار‌ه ئه‌نجامی بداتهوه ،شێوه‌ی كرداری هه‌نگاو ب ه هه‌نگاو تا نه‌مانی ترسه‌كه‌ی .ب ه كارهێنانی شاره‌زایی ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ل ه ڕاهێنانه‌كان ل ه چه‌ند الیه‌كه‌و‌ه ده‌بێت وه‌كو په‌یوه‌ندی دروست كردن ب ه چاو یان ل ه ڕێگه‌ی قسه‌كردن یان ب ه نازاره‌كی بۆ سه‌ره‌تایی دروست كردنی په‌یوه‌ندی .ئه‌م جۆره شاره‌زاییه‌ی په‌یوه‌ندیكردن دابه‌شی سه‌ر دوو جۆر ده‌كرێت سه‌ره‌تا ته‌وقه‌كردن-پاشان كۆتایی گفتوگۆكه ،به‌اڵم تێبینی ێ كلتور هه‌ی ه یه‌كی گرنگ هه‌ی ه ده‌بێت ڕاهێنه‌ری ده‌روونی ل ه به‌رچاوی بێت ،ل ه هه‌ند ڕێگ ه به‌م جۆره په‌یوه‌ندی ی ه نهدراوه .وه‌كو :ل ه ئایینی ئیسالم ڕێگ ه نهدراوه په‌یوه‌ندی ڕووبه‌ڕووی نێوان ئافره‌ت و پیاو به ته‌وق ه و چاو ل ه چاو بڕین دروست بكرێت. ێ كردنی ڕاهێنان له‌سه‌ر شاره‌زاییه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان: ئاسته‌نگه‌كانی به‌رده‌م جێ به‌ج ێ كه‌س هه‌ن كاتێك دركیان به‌وه‌كرد پێویست ه هاوكاری بكرێن ل ه الیه‌ن ڕاهێنه‌ری هه‌ند ێ كه‌سی تر هه‌ن دووچاری ده‌روونی یهوه ،ڕه‌نگ ه ئه‌م هاوكاریی ه ڕه‌تبكه‌نه‌وه ،یان هه‌ند ێ شڵه‌ژانی تر بوون ،یان ئاستی ترسه‌كه‌یان زۆر زۆره ،بۆی ه پێویست ه له‌م حاڵه‌تانه‌دا هه‌ند ێ ێ بدرێ ،ل ه هه‌ند ڕێنمایخواز هانبدرێت و شاره‌زایی له‌سه‌ر ئامانجه‌كانی دانیشتنه‌كان پ حاڵه‌تیشدا پێویست ه سوود ل ه ده‌رمان وه‌ربگرین بۆ كه‌م كردنه‌وه‌ی ئاستی ترسه‌كه‌ی. له‌م حاڵه‌تانه‌ی ڕاهێنه‌ری ده‌روونی ده‌یه‌وێت ڕێنمایخواز بخان ه ناو ڕۆڵێكی دروست كراوه‌وه ،ده‌بێت ڕه‌زامه‌ندی ل ه ڕێنمایخواز وه‌ربگرێت ك ه ئایا ڕازیی ه له‌سه‌ر گۆڕینی هه‌ڵسووكه‌وته‌كانی؟ هه‌ندێ بارودۆخ هه‌ن ب ه سوودن بۆ ڕاهێنانی شاڕه‌زاییه‌كان: پرسیار ل ه ڕێنمایخواز بكه‌ین بۆ نموون ه تۆ ل ه شه‌قامێكدای كه‌سێك پرسیاری شوێنێكی ێ ده‌كات ،تۆش پێویست ه ناونیشانی ئه‌م شوێن ه به‌م كه‌س ه بده‌یت و ب ه قس ه دیاریكراوت ل ناونیشانه‌كه‌ی بۆ ڕوون بكهیتهوه .بڵێین چۆن ئه‌ك كاره ده‌كه‌ی؟ داوای لێبكه‌ین ئه‌و شاره‌زاییانه‌ی له‌م پرسیار‌ه ده‌ریده‌بڕێت بۆ ئه‌م نموونانه‌ی خواره‌وه‌ش بیگوزاێته‌وه ،بۆ ئه‌وه‌ی زیاتر شاره‌زاییه‌كانی ال جێگیر بكه‌ین ،نموونه‌كان بریتین له: .1ڕێنمایخوازه‌ك ه ب ه كورت ه نواندنێك ئه‌م بارودۆخه‌ی سه‌ره‌وه‌مان بۆ ئه‌نجام بدات، سه‌رجه‌م ئه‌و شتانه‌ی ب ه قس ه باسی كردوون ئێستا بیكاته كرداری. 108
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ێ ده‌كات ،سه‌باره‌ت .2یان ل ه چێشتخانه‌یه‌ك ه چۆن پرسیار له‌و كه‌سه‌ی خواردنه‌كان ده‌هێن به نرخی خواردنه‌كان. .3هه‌ر ل ه چێشخانه‌كه‌دا سه‌باره‌ت ب ه ساردی و گه‌رمی یان دره‌نگ هاتن خوادنه‌كان ل ه گه‌ڵ كرێكاره‌كه‌ی چێشتخان ه قس ه بكات. .4یان ب ه پاسی گشتی هاتووچۆ بكات ،له‌گه‌ڵ ده‌رووبه‌ره‌كه‌ی گفتوگۆ بكات ،هه‌روه‌ها ێ قس ه بكات ،یان سه‌باره‌ت ب ه سه‌باره‌ت ب ه نرخی پاسه‌كه‌ش له‌گه‌ڵ خاوه‌ن پاسه‌ك ه هه‌ند خێرا ڕۆشتنی پاسه‌ك ه داوای هێواش لێخوڕینی له شوفێره‌ك ه بكات. ب /چاره‌سه‌ری به پێنیشاندان: ئه‌م چاره‌سه‌ری ه بریتی ه ل ه نزیك كردنه‌وه‌ی ڕێنمایخواز ل ه بارودۆخه‌كه ،دواتر ب ه شێوه‌یه‌كی هه‌نگاو به‌هه‌نگاو ڕێنمایخوازك ه بخه‌ین ه ناو بارودۆخه‌كه ،بۆئه‌وه‌ی بارودۆخه‌كه‌ی ال ئاسایی بێت و كاریگه‌ری له‌سه‌ر كه‌متر بێتهوه .پاش ئه‌وه‌ی ڕێنمایخوازه‌ك ه چه‌ند جارێك له‌م بارودۆخ ه نزیك كرایه‌و‌ه و ل ه ناوه‌ڕۆكی بارودۆخه‌ك ه گه‌یشت ،ئه‌و كات الی ڕوون ده‌بێه‌و‌ه ێ ی ترساوه شتێكی ئاسایی و پێویست ب ه ترس ناكات. ئه‌و شته‌ی ل ئه‌و هه‌نگاوانه‌ی ڕێنمایخواز جێبه‌جێیان ده‌كات پێویست ه ل ه شێوه‌ی پێوه‌رێكدا ل ه ئاسانه‌و‌ه بۆ بارودۆخ ه گرانه‌كان ب ه الی ئهوهوه نمره‌یان بۆ دابنێت ل ه (سفر بۆ ،)100ل ه په‌رێكدا تۆماریان بكات ،ئه‌م تۆماركردن ه بۆ ڕاهێنه‌ری ده‌روونی به‌سووده ،بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌وانه‌ی به‌الی ڕێنمایخوازه‌و‌ه زۆر گرینگه ،زیاتر گرینگی ب ه ئه‌و بدرێت دواتر شت ه الوه‌كیه‌كانی تر .بۆ نموونه: ێ ده‌كات (.)99 .1چوون بۆ ئاهه‌نگ یان براده‌رێكی داوای كارێكی ل .2چوون بۆ بووك گواستنه‌و‌ه (.)90 .3له تاریكی چوون ه دهرهوه (.)85 .4چوون بۆ كارێك پێویستی به چاوپێكه‌وتنی به كۆمه‌ڵ یان ب ه تاكی هه‌بێت (.)80 .5داوا له به‌رێوه‌به‌ری كاره‌كه‌ی بكات ،ڕۆژێك مۆڵه‌تی پێ بدات (.)65 .6له كاتی كۆبوونه‌وه‌ی هه‌فتانه ،پرسیار له به‌ڕێوه‌به‌ری پیشه‌كه‌ی بكات (.)60 .7خواردن و خواردنهوه بخوات ل ه پێش براده‌ره‌كانی شوێنی كاری (.)55 .8ل ه ناو پاس له‌گه‌ڵ كه‌سێكی نه‌ناسراو بدوێت (.)50 .9به ته‌له‌فۆن بۆ ماوه‌ی 10بۆ 15خوله‌ك قس ه بكات (.)40 ێ (.)30 .10ناونیشانی شه‌قامێك یان گه‌ره‌كێك له كه‌سێكی نه‌ناسراو بپرس ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
109
دواتر سودێكی تری ئه‌م ژماران ه ئه‌وه‌یه ،پاش ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ بارودۆك ه توانی بگونجێت و ترسی نه‌ما ،ئه‌وا بۆی ده‌ره‌ده‌كه‌وێت ب ه ڕێژه‌ی ل ه سه‌دا چه‌ند سه‌ركه‌وتووه ،ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر هه‌وڵه‌كانی به‌رده‌وامی ده‌كات ،ده‌بێته الیه‌نێكی ئه‌رێنی بۆ ڕێنمایخواز. جۆره‌كانی چاره‌سه‌ری به پێنیشاندان: یه‌كه‌م /پێنیشاندانی خاو یان كه‌م و له‌سه‌رخۆ :ئه‌م جۆره بۆ كه‌م كردنه‌وه‌ی ئاستی هه‌ستیاری تاك ب ه سووده ،ئه‌نجامدانی ب ه ڕێگه‌ی نزیك كردنه‌وه‌ی كه‌م كه‌م یان له‌سه‌رخۆ هه‌نگاو به هه‌نگاو ده‌بێت ،پاشان ته‌واوی له بارودرخه‌كه‌ی نزیك دهكهینهوه ،بۆ نموونه: كه‌سێك ترسی ئه‌وه‌ی هه‌یه له پێش خه‌ڵك ووتارێك یان وانه‌یه‌ك پێشكه‌ش بكات. چاره‌سه‌ری ئه‌م كه‌س ه ب ه گوێره‌ی جۆری یه‌كه‌می پێنیشاندان به‌م شێوه‌ی ه ده‌بێت ،سه‌ره‌تا داوا ل ه كه‌سه‌ك ه ده‌كه‌ین له‌و پۆله‌ی ده‌وێت وانه‌ك ه پیشكه‌ش بكات ئاماده‌بێت ،دواتر داوای لێبكه‌ین بچێت و مایك و ئامێره‌كانی ده‌نگ ل ه سه‌ر مه‌نه‌سه‌ك ه ئاماده‌بكات ،ل ه پاش ئهوه ێ بكه‌ین ب ه چه‌ند ڕسته‌یه‌كی كورت باسی بابه‌ته‌كه‌ی بكات ،دواتر پشوویه‌كی داوای لی ێ قس ه بكات ،ل ه دوای ئه‌و دووبار‌ه داوا ل ه كه‌سه‌ك ه پێبدیه‌ن ڕێكخه‌ری وانه‌ك ه خۆی هه‌ند بكه‌ین له ماوه‌ی 15خوله‌كدا وانه‌كه‌ی پێشكه‌ش بكات ئه‌م ه بۆ ئاستی یه‌كه‌م. جۆری دووه‌م /به‌ته‌واوی خستن ه ناو بارودۆكه :وات ه كه‌سی تووشبوو ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ێ هه‌یه ،بۆ نموون ه ڕاسته‌وخۆ و ب ه شێوه‌یه‌كی یه‌كسه‌ر بخه‌ین ه ناو ئه‌و بارودۆخه‌ی ترسی ل كه‌سه‌ك ل ه چوون ه بووك گواستنه‌و‌ه و قه‌ره‌باڵغی ترسی هه‌یه ،له‌و حاڵه‌ته‌دا ڕاهێنه‌ری ێ ئاگاداری تاكه‌ك ه كۆمه‌ڵ ه خه‌لكێك ل ه شوێنێك كۆده‌كاته‌وه ،یه‌كسه‌ر كه‌س ه ده‌روونی به‌ب ێ ده‌كات بۆ ئه‌م كۆمه‌ڵه‌ی ه بۆنموون ه تووشبووه‌ك ه ده‌بات ه ناو ئه‌م كۆمه‌ڵه‌یه‌و داوای ل ووتارێك پێشكه‌ش بكات .سوودی ئه‌م جۆره بۆ ئه‌وه‌ی ه ك ه كه‌سه‌ك ه پاش ئه‌وه‌ی كه‌وت ه ناو قه‌ره‌بالغیه‌كه ،هه‌ست ده‌كات شتێكی ئاساییه ،ئه‌و ترسه‌ی ل ه قه‌ره‌باڵغی هه‌یبوو ترسێكی ناپێویست بوو. نموونه‌یه‌ك له‌سه‌ر كه‌سی ترساو: كه‌سێك ب ه ناوی (س) ڕۆژان ه ل ه ماڵه‌و‌ه نانی نیوه‌ڕۆی بۆ سه‌ركاره‌كه‌ی ده‌بات ،ئه‌م زۆر حه‌زی ل ه چایه ،به‌اڵم كاتێك كاتی خواردنی نان و چا دێت ئه‌م ناتوانێت ب ه شێوه‌یه‌كی ئاسایی له‌گه‌ڵ هاوپیشه‌كانی نان بخوات ،هه‌ركاتێك ده‌ستی بۆ كۆپی چاكه‌ی برد ده‌ستی ده‌له‌رزێ ،زۆرجار كۆپی چاكه‌ی به‌ده‌سته‌وه‌ش ده‌گرێت هه‌ر ده‌ستی ده‌له‌رزێت ،یان جاری واهه‌ی ه چا یان چێشته‌كه‌ی ب ه تایبه‌ت ئه‌گه‌ر شڵ ه بێت به‌سه‌ر خۆیدا ده‌ڕژێنێت ،ئه‌م كه‌س ه ئه‌گه‌ر ب ه ته‌نیا نان بخوات یان ل ه شوێنێك بێت و زۆر خه‌ڵك سه‌یری نه‌كه‌ن ،ب ه شێوه‌یه‌كی 110
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ئاسایی ده‌توانێت نان بخوات ،به‌اڵم له‌ناو كه‌س و گرووپی ناسراو ناتوانێت ئه‌م ه بكات ،ل ه ێ به‌دیار ده‌كه‌ون ،وه‌ك نیشان ه ێ نیشانه‌ی ل كاتی دروست بوونی ترسه‌كان له‌سه‌ری هه‌ند فسیۆلۆژییه‌كان و جه‌سته‌یه‌كان .ئه‌م ترس و ده‌ست له‌رزینان ه نیشانه‌ی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تین. پالنی چاره‌سه‌ری بۆ ئه‌م حاڵه‌ته‌یه: ێ ی دروست ده‌بن ل ه شێوه‌ی پێوه‌رێكدا ل ه كه‌مترین أ/پێویست ه كه‌سی (س) ئه‌و شتانه‌ی ل ئاست بۆ به‌رزترین ئاست له پله‌ی (سفر بۆ )100تۆمار بكات وه‌كو: .1كه‌سێك له‌سه‌ر شه‌قام ناونیشانی شوێنێكی دیاریكراو یان ناونیشانی ده‌رمانخانه‌یه‌كی ێ ده‌پرسێت (.)20 ل .2وه‌اڵمی ته‌له‌فۆنی به‌رپرسی كاره‌كه‌ی بداتهوه ،ل ه هه‌مان كاتدا هاوپیشه‌كانیشی گوێبیستی ببن (.)35 ێ بكه‌ن .3ئاماده‌بوون ل ه بۆن ه و ئاهه‌نگ ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ،ڕه‌نگ ه داوای قسه‌كردنیشی ل بۆ ئاماده‌بووان (.)60 .4خواردن و خواردنهوه له پێش خه‌ڵك بۆ نموونه له چێشتخانه‌یه‌ك (.)85 .5ڕه‌خن ه گرتن ل ه به‌رپرسی كاره‌كه‌ی ،ل ه كاتی كۆبوونه‌وه‌كان ،ب ه تایبه‌ت ئه‌گه‌ر به‌رپرسه‌ك ه قسه‌یه‌كی هه‌ڵه‌ی كرد (.)95 ب /هه‌نگاوی دووه‌م پاش خاڵه‌كانی سهرهوه بریتیه له ( خۆپیشاندان به خه‌یاڵ): ب ه خه‌یاڵ بێن ه پێش چاوی خۆت تۆ ل ه شه‌قامێكدای ،كه‌سێكی نه‌ناسراو پرسیاری ێ ده‌كات ،ل ه هزری خۆت وه‌اڵمی ئه‌م قوتابخانه‌یه‌ك یان دووكانێكی كۆمپیوته‌ریت ل پرسیارنه‌ی لێت كراوه بده‌وه .یان وا خه‌یاڵ بك ه تۆ چوویت ه چێشتخانه‌یه‌ك و ل ه نێوان ێ دابنیشی و دواتر بانگی دوو كه‌سی قه‌ڵه‌و شوێنیك ماوه بۆ دانیشتن ،تۆش ده‌بێت له‌و كرێكاره‌ك ه بكه‌ی بۆ خواردن هێنان ،ئه‌م خه‌یااڵن ه چه‌ند جارێك ئه‌نجام بد‌ه و دواتر وه‌اڵمی پرسیاره‌كانیش بده‌وه. ێ و مشه‌وه‌شی ج /كه‌سی (س) ل ه كاتی خه‌یاڵ كردنه‌كان ئه‌گه‌ر دووچاری دڵه‌ڕاوك بوو ،پێویست ه خه‌یاڵ كردنه‌كه‌ی ڕابگرێت ،دواتر بگه‌ڕێته‌و‌ه سه‌ری ،له‌شێوه‌ی كورت ه چیڕۆكێكی ( )5خوله‌كی تۆماری بكات ،پاشان ئه‌م چیرۆك ه ڕۆژان ه بۆ ماوه‌ی ()30 خوله‌ك گوێبیستی بێت .له‌سه‌ره‌تاو‌ه ئاستی مشه‌وه‌شی و دڵه‌ڕاوكێكانی زیاد ده‌كات ،به‌اڵم دواتر به‌ر‌ه به‌ر‌ه ل ه ( 90بۆ 80بۆ 70بۆ 50تا كه‌مترین) ئاست داده‌به‌زێت ،ل ه كۆتایدا ێ دێت كاتێك ڕووبه‌ڕووی بارودۆخ ه ترساوه‌كه‌ش ببێتهوه هیچ ترس و مشه‌وه‌شیه‌ك وای ل دایناگرێت ،چونك ه الی ئاسایی بۆتهوه. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
111
ێ ی ترساوه ،هه‌ر د /پاش ئه‌و هه‌نگاوانه‌ی سهرهوه ،تاكه‌ك ه بخرێت ناو ئه‌و بارودۆخه‌ی ل چه‌ند ل ه بارودۆخه‌ك ه نزیك دهبێتهوه خۆی هێوربكاته‌و‌ه ب ه ته‌كینه‌كانی خۆ هێوركردنهوه، دواتر بخرێت ه ناو بارودۆكه‌كه .بۆ ڕوونكردنه‌و‌ه زیاتر بگه‌رێو‌ه بۆ چاره‌سه‌ری ب ه پێنیشاندان. لێره‌دا باسی جۆرێكی تری پێنیشانادن ده‌كرێت ك ه ب ه ( پێنیشاندانی ڕۆڵ بینین) ناسراوه، ئه‌م جۆره‌ش تقریبه‌ن ل ه (پێنیشاندانی به خه‌یاڵ كردن) نزیكه. بۆ ئه‌م جۆره‌ش ڕێنمایخواز و ڕاهێنه‌ری ده‌روونی ل ه شێوه‌ی كورت ه نواندنێك باس ل ه بارودۆخێك ده‌كه‌ن .دواتر ل ه الیه‌ن ڕێنمایكاره‌كه‌و‌ه هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ نواندنه‌ك ه ده‌كرێت بۆ په‌ره‌دان به خاڵه الوازه‌كان. ج /خۆ هێوركردنه‌وه‌ی كرداری: ل ه سااڵنی 1970كۆمه‌لێك ته‌كینك هاتنهكایهوه ،وه‌ك ئامرازی ڕێنمایی و چاره‌سه‌ری به‌كارده‌هاتن بۆ ئه‌وه‌ی بتوانرێت ب ه هۆیه‌و‌ه ئاستی گونجاوی الی تاك دروست بكرێت ،ئه‌م ێ وه‌رده‌گیرێت بۆ كه‌م كردنه‌وه‌ی ئاستی ته‌كینكان ه ل ه چاره‌سه‌ری ڕه‌فتاریدا زۆر سوودیان ل ێ و زۆربه‌ی شڵه‌ژان ه ده‌روونیه‌كان. هه‌ستیاری و دڵه‌ڕاوك ڕێگه‌ی خۆ هێوركردنه‌وه‌ی كرداری: له‌سه‌ره‌تا زۆر گرینگ ه ڕێنمایخواز زۆر ب ه باشی ب ه چۆنیه‌تی خۆهێوركردنه‌وه‌كان ئاشنا بكرێت ،بزانێت بۆچی به‌سووده ،تاكو بگات ه ئه‌و بڕوایه‌ی ئه‌و ته‌كینكانه‌ی كاری له‌سه‌ر ده‌كه‌ن بۆ ئه‌و سوودی زۆر باشی ده‌بێت ،له‌و‌ه دڵنیا بكرێتهوه ك ه ئه‌و ته‌كنیك ه ڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی ب ه چاره‌سه‌ری كێشه‌ی ئهوهوه هه‌یه. پێویست ه ب ه شێوه‌یه‌كی كورتكراو سه‌رجه‌م ته‌كنیكه‌كانی پێویست ب ه خۆهێوركردنهوه ب ه ڕێنمایخواز بدرێت ،ڕاهێنه‌ری ده‌روونی وورده‌كانی بۆ شی بكاتهوه. پێویست ه ڕاهێنه‌ری ده‌روونی ته‌وه‌ر‌ه سه‌ره‌كیه‌كانی كه‌سی ترساو له‌كاتی ڕوبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ترسێكی كۆمه‌اڵیه‌تی بزانێت ،بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و ته‌كنیك ه هه‌ڵبژێرێت ك ه له‌گه‌ڵ ته‌وه‌ره‌ك ه ده‌گونجێت ،ته‌وه‌ر سه‌ره‌كیه‌كان بریتین له: ته‌وه‌ری یه‌كه‌م /نیشان ه فسیۆلۆژییه‌كان :زیاد بوونی لێدانی دڵ ،ته‌نگه‌نه‌فه‌سی ،ئاره‌ق ه كردن...،هتد. ته‌وه‌ری دووه‌م /نیشان ه ڕه‌فتارییه‌كان :هه‌وڵدان بۆ ڕاكردن ل ه بارودۆخ ه ترساوه‌كان و خۆالدان لێی.
112
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ێ یه‌م /نیشان ه كه‌سایه‌تی تاك :بیركردنه‌وه‌ی سلبی و هه‌ڵسه‌نگاندنی سلبی ته‌وه‌ری س بۆ خۆی. ێ كه‌س هه‌ن كاتێك ڕووبه‌ڕووی ترسێك دهبنهوه وه‌اڵمدانه‌و‌ه ڕه‌فتارییه‌كان ل ه چاو هه‌ند ێ به‌دیار ده‌كه‌وێت ،دواتر خۆیان ل ه بارودۆخ ه وه‌اڵمدانه‌و‌ه فسیۆلۆژییه‌كانیان زیاتر ل كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ده‌دزنه‌و‌ه و ڕاده‌كه‌ن...هتد .بۆ ئه‌م كه‌سان ه ده‌بێت سوود ل ه ته‌كنیكی ێ كه‌سی تر هه‌ن ب ه پێنیشاندان وه‌بگرین باشتره نه‌وه‌كو ته‌كنیكی خۆهێوركردنهوه .هه‌ند ێ به‌دیار ده‌كه‌وێت ل ه چاو ب ه پێچه‌وانه‌وه‌ن وه‌اڵمدانه‌وه‌ی فسیۆلۆژییه‌كانیان زیاتر ل وه‌اڵمدانه‌و‌ه ڕه‌فتارییه‌كان كاتێك ڕووبه‌ڕوی بارودۆخێكی كۆمه‌اڵیه‌تی دهبنهوه ،نیشان ه ێ به‌دیار ده‌كه‌وێت ،بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌م جۆره‌یان زیاتر چاره‌سه‌ری ب ه فسیۆلۆژییه‌كانیان ل خۆ هێوركردنهوه باشتره نه‌وه‌كو چاره‌سه‌ری به پێنیشاندان. ێ ته‌وه‌ره‌ی سهرهوه ل ه كه‌سێكه‌و‌ه بۆ كه‌سێكی تر ئاستی ده‌ركه‌وتن و ب ه هێزی ئه‌م س ده‌گۆڕێت ،ئه‌وه‌ی ك ه ل ه توێژینه‌وه‌كان خراوه‌ته‌ڕوو ،له‌كاتی ڕووبه‌ڕووبونه‌كان سه‌ره‌تا زیاتر نیشان ه فسیۆلۆژییه‌كان ب ه دیار ده‌كه‌ون ،دواتر به‌دوایدا نیشان ه ڕه‌فتارییه‌كان و كه‌سایه‌تیه‌كان دێت. ێ ته‌وه‌ر‌ه زۆرجار به‌دوایه‌كدا دێن ،تاك ده‌خه‌ن ه ناو بزانه‌یه‌كی داخراوه‌وه ،بۆ باشترین ئه‌و س چاره‌سه‌ری ل ه هه‌نگاوی یه‌كه‌مدا بریتی ه ل ه ( تقبول كردن و كه‌م كردنه‌وه‌ی كاریگه‌رییه‌كان). ئامانجی خۆهێوركردنه‌وه‌ی كرداری بریتی ه له فێركردنی شاره‌زاییه‌كانی خۆ هێوركردنهوه ب ه تاك ،بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت ب ه خێرای سوود له‌م ته‌كنیكان ه وه‌ربگرێت كاتێك ڕووبه‌ڕووی بارودۆخێكی ترساو دهبێتهوه. پاش ئه‌وه‌ی تاك به‌ته‌واوی فێر‌ه ته‌كنیكه‌كانی خۆ هێوركردنهوه بوو ،پێویست ه به‌الی كه‌می ڕۆژان ه بۆ ماوه‌ی ( )15خوله‌ك ئه‌م خۆ هێوركردنه‌وه‌ی ه ئه‌نجام بدات ،ئه‌م ئه‌نجامدانه‌ی ڕۆژانه‌ی ه دوو سوودی هه‌یه ،یه‌كه‌م /ئه‌وه‌ی ه ل ه بیرمان ناچێته‌وه .دووه‌هه‌م ئه‌وه‌ی ه ل ه كاتی ترس و زۆربه‌ی شڵه‌ژان ه ده‌روونیه‌كان هاوكارییه‌كی باشمان ده‌كه‌ن بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی نیشان ه و مشه‌وه‌شیه‌كان. قۆناغه‌كانی خۆ هێوركردنه‌وه‌ی كرداری ( جێبه‌جێ كردن): لێره‌دا ناتوانین ب ه شێوه‌یه‌كی درێژ باسی قۆناغه‌كانی خۆ هێوركردنهوه بكه‌ین ،چونك ه زیاتر ل ه شه‌ش قوناغه ،هه‌ر قۆناغێك كۆمه‌لێك ووره‌كاری تایبه‌ت ب ه خۆی تێدایه ،ل ه الیه‌كی تر ئه‌م ته‌كنیك ه پێویستی ب ه كرداری هه‌یه ،وات ه ناتوانین ب ه نوسین و ب ه تیۆری بڵین وابك ه و پاشان وابكه ،نه‌خێر به‌ڵكو ده‌بێت ئه‌م ه كه‌سێك ل ه پێش چاومان ئه‌م ڕاهێنان ه ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
113
ئه‌نجامدات و دواتر ئێمه‌ش دووباره‌ی بكهینهوه .خۆ هێوركردنهوه ل ه ناوه‌ندی سهرهوه ده‌ست پێده‌كات ب ه ده‌م و چاو مڵ و شان و پیل و ده‌ست و سك و ناو قه‌د و ناوه‌وه‌ی جه‌ست ه و ڕانه‌كان و قاچه‌كان شۆڕ دهبێتهوه تا ده‌گات ه ژێر پێ كانمان ،هه‌ر یه‌كێك له‌م ئه‌ندامانه‌ی جه‌ست ه كاتێكی دیاریكراو جۆره خه‌یاڵ كردن و خۆ خاوكردنه‌و‌ه تووندكردنی تایبه‌ت ب ه خۆی هه‌یه. پێنیشاندانی به خه‌یاڵ كردن: پاش ئه‌وه‌ی ڕێنماییخواز به‌سه‌رجه‌م قۆناغه‌كانی خۆهێوركردنه‌وه‌دا ڕۆیشت ،ده‌گات ه ئه‌م قۆناغه ،لێر‌ه پێویست ه ڕاهێنه‌ری ده‌روونی ڕێنمایی خواز ب ه خه‌یااڵ بخات ه ئه‌و بارودۆخه‌ی ێ بكات ،بۆ ێ به‌ج ێ هه‌یه ،بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت ب ه كرداری ئه‌م قۆناغان ه ج ك ه ترسی ل ێ بكه‌ین ب ه نموون ه ژنێك ل ه قه‌ڕه‌باڵغی و چاو تێبڕینی خه‌ڵك ترسی هه‌یه ،داوای ل ێ بكات ،دواتر ێ به‌ج خه‌یاڵ خۆی بخات ه ئه‌م بارودۆخ ه و هه‌نگاوه‌كانی خۆهێوركردنهوه ج ێ و ترسه‌كان تێبینی یه‌كانی بنووسێت ،بۆ ڕاهێنه‌ری ده‌روونی ده‌رباره‌ی نیشان ه و دڵه‌ڕاوك ئه‌وه‌ی هه‌ڵسه‌نگاندنیان بۆ بكات به‌ره‌و باشتریان ببات. ل ه كۆتاییدا پاراستن و به‌رده‌وام بوونی ئه‌و ته‌كنیك ه وه‌رگیراوان ه زۆر پێویسته ،هه‌ر ته‌كنیك و شاره‌زاییه‌كی خۆهێوركردنهوه پێویستی ب ه به‌رده‌وام بوون هه‌ی ه بۆ ئه‌وه‌ی ل ه بیرمان نه‌چێت ،پێویست ه هه‌موو ڕۆژێك تاك پێداچوونه‌وه‌یه‌ك ب ه الیه‌نی ده‌روونی و جه‌سته‌یی خۆی ێ قۆناغی ێ و ترسه‌كانی خۆی بگات و دواتر ب ه هه‌ند بكات ،بۆ ئه‌وه‌ی ل ه دڵه‌ڕاوك بچووكی خێرایی خۆهێوركردنهوه چاره‌سه‌ری ئه‌م ترسان ه بكات .پێویست ه حه‌فتان ه به‌الی كهمهوه تاك دوو جار خۆهێوركردنه‌وه‌ی كرداری ئه‌نجام بدات. بۆ كه‌سانی نه‌خۆش پێویست ه زیاتر ل ه شه‌ش مانگ ب ه شێوه‌یه‌كی ڕێك له‌سه‌ر ته‌كنیكه‌كانی خۆهێوركردنهوه به‌رده‌وام بێت بۆ ئه‌وه‌ی دواتر ترس و دڵه‌ڕاوكێكان سه‌ر هه‌ڵنه‌ده‌نه‌وه. چاره‌سه‌ركردنی حاڵه‌ته گرانه‌كان: ێ هۆكار هه‌ن كاریگه‌ری زۆریان له‌سه‌ر الوازكردنی وه‌اڵمی چاره‌سه‌ریه‌كانی هه‌یه، هه‌ند حاڵه‌ته‌كان بریتیین له: .1پابه‌ندنه‌بوون ب ه چاره‌سه‌ریه‌كانی ده‌رمانی یان ڕه‌فتاری به شێوه‌یه‌كی باش. .2الوازی پاڵنه‌ر بۆ چاره‌سه‌ری. ێ ڕێگه‌ی چاره‌سه‌ری گران. .3تێنه‌گه‌یشتن له هه‌ند د /چاره‌سه‌ری زانینی (معریفی): زۆربه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی دووچاری ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی بوونهتهوه ل ه بارودۆخێك ،سه‌رنج و 114
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ێ بیری بیریان زیاتر به‌الی ئه‌و بارودۆخ ه ده‌چێت ل ه چاو كه‌سانی ئاسایی ،هه‌روه‌ها هه‌ند ێ و ترسه‌كان. شێواو و ناڕاستیان سه‌باره‌ت به‌م بارودۆخ ه هه‌یه ،ئه‌م ه ده‌بێت ه هۆی دڵه‌ڕاوك بۆ نموونه: كه‌سێك تووشی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی بووه و ناتوانێت ل ه به‌رده‌م خه‌ڵكانی تردا قس ه بكات، ئه‌و كه‌س ه به‌رده‌وام هه‌ڵسه‌نگاندنی خراپ بۆ خۆی و شێوازی قسه‌كردنه‌كانی ل ه پێش كه‌سانی تردا ده‌كات ،جیاوازیه‌كی زۆر ل ه هه‌ڵسه‌نگاندنی كه‌سانی تر بۆ ئه‌و دروست ده‌بێت. ئه‌م كه‌سان ه به‌رده‌وام بیركردنه‌وه‌ی سلبیان هه‌ی ه و هه‌ڵسه‌نگاندنی خراپ بۆ خۆیان ده‌كه‌ن، به‌رده‌وام سه‌یری نیو‌ه ب ه تاڵه‌كه‌ی كوپی ئاوه‌ك ه ده‌كه‌ن نه‌وه‌كو نیو‌ه پڕه‌كه‌ی .بیركردنهوه و تێروانینه‌كانیان سه‌باره‌ت ب ه خۆیان زۆر سلبیه ،هه‌ر ئه‌م سلبیاته‌ش ه ده‌بێت ه هۆی ده‌ركه‌وتنی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی. بۆی ه ئه‌مان ه پێویستیان ب ه چاره‌سه‌ری معریفی هه‌یه ،بۆ ئه‌وه‌ی نه‌خۆشیه‌كه‌یان بناسن و گۆڕانكاری ل ه بیركردنه‌وه‌ی پڕ دڵه‌ڕاوكێیان بكه‌ن .زۆرێك ل ه خه‌ڵكان بڕوایان وای ه ك ه كه‌سانی دووچاربوو ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی كه‌سانی شه‌رمنن ،به‌اڵم ئه‌م ه ڕاست نی ه زۆرجار له كه‌سانی تریش سه‌ركه‌وتووترن. بۆ نموونه: ێ كردنی یه‌كێك ل ه كۆمپانیاكانه ،دووچاری ترسی ێ به‌ج كه‌سێك به‌ڕێوه‌به‌ری ج كۆمه‌اڵیه‌تی بووه ،هیچ كاتێك له‌به‌رده‌م كه‌سێكیش قس ه ناكات ،ته‌نانه‌ت ل ه كۆبوونه‌وه‌كانیش هیچ گفتوگۆیه‌ك ناكات ،به‌رده‌وام ل ه ترس و ناڕه‌حه‌تیدا ده‌ژیت ،نه‌وه‌كو یه‌كێك پرسیاری ێ بكات له كۆبوونه‌وه‌كه. ل ڕاهێنه‌ری ده‌روونی ل ه ڕێگه‌ی گفتوگۆ و پرسیار و وه‌اڵمه‌و‌ه ده‌بێت بگات ه خاڵی دروست بوونی ترسه‌كه .به‌م شێوه‌ی خوارهوه: • ڕاهێنه‌ری ده‌روونی :بۆچی كاتێك قس ه ده‌كه‌ین ل ه پێش خه‌ڵك هه‌راسان ده‌بیت ،ئه‌م ه هۆكاری ئه‌و ترس و دڵه‌ڕاوكێ یه‌ته؟ كه‌سی تووش بوو ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی :چونك ه من هیچ شتێكی داهێنان كارانهمالنیه تاكو بیخه‌م ه ڕوو بۆ ئاماده‌بووان. • ڕاهێنه‌ری ده‌روونی :گریمان تۆ هیچ داهێنان و پێشنیارێكی باشت ال نیه ،بۆچی قسه ناكه‌یت؟ كه‌سی تووش بوو ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی :من كه‌سێكی ناسراوم و ئامادهبووانچاوهڕوانی شتی گرنگ ل ه قسه‌كانم ده‌كه‌ن. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
115
• ڕاهێنه‌ری ده‌روونی :بۆچی كاریكی وا ناكه‌یت داهێنه‌رانه بێت؟ كه‌سی تووش بوو ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی :ئاماده‌بووان گومانی ئهوه ده‌كه‌ن ك ه منكهسێكی شیاو نیم بۆ ئه‌م پۆسته. • ڕاهێنه‌ری ده‌روونی :دواتر. كه‌سی تووش بوو ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی :ئهوه واتا سه‌رنه‌كه‌وتن له كاره‌كه‌م.• ڕاهێنه‌ری ده‌روونی :ل ه دوای ئه‌م ه چیتر؟ كه‌سی تووش بوو ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی :وات ه من ته‌نها ئه‌م پیشه‌م هه‌ی ه بۆێ بنێرم ه قوتابخانه. به‌خێوكردنی منداڵه‌كانم ،هیچ پاره‌یه‌كی ترم نی ه بۆ ئه‌وه‌ی منداڵه‌كانم پ • ڕاهێنه‌ری ده‌روونی :ئهوه به‌ڕای تۆ مانای چی یه؟ كه‌سی تووش بوو ب ه ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی :ئهوه مانای ئه‌وه‌ی ه من ل ه ژیانی كۆمهاڵیهتیههرهس ده‌هێنم و خێزانه‌كه‌م ل ه ده‌ست ده‌ده‌م ،دواتر ده‌بمه كه‌سێكی هه‌ژار. ل ه ماوه‌ی ئه‌م گفتوگۆیه ،ڕاهێنه‌ری ده‌روونی بۆی ڕوون دهبێتهوه ك ه سهرچاوه بنه‌مایی ێ ئه‌م ترس ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌ی ل ه كوێو‌ه دروست بووه ،ئه‌و بڕوای وای ه ده‌بێت به‌رده‌وام ب ه ب هه‌ڵ ه بێت ،ڕه‌نگ ه هه‌ڵه‌یه‌ك بكات ،به‌اڵم ده‌وروبه‌ره‌كه‌ی ب ه چاوێكی ڕه‌خنه‌یی تووند سه‌یری ده‌كه‌ن ،ئه‌ویش نایه‌وێت به‌م جۆره بێت ،ده‌یه‌وێت كه‌سێكی نموونه‌یی ته‌واو بێت. شكست هێنان و گه‌ڕانه‌وه‌ی نه‌خۆشیه‌كه:
ێ هۆكار هه‌ن ڕه‌نگ ه بگهڕێنهوه ،ده‌بێت ڕاهێنه‌ری ده‌روونی پێشبینی بۆ بكات و هه‌ند له‌به‌ر چاوی بێت له‌كاتی چاره‌سه‌ریه‌كان تاكو ئه‌م هه‌ره‌س هێنان و گه‌ڕانه‌وان ه ڕوونه‌ده‌ن. جاری وا هه‌ی ه ب ه خۆی زۆر دڵنیایی پێدان و ده‌رمان ه ئارام كه‌ره‌وه‌كان و زۆر سه‌رنج ڕاكێشانی تاك ،ڕه‌نگ ه ل ه ئه‌نجامی چاره‌سه‌ریه‌كان كه‌م بكاتهوه ،ناتوانین بگه‌ین ه چاره‌سه‌ری حاڵه‌تی تاكه‌كه ،یان زۆر خێرابوون ل ه چاره‌سه‌ری ب ه پێشاندان ،یان زۆر خاوبوون دووبار‌ه ئه‌گه‌ری له‌سه‌ر ئه‌نجامی چاره‌سه‌ریه‌كان ده‌بێت. زۆری ماوه‌ی نێوان دانیشتنه‌كان و ڕاهێنان نه‌بوون ،جۆرا و جۆری و نه‌بوونی یه‌ك سهرچاوه هه‌م ل ه چاره‌سه‌ریه‌كان و هه‌میش ه ل ه ده‌ست نیشان كردنی كاریگه‌ری چاره‌سه‌ریه‌كان كه‌م دهكاتهوه .یان جاری وا هه‌ی ه له‌گه‌ڵ حاڵه‌تی ترسه‌ك ه خه‌مۆكیشی له‌گه‌ڵدا هه‌یه ،ل ه هه‌موو ێ ئه‌م خااڵنه‌ی سهرهوه گرنگتر ئهوه ،ك ه ئه‌م ژینگه‌یه‌ی چاره‌سه‌ریه‌كان و ڕاهێنانه‌كانی ل ئه‌نجام ده‌درێت له‌گه‌ڵ ژینگه‌ی واقعی تاكه‌ك ه نه‌گونجێت یان لێك دووربن ،ئه‌وا تاكه‌ك ه ناتوانێت ئه‌م شتانه‌ی فێری بووه بیگوازێته‌و‌ه بۆ ژیانی واقعی.
116
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
خۆسه‌ڵماندن (سه‌ڵماندنی خود ،توكید الژات): خۆسه‌ڵماندن یه‌كێك ه له‌و شێواز‌ه ڕه‌فتاریانه‌ی به‌كارده‌هێنرێت ،ل ه چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و تاكانه‌ی متمانه‌یان ب ه خۆیان نیه ،هه‌روه‌ها وا هه‌ست ده‌كه‌ن توانای به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی شه‌رم و خۆدزینه‌وه‌كانیان ل ه بارودۆخ ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان نیه ،توانای گوزارشت كردنیان ل ه هه‌ست و بیر و بۆچوونه‌كانیان به‌رامبه‌ر كه‌سانی تر الوازه. خۆسه‌ڵماندن چییه؟
بریتی ه ل ه توانای تاك بۆ ئه‌وه‌ی ب ه گوزارشتكردنێكی گونجاوی (ڕه‌فتاری و زمانی) بتوانێت هه‌ست و بیر و بۆچوون و ئاڕاسته‌كانی به‌رامبه‌ر به‌و بارودۆخانه‌ی دێت ه ێ زوڵم زۆر ل ه كه‌سانی تر به‌رده‌می ده‌رببڕێت ،به‌و ئاڕاسته‌ی ك ه مافی خۆیه‌تی ب ه ب كردن ،دواتر بزانێت چۆن جیاوازی ل ه نێوان (كه‌سایه‌تی هاوسه‌نگ و كه‌سایه‌تی خۆ به‌زل زان و كه‌سایه‌تی ڕیسوا) بكات. كه‌سایه‌تی هاوسه‌نگ :بریتیی ه له‌و كه‌سه‌ی ك ه ب ه گوێره‌ی توانای خۆی هه‌وڵ ده‌دات، ل ه مافه‌كانی خۆی كه‌م ناكاتهوه ،توانا و لێهاتووییه‌كانی خۆی ده‌ناسێ. ێ ل ه قه‌باره‌ی خۆی كه‌سایه‌تی خۆ به‌زل زان :بریتیی ه له‌و كه‌سایه‌تیه‌ی ك ه خۆی پ گهورهتره ،هه‌روه‌ها شته‌كان به ناهاوسه‌نگی ده‌بینێ. كه‌سایه‌تی ڕیسوا :بریتیی ه له‌و كه‌سایه‌تی ه ك ه ب ه كه‌م سه‌یری مافه‌كانی ده‌كات ،درك ب ه قه‌بار‌ه و توانا و لێهاتوویه‌كانی خۆی ناكات. ئامانجه‌كانی سه‌ڵماندنی خود: .1بریتیی ه ل ه هاوكاری كردنی تووشبووی ترسی كۆمه‌اڵیه‌تی ،بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م ڕه‌فتاران ه ئه‌نجام بدات ك ه ل ه الیه‌نی كۆمه‌اڵیه‌تی گونجاوه ،ووتنی (نا) له‌و كاتانه‌ی پێویست ده‌كات. .2هاوكاری كه‌سی ترساوی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌كات ،هه‌ڵبژارده‌ی زۆری ده‌خات ه به‌رده‌ستی بۆ ئه‌وه‌ی ل ه ڕێگه‌یانه‌و‌ه شاره‌زایی ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان فێربێت ،تاكو بتوانێت له‌گه‌ڵ كۆمه‌اڵ و قه‌ڕه‌باڵغی به‌كاریان بهێنێ. .3په‌ره‌پێدانی هه‌ستی هه‌بوون ،تاكو له‌الیه‌نی كۆمه‌اڵیه‌تی په‌سه‌ند بكرێت. .4تاك فێری ئهوه ده‌كات كه ب ه دوای مافه‌كانی بگه‌ڕێت. پێویست ه ئێم ه ڕه‌چاوی ئه‌م ه بكه‌ین ك ه خۆسه‌ڵماندن ده‌كه‌وێت ه نێوان خۆبه‌زل زانین و ڕیسوا بوون ،هه‌روه‌ها ده‌كه‌وێته نێوان ده‌سه‌اڵتداری شه‌ڕانگێزی. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
117
تێگه‌یشتنه هه‌ڵه‌كان له‌سه‌ر خۆ سه‌ڵماندن (توكید الژات): ێ ده‌ڵێن به‌شێكه له ئابڕوو. • هه‌ند ێ بڕوایان وای ه ك ه ده‌بێت تاك له‌الیه‌ن هه‌موو كه‌سێكه‌و‌ه خۆشه‌ویست بێت، • هه‌ند ڕه‌زامه‌ندی هه‌موو كه‌سێك ب ه ده‌ست بهێنن.
نووسه‌ری ئه‌م بابه‌ته ب ه زمانی عه‌ره‌بی سوودی له‌م سه‌رچاوانه وهرگرتووه: .1فن العالج فی الطب النفسی السلوكی -أ.د.محمد الحجار؛ المحاضر فی جامع ه دمشق .2مخاوف ااڵطفال – لاڵستاذ الدكتور ب .ب وولمان ،ترجم ه ااڵستاذ الدكتور محمد عبد الزاهر الطیب أستاذ الصح ه النفسیه جامعه طنطا. Living with fear by Isaac M. Marks .3ترجم ه ااڵستاذ الدكتور محمد عثمان نجاتی أستاذ علم النفس جامع ه القاهره. 10th edition ،Kaplan & Sadok، Synopsis of psychiatry .4 سهرچاوه :سایتی طبیب نفسانی نوسین :د .محمد شریف سالم.
118
www.tabibnafsany.com
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
مادده‌گه‌رایی له په‌یوه‌ندییه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان
هێمن ئه‌مین شوانی
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
119
ێ هه‌وڵی دابینكردنی پێویستی ه سه‌ره‌تاییه‌كانی ئاشكرای ه ك ه مرۆڤ پێش هه‌موو شت خۆی ده‌دات ،بۆ ئه‌وه‌ش ب ه ته‌نیا‌و له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵ ده‌كه‌وێت ه كارو به‌رهه‌مهێنان ،ئه‌وه‌ش ێ تاك له‌ڕێی ل ه ڕێگه‌ی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ خێزان‌و خزمایه‌تی‌و گوندی‌و شاری ،كه‌واب كارو به‌رهه‌مهێنانه‌و‌ه په‌یوه‌ندی كۆمه‌اڵیه‌تی پێك دێنێ ..هه‌ركه‌سێ ،یان ده‌سته‌ییه ،یاخود ێ كه‌ڵكی بۆی هه‌بێ‌‌و هاریكاری بكه‌ن ،هاوكاریان ده‌كات ،هه‌ر ڕێبازو هۆیه‌ك ڕێكخراو ێ ده‌كه‌ن ،لێره‌دا ێ ڕوی ت پێویستیه‌كانی بهێنێت ه دی ده‌یگرێته‌به‌ر ،به‌رژه‌وه‌ندیان ل ه چ داب به‌رژه‌وه‌ندیخوازی مرۆڤ ل ه پێناو مان‌و گوزه‌ران‌و پاراستنی ژیان دێت ه ئاراوه ،كه‌وات ه په‌یوه‌ندی كۆمه‌اڵیه‌تی چیه؟. په‌یوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ل ه كورترین پێناسه‌دا «بریتی ه ل ه وابه‌سته‌یی و به‌یه‌كگه‌یشتن و تێكه‌ڵبوونی دوو كه‌س ،یان زیاتر له‌ناو گروپ و كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دیاریكراودا ،جۆری په‌یوه‌ندییه‌كه‌ش دهگهڕێتهوه بۆ جۆری ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌و ژینگ ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌ی ك ه تاكه‌ك ه تێیدا ده‌ژی ،یان نه‌گه‌یشتن به‌یه‌ك و ڕوبه‌ڕوبونه‌وه‌ی دوو كه‌س ،یان زیاتر له‌ناو‌ه گروپ و كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دیاریكراودا» .دروستكردنی په‌یوه‌ندی كۆمه‌اڵیه‌تیش به‌پڕۆسه‌یه‌كی دورودرێژی ژیانی مرۆڤ داده‌نرێت و ،چه‌ندین كه‌ناڵی جیاواز ڕۆڵیان ل ه دروستكردن و فراوانكردنی ئه‌و په‌یوه‌ندییانه‌دا هه‌یه ،وه‌ك شاره‌زیان و پسپۆڕانی بواره‌ك ه ئاماژه‌ی بۆ ده‌كه‌ن هاتنی ته‌كنه‌لۆژیا له‌م سه‌رده‌مه‌داو ،ڕوتێكردنی تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه بۆ ناوه‌نده‌كانی خوێندن بۆت ه هۆكاری جۆری گۆڕینی په‌یوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ،بۆ نمون ه ل ه ڕابردوو ئه‌و په‌یوه‌ندیانه‌ی ك ه هه‌بوون به‌گشتی پته‌وبوون و ،زیاتریش له‌سه‌ر ئاستی خزمایه‌تی و ناوچه‌چێتی بووه ،الیه‌ن ه پۆزه‌تیڤه‌كانی ئه‌و په‌یوه‌ندییانه‌ش زۆرترین خۆشه‌ویستی ل ه نێوان تاكه‌كاندا ههبووه و ،هاتوچۆكردنی یه‌كترو ده‌ستگردنی ئه‌و كه‌سانه‌ی ك ه ل ه ڕوداوێكدا ێ ده‌كه‌وتن ل ه ڕێگه‌ی په‌یوه‌ندی گیانی به‌گیانی ده‌ستگیرۆیی ده‌كران ،به‌اڵم الیه‌ن ه ت نێگه‌تیڤه‌كه‌ی ئه‌وه‌بوو ته‌نها مه‌سه‌له‌ی خزمایه‌تی و شارچێتیان به‌گرنگ وهرگرتووه و، ته‌نها ل ه سنورێكی عه‌شایه‌ریدا ماوهتهوه ،چونك ه ل ه ڕابردوو گرێدرابوون به« كۆڕی شه‌وانی گه‌ڕه‌ك و كۆبونه‌وه‌ی خێزان و هاتوچۆی به‌رده‌وام و كۆبونه‌و‌ه له‌سه‌ر یه‌ك سفره‌و ێ و هاوماڵی باوی ههبووه...هتد» ،به‌اڵم به‌هۆی درێژبوونه‌وه‌ی خوان ،هه‌روه‌ك هاوس ڕۆژگارو سه‌رده‌م و زۆربوونی خه‌ڵك و خه‌ریكبوونی خه‌ڵك به‌ژیان و مادده‌و زۆربون و خێرابوونی گۆڕانكارییه‌كان ل ه ژیانی مرۆڤداو...هتد ،وای كردووه ئه‌و په‌یوه‌ندیی ه پته‌و و، پڕ خۆشه‌ویست و سنورداره‌ی كه جاران هه‌بوو به‌ره‌و كزی و الوازی بڕوات.
120
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
تیۆر ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی په‌یوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تی:
ێ لێره‌دا ئاماژ‌ه ب ه تیۆرێك ل ه تیۆر‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان بكه‌ین ،ئه‌ویش تیۆری ده‌كر ئاڵوگۆڕی كۆمه‌اڵیه‌تی ه (نڤری ه التبادل االجتماعیه) ،ئه‌و تیۆر‌ه ل ه ده‌یه‌ی په‌نجاكانی سه‌ده‌ی ڕابردوو ل ه سه‌ر ده‌ستی هه‌ریه‌ك ل ه (سیبۆت و كیلی) ل ه به‌ریتانیا‌و فه‌ره‌نسا‌و (جۆرج هۆمنز‌و پیته‌ر باڵو) ل ه وواڵت ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا دامه‌زرا ،به‌پێی ناوه‌ڕۆكی ئه‌و تیۆر‌ه هه‌ر ڕه‌فتارێك ،یان هه‌ر په‌یوه‌ندیه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی تێچوون‌و ده‌ستكه‌وتی تیای ه بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی ئه‌و ڕهفتاره ده‌كه‌ن ،یان ده‌چن ه ناو بازنه‌ی ئه‌و په‌یوه‌ندیی ه كۆمهاڵیهتیهوه، مانای تێچوونی ڕه‌فتاری كۆمه‌اڵیه‌تی بریتی ه له‌و ئه‌رك و به‌رپرسیارێتیه‌ی ك ه ده‌كه‌وێت ه ێ ڕایبپه‌رێنێ ،ده‌سكه‌وتی ڕه‌فتاری كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌ستۆی ئه‌كته‌ر‌ه كۆمهاڵیهتیهوه و ده‌ب ئه‌و پاداشت و داهاته‌ی ه ك ه بونه‌وه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی دوای ڕاپه‌ڕاندنی ئه‌ركی سه‌رشانی به‌ده‌ستی دێنێ ،ئه‌گه‌ر تای ته‌رازووی تێچوونه‌كان له‌گه‌ڵ ده‌سكه‌وته‌كاندا یه‌كسان بێ، ئه‌وا ئه‌و كات ئه‌كته‌ر‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌ك ه به‌رده‌وام ده‌بێت و درێژ‌ه به‌و ڕه‌فتارو په‌یوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تی ه ده‌دات ،بهپێچهوانهوه ئه‌گه‌ر تای تێچوونه‌كانی ئه‌و ڕه‌فتار و په‌یوه‌ندییان ه گرانتر بێتهوه ل ه تای ده‌سكه‌وته‌كان ئه‌و كات ئه‌و په‌یوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تیانه‌ی ك ه هه‌یه‌تی ێ ده‌هێنێت. ڕای ده‌گرێت ،یان كۆتایی پ سیبۆت و كیلی ل ه كتێبه‌كه‌یاندا (ده‌روونناسی كۆمه‌اڵیه‌تی گروپه‌كان) له‌باره‌ی پرنسیپه‌كانی ئاڵوگۆڕی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌دوێن و ده‌ڵێن« :بااڵده‌ستی و باویی ڕه‌فتاری و په‌یوه‌ندی سوودگه‌رایی خودی ل ه نێو كۆمه‌ڵگ ه پیشه‌سازییه‌كان به‌دی ده‌كرێ ،بهپێچهوانهوه ل ه كۆمه‌ڵگ ه كالسیكیه‌كاندا ك ه نه‌ریت و به‌هاو ئه‌رزش ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان تێیاندا زاڵه ،به‌و ێ ئاماژ‌ه به‌بونیادی كۆمه‌اڵیه‌تی شێوه‌یی ه ئه‌و ڕهفتاره به‌دی ناكرێت .ئینجا لێرهوه ده‌كر بكه‌ین ،بونیاد ئاماژ‌ه به‌سیسته‌م و ڕێسای هه‌بوو ل ه په‌یوه‌ندی نێوان بكه‌ره‌كان ل ه كارلێكدا ده‌كات ،ئه‌و تاكانه‌ی ك ه هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ شوێنگه‌ی یه‌كتر ل ه كارلێكدا هه‌ڵس و كه‌وت ده‌كه‌ن ،واتا بونیاد كرداری تاكه‌كان ل ه میانه‌ی په‌یوه‌ندیكردنیان پێكهوه ڕێكیان ده‌خات، وه‌ك كه‌لتور ،ك ه تاكه‌كان تێ ده‌گه‌ن ئه‌وانی تر چ چاوه‌ڕوانیه‌كیان لێیان هه‌ی ه و ،درك بهوه ێ چی بكه‌ن. ده‌كه‌ن كه ئه‌وانی تر ده‌ب به‌واتایه‌كی دیك ه بونیادی كۆمه‌اڵیه‌تی یارمه‌تی كۆمه‌ڵگ ه ده‌دات و ،ل ه نێوان بكه‌ره‌كاندا وابه‌سته‌ی به‌رامبه‌ر دروست ده‌كات و ،ل ه ڕێگه‌ی ئه‌م وابه‌سته‌ی ه په‌یمانێك به‌رامبه‌ر به‌هه‌مووان داده‌مه‌زرێت ،له‌و باره‌یه‌و‌ه دوركهایم ده‌ڵی« :هه‌ریه‌ك ل ه ئێم ه ل ه شوێن ه جیاكان، ێ ده‌كرێت ئه‌نجامیان ده‌ده‌ین ،ئه‌وانه‌ی تر وابه‌سته‌ی ئێم ه ئه‌و كارانه‌ی ك ه چاوه‌ڕوانیمان ل ده‌بن ،دواتریش ئێم ه له‌گه‌ڵ ئه‌وانی تردا به‌پێی شوێنگه‌كانیان سه‌روكار په‌یدا ده‌كه‌ین، ئێمه‌ش وابه‌سته‌ی ئه‌وان ده‌بین».
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
121
خێزان و ئاین و په‌یوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان
سیسته‌می ئاینی سیسته‌مێكی كامڵ ه ل ه بیروباوه‌ڕو به‌هاو ئاسته‌كانی ڕه‌فتارو پێوه‌ره‌كان، په‌یوه‌ندی مرۆڤ به‌خودا ڕوون دهكاتهوه ،هه‌روه‌ك ڕۆڵی مرۆڤ له‌سه‌ر زه‌وی دیاری ده‌كات، ئینجا وه‌اڵمی پرسیاره‌كان ده‌داته‌و‌ه سه‌باره‌ت به‌ژیان و مردن و به‌رنگاربونه‌وه‌ی كێشه‌كان و، هه‌روه‌ك شێوازه‌كانی مامه‌ڵه‌كردن ل ه كۆی بواره‌كانی ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوریو سیاسیدا دیاری ده‌كات .واتا ئاین وه‌ك سیسته‌مێك ڕۆڵی سه‌ره‌كی هه‌ی ه ل ه دیاریكردنی په‌یوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ،به‌و پێیه‌ی بیروباوه‌ڕو به‌هاكان و ئاسته‌كانی ڕه‌فتارو پێوه‌ره‌كان ده‌كات ه بنه‌مای په‌یوندییه‌كانی تاك به‌خواوه ،له‌و سۆنگه‌یه‌شه‌و‌ه مرۆڤ ل ه ژیانی دنیایدا هه‌میش ه ل ه هه‌وڵدا ده‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵیدا به‌رده‌وامی پێ بدات ،نه‌ك كاتی و به‌رژه‌وه‌ندیدار بێت ب ه بوارێك ،یان په‌یوه‌ست بێت به‌كاتێك ل ه كاته‌كان و ل ه ناچاریدا تاك په‌نا به‌رێت ه به‌ر خوای گهوره ،به‌گه‌یشتن ب ه به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ،یان پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ل ه كاتێكی دیاریكراو ،یاخود به‌دیهێنانی ئامانجێك كۆتایی به‌و په‌یوه‌ندیی ه بهێنێت ،ئه‌و جۆره په‌یوه‌ندیه‌ش به‌په‌یوه‌ندییه‌كی به‌رژه‌وندیدار یاخود سووده‌گه‌رایی داده‌نرێت. ل ه چوارچێوه‌ی خێزانیشدا په‌یوه‌ندییه‌كانی تاك له‌گه‌ڵ ئه‌ندامه‌كانی دیكه‌ی خێزانه‌كه‌یدا جۆراو جۆره ،زۆر جار جۆرو ئاستی په‌یوه‌ندییه‌كانی جیاوازی هه‌یه ،چونك ه په‌یوه‌ندی تاك له‌ناو خێزانێكی سه‌ره‌تایی جیاوازه له‌گه‌ڵ خێزانێكی ئاوێته ،به‌هه‌مان شێو‌ه جیاوازیش ه ئه‌گه‌ر له‌ناو خێزانێكی هاوبه‌ش بێت ،ئه‌گه‌ر ل ه خێزانێكی هاوبه‌ش بێت به‌هۆی دابینه‌كردنی پێداویستیه‌كان و زۆری خواست له‌سه‌ر شته‌كان ،ڕه‌نگ ه پاڵ ب ه تاكه‌و‌ه بنێت بۆ به‌دیهێنانی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی جۆره په‌یوه‌ندییه‌ك ببه‌ستێت به‌شێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ هه‌ندێك ل ه ئه‌ندامه‌كان باش بێت و له‌گه‌ڵ زۆربه‌شی خراپ بێت ،یان وه‌ك پێویست نه‌بێت. كاریگه‌ری مادده‌له‌سه‌ر په‌یوه‌ندیـیـه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان: به‌خستنه‌ڕووی ئه‌و بۆچونانه‌ی سهرهوه ،ئینجا هه‌وڵ ده‌ده‌ین وه‌اڵمی ئه‌و پرسیار‌ه بدهینهوه ك ه بۆچی مادده‌گه‌رایی ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا زاڵ بووه به‌سه‌ر په‌یوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا ،به‌تایبه‌ت په‌یوه‌ندییه خێزانیه‌كان؟ وه‌ك ل ه پرسیاره‌كه‌دا ئاماژه‌ی بۆ كراوه دیاره پێشتر ئه‌و ئه‌و دیارده‌ی ه بوونی نهبووه ،به‌اڵم ێ با بزانین په‌یوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ئێستا ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا سه‌ری ههڵداوه ،جار چیه؟ ،به‌هۆی په‌یوه‌ندی كۆمهاڵیهتیهوه هاواڵتیان كار له‌یه‌كتری ده‌كه‌ن ،په‌یوه‌ندی كۆمه‌اڵیه‌تی هه‌ی ه سه‌ره‌تایی ه وه‌ك په‌یوه‌ندی خێزان و خزمایه‌تی و دۆستایه‌تی ك ه زۆر دهمێنێتهوه و درێژخایان و ناڕه‌سمیه ،په‌یوه‌ندیش هه‌ی ه الوه‌كی ه و ڕووی به‌رژه‌وه‌ندیخوازو
122
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ێ دێت ،وه‌ك ئه‌وانه‌ی كاتی ه و زۆر نامێنێته‌وه ،به‌نه‌مانی مه‌به‌ست و ئامانجه‌كان كۆتایان پ گوزه‌ران و سه‌وداو به‌رژه‌وه‌ندیخوازن ،ئه‌وه‌تا به‌رژوه‌ندخوازی مرۆڤ ل ه زۆر هه‌ڵویست و باردا ێ ێ ئیشیان به‌ده‌سه‌اڵتدارو پاره‌دار ب ده‌رده‌كه‌وێ ،له‌وان ه هاوسه‌ری به‌رژه‌وه‌ندایخوازانه ،كه‌سان ێ ده‌كه‌ن ،به‌ڵكو جاری وا ێ نه‌ما پشتی ت ڕێزیان ده‌گرن و به‌رده‌ستی ده‌كه‌ن ،كه‌ی ئیشیان پ هه‌ی ه دژیشیان ده‌وه‌ستن! ،هاواڵتی هه‌ی ه هه‌وڵی ده‌سكه‌وتنی شتی هه‌رزان ده‌دات ،مرۆڤی چڵێس ومشه‌خۆر به‌دوای مرۆڤی دڵپاك ده‌كه‌وێت و مه‌ڵۆسی بۆ ده‌كات ،به‌و شێوه‌یی ه مرۆڤی به‌رژه‌وه‌ندیدار ل ه پێناو به‌رژه‌وه‌ندی خۆی ڕه‌فتاری جۆراو جۆر ده‌كات ،ناچاریش ه په‌یڕه‌وی داب و نه‌ریت و به‌ها كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان بكات ،به‌پێی ئاستی ڕۆشنبیرییه‌كه‌ی و ڕاده‌ی هۆشیارییه‌كه‌ی بایه‌خ به‌ئاره‌زوو و ئامانجه گشتیه‌كان ده‌دات. هه‌ڵویست و ڕه‌فتاری كۆمه‌اڵیه‌تی دوو جۆر به‌رژه‌وه‌ندی تێدایه :ئه‌وانیش به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌ت و به‌رژه‌وه‌ندی گشتین ،ئه‌گه‌ر مرۆڤ ته‌نیا بایه‌خی به‌به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تی خۆی بدات فڕاندن و په‌الماردان و ناكۆكی به‌رده‌وام باو ده‌بێت و ئاسایش و ئاسوده‌یش نایه‌ت ه دی و به‌خته‌وه‌ری خۆی ل ه ده‌ست ده‌دات ،وه‌ك ئه‌وه‌ی ك ه ئێستا ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا هه‌ی ه ژماره‌ی ئه‌و مرۆڤان ه كه‌م ه ك ه به‌خته‌وه‌رن ل ه ژیاندا ،ئه‌وانه‌ی بایه‌خ ب ه شت ه تایبه‌تیه‌كان ده‌ده‌ن و دوای به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی خۆیان كه‌وتوون به‌خته‌وه‌ری خۆیان و گه‌له‌كه‌شیان له‌ده‌ست داوه ،بێگومان ئه‌وه‌ش پێویستی به‌هه‌وڵی جدی و هۆشیاری كۆمه‌اڵیه‌تی هه‌یه ،تا تاكی كورد ل ه قۆناغی خۆخوازییه‌و‌ه بگوزارێته‌و‌ه بۆ قۆناغی خۆو نه‌ته‌وه‌خوازی ،چونك ه ل ه قۆناغی خۆخوازی به‌و ڕێبازو ڕه‌فتارو بیركردنه‌وه‌ی ك ه هه‌ی ه بۆ ده‌سكه‌وتی خێراو زۆر و سامان پێكه‌وه‌نان بێگوێدان ه ئابڕو ،سه‌ربه‌رزی و به‌رژه‌وه‌ندی نه‌ته‌وه‌ی و ئاینده‌ی كوردستان و خۆیان تێر ده‌كه‌ن ،گوێیان ل ه به‌رژه‌وه‌ندی گشتی نه‌ته‌وه‌یه‌كان نیه ،به‌وه‌ش ئاواتی نه‌ته‌وه‌یی كورد نایات ه دی تا ئه‌و كاته‌ی تاكی كورد به‌رژه‌وه‌ندی خۆی به‌به‌رژه‌وه‌ندی ێ نه‌ته‌وه‌ی نه‌به‌ستێته‌و‌ه (خۆو نه‌ته‌وه‌خوازی) ،هه‌ربۆی ه گه‌یشتن به‌و ئامانج ه زۆرمان پ ده‌وێت تا ئاستی ڕۆشنبیری و هۆشیاریمان بگات ه ئه‌و ڕاده‌ییه‌ی ل ه جیاتی ئه‌وه‌ی ته‌نیا هه‌وڵی خۆمان بده‌ین ،هه‌ولێش بۆ نه‌ته‌وه‌كه‌مان بده‌ین و ل ه یه‌كیان دانه‌بڕین ،لێره‌دا هاواڵتی ێ چاوه‌روانی پێشكه‌وتنی كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی بكات تا بگات ه ئه‌و هۆشیار و ڕۆشنبیر ناب ێ به‌بیری به‌جێ‌و كرداری سودبه‌خش و ڕێنمایی باڵوكردنه‌و‌ه هه‌ڵوێستی كاروانه ،به‌ڵكو ده‌ب ببێ بۆ ئه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی پێش بكه‌وێ. بوونی مادده‌و به‌رژه‌وه‌ندیی ه تایبه‌تیه‌كان كاریگه‌ری زۆری كردۆت ه سه‌ر خێزان و كۆمه‌ڵگه‌و نهتهوه ،ژماره‌ی ئه‌و خێزانانه‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای به‌رژه‌وه‌ندی پێكهاتوون و ئه‌وانه‌ی په‌یوه‌ندی كۆمه‌اڵیه‌تیان تێیادا سست و الوازه و ئێستا له‌به‌ریه‌ك هه‌ڵوه‌شاوه‌ته‌و‌ه كه‌م نیه ،هه‌روه‌ك ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
123
سه‌رقاڵبوون به‌الیه‌نی مادی ڕۆڵی سه‌ره‌كی بینو‌ه ل ه سستبوونی په‌یوه‌ندیی ه خێزانیه‌كان ل ه كۆمه‌ڵگه‌یی كوردی ،زۆرێك ل ه ئه‌ندامانی خێزان ئه‌وه‌ندی ل ه خه‌می به‌دستهێنانی پار‌ه په‌یداكردنن ،ئه‌وند‌ه ل ه خه‌می ئه‌ندامه‌كانی دیكه‌ی خێزانه‌كه‌یاندا نین ،له‌الیه‌كی دیكه‌و‌ه بازرگانان و زۆر چوون ه دهرهوه بۆ كاری بازرگانی ل ه واڵتانی دیك ه و ،به‌جێهێشتنی ئه‌ندامانی دیكه‌ی خێزانه‌كانیان ،ڕه‌نگدانه‌وه‌ی نه‌رێنی ههبووه له‌سه‌ر په‌یوه‌ندیی ه خێزانیه‌كان ێ كه‌وتۆته‌وه ،كه‌وات ه به‌تایبه‌ت له‌گه‌ڵ هاوسه‌ره‌كانیان ،ك ه هه‌ندێجار خیانه‌تی هاوسه‌ری ل به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌ت بۆت ه هۆكاری زاڵبوونی په‌یوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا.
124
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی بۆ بۆ نوسینی ئه‌م بابه‌ت ه سوودم لێ وه‌رگرتوون بریتین له: .1تاریق مه‌ال تاهیر ،په‌یوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ،ڕێكه‌وتی سه‌ردان (،)2012/9/20 بابه‌تێكه ،له‌م ماڵپهڕه باڵوكراوهتهوه4655/http://www.dangiislam.org/content : .2جوئێل شارۆن ،د‌ه پرسیاری ل ه ڕوانگهی كۆمهڵناسیهوه ،و.هه‌ورامان فریق ،پڕۆژه‌ی هاوبه‌شی ده‌زگایی موركریان و كۆمه‌ڵه‌ی كۆمه‌ڵناسان ،هه‌ولێر ،2009 ،ل.187 : .3دكتۆر‌ه سه‌میره ،فه‌رهه‌نگی زاراوه‌ی كۆمه‌ڵناسی ،و.خه‌سره‌و میراوده‌لی ،سلێمانی، ،2006ل.48: .4عه‌بدوڵاڵ ئه‌حمه‌د گه‌رمكی ،په‌یوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان به‌ره‌و الوازی ده‌چێت، ڕێكه‌وتی سه‌ردان ( ،)2012/9/20بابه‌تێكه .له‌م ماڵپهڕه باڵوكراوهتهوه: http://www.kurdistanan.net/print.php
.5فائز ابراهیم محمد ،ده‌رسگوتاره‌كان (ده‌رونزانی كۆمه‌اڵیه‌تی) ،به‌شی كۆمه‌ڵناسی/ ئێواران ،كۆلێژی ئه‌ده‌بیات ،زانكۆی سه‌اڵحه‌ددین ساڵی.2011- 2010 .6فوئادی تاهیر سادق ،هۆشیاری كۆمه‌اڵیه‌تی ،مه‌ڵبه‌ندی كوردۆلۆجی ،سلێمانی، ،2008ل.38: ێ و ئه‌مڕۆدا ،ڕێكه‌وتی .7كه‌ژاڵ ئیسماعیل ،په‌یوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ل ه نێوان دوێن سه‌ردان ( ،)2012/8/15بابه‌تێكه ،له‌م ماڵپهڕه باڵوكراوهتهوه http://www.dengekan. html.7215/11/info/dengekan
.8هاورێ ڕه‌شید ،قوتابخانه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ،گۆڤاری كاروان ،2008 ،ل.234 :
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
125
شیعری هێمن لە ڕوانگەی ده‌روونناسی پەیوەندییەکانەوە ؟؟؟؟؟
126
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
پێشەكی:
ئەو نووسراوەیە لە سەرەتا ئاوڕێكی تێئوریكی داوەتەوە سەر ده‌روونناسی كۆمەاڵیەتی بە گشتی و چەمكی په‌یوه‌ندییەكان بە تایبەتی .هەموو لق وپۆپەكانی ئەو چەمكە لە چوارچێوەی مێتۆدە زانستی و هاوچەرخەكانی كە ئێستا لە ده‌روونناسی دا باوە لێكدراونەتەوە و پاشان بە پشت بەستن بەو مێتۆد و شێوازە زانستیانە جێگە و پێگەی شێعری هێمن دیاری كراوە .ئەو نووسراوەیە هەوڵ دانێكە بەرەو زانستی كردن و تێئوریزە كردنی شێعری كوردی بە گشتی و شێعری هێمن بە تایبەتی .ئەو بابەتە تەنانە ت دە توانێ سەرەتای نووسینی كتێبێك بێ ،چوونكە ئاوردانەوەیەكە تازەیە لەو بوارە دا و پێویستە كاری لە سەر بكرێ . وشە بنەرەتیەكان: ده‌روونناسی كۆمەاڵیەتی ،ده‌روونناسی په‌یوه‌ندیەكان ،په‌یوه‌ندی ،سەرچاوەی پەیام، ڕەسانە. چەمكی په‌یوه‌ندی و تایبەتمەندییەكانی لە ڕوانگەی ده‌روونناسی كۆمەاڵیەتی سەرەتا پێویستە پێناسەیەكمان لە دوو چەمكی گرینگ هەبێ بۆ ئەوەی كە لە درێژەی وتارەكەدا بە تێڕوانینێكی باشتر سرنج بدەینە بابەتەكانی باس كراو. یەكەم :چه‌مكی ده‌روونناسی كۆمەالیەتییە .ئێرۆنسۆن یەكێك لە ڕەوانناسە كۆمەاڵیەتییەكان دەلێ :ده‌روونناسی كۆمەاڵیەتییانی كارتێكەری لە سەر باوەر و كردەوەكانی كەسانێكی تر بە شێوازگەلی جۆراوجۆر)1(. دووهەم :چه‌مكی په‌یوه‌ندییە .ئەو مەفهوومە لە ده‌روونناسی كۆمەاڵیەتی دا بەشێكی زۆر گرینگی وە خۆ گرتووە و لە ناو وتارەكەشدا بە وردی شی دەكرێتەوه .بەاڵم دەتوانین لە یەك ڕستە دا بڵێین :په‌یوه‌ندییانی ڕاگوێزتنی ئیتالعات لە تاك یا گرووپێك بۆ تاك یا گرووپێكی تر. ئێدوێن ئێمێری لە بابەت چەمكی په‌یوه‌ندیدا ده‌ڵێ« :په‌یوه‌ندی ،ته‌كنیكی ڕاگوێزتنی زانیاری ،ئەندێشە و كردەوەكان لە تاكێك بو تاكێكی ترە و بۆ ئەو مەبەستەش لە كەرەسەی جۆراوجۆر كەلك وەردەگیرێ. «الندبێرگ»»،شراگ»و»الرسێن» په‌یوه‌ندی ئاوا پێناسە دەكەن« :په‌یوه‌ندییانی ڕاگوێزتنی مانا و پەیام لە ڕێگای نمادەكان».لە ڕوانگەی ئەو سێ زانایە كاتێك مرۆڤەكان لە ڕێگای نمادەكان شوێن لە یەكتر وەردەگرن ئەوا دەتوانین بڵێین لە په‌یوه‌ندی دان. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
127
لە الیەكی دیكەوە «چارلز كوولی» یەكێك لە بەناوبانگترین لێكوڵەرانی ئەم بوارە دەڵێ: «په‌یوه‌ندی مێكانیزمی بەرقەرار كردنی په‌یوه‌ندی نێوان مروڤەكانە و تەواوی هێماكان هاوڕێ لە گەڵ كەرەسەی ڕاگوێزتنیان لە چوارچێوەی په‌یوه‌ندی دا دەگونجێن». بەو پێیە په‌یوه‌ندی ڕاگوێزتنی پەیامە بۆ خەڵكانی تر لە ڕێگای نمادەكان و بنەمای دامەزراندنی كۆمەڵگایە. ئەو وتەی دێكارت»:من بیر دەكەمەوە كەوایە هەم» ،لە چوارچێوەی په‌یوه‌ندی دا مانا دەدا)2(. «ئێلیوت ئێرۆنسۆن» لە كتێبەكەی خۆی دا بە نێوی «ده‌روونناسی كۆمەاڵیەتی» بۆ پەرە پێدانی چەمكی په‌یوه‌ندی سێ شت بە گرینگ دەزانێ .یەكەم :سەرچاوەی په‌یوه‌ندی (كێ پەیامەكە دەنێرێ) ،دووهەم :چییەتی په‌یوه‌ندی (ماهییەتی په‌یوه‌ندی) (پەیام چۆن دەنێردرێ). سێهەم :تایبەتمەندیەكانی بەردەنگ (پەیام بۆ كێ دەنێردرێ). یەكەم :سەرچاوەی په‌یوه‌ندی لە بابەت سەرچاوەی پەیام یا ئەو كەسەی پەیام دەنێرێ سێ مەسئەلەی زۆر گرینگ پێویستە باس بكرێ. یەكەم ئەوەی كە سەرچاوە تا چ ڕادەیەك لە الیان بەردەنگەوە گرینگی پێ بدرێ.ئەگەر سەرچاوە بلیمەت یا كەسێكی باش بێ ،لە الیان كۆمەڵگاوە پەیامەكە چاكتر وەردەگیرێ تا ئەوەی كە مرۆڤێك یا تاكێكی خراپ و بێ جێگە و پێگە لە قەڵەم بدرێ. «ئەرەستوو» وەك هەوەڵین ده‌روونناسی كۆمەاڵیەتی دەڵێ »:ئێمە وتەی گەورە پیاوان چاكتر قەبوول دەكەین تەنانەت بێ وەیكە بیریشی لێ بكەینەوە» .كە وایە سەرچاوەی پسپۆر و شارەزا بۆ قەبووڵ كردنی پەیام لە الیان وەرگرەكانی گرینگییەكی تایبەتی هەیە. پێویستە ئەوەش بكوترێ كە نزیكەی 2300ساپی خایاند تا ئەو وتەی ئەرەستوو بە شێوەی زانستی و تەجروبی لە الیان كە سانێكی وەكوو «كاڕل هاولەند» و «واڵتێر وایس» لە سالی 1951ی زایینی دا تاقی كرایەوە و ڕاستییەكەشی سەلمێندرا. دووهەم مەسئەلە لەم بابەتە دا زێدەبوونی متمانە بە سەرچاویە .هەرچی سەرچاوە لە الیان كۆمەاڵنی خەڵك جێگای متمانەی زیاتر بێ پەیامەكەی ئاسانتر وەردەگیرێ. ئەو مەسئەلەیەش لە الیەن «ئێرۆنسۆن»»،والیستێر» و»فیستینجێر» ،بە شێوەی پۆزیتیویستی تاقی كراوەتەوە و بۆتە بنەمایەكی زانستی لەو مەسئەلەی په‌یوه‌ندی دا. مەسئەلەی سێهەم ڕادەی سرنج ڕاكێشی سەرچاوەیە .مەبەست ئەوەیە سەرچاوە تا چ 128
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ڕادەیەك سرنج ڕاكێش و خۆشەویستە .چەند ساڵ لەوە پێش»جادسێن میلز»و «ئێرۆنسۆن» و هەروەها «ئالیس ئیگلی»و»شێلی چێیكێن» چەند ده‌روونناسی گەورە لە لێكۆڵینەوەیەكی بەرباڵو و تازەدا بەو ئاكامە گەیشتن كە كەسانی سرنج ڕاكێش و خۆشەویست پەیامەكانیان هەم زووتر قەبووڵ دەكرێ و هەم چڕو پڕتر و پڕناوەرۆكتر لە ئەژمار دێ .ئەو كەسانەی قەرارە پەیامەكە وەرگرن لە حاڵەتێك دا كە سەرچاوە لە الیان سرنج ڕاكێش و خۆشەویست بێ ،لە باری ڕە وانی فەزایەكی زیاتر ئامادە دەكەن بۆ وەرگرتنی و هەر وەها جێگركردنی پەیام لە هزریان دا. ئەو فەزایەی كە ده‌روونناسی گەورە «كورت لووین» پێی دەلێ« :گوڕەپانی ده‌روونی». دووهەم :چییەتی په‌یوه‌ندی شێوەی بەیانی پەیام ڕۆڵێكی گرینگی لە شوێن دانانەكەی دا هەیە .پەیامەكان لە چەند الیەنەوە جیاوازیان هەیە .ئێرۆنسۆن پێنج الیەنی گرینگ باس دەكا بەم چەشنە: -1ئایا پەیامێك مەنتیقی لە پشت بێ چاكتر قەبووڵ دەكرێ یا ئەوەی كە بیهەوێ هەست و هەیەجانی خەڵك ببزوێنێ؟ -2ئایا پەیامێك بە نیشاندانی نموونەیەكی زیندوو چاكتر وەردەگیرێ یا ئەوەی كە بەڵگەی ئاماری قەوی لە پشت بێ؟ -3ئایا پەیامێك دەبێ یەك الیەنە بێ (فەقەت الیەنە پۆزیتیڤەكان یا فەقەت الیەنە نێگەتیڤەكان) چاكتر وەردەگیرێ یا دوو الیەنە بێ (هەم الیەنە پۆزیتیڤەكان و هەم الیەنە نێگەتیڤەكان)؟ -4ئەگەر بڕیار بێ دوو الیەنە بێ تەرتیبی ناردنی پەیامەكە چۆن بێ بە واتایەكی تر ،سەرەتا الیەنە پۆزیتیڤەكان بكوترێ یا الیەنە نێگەتیڤەكان؟ -5چ په‌یوه‌ندیەك هەیە لە نێوان ناوەرۆكی پەیام و بیر و ڕا و باوەرەكانی بەردەنگ؟ سێهەم :تایبەتمەندییەكانی بەردەنگ بە سرنج دان بەوەی كە مرۆڤەكان لە باری كەسایەتییەوە جیاوازیان هەیە ،هەر تاكێك بە پێی ئەندیشە و تەفسیری خۆی لە گەڵ پەیامی دەق یا هەر شتێك كە دەیبیسێ هەڵسووكەوت دەكا .دەبێ بڵێین مەسئەلەی زۆر گرینگ و په‌یوه‌ندی دار بە بەردەنگی پەیام مەسئەلەی تەجروبە زێهنییەكانی پێشووی بەردەنگ یا بە واتایەكی تر چوارچێوەی فكری بەردەنگ پێش بیستنی پەیامەكەیە. ئەگەر ئەزموون ،تەجروبە و پێشینە زێهنی و ده‌روونی و كۆمەاڵیەتەكانی بەردەنگ لە گەڵ سەرچاوەی پەیام لە یەك نزیك بێ ،ئەوكات بەردەنگ بە شێوەیەكی ئەكتیوتر دەتوانێ لە گەڵ پەیام و ناوەڕۆكی پەیام هەڵس و كەوت بكا)3(.
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
129
مۆدێلی ڕۆناڵد ڕیجۆ مودێلێكی دیكە سەبارەت بە چەمكی په‌یوه‌ندی مۆدێلی ڕۆناڵد ڕیجۆیە .با بە وردی چاوێك بە سەر ئەو مۆدێلە دا بخشێنین. ریجۆ په‌یوه‌ندی ئاوا پێناسە دەكا و دەڵێ :په‌یوه‌ندییانی ڕاگوێزتنی زانیارییەكان ( )informationلە تاك یا گرووپێك بۆ تاك یا گرووپێكی تر .بەرقەراركردنی په‌یوه‌ندی پێویستی بە پڕۆسەی ئاڵ و گۆری زانیارییەكان لە نێوان دوو یا چەند كەسە .ئەو كەسەی پەیام دەنێرێ پێی دەڵێن «ڕەمز دانەر» و ئەو كەسەی پەیام وەردەگرێ پێی دەڵێن «ڕەمزگوشا» ئەوەش بەو مانایەیە كە ئەو كەسەی پەیام دەنێرێ جۆرێك ڕەمز بە كار دەبا و كۆدی بۆ پەیامەكەی دادەنێ و ئەو كەسەی كە قەرارە پەیامەكە وەربگرێ، هەوڵ دەدا كۆدەكە بكاتەوە و ڕەمز گوشایی بكا .هەڵبەت دەبێ بڵێین زەمانێك ئەو كۆدە لە الی وەرگری پەیامەكە دەكرێتەوە كە هاوبەشیییەكی زۆرلە نێوان سەرچاوە و وەرگری پەیام لە باری هەل ومەرجی كۆمەاڵیەتی ،زێهنی و ده‌روونییەوە هەبێ .پاشان نۆرە دەگاتە هەڵبژاردنی ڕەسانە؛ یانی كەرەسەی ڕاگوێزتنی پەیام لە سەرچاوەوە بۆ بیسەری پەیام. ڕەسانە دەتوانێ زۆر شت بێ ،بۆ وێنە تەلەیفوون ،گوفتار ،نووسراوە و هتد. راگه‌یاندن دوو تایبەتمەندی هەیە .یەكەم ئەوەیە :هەڵبژاردنی ڕەسانەیەكی باش بە پێی بارودۆخی گونجاو كە دەتوانێ شوێنێكی باش و كارامەی هەبێ لە بەرقەرار كردنی په‌یوه‌ندی دا. دووهەم گرفتی ماناییە .ئەویش ئەو كاتەیە خەڵك مانای وشەكان بە جورێكی جیاواز لە یەكتر تەفسیر دەكەنەوە كە دەبێتە هۆی جیاوازی چه‌مكی پەیامەكان لە الی بیسەران)4(. جۆرەكانی په‌یوه‌ندی: ده‌روونناسی كۆمەاڵیەتی و هەروەها كۆمەڵناسانیش لەسەر هەبوونی 8جۆرە په‌یوه‌ندی كۆكن كە بریتین لە: -1په‌یوه‌ندی ڕاستەوخۆ :په‌یوه‌ندی نێوان مرۆڤەكانە بێ هیچ لەمپەرێك. -2په‌یوه‌ندی جیهانی :په‌یوه‌ندی لە گەڵ كەسانێك یا واڵتانێك لە دەرەوەی سنوورەكان بەكەلك وەرگرتن لە تێكنۆلۆژی مۆدێڕن وەكوو تەلەیفوون ،ئینتێرنێت و هتد. -3په‌یوه‌ندی هەست بزوێنەر :پڕۆسەی په‌یوه‌ندی لە ڕێگای هێماكان ئەنجام دەدرێ .لەم شێوە په‌یوه‌ندییە دا ناوەڕۆكی پەیام ناگاتە بەردەنگ ،بەپكە تەنیا حاڵەتەكانی ئێحساسی و هەیەجانی سەرچاوەی پەیام دەگاتە بیسەر .ئەو حاڵەتانەش دەبنە هۆی درووست بوونی فەزایە كی ئێحساسی ،هەیەجانی و ده‌روونی هاوبەش لە نێوان سەرچاوە و بیسەر. 130
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
مالینۆڤسكی لەو په‌یوه‌ندییە دا دەڵێ« :لە كۆمەڵگا سەرەتاییەكان زمان وەكوو كەرەسەیەكی مرۆڤ بۆ په‌یوه‌ندی و هەر وەها بەشێك لە كردەوەكانی لە ئەژمار دێ .زمان لە وەها كۆمەڵگایەك دا زیاتر شێوە عەمەل كردنە ،نەك كەرەسەی بیر كردنەوە .مالینۆڤسكی ئەو زمانە تایبەتە بە نێوی « په‌یوه‌ندی هەست بزوێنەر « ناو دەبا». لە ڕوانگەی هاكێت بەشی هەرە زۆری په‌یوه‌ندییەكان لە ڕێگای هونەر ،ئەدەبیات و مووسیقی بەرقەرار دەبێ. -4په‌یوه‌ندی ئامانجدار یا بەرنامەیی:لەو جۆرە په‌یوه‌ندییە دا دامەزرێنەری په‌یوه‌ندی ئامانجێكی تایبەتی هەیە و بەرنامە و گەاڵڵەی لە پێش دارێژراو ئامادە دەكا. -5په‌یوه‌ندی ڕێفلێكسی :بە پێچەوانەی په‌یوه‌ندی ئامانجدار ،ئەو جۆرە په‌یوه‌ندییە بێ هیچ جۆرە بەرنامە و گەاڵڵەیەكی لە پێش دارێژراو ئەنجام دەدرێ. -6په‌یوه‌ندی كۆمەاڵیەتی :بە جۆرێك لە په‌یوه‌ندی دەكوترێ كە لەودا مانا یا پەیام لە كۆمەڵێك خەڵك بۆ كۆمەڵێكی تر دەگواسترێتەوە. -7مێتا په‌یوه‌ندی (فراارتباگ) :ئەو جۆرە په‌یوه‌ندییە بۆ په‌یوه‌ندییەكانی داهاتوو یاسا دادەڕێژێ. -8په‌یوه‌ندی حەڕەكەیی :لە ڕێگای حەڕەكەی لەش ئەنجام دەدرێ ،وەكوو گریان ،هات و هاوار و پێكەنین)5(. لێكدانەوە: ئەگەر بگەڕێینەوە سەر تێئۆرییەكەی ئێرۆنسۆن لە مەڕ سێ مەسئەلە گرینگەكەی په‌یوه‌ندی دار بە چەمكی په‌یوه‌ندییانی سەرچاوەی پێوندی ،چییەتی په‌یوه‌ندی و تایبەتمەندییەكانی بەردەنگ ،دەبێ بڵێین ئەگەر مامۆستا هێمن وەكوو سەرچاوە لە قەڵەم بدەین ،كە لە ڕێگای نووسین بە گشتی و شێعر بە تایبەتی دەیهەوێ پەیام گەلێك بگەیەنێتە بەردەنگەكەی .دەتوانین بڵێین بەرێزیان خاوەنی هەر سێ تایبەتمەندییەكانی سەرچاوەیە كە ئێرۆنسۆن باسی دەكا. یەكەمیان كوتمان گرینگی سەرچاوەیە؛ هەبوونی ئەو تایبەتمەندییە بە تەواوی لە مامۆستا هێمن دا بە دی دەكرێ؛ چونكە ئەو كاتەی دەژیا و ئێستاشی لە گەڵ بێ كە لە نێومان دا نیە ،بە هۆی ئەندێشە و چاالكییەكانی كە بۆ هەموومان بەرچاوە ،لە نێو ئێم ه بە كەسێكی خاوەن پلە و بلیمەت دەناسرێ .ئەگەر ئەرەستوو دەڵێ ئێمە وتەی گەورە پیاوان باشتر قبووڵ دەكەین ،مامۆستا هێمن لەو چوارچێوەیە دا دەگونجێ و بە پلە بەرزەكەی ئەو ڕاستیە دەسەلمێندرێ. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
131
لە بابەت مەسئەلەی دووهەم (زێدەبوونی متمانە بە سەرچاوە) دەكرێ بڵێین ،بە هۆی جێگە و پێگەی دیاری كراوی مامۆستا هێمن لە سەراسەری ژیانی خۆی دا جێگەی متمانەی خەڵك و تەنانەت ڕووناكبیرانیش بووە؛ بە چاوخشاندێك بە سەر ژیانی مامۆستا هێمن دا بە ئاسانی ئەوەشمان بۆ دەردەكەوێ . بۆ مەسەلەی سێهەم و په‌یوه‌ندیدار بە سەرچاوە كە مەسئەلەی سرنج ڕاكێشی سەرچاوەیە دەبێ بڵێین،ئێرۆنسۆن ئەو مەفهوومەی تەنیا لە چوارچێوەیەكی بەرتەسك دا دەدۆزێتەوە، ئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی كە ئەو تێئۆرییە لەو بەشەدا تووشی كەم و كورتی مانایی بووە؛چونكە تەنیا لە ڕووی هێندێك فاكتەری ڕواڵەتییەوە (وەكوو ڕوخۆشی و دەم بەپێكەنین بوون )سرنج ڕاكێشی بێناسە دەكا؛بەاڵم بەڕای نووسەری ئەم وتارە دەتوانین تۆزێك بەرباڵوتر و قووڵتر بڕوانینە ئەو چەمكە .دەكرێ بە پەرەپێدانی زیاتری چه‌مكی باسكراو و هەروەها بۆشیكردنەوەی زیاتری ڕادەی سرنج ڕاكێشی مامۆستا هێمن ئاماژە بەو بەشە بكەین كە لە پێشەكییەكەی تاریك و ڕوون دا هاتووە»:هێمن نەتەوەكەی خۆش دەوێ ،بەاڵم ڕقیشی لە هیچ نەتەوەیەكی تر نیە،لە هەموو دیوانی هێمن دا شێعرێك كە باسی نەتەوەیەكی تر بە خراپە بكا ،یا كورد لە نەتەوەیەكی تر بەرزتر دابنێ بەدی ناكرێ»()6ئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی كە ڕادەی سرنج ڕاكێشی مامۆستا لەالی كۆمەڵگای كوردی هەمیشە زۆر بێ. ئەم فاكتە بۆ مەسەلەی هەوەڵی په‌یوه‌ندیدار بە سەرچاوە (یانی گرینگی سەرچاوە ) ش بەڵگەیەكی حاشا هەڵنەگرە ،چونكە ئەو تایبەتمەندییە گرینگییەكی تایبەتی دابوو بە هێمن و شێعرەكانی. مامۆستا هێمن لە باری كەسایەتییەوە ،كەسێك بووە حەزی زۆر لە جەفەنگ و قسەی خۆش بووە و لە نێو كۆمەاڵنی خەڵك وەكوو كەسایەتییەكی ڕووخۆش و دەم بە پێكەنین ناسراوە ،هەڵبەت ئەم تایبەتمەندییانە سه‌ره‌ڕای هەموو ئەو دەرد و ئازارانە بوو كە بۆ نەتەوەكەی هەیبوو ،ئەوەش وای كردبوو مامۆستاهێمن هیچ كات خۆی وەكوو مرۆڤێكی خەمۆك و نائومێد نیشان نەدەدا .تەواوی ئەو تایبەتمەندییانە وای لە مامۆستا هێمن كردبوو ببێ بە بلیمەتێكی سرنج ڕاكێش و خۆشەویست .ئەگەر بمانهەوێ هەمووی ئەوانە بە شێوەی تەجروبی و زانستی تاقی كەینەوە ،پێم وایە مێژووی نەتەوەی كورد بە گشتی و ئەو قۆناغەی مامۆستا هێمن تێیدا دەژیا بە تایبەتی ،خۆی گەورەترین تاقیكارییە بۆ سەلماندنی ئەو ڕاستییانە. ئەو فەزا ده‌روونییەی مامۆستا هێمن تێیدا دەژیا هاوبەشییەكی زۆری لەگەڵ فەزای ده‌روونی وفكری كۆمەاڵنی خەڵك هەبوو،هەروەها بە سرنج دان بە تاقیكارییە زانستییەكانی میلز،ئێڕۆنسۆن،ئیگلی و چێی كێن كە پێشتر باسمان كرد بوو بە هۆی وەیكە شێعرەكانی 132
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
مامۆستاهێمن وەك پەیامێكی پڕناوەڕۆك لە الیەن سەرچاوەیەكی سرنج ڕاكێش و خۆشەویست لە الی خەڵك بە ئاسانی وەرگیرێن. دووهەمین مەسئەلەی په‌یوه‌ندیدار بە چەمكی په‌یوه‌ندی لە ڕوانگەی ئێڕۆنسۆن چییەتی په‌یوه‌ندییە .لەو په‌یوه‌ندییەدا پێنج الیەنی گرینگ هاتە بەر باس،ئێستا بە هەڵسەنگاندنی ڕۆڵی شێعری هێمن لەو بازنەیە دا دەچینە ناو قوواڵیی باسەكە : الیەنییەكەم ئەوە بوو،ئایا پەیامێك مەنتیقی لە پشت بێ چاكتر قبووڵ دەكرێ یا ئەوەیكە بیهەوێ هەست و هەیەجانی خەڵك ببزوێنێ؟ بە ڕای نووسەری ئەم وتارە ،بۆ واڵمی ئەم پرسیارە دەبێ هەل ومەرجی مێژوویی ،كۆمەاڵیەتی ،سیاسی و ئابووری كۆمەڵگا لە بەرچاوبگیرێ .ئەگەر كۆمەڵگا لە قۆناغێكی هەستیاری مێژوویی ،كۆمەاڵیەتییا سیاسی دا بێ ،بە واتایەكی تر لەژێر زووڵم و چەوسانەوە دابێ لێرەدایە كە دەتوانین بڵێین خەڵكی ئەو كۆمەڵگایە هیچ مەنتیقێك قەبووڵ ناكەن چوونكە زوڵم كردن لەالی دەسەاڵتداران هیچ مەنتیقێكی لە پشت نییە .هەربۆیە لە وەها قۆناغێك دا واباشترە شاعیر پشت بە بزواندنی هەست و هەیەجانی خەپك ببەستێ بۆ ئە وەیكە پەیامەكەی (شێعرەكەی) بە ئاسانی وەربگیرێ وشوێنی خۆی دابنێ. بۆ وێنە مامۆستا هێمن لەو فاكتۆرە ده‌روونیە بە باشترین شێوە كەلكی وەرگرتوە .لە «كوردم ئەمن» دا دەلێ: گەرچی تووشی ڕەنجەڕۆیی و حەسرەت و دەردم ئەمن قەت لەدەس ئەوچەرخە سپڵە نابەزم مەردم ئەمن لەو دێڕە شێعرە دا مامۆستا هێمن بە هێنانەوەی سێ وشەی ڕەنجەڕۆیی،حەسرەت و دەرد لە نیوە دێڕی هەوەڵ دا دەیهەوێ زیاتر پشت بە بزواندنی هەست و هەیەجان ببەستێ تا مەنتیق؛ چوونكە ئەو وشانە لە باری ده‌روونناسییەوە دەكەونە خانەی وشەگەلی هەیەجانی، هەڵبەت لە چەشنی هەیەجانە نێگەتیڤەكان. پاشان بەو وشانە دەیهەوێ په‌یوه‌ندییەكی ده‌روونی بەرقەرار بكا بۆئەوەی كە ئەسڵی پەیامەكە لە دێڕەكانی خوارتر دا بهێنێتە بەرچاوی خوێنەر .هەروەك بە دوای ئەو دێڕە دا ده‌ڵێ: عاشقی چاوی كەژاڵ و گەردنی پڕخاڵ نیم عاشقی كێو و تەالن و بەندەن و بەردم ئەمن ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
133
لە ڕوانگەی ده‌روونناسی بە گشتی و مەكتەبی ناسیاوی خوازی (شناخت گرایی) بە تایبەتی ،كردەوەكانی مرۆڤ بەرهەمی تەفسیرەكانییەتی ،یانی مرۆڤ بە پێی تەفسیری خۆی لە وشە و مەسەلەكان ڕەفتار دەكا. سێ وشەی ،ڕەنجەڕۆیی،حەسرەت و دەرد ڕەنگە لە الی بەردەنگ یا خوێنەر تەفسیری ناڕاحەتی ،ڕق و تووڕەیی و داماوی لێ بكەوێتەوە .كردەوەكانیش دەتوانن بەرەنگار بوونەوە لە گەڵ سەرچاوەی ڕەنجەڕۆیی،حەسرەت و دەرد ،خەمۆكێ یا حاپەتە ده‌روونییە نێگەتیڤەكان بن .مامۆستا هێمن زۆر زیرەكانە كردەوەی بەرەنگار بوونەوە هەڵدەبژێرێ ،لەو جێگایەی دا كە دەڵێ: من لە زنجیر و تەناف و دار و بەند باكم نیە لەت لەتم كەن بمكوژن هێشتا دەڵێم كوردم ئەمن هەروەها پێویستە بگوترێ مامۆستا هێمن بە سرنج دان بەو تایبەتمەندییانەی لە سەرەوە باس كرا ،زۆر مامۆستایانە وەكوو ڕەوانناسێكی گەورە و بە پێی بار و دۆخی كۆمەڵگا لە ڕووی مێژووییەوە ،لە جۆری سێهەمی په‌یوه‌ندییەكان واتا جۆری هەست بزوێنەر كەلكی وەرگرتوە و پردێكی ده‌روونی لە هێما و حاڵەتە ئێحساسی و هەیەجانییەكان لە نێوان خۆی و خوێنەرانی دا ساز دەكا؛ بەو جۆرە پەیامەكانی زۆر بە ئاسانی لەو پردە دەپەرنەوە و لە زەین و بیر و ده‌روونی خەڵك دا خۆیان جێگیر دەكەن. ئەگەر وتەكەی «هاكێت» مان وە بیربێتەوە كە دەیكوت بەشی هەرە زۆری په‌یوه‌ندییەكان لە ڕێگای هونەر ،ئەدەبیات و مۆسیقا بەرقەرار دەبێ ،مامۆستاهێمن بە باشترین شێوە و زانستییانە ترین مێتۆد لە كەرەسەی شێعر كەلكی وەرگرتووە. الیەنی دووهەمی چییەتی په‌یوه‌ندی ئەوەیە كە ئایا پەیامێك نموونەیەكی زیندووی هەبێ باشتر وەردەگیرێ یا بەڵگەی ئاماری قەوی لە پشت بێ؟ لێكۆڵینەوەكان ئەوەە ئاشكرا دەكەن كە هەبوونی نموونەی زیندوو و ڕاستەوخۆ ،شوێن دانانی گەلێك زیاترە لەبەڵگە ئاماریەكان.یانی ئەگەر بمانهەوێ ڕاستی و درووستی پەیامێك بە بەردەنگەكەمان بسەلمێنین بە هێنانەوەی نموونەیەكی زیندوو و ڕاستەوخۆ باشتر دەتوانین ئەو كارە بكەین تا بەهێنانەوەی بەڵگەیەكی زۆری ئاماری. ئەگەر بمانهەوێ بۆ ئەو بەشەش نموونە بێنینەوە شێعری ئارەق و تین باشترین بەڵگەیە، لە سەرەتای شێعرەكەدا بە هێنانەوەی چەندین نموونەی زیندوو لە كۆمەڵگای كوردەواری ئەوكات ،دەیهەوێ پەیامەكەی خۆی بەو شێوەیە بخاتە بەرچاوی بەردەنگ و خوێنەرەكەی: 134
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
پێش ئەوەی حاجی سەلەمخۆر هەژارێك هەڵنێ بە تەماڵ پێش ئەوەی ڕێچكە ببەستن بۆمزگەوتێ شان بە بەرماڵ پێش ئەوەی دەروێشی چڵكن پەنجەی خەلیفەی كوشیبێ پێش ئەوەی شێخ وەك تارمایی بەرەو خانەقا خوشیبێ لەو چەند دێڕەدا هێنانەوەی چەند نموونەی زیندووی كۆمەڵگا وەك ،چوونە مزگەوتی حاجی و نوێژكەرە بەتەماحەكان ،باس كردن لە دەروێش و خانەقا و خەلیفە بەشێك لە ژیانی كۆمەڵگای كوردی بووە و ئێستاش هەر هەیە .مامۆستاهێمن بە هێنانەوەی ئەو نموونانە دەیهەوێ بەردەنگ ئامادە بكا بۆ ئەوەیكە باس لە نموونەیەكی هەرەزیندووی كۆمەڵگا بكا كە زیاترین زەحمەت دەكێشێ و كەمترین داهاتیشی هەیە ،هەروەك لە درێژەدا دەپێ: من جوتیارم من جوتیارم من لەگەڵ هەتاو هاوكارم من بەئارەق و ئەو بەتین دامان ڕشتووە بناغەی ژین باسكی من و تیشكی ئەوی بژیو دەستێنین لە زەوی گەرجوتیار ئارەق نەڕێژێ گەرهەتاو تیشك ناوێژێ دانیشتووی ناو كۆشك و قەاڵ دەخۆن نانی گەاڵ گەاڵ؟ الیەنی سێهەم و چوارەمی چییەتی په‌یوه‌ندی لە باسەكەی ئێمەدا ناگونجێ .بەپام الیەنی پێنجەم یانی هەبوونی په‌یوه‌ندی لە نێوان ناوەڕۆكی پەیام و باوەڕەكانی بەردەنگ؛ دەبێ بپێین بە چاو خشاندنێك بە سەر شێعرەكانی مامۆستاهێمن دا ئەوەمان بۆ دەردەكەوێ لەناو شێعرەكانیدا لەگەڵ هەموو جۆرە باوەڕێك سازگاری هەیە .بۆنموونە بەردەنگ یا ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
135
خوێنەری عاشق بە باوەڕێكی عاشقانە دەتوانێ شێعرەكانی وەك ،شەوگاری تەنیایی ،دیلی دیل ،جوانی ناسووتێ و ماچی خودایی بخوێنێتەوە. بەردەنگ یا خوێنەرێك بە باوەڕی نەتەوەپەرەستی دەتوانێ شێعرەكانی وەك ،فرمێسكی ڕونوو ،كوردم ئەمن ،قەاڵی نیشتمان و كاروانی خەبات بخوێنێتەوە. سەبارەت بە بابەتی سێهەمی ئێڕۆنسۆن لە چەمكی په‌یوه‌ندی دا (یانی تایبەتمەندییەكانی بەردەنگ) باسی ئەوەمان كرد ،ئەگەر تەجروبە زێهنییەكان و چوارچێوەی فكری بەرده‌نگ لەگەڵ سەرچاوەی پەیام یەكتر بگرێتەوە پەیام ئاسانتر وەردەگیرێ. بە سرنج دان بەوەیكە مامۆستاهێمن لەماوەی ژیانی دا لەگەڵ خەپك و بۆخەڵك ژیا ،هەموو چوارچێوە فكری و زێهنییەكانی لەگەڵ چوارچێوە فكری و زێهنی بەردەنگەكانی(خەڵك) یەكتری دەگرتەوە؛ ئەوەش ببوو هۆی قەبووڵ كرنی پەیامەكانی لە الی خەڵكی كۆمەپگا. شێعری هێمن لە ڕوانگەی مۆدێلی ڕۆناڵد ڕیجۆ: هەروەك پێشتر باسمان كرد ڕیجۆ لەمەڕ په‌یوه‌ندی دا دەڵێ »:په‌یوه‌ندییانی ڕاگوێزتنی زانیارییەكان لە تاك یا گرووپێك بۆ تاك یا گرووپێكی تر»و لە درێژەدا دەڵێ ڕەمزگوزار(ئەوكەسەی پەیام دەنێرێ) پەیامەكان لە ڕێگای كەرەسەیەك بە نێوی ڕەسانە بۆ ڕەمزگوشا(ئەو كەسەی پەیام وەردەگرێ) دەنێرێ .كەوابوو ڕەسانە كەرەسەی ناردنی پەیام لە ڕەمزگوزار بۆ ڕەمزگوشایە. لە ڕوانگەی ئەو مۆدێلەوە شێعری مامۆستاهێمن وەك ڕەسانەیەكی كارامە توانوێتی شوێن دانەرییەكی بە هێزی هەبێ .هۆكارەكەشی ئەوەیە كە شێعری هێمن هەروەك پێشتر باسمان كرد و تایبەتمەندییەكانیمان لێك داوە ،لە ناو بازنەی ئەدەبیاتی كوردی بە گشتی و شێعر بە تایبەتی دا یەكێك لە ڕەسانە هەرە بەهێزەكانە و لە ڕووی هەر دوو تایبەتمەندی ڕەسانە یانی هەپبژاردنی ڕەسانەیەكی كارامە و گرفتی مانایی ،توانیوێتی لە ڕیگای هێنانەوەی هێماگەلی هاوبەش لە نێوان شاعیر و بەردەنگ ،بەهێزبوون و شوێنەوارە باشەكانی خۆی بسه‌لمێنێ(نموونەی ئەو شێعرانەشمان پێشتر هێناوەتەوە). لە ڕوانگەی تایبەتمەندی دووهەمی ڕەسانە هەریەك لە چین و توێژەكانی كۆمەڵگا بە پێی هەل و مەرجی كۆمەاڵیەتی و بازنەی ئەزموونەكانی ده‌روونی و زێهنی ڕابردووی خۆی شێعری هێمن تەفسیر دەكاتەوە.هەر شێعرێكیش ئەوجورە خۆی بگەیێنێتە ناو بیر و ئەندێشە و ده‌روونی هەموو چین و توێژێكی كۆمەڵگا ئەوا شاعیرەكەی گەورەترین ڕەوانناسە.
136
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ئاكام:
ئەگەر بمانەوێ نەقدی ئەدەبی لە ئەدەبیاتی كوردی بەرەو زانستی تربوون و تێئۆریزە بوون بڕوا و لەگەڵ شێوازەكانی نەقدی ئەوڕۆیی هاسەنگ بێ ،پێویستە بابەتەكان، دەقەكان و نووسراوەكانی كوردی لە ڕووی شێوازگەل و مێتۆدی زانستی ئەڕۆیی سەیری بكرێ ،ئەم كارەش پێویستی بە خۆماندوو كردنێكی زۆر هەیە ،بە بڕوای نووسەری ئەو وتارە زۆربەی دەقەكانی ئەدەبیاتی كوردی جێی هەیە بەو شێوە كاری لەسەر بكرێ. سەرچاوەكان: -1روانشناسی اجتماعی ،الیوت ارونسون ،انتشارات ڕشد -2جامعه شناسی ارتباطات ،باقر ساروخانی -3سەرچاوەی ژمارە 1 -4روانشناسی صنعتی و سازمانی ،ڕنالد ڕیجو ،انتشارات مازیار -5سەرچاوەی ژمارە2 -6تاریك و ڕوون
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
137
138
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
جیابوونه‌وه‌ی ژن و مێرد له ته‌مه‌نی پیرییدا گۆنا مسته‌فا قڕگه‌یی
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
139
پڕۆسه‌ی جیابوونه‌وه‌ی هاوسه‌رگیری وات ه جیابوونه‌وه‌ی ژن و مێرد ل ه یه‌كدی یان بابڵێین (ته‌اڵق)دان ،كارێكی هێجگار سه‌خت و گران و ناخۆشه... ناخۆشترین شتێك ك ه هه‌ندێك جار ڕووده‌دات ل ه نێوان ژن و مێرداو ناشیرینترین كردار‌ه ك ه حه‌اڵڵه ل ه الی خودای گهوره. ئه‌م كردار‌ه جیابوونه‌وه‌ی دڵ ه خۆشه‌ویسته‌كان ه ل ه یه‌كتری و ،دواین چارهسهره بۆ كێشه‌كان كه‌ئیتر سه‌خت ه چاره‌سه‌ركردنی له الیه‌ن كه‌سه‌كانه‌و‌ه . جیابوونه‌وه‌ی ژن و مێرد ل ه یه‌كتری ل ه ته‌مه‌نی گه‌نجیدا له‌وانه‌ی ه كێشه‌ی كه‌متری هه‌بێت یان با بڵێین ئه‌وه‌ند‌ه گران نه‌بێت ،چونك ه ئه‌گه‌ری ئهوه هه‌ی ه ك ه ئه‌و ژن ه گه‌نج ه ێ بۆ خۆیان هه‌ڵبژێرن، ێ ك ه ژیانێكی نو یان ئه‌و پیاوه گه‌نج ه هه‌لێكی تریان بۆ هه‌ڵبكه‌و هاوبه‌شێكی تر بۆ ژیانی خۆیان په‌یدا بكهنهوه ،به‌اڵم جیابوونهوه ل ه ته‌مه‌نێكی پیریدا له‌وانه‌ی ه وه‌ك ته‌قینه‌وه‌ی بۆمبێك بێت كارده‌كات ه سه‌ر بیروهۆش و دڵ و ده‌روون و سه‌رجه‌م خه‌ون و پڕۆژه‌كانی ژیانیان و ئاواته‌كانیان. * ئایا جیابوونهوه ل ه هاوسه‌ری ژیان ل ه ته‌مه‌نی ( )50ساڵی ،یان به‌رگه‌ی كێشه‌كان بگرن هه‌تا كۆتایی ته‌مه‌ن؟ ئه‌م پرسیار‌ه له‌وانه‌ی ه وه‌اڵمدانه‌وه‌كه‌ی الی ئافره‌تان كه‌مێك گرانبێت :له‌به‌ر ئهوهیئهتوانێت ئافره‌تێكی تر بێنێت ك ه ته‌مه‌نی زۆر له‌خۆی كه‌متریش بێت و منداڵ تر بێ له‌خۆی .به‌اڵم ئافره‌ت كاتێك ك ه ته‌مه‌نی په‌نجا ساڵی تێپه‌ڕاند ئیتر جیابوونهوه كاره‌ساته‌و، مانای كۆتاییه‌كی تاڵ و گران و ناخۆشه. خه‌ونی دۆزینه‌و‌ه هاوبه‌شی ژیانی هه‌ر ئه‌مێنێ ،ئه‌گه‌رچی هاتنه‌دی ئه‌م ه گران ه له‌سه‌ر ئه‌رزی واقع .به‌اڵم خه‌ونی دۆزینه‌وه‌ی هاوبه‌شی ژیانی هه‌ر ئه‌مێنێ ،ئه‌گه‌رچی هاتنه‌دی ئه‌م ه گران ه له‌سه‌ر ئه‌رزی واقع .بۆ ئه‌م مه‌به‌ست ه په‌یمانگای (جوتولیو فارغاس) ل ه واڵتی به‌رازیلیا ،بۆ لێكۆلینه‌و‌ه ل ه پرس ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ،ل ه شاری (ساویاولو) ئه‌وه‌ی پشتڕاستكرده‌و‌ه ك ه ته‌اڵق ل ه دوای ته‌مه‌نی ( )50ساڵی ئه‌بێت ه هۆی دڵ ه ڕاوكێیه‌كی زۆر الی ئافره‌تان . ێ كاتێك ك ه ئافره‌ت ماوه‌ی ( )10ساڵ به‌سه‌ر دروستكردنی ژیانی خێزانیدا تێده‌په‌ڕ ێ ئه‌بێته‌و‌ه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌ستده‌كا جیابوونهوه نزیك بۆتهوه و تووشی دوودڵی و دڵ ه ڕاوك ێ ئه‌شێوێت و نازانێت چی ئه‌زانێت ل ه دوای ( )50ساڵی ژیان گران ه بۆ ئافره‌ت وه‌سه‌ری ل بكات بۆ چاككردنه‌وه‌ی هاوسه‌رگیرییه‌كه‌ی ،كاتێك كه‌پیاوه‌ك ه سوور‌ه له‌سه‌ر جیابوونهوه هه‌ست ب ه شه‌رمه‌زاری ده‌كات ك ه ده‌بوای ه به‌گه‌رمی كێشه‌كانی ژیانی ژن ومێردایه‌تی بگرتایه به‌درێژایی ته‌مه‌نی. 140
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
* جیابوونهوه له‌دوای ته‌مه‌نی چه‌نجا ساڵی كۆتایهێنانه به خه‌ونه‌كانی ئافره‌تان؟ له‌م باره‌یه‌و‌ه لێكۆلینه‌وه‌و توێژه‌رانی كێش ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان گوتوویان ه ك ه جیابوونهوه بۆ ێ ده‌هێڵێت بۆ خه‌ونه‌كانی ئافره‌تان ل ه دوای ته‌مه‌نی په‌نجا ساڵی كۆتاییه‌كی ناخۆش به‌ج سه‌باره‌ت ب ه داهاتووی و چاالكییه‌كانی ،لێكۆڵه‌ره‌كانگوتووشیان ه كاتێك ئافره‌ت ل ه ێ و كاریگه‌رییه‌كانی ێ و وره‌ی داده‌ڕم هاوسه‌ره‌كه‌ی جیادهبێتهوه ب ه ته‌واوی دڵی تێكده‌شك خراپی له‌سه‌ر ده‌بێ ،چونك ه ئه‌وكه‌سه‌ی ك ه هاوكارو هاوبه‌شی ژیانی بووه ل ه دروستكردنی ێ و لێی جیادهبێتهوه. خه‌ونه‌كانی و به‌دیهێنانی خه‌ونه‌كانی ڕایه‌ڵه‌ی هیواو ئومێدی ده‌پچڕ ل ه هه‌مان كاتیشدا ئه‌و لێكۆڵه‌ران ه ڕوونیشیان كردۆتهوه ك ه پاش تێپه‌ڕبوونی ئه‌و كاره‌ساته، زۆرێك ل ه ئافره‌تان ب ه شێوه‌یه‌كی تایبه‌تی خه‌ونه‌كانی ڕێكده‌خات بۆ داهاتوو ك ه وا هه‌ست ده‌كات ك ه ئه‌توانێت ئه‌وه‌ی نه‌خشه‌ی بۆداناو‌ه بیهێنێته‌دی .به‌اڵم كارو باره‌كان و كێشه‌كان و خه‌فه‌ته‌كان گه‌وره‌و گه‌وره‌تر ده‌بێت ك ه ل ه ته‌مه‌نێكی وادا ك ه زۆر پێویستی ب ه هاوبه‌شی 1یانییه‌تی ك ه له‌گه‌ڵیداو پێكهوه (پیرو خه‌ڕۆبن) .به‌اڵم ك ه وا ده‌رنه‌چوو ێ و ب ه حه‌سره‌ته‌و‌ه ده‌بێت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ێ و ئاخ هه‌ڵئه‌كێش له‌و كاته‌دا په‌شیمانی ئه‌كێش نه‌یتوانیو‌ه به‌رهه‌می چه‌ندین ساڵی پێكهوه ژیان و ئیش و كاركردنی له‌گه‌ڵ هاوسه‌ر‌ه خۆشه‌ویسته‌كه‌ی یان ئه‌و هاوسه‌ره‌ی ك ه ئێستا دڵی پڕ‌ه ل ه خۆشه‌ویستی بۆی بهێنێته‌دی. * جیابوونه‌وه‌ی ئافره‌تێك ك ه نه‌یتوانیو‌ه مندااڵ به‌رهه‌مبێنێت كاره‌ساته -:لێكۆله‌ره‌وه‌كان پێناسه‌ی ئه‌و ئافره‌تانه‌یان به م شێوه‌یه كردووه.. جیابوونهوه بۆ ئه‌و ئافره‌تانه‌ی ك ه نه‌یان توانیو‌ه منداڵیان ببێت ل ه دوای تێپه‌ڕبوونی ( )50ساڵ به‌سه‌ر هاوسه‌رگیریدا ك ه ته‌مه‌نێكی زۆره كاره‌سات ه چونك ه ئه‌و جیا ئه‌بێته‌و‌ه ل ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا ك ه ئه‌و هیچ هه‌ست و سۆزێكی نیی ه بۆی ،زۆرگران و زه‌حمه‌ت ه بۆ ئه‌و كه ته‌نیا ئه‌مێنێ له ژیانیدا. لێكۆڵه‌ره‌كان ئاماژ‌ه به‌وه‌شده‌كه‌ن جیابوونهوه بۆ ئافره‌ت له‌دوای ته‌مه‌نی ( )50ساڵی ڕه‌نگ ه خه‌می كه‌متربێت بۆ ئافره‌تێك ك ه منداڵی هه‌بێت كه‌مێك ل ه باری گرانی سه‌رشانی كه‌م ببێتهوه ،به‌اڵم ئافره‌تێك ك ه مناڵی نیی ه و ل ه هه‌مان كاتدا ل ه هاوسه‌ری ژیانی جیادهبێتهوه ێ ك ه ته‌نیا خۆی و خه‌ونه‌كانی و خه‌یاڵه‌كانی ده‌بێت. ئه‌وا بازنه‌یه‌ك به‌ده‌وری خۆیدا ده‌كێش ئافره‌تێك ك ه منداڵی نهبووه له‌وانه‌ی ه ڕوو به‌ڕووی هه‌موو كێشه‌كان ببێتهوه ك ه له‌گه‌ڵ هاوسه‌ره‌كه‌یدا هه‌یه‌تی بۆ ئه‌وه‌ی نه‌گاته جیابوونهوه. لێكۆڵه‌ره‌وه‌كان ئه‌وه‌یان روونكردۆته‌و‌ه ك ه ته‌نیا ل ه ./.50ی ئه‌و ئافره‌تانه‌ی ك ه منداڵیان نیی ه به‌جیابوونه‌و‌ه ڕازین ،وه ل ه سه‌دا سی ./.30منداڵیان هه‌ی ه به‌جیابوونه‌و‌ه ڕازین .ئه‌م ڕێژه‌یه ته‌نها واڵتێك ناگرێته‌وه ،به‌ڵكو له‌وانه‌ی ه جیهانی بێت. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
141
ل ه هه‌موو جیهاندا كاتێك ئافره‌ت ته‌مه‌نی ل ه په‌نجا ساڵ تێپه‌ڕده‌بێت بیركردنه‌وه‌ی لێكچووی هه‌یه ،له‌وه‌ش تێگهیشتووه ك ه شه‌مه‌نده‌فه‌ری ژیان جێی هێشتووه ،جیابوونه‌وه‌ی ل ه هاوسه‌ری ژیانی وات ه كۆتایی ب ه ژیانی سۆزو خۆشه‌ویستی هاتووه ،ئه‌مه‌یش كارێك ه ك ه ئافره‌ت له‌و ته‌مه‌نه‌دا گران ه پێی قبووڵ بكرێت. جیابوونه‌وه‌ی ئافره‌ت له‌دوای ته‌مه‌نی په‌نجا ساڵی ئافره‌ت دووچاری گه‌وره‌ترین خه‌م ده‌كات -:لێكۆڵه‌ره‌كانی كێش ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ده‌ریانخستووه ،ك ه جیابوونه‌وه‌ی ئافره‌ت له‌گه‌ڵ هاوسه‌ری ژیانی ئافره‌ت دووچاری گه‌وره‌ترین و قورسترین خه‌م ده‌كات ،به‌هۆی ترس ل ه ته‌نیایی و ل ه ده‌ستدانی هه‌ر هیوایه‌ك ك ه ل ه ژیانیدا هه‌ی بووه .واهه‌ست ده‌كه‌ن كه ژیان به‌نیسبه‌ت ئهوهوه كۆتایی هاتووه. ێ چاره‌سه‌ر دهمێنێتهوه .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كاتێك روونیشان كردۆتهوه ك ه ئه‌و خه‌مۆكیی ه به‌ب ێ ك ه هه‌ست بكات ئاواتێكی گه‌وره‌ی هه‌ی ه ل ه ژیاندا ،به‌اڵم كه‌سێك خه‌مۆكی نامێن ئافره‌تێك كه له هاوسه‌ره‌كه‌ی جیا دهبێتهوه هه‌ست ده‌كات كه كه‌سێكه به‌بێ هیواو ئاوات.
* ئه‌و سه‌رچاوه‌ی سوودم لێی وهرگرتووه .وتارێكی محمد داود -مجل ه أسرتی .
142
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ئه‌حالم مه‌نسوور
و
خه‌ونه‌كانی داهێنه‌رێكی نه‌گبه‌ت د .عادل گه‌رمیانی
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
143
ئای ل ه ده‌ست مردن ،برا گه‌وره‌ی هه‌مووان ،به‌رو دوای بۆ نییه ،گه‌وره‌و بچووكی بۆ نییه ،زاناو نه‌زانی بۆ نییه ،داهێنه‌رو مرۆڤكوژی بۆ نییه ..هه‌ر كه‌س و ڕۆژو ئان و ساتی خۆی ،ته‌نانه‌ت خوای گه‌روه‌ش ل ه قورئانی پیرۆزدا فه‌رموویه‌تی( لكل أجل كتاب)، ێ و ،ده‌ڵێن ته‌نانه‌ت ده‌ڵێن ئه‌وی ئه‌جه‌لی بێت پێش جل ڕۆژ گه‌اڵی ته‌مه‌نی زه‌رد هه‌ڵده‌گر ێ شت ده‌ڵێت ل ه یاده‌وه‌ری ێ وڕین ه ده‌كات ،یان هه‌ند كه‌سی مردوو پێش مردنه‌كه‌ی هه‌ند كه‌سانی ده‌وروبه‌ری دهمێنێتهوه. ده‌ڵێن مردنی زانایه‌ك زیانێكی گه‌وره‌ی ه بۆ مرۆڤایه‌تی ،ئێمه‌یش ده‌ڵێین مردنی داهێنه‌رێك ێ داهێنه‌ریش ب ه ئاسانی شوێنی زیانێكی گه‌وره‌ی ه بۆ ڕۆشنبیران و نووسه‌ران ،مردنی هه‌ند پڕ ناكرێته‌وه ،كۆچی داد‌ه ئه‌حالمیش له‌م جۆره كۆچی داهێنه‌رانه‌یه ،چونك ه ئه‌م خانم ه زۆر به‌رێز‌ه یه‌كێك بوو ل ه چێڕۆكنووس و ڕۆماننووس و ڕۆژنامه‌نووس ه ناوداره‌كانی ئاسمانی ئه‌ده‌بیات و ڕۆشنبیریی كوردیی هاوچه‌رخمان. ئه‌حالم وه‌ك ناوێكی عه‌ره‌بی ب ه واتای خه‌ونه‌كان دێت و كۆی ناوی (حلم – خه‌ون)ه ،داد‌ه ئه‌حالمیش هه‌ر ل ه سه‌رده‌می گه‌نجییه‌وه ،وه‌ك كچ ه خانه‌قینییه‌كی سه‌ر كه‌ناری ڕووباری ێ خه‌ون بوو ،هه‌ندێكی هاتن ه دی وه‌ك ته‌واو كردنی خوێندن ل ه به‌شی ئه‌ڵوه‌ند ،خاوه‌ن هه‌ند كوردیی كۆلێژی ئه‌ده‌بیاتی زانكۆی به‌غدا ل ه ساڵی 1975دا و بوون ب ه چێڕۆكنووس ێ خه‌ونی دیكه‌ی نه‌هاتن ه دی وه‌ك پێكهوه و ڕۆماننووس و ڕۆژنامه‌نووس ،به‌اڵم هه‌ند نانی خێزانێكی به‌خته‌وه‌ر ،كه‌وا بۆ ئه‌م مه‌به‌ست ه دوو جار مێردی كرد ب ه زه‌المی عه‌ره‌ب (یه‌كه‌مجار مێردی ب ه شه‌وقی كه‌ریمی چیرۆكنووس كردو دووه‌م جار مێردی ب ه كرێكارێكی چاپخانه‌ی دار الحری ه كرد) ههرچهنده ب ه ئاوات بوو مێرد ب ه نووسه‌رێكی كورد بكات، به‌اڵم هه‌ردوو جار مای ه پووچ ده‌رچوو ،چونك ه ئه‌مان ه پیاوی نێو خه‌ون ه سه‌وزه‌كانی نه‌بوون، هه‌روه‌ك ئه‌و نووسه‌ر‌ه كوردان ه بوون ل ه سه‌رده‌می گه‌نجیدا وه‌ك هه‌نگی داوینپیس به‌ده‌وری گوڵ ه جوانه‌كه‌یدا ده‌سوورانه‌و‌ه بۆ مژینی شیل ه شیرینه‌كه‌ی ،به‌اڵم دوای له‌خشته‌بردنی هه‌ریه‌كه‌یان به‌الیه‌كدا بۆی ده‌رچوون و ،ئه‌و كچ ه خانه‌قینیی ه شێو‌ه فه‌ره‌نسیه‌كه‌یان له‌نێو هه‌ڵدێر‌ه سه‌خته‌كانی ژیاندا به‌جێهێشت بۆ ئه‌وه‌ی وه‌ك شاجوانێكی وێل ژیانی سه‌رگه‌ردانی خۆی به‌سه‌ر ببات تا زیاتر له‌نێو نه‌گبه‌تیه‌كانی ژیاندا سه‌رنوقم بێت ،به‌شێوه‌یه‌ك ل ه دوا ێ بۆ ساتێك ئارام بگرێت. ێ ده‌رمانی شڵه‌ژانی ده‌روونی نه‌توان ساڵه‌كانی ژیاندا به‌ب ێ بڵێین داد‌ه ئه‌حالم ،كه‌وا له‌به‌ر خۆشه‌ویستی منااڵن ل ه ناخیدا ئه‌م نازناوه‌ی بۆ ده‌كر ێ ژن ه نووسه‌ری جیهانی ده‌بینی، خۆی هه‌ڵبژارد ،خه‌ونی ب ه شوێن پێ هه‌ڵگرتنی هه‌ند وه‌ك فیرجینییا وولف و ناتۆلی سارۆت و سیمۆن دی بۆفوار ،جا ئه‌گه‌ر فیرجینیا وولف
144
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
به‌هۆی گرۆپی ئه‌لن رۆب گرییه‌و كلۆد سیمۆن توانی ناوبانگی بۆ خۆی په‌یدا بكات، هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر سیمۆن دی بۆفوار به‌هۆی جان پۆل سارته‌ره‌و‌ه توانی ناوبانگی بۆ خۆی په‌یدا بكات ،ئه‌وا داد‌ه ئه‌حالمیش ل ه سااڵنی هه‌فتاكانی سه‌ده‌ی ڕابردووه‌و‌ه خه‌ونی ێ چێڕۆكنووسی ناودارمان له‌و سه‌رده‌م ه وه‌ك حوسێن عارف و بهوه ده‌بینی ل ه پاڵ هه‌ند محه‌مه‌د موكری و سه‌اڵح شوانه‌و‌ه ده‌ستی بگرن و به‌داهێنانی خۆی ناوبانگییه‌ك بۆ خۆی له بواری چیڕۆكی كوردیدا په‌یدا بكات. سه‌ره‌تای ناسینی داد‌ه ئه‌حالمم بۆ ناوه‌ندی هه‌شتاكان دهگهڕێتهوه كاتێك بابه‌تم بۆ ێ وه‌ك نووسه‌رو پاشكۆی كوردیی ڕۆژنامهی العێراقمده‌برد بۆ باڵوكردنه‌وه‌و ،ئه‌ویش له‌و ڕۆژنامه‌نووس كاری ده‌كرد ،ئه‌و جۆره ئاشنایه‌تییه‌م له‌گه‌ڵ داد‌ه ئه‌حالم پته‌وتر بوو پاش ئه‌وه‌ی ل ه سه‌ره‌تای سااڵنی نه‌وده‌كان ل ه ڕۆژنامهی هاوكاری پێكهوه كارمان ده‌كردو ،ل ه نزیكه‌و‌ه زیاتر خه‌مم بۆ ئه‌شكه‌نجه‌كانی ناخه‌وه‌ی ده‌روونیی ده‌خوارد ،چونك ه وه‌ك داهێنه‌رێك خۆی وه‌ك دره‌ختێكی خاوه‌ن ڕه‌گی پته‌و پیشان ده‌دا ،به‌اڵم هه‌ر خۆی ده‌یزانی چۆن خۆی ڕاده‌گرت به‌رامبه‌ر ئه‌و ئه‌شكه‌نج ه تاڵ و سه‌ختانه. جۆری هاورێتیمان زیاتر پته‌وتر بوو پاش ئه‌وه‌ی داد‌ه ئه‌حالم وه‌ك خوێندكارێك ل ه ماسته‌ر وه‌رگیراو ،ل ه نزیكه‌و‌ه هاریكاریم ده‌كرد بۆ ته‌واو كردنی نووسینی نامه‌كه‌ی له‌مه‌ر (بینای هونه‌ریی چێڕۆكی كوردیی سااڵنی ،) 1980-1970بۆ ئه‌م مه‌به‌ست ه سه‌ردانی ماڵه‌وه‌مانی ل ه شارۆچكه‌ی سه‌ور‌ه ( ئێستا مه‌دینه‌ی صه‌در‌ه ) ده‌كردو ،ل ه كۆلێژیش چه‌ند ساتمان به‌سه‌ر ده‌برد ههرچهنده خوالێخۆشبوو د.كاویس قه‌فتان به‌ناو سه‌رپه‌رشتی ده‌كرد. داد‌ه ئه‌حالم زیاتر ب ه كۆچێرۆكی (پرد) خۆی ب ه خوێنه‌رانی كورد وه‌ك چێڕۆكنووسێك ناساند ،كاتێكیش نه‌زه‌ند به‌گیخانی ئێستا هۆنیار (شاعیر) و ئه‌وسا خوێندكاری به‌شی ئینگلیزی ل ه زانكۆی مووسل ده‌چێت بۆ الی بۆ نووسینی باسی ده‌رچوونی لێیده‌پرسێت: بۆچی ناونیشانی پردی بۆ كۆچێڕۆكی هه‌ڵبژارد ل ه وه‌اڵمدا پێی ده‌ڵێت :بۆ ڕیسواكردنی ئه‌و كه‌سانه‌ی منیان كرد ب ه پرد بۆ گه‌یشتن ب ه ئامانج ه گاڵوه‌كانیان .ب ه ڕاستی داد‌ه ئه‌حالم خاوه‌ن قه‌له‌مێكی داهێنه‌ران ه بوو ل ه بواری چیڕۆكنووسیندا ،ته‌نانه‌ت بۆ زیاتر ئاشنا بوون ب ه سروشتی فیمینیستی نێو ئه‌ده‌بی كوردی به‌رهه‌مه‌كانی داد‌ه ئه‌حالم باشترین به‌رهه‌می ئه‌ده‌بین ،ته‌نانه‌ت داد‌ه ئه‌حالم یه‌كه‌مین چیڕۆكنووسی كورد‌ه شێوه‌زاری ده‌ڤه‌ری خانه‌قینی له‌نێو دایه‌لۆگی چیڕۆك و ڕۆمانه‌كانی به‌كار ده‌هێنا و زمانی ستانده‌ری كوردی له‌نێو گێڕانه‌وه‌كانیان به‌كار ده‌هێنا ،به‌مه‌ش زیاتر مۆركی كه‌تواری یان واقیعی به‌جیهانی بابه‌تی به‌رهه‌مه‌كانی ده‌به‌خشی ،كه‌وا زۆربه‌ی شاكه‌سانی خودی خۆیه‌تی، ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
145
ێ به‌رهه‌مه‌كانی ئه‌حالم مه‌نسوور ته‌نانه‌ت لێكۆڵه‌ری بواری ئه‌نترۆبۆڵۆژی كوردی ده‌توان بكات ه باشترین به‌ڵگه‌ی ئه‌ده‌بی بۆ سه‌لماندنی بۆچوونه‌كانی له‌باره‌ی سروشتی دابونه‌ریتی خه‌ڵكی شاری خانه‌قین و گه‌رمیان. داد‌ه ئه‌حالم نووسه‌ریكی خاوه‌ن جۆره سه‌ربه‌ستییه‌كی خۆی بوو ،ئه‌مه‌ش بۆ سه‌رسه‌ختی خۆی و ده‌ست هه‌ڵنه‌گرتنی ل ه ئازادی خۆی دهگهڕێتهوه ،ته‌نانه‌ت ب ه ته‌نیا و بوێران ه ل ه ساڵی 1982چوو بۆ فه‌ره‌نسا بۆ ته‌واوكردنی خوێندنی بااڵ ل ه زانكۆی سۆربوون ،به‌اڵم وه‌ك مرۆڤێكی ڕۆژهه‌اڵتی به‌رگه‌ی تووش نه‌بوون ب ه نه‌خۆشیی هۆم سكی ( سۆز بۆ واڵت و ماڵ ) نه‌گرت ،بۆی ه پاش ساڵێك دیسانه‌و‌ه گه‌ڕایه‌و‌ه بۆ نێو ئه‌شكه‌نجه‌كانی ژیانی له‌نێو كۆمه‌ڵ و واڵتێك له‌نێو خوێنی كوژراوانی جه‌نگی قادسیه‌ی دۆراو ده‌تالیه‌وه‌و، نه‌یتوانی ژیانی نامۆیی ل ه ده‌ره‌وه‌ی واڵت به‌سه‌ر ببات ههرچهنده له‌ناو كۆمه‌ڵ و واڵته‌كه‌یدا سه‌رنوقمی نامۆیی خودی بووبوو. ئه‌م چێڕۆكنووس ه نه‌گبه‌ت ه داهێنه‌ر‌ه زۆر باجی زمانی خۆی ده‌دایه‌وه ،بۆ نموون ه پاش ئه‌وه‌ی ماسته‌ری ل ه ئه‌ده‌بی كوردی وه‌رگرت و ،به‌غدای به‌جێهێشت و ،ل ه به‌شی كوردی كۆلێژی زمان ل ه زانكۆی سلێمانی وه‌ك مامۆستا دامه‌زرێنرا ،ل ه پۆلدا زیاتر باسی ئازادی و سه‌ربه‌ستی مرۆڤی بۆ خوێنه‌رانی ناو پۆلی ده‌كرد و ،كه‌متر به‌الی بابه‌تی وانه‌كانی ده‌چووه‌وه ،بۆی ه نه‌یتوانی له‌گه‌ڵ مامۆستایانی به‌شی كوردیی كۆلێژی زمانی زانكۆی سلێمانی به‌رده‌وامبێت و ،بۆ كتێبخانه‌ی كۆلێژی زانست ه مرۆڤایه‌تییه‌كانیان گوازرایه‌وه‌و، ێ زیاتر له‌نێو كتێبه‌كاندا ده‌حه‌سایه‌وه. له‌و هه‌روه‌ها وه‌ك یادگاری ل ه سه‌ره‌تای چوونی بۆ سلێمانی وه‌ك بیستم كادیرێكی بااڵی یه‌كێتی ل ه خه‌ڵكی خانه‌قین ب ه موه‌قه‌ت ژووری تایبه‌تیان بۆ داد‌ه ئه‌حالم ل ه ئوتیلی ئاشتی بۆ گرتبوو .ڕۆژێك ل ه ڕۆژانی فیستڤاڵی گه‌الوێژ چووم بۆ الی بینیم زۆر به‌توندی داده‌به‌زێت ه سه‌ریان منیش ته‌میم كرد زمانی خۆی بگرێت ،چونك ه چاكه‌یان له‌گه‌ڵدا كردووه له‌الیه‌ك و ل ه الیه‌ك دیكه‌و‌ه ل ه زانكۆ دایان مه‌زراندووه‌و ،ل ه الیه‌كی دیكه‌و‌ه ژووری تایبه‌تیان بۆ گرتووه ،به‌اڵم ئه‌و سووربوو له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی به‌رگری له‌بیروڕای خۆی ده‌كات و ،ملكه‌چی هیچ الیه‌نێك نابێت. داد‌ه ئه‌حالم ڕاستگۆ بوو ل ه تۆماركردنی بۆچوونه‌كانی و ،ئه‌وه‌ی ژماره‌كانی گۆشه‌ی هه‌فتانه‌ی داد‌ه ئه‌حالم له‌و ڕۆژنامهی پارتی چاره‌سه‌ری ده‌ریده‌كرد ل ه سلێمانی ،زۆر ب ه جوانی و ڕاشكاوی سروشتی بیركردنه‌وه‌ی داد‌ه ئه‌حالمی بۆ ده‌رده‌كه‌وت ،كه‌وا خۆی ێ سڵكردنه‌و‌ه بۆ خوێنه‌رانی ده‌نووسییه‌وه‌و، ب ه الیه‌نگری حیزبی شیوعی ده‌زانی و ،ب زیاتر ڕووی ده‌می ده‌كرد‌ه كچ ه كوردی خوێنه‌وار تا وه‌كو خۆی ده‌ستبه‌رداری ئازادی و 146
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
سه‌ربه‌ستی خۆی نه‌بێت و ،ملكه‌چی ده‌ساڵتی نێرینه‌ی پیاوانی نێو كۆمه‌ڵه‌كه‌یان نه‌بن. داد‌ه ئه‌حالم به‌ڕاستی مرۆڤ دۆست بوو ،به‌ڕاستی چیڕۆكنووسێكی داهێنه‌ر بوو، به‌ڕاستی قه‌ڵغانی هاوڕه‌گه‌زی خۆی بوو ،به‌ڕاستی خاوه‌ن قه‌له‌م بوو ،به‌ڕاستی ئافره‌تێكی ڕۆشنبیر بوو ،به‌ڕاستی وه‌ك فرجینیا وولف و سیمۆن دی بۆفواری كورد بوو ،به‌ڕاستی شایانی ئه‌وه‌ی ه نووسه‌ران و ڕۆشنبیران هه‌میش ه یادی بكهنهوه ،چونك ه به‌ڕاستی داهێنه‌رێكی نه‌گبه‌ت بوو خاوه‌ن چه‌ندین خه‌ونی داهێنه‌رانه بوو..
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
147
شیكردنه‌وه‌ی چینایه‌تی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی وتووێژ له‌گه‌ڵ دكتۆر محم د شوانی
سازدانی :گۆڤاری شیكار
148
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
شیكار :فه‌لسه‌فه‌ی كۆمه‌ڵناسی چی ه و ل ه كوێو‌ه ئه‌م فه‌لسه‌فه‌ی ه وه‌كو چوارچێوه‌یه‌كی مه‌عریفی چینه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان دهگرێتهوه؟ د.محمد شوانی :به‌سوود وه‌رگرتن ل ه فه‌لسه‌فه‌ی مێژوو ،فه‌لسه‌فه‌ی كۆمه‌ڵناسی بریتیی ه له‌و سنوور‌ه مه‌عریفیه‌ی ل ه چوارچێوه‌یدا توێژینه‌و‌ه له‌سه‌ر بزاوت وبزوێنه‌رو ڕێڕه‌و وئامانجی كۆمه‌ڵگا ئه‌نجام ده‌درێت ،وات ه فه‌لسه‌فه‌ی كۆمه‌ڵناسی به‌دووای وه‌اڵمی ئه‌م چوار پرسیار‌ه ده‌گه‌ڕێت ،ئایا كۆمه‌ڵگای مرۆیی نه‌گۆڕو چه‌سپیوه‌و هه‌ر ل ه فۆرم وقاڵبی خۆیدا دهمێنێتهوه یان هه‌میش ه ل ه گۆڕاندایه؟ ئه‌گه‌ر ل ه گۆڕاندای ه چی هه‌وێن وبزوێنه‌رو داینه‌مۆی گۆڕانكاریه‌كانه؟؟ هه‌رله‌سه‌ره‌تای دروستبوونی كۆمه‌ڵناسیه‌وه‌و پێشتریش له‌فه‌لسه‌فه‌دا ئهوه بڕاوه‌ته‌و‌ه ك ه گۆڕان خه‌سڵه‌تێكی ڕه‌سه‌نی دیارده‌كانه‌و هه‌موو شت ل ه گۆڕاندای ه ل ه ناویاندا كۆمه‌ڵگاش ،ل ه باره‌ی چی هه‌وێنی پرۆس ه مێژووییه‌كانه؟ ل ه ناو زانایان و دامه‌زرێنه‌رانی كۆمه‌ڵناسیدا ڕاوبۆچوونی جیاواز هه‌یه ،بۆ نمون ه ئۆگه‌ست كۆنت هزری كردووه ب ه بنه‌ما وب ه پێی گۆڕانی هزری مرۆڤ قۆناغه‌كانی (الهوتی ومیتافیزیقی و پۆزڤه‌تیزم)ی داناوه به‌اڵم مۆرگان ب ه دۆزینه‌وه‌ی كه‌ره‌سته‌ی نوێ وداهێنانی ئامێر ل ه كۆمه‌ڵگا سه‌ره‌تاییه‌كاندا باس ل ه سێ قۆناغی (وه‌حشیه‌ت وبه‌ربه‌ریزم ومه‌ده‌نیه‌ت)ده‌كات ،ڤیكۆ ب ه پشت به‌ستان ب ه هزرو به‌تایبه‌تی هزری ئاینی قۆناغه‌كانی الهوتی وپاڵه‌وانێتی و هیومانیزمی دیاری كردووه ،به‌اڵم هه‌ندێكی تر ل ه زاناكان چین ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ب ه هه‌وێن وبنه‌مای پرۆس ه مێژووییه‌كان داده‌نێن ،پێیان وای ه بزوێنه‌ری مێژوو ،داینه‌مۆی گۆڕان ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان چینه‌كانی كۆمه‌ڵگان ،بوونی ملمالنێ ل ه نێوانیاندا كۆمه‌ڵگای مرۆیی به‌ره‌و پیش ده‌بات و له‌م به‌ره‌و پێش چوونه‌شدا باسی چه‌ندین قۆناغی جیاوازیان كردووه .ب ه كورتی ل ه چوارچێوه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی كۆمه‌ڵناسیدا شوێنی بابه‌تی چین ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان شوێنێكی ناوه‌ندی (مه‌ركه‌زی) هه‌یه ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بۆ ڕاڤه‌كردن وشرۆڤه‌كردنی هه‌موو ئه‌و پرسیارانه‌ی ل ه چوارچێوه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی كۆمه‌ڵناسیدا ده‌كرێت په‌نا بۆ چینه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان براوه. شیكار :ل ه كۆمه‌ڵناسیدا چۆن چینه‌كان له‌یه‌ك جیادهكرێنهوه؟ وات ه پێوه‌ره‌كان چین؟ ئایا له كوردستاندا ب ه پێی ئه‌و پێوه‌رانه بزاوتێك به‌دی ده‌كرێت؟ د.محمد شوانی :ل ه كۆمه‌ڵناسیدا زۆرن ئه‌و توێژه‌رو زانایانه‌ی باسی چینایه‌تی و هه‌وڵی جیاكردنه‌وه‌ی چینه‌كانیانداوه ،به‌اڵم دیارترینیان ل ه كۆمه‌ڵناسیدا به‌الی منه‌و‌ه (لوید وارنه‌ر)ه ،چونك ه پێوه‌ره‌كه‌ی شایانی هه‌ژماركردنی ئاماری و لێدانه‌وه‌ی ژماره‌ییه ،ئه‌و هۆكارانه‌ی به‌الی وارنه‌ره‌و‌ه پێگه‌و شوێنی چینایه‌تی هه‌ر تاك وخێزان و بنه‌ماڵه‌یه‌ك دیاری ده‌كه‌ن بریتین ل ه (پیشه ،سه‌رچاوه‌ی داهات ،جۆری خانوو ،شوێنی خانوه‌ك ه ) ،وارنه‌ر ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
149
ئه‌م چوار خه‌سڵه‌ت ه بنچینه‌ییه‌ی وه‌كو پێوه‌رێك بۆ پێوانه‌ی ڕه‌وشی چینایه‌تی به‌كارهێناو پێوانه‌كه‌ی له‌سه‌ر شارێكی پیشه‌سازی باكوری ئه‌مریكا كرد ب ه ناوی (جونزفیل)، پێوه‌ره‌كه‌ی ناونا به‌ڵگه‌ی خه‌سڵه‌ته‌كانی پێگ ه وات ه خه‌سڵه‌ت ه كۆمه‌اڵیه‌تی وئابوریه‌كان، له‌سه‌ره‌تادا شه‌ش هۆكاری ده‌ست نیشان كرد بۆ جیاكردنه‌وه‌ی چینه‌كان ئه‌وانه‌ش بریتی بوون ل ه (پیشه ،بڕی داهات ،سه‌رچاوه‌ی داهات ،ئاستی زانستی ،جۆری خانوو ،شوێنی خانووه‌ك ه ) به‌اڵم دوواتر بۆی ده‌ركه‌وت ك ه بڕی داهات وئاستی زانستی ئه‌و گرنگیه‌یان نی ه له‌م دیاریكردنه‌دا بۆی ه ئه‌و دووه‌ی ل ه ناو هۆكاره‌كاندا البرد و ته‌نیا چوار هۆكاره‌كه‌ی تری هێشته‌وه ،ئه‌مرۆ ئه‌گه‌ر سه‌یری پێكهاته‌ی چینایه‌تی كۆمه‌ڵگای خۆمان بكه‌ین دابه‌شبوونێكی زه‌قی چینایه‌تی به‌ده‌ركه‌وتووه ،بزاوتێكی خێرا هه‌یه ،به‌اڵم ئه‌م بزاوت ه بۆ به‌شێكی زۆری ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵگا بزاوتێكی ئاسۆیی ه نه‌ك ستوونی ،بۆی ه ئه‌م ڕه‌وش ه پێویستی به توێژینه‌وه‌یه. شیكار :ئایا تا چه‌ند ئاسایی ه چینێكی كۆمه‌ڵگا له‌ته‌واوی خزمه‌تگوزرایه‌كان بۆ نمون ه وه‌كو پهروهرده سودمه‌ند بێت؟ ئایا ئه‌مه نایه‌كسانی ده‌رفه‌ت ناخولقێنێ؟ د.محمد شوانی :بناغه‌ی چینایه‌تی سته‌مه ،له‌سه‌ر بنه‌مای خاوه‌نداریه‌تی درووستبووه، یان دابه‌شبوونی چینایه‌تی ل ه كۆمه‌ڵگادا له‌سه‌ر چه‌وساندنه‌وه‌ی مرۆڤ ل ه الیه‌ن مرۆڤهوه دامهزراوه ،یه‌كێكیش له‌و سته‌م و نادادپه‌روه‌ریان ه بێ به‌شبوونی زۆرینه‌ی كۆمه‌ڵگاو ێ پهروهرده به‌هره‌مه‌ندبوونی كه‌مینه‌یه‌كی كۆمه‌ڵگایه ،ئه‌گه‌ر ب ه ساده‌یی سه‌رنج بده‌ین به‌ڵ بوارێك ه یان ده‌رفه‌تێك ه بۆ گۆڕینی چینایه‌تی به‌اڵم ئه‌گه‌ر ب ه قوڵی سه‌یری دیارده‌ك ه بكه‌ین مه‌سه‌له‌ك ه زۆر له‌و‌ه گه‌وره‌تر و ئاڵۆزتره ،بۆ نمون ه خوێندن ده‌رفه‌تێك ه بۆ بزاوتی ئاسۆیی چینی خوارهوه یان ئه‌گه‌ر بزاوتی ستونیش بێنێت ل ه توێژی بااڵی چینی خوارهوه بۆ توێژی خواره‌وه‌ی چینی ناوه‌ند تێناپه‌ڕێت ،هه‌ر بۆی ه ب ه پێی ئه‌زمون زانایه‌كی وه‌كو لویدوارنه‌ر ل ه پێوه‌ره‌كه‌ی ده‌رهاویشتووه ،ل ه كۆمه‌ڵگای چینایه‌تیدا نادادپه‌روه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی و نایه‌كسانیه‌كان زۆرن ،نه‌هێشتنیان ته‌نیا پرسێكی تیۆری ڕووت وساد‌ه نی ه به‌ڵكو نه‌هێشتنی خاوه‌نداریه‌تی و دامه‌زراندنی دادپه‌روه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی به‌ر ل ه هه‌ر شتێك پرسێكی عه‌مه‌لی و كار كردن و كرده‌وه‌ی ده‌وێت ،ته‌نیا ل ه میانه‌ی ڕه‌خن ه وگله‌یی وگازانده‌و‌ه نایه‌ت ه دی كۆمه‌ڵگای دادپه‌روه‌ر به‌رهه‌می كاری پێكه‌وه‌یی هۆشیارانه‌یه. زانایه‌كی به‌ریتانی ب ه ناوی تۆماس مۆر ل ه سه‌ده‌ی پازده‌و‌ه ب ه جه‌ختكردن ه سه‌ر موڵكایه‌تی وخاوه‌نداریه‌تی تایبه‌ت قسه‌ی له‌سه‌ر نه‌هێشتنی چه‌وساندنه‌وه‌ی چینایه‌تی ودادپه‌روه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی كردووه ،له‌كتێبه‌كه‌یدا به‌ناونیشانی ( یۆتۆپیا له‌ساڵی )1516نوسیویه‌تی ێ هه‌ل و ده‌رفه‌تی یه‌كسان له‌به‌رده‌م كۆمه‌اڵنی خه‌ڵكدا باس له‌و‌ه ده‌كات ك ه هه‌رگیز ناكر 150
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
یان هه‌موو تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگادا هه‌بێت ئه‌گه‌ر موڵكایه‌تی وخاوه‌نداریه‌تی تایبه‌ت له‌ناو نه‌درێت ،مه‌به‌ستی مۆر ل ه یۆتۆپیا دامه‌زراندنی شارێكی خه‌یاڵی بێ چین وچه‌وساندنه‌و‌ه بووه ،ئه‌مه‌ش به‌و مانای ه نی ه ئه‌م بۆچوون ه ل ه چوارچێوه‌ی خه‌یاڵدا ده‌مێنێته‌وه‌و شایانی پراكتیكی نیه ،به‌ڵكو به‌الیه‌نی كهمهوه خاوه‌نداریه‌تی نا شه‌رعی و ده‌ست به‌سه‌رداگرتنی سه‌روه‌ت و سامانی كۆمه‌ڵگاو ب ه تااڵن بردنی موڵكی گشتی نه‌هێڵدرێت .بێگومان مناڵی چینی بااڵ ل ه قوتابخانه‌ی ئه‌هلی و پێشكه‌وتوو فێر‌ه زمان و كۆمپیوته‌رو زانستی نوێ ببێت و منااڵنی چینی خواره‌وه‌ش ل ه قوتابخانه‌یه‌كدا بخوێنن ()60-50قوتابی ل ه ژوورێك و مه‌ترسی ڕوخانی قوتابخانه‌كه‌یان هه‌بێت ،مامۆستاكه‌یان خولێكی په‌روه‌رده‌یی نه‌بینیبێت و ل ه قوتابخان ه ده‌یان گرفتی خزمه‌تگوزاری و له‌ماڵه‌و‌ه ده‌یان گرفتی هه‌ژاریان هه‌بێت ،ل ه ئاینده‌دا ده‌رفه‌ت بۆ ئه‌م جیاوازه. شیكار :بۆچوونێك هه‌ی ه ده‌رباره‌ی پێكهاته‌ی چینایه‌تی ل ه هه‌رێمی كوردستان پێی وای ه چینی ناوه‌ند له‌ناوچووه ،پێكهاته‌ی چینایه‌تی له‌دوو جه‌مسه‌دا كۆبووه‌ته‌و‌ه چینێكی كه‌مینه‌ی زۆر به‌توانا و چینێكی زۆرینه‌ی زۆر هه‌ژار ،ئه‌گه‌ر ڕاست ه ئه‌م ه به‌رهه‌می چ ڕه‌وشێكه؟ د.محمد شوانی :ل ه باره‌ی پێكهاته‌ی چینایهتیهوه ئه‌گه‌ر ب ه شێو‌ه كالسیكیه‌كه‌ی پێوانه‌و پۆلێنی بكه‌ین ل ه ماوه‌ی ئه‌م د‌ه ساڵه‌ی دووایدا كوردستان گۆڕانێكی چه‌ندایه‌تی به‌خۆو‌ه بینیوه ،نه‌ك چۆنایه‌تی ،هۆكاری ئه‌مه‌ش زۆرن ،ئابوری به‌هۆی داهاتی نه‌وت، سیاسی ب ه هۆی به‌شداری حیزبی ،كۆمه‌اڵیه‌تی به‌هۆی بنه‌ماڵه‌یی ،كارگێڕی به‌هۆی پێكهێنانی حكومه‌ت ،زانستی ل ه ڕێگای خوێندن و..هتد زۆركه‌س جێگاو شوێن و پێگه‌ی چینایه‌تیان گۆڕی ،به‌مه‌ش له‌سه‌ره‌تادا چینی ناوه‌ند فراوانبوو ،به‌اڵم له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌ر له‌سه‌ره‌تاو‌ه گه‌شه‌كردنێكی نا سروشتی بوو ته‌مه‌نی ئه‌م فراوانبوون ه كورتبوو ،ل ه جیاتی ئه‌وه‌ی وه‌كو بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كرا ،كوردستان ببێت ه خاڵێكی ڕاكێشانی سه‌رمایه‌ی بیانی ،بووه سه‌رچاوه‌یه‌ك بۆ چوون ه ده‌ره‌وه‌ی سه‌رمایه‌ی نیشتمانی ،ل ه جیاتی ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ فراوانبوونی چینی ناوه‌نددا ئاستی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆ به‌رزبووایه‌ته‌وه‌و بازرگانی ناردن گه‌شه‌ی بكردای ه ب ه پێچهوانهوه ،بازرگانی بریتی ه ل ه ناردن ه ده‌ره‌وه‌ی نه‌وت و هاورده‌كردنی هه‌رچی پێویستیه‌كمان هه‌یه ،كوردستان بووه بازاڕی ساغكردنه‌وه‌ی كااڵی بیانی وهه‌رچیمان هه‌ی ه له‌ده‌ره‌و‌ه بۆمان دێت ،نه‌ك هه‌ر چینی ناوه‌ند به‌ڵكو ته‌واوی كۆمه‌ڵگا بووه كۆمه‌ڵگایه‌كی به‌كاربه‌ر ،له‌م دۆخه‌شدا ڕیزبه‌ندی چینایه‌تی ناكرێت ،چونك ه مامۆستاو فه‌رمانبه‌ران و ورد‌ه بازرگانه‌كانیش تا ڕاده‌یه‌ك ب ه نه‌هاتنی بودجه‌و وه‌رنه‌گرتنی دوومانگ موچ ه زۆربه‌یان ده‌كه‌ون ه ژێر هێڵی هه‌ژاریه‌وه ،گه‌شه‌كردنی چینایه‌تی له‌سه‌ر ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
151
بنه‌مای گه‌شه‌كردنی به‌رهه‌می ناوخۆو ملمالنێی به‌رهه‌مهێنه‌ره‌كانی ترنیه ،كۆمه‌ڵگا ب ه دامه‌زراوه‌یی و سیستماتیك نهبووه ،بۆی ه ئه‌وه‌ی هه‌ی ه گروپێكی بچوك پاره‌ی نه‌وتی كۆمه‌ڵگاكه‌یان له‌به‌رده‌سته‌و ته‌واوی كۆمه‌ڵگاش چاوی له‌ده‌ست ئه‌وانه. شیكار :ئێو‌ه ل ه میانه‌ی كتێبی (سۆسیۆلۆژیای چینه‌كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان) وه‌كو خۆتان ل ه ناونیشانێكی الوه‌كیدا ده‌ڵێن (ده‌روازه‌یه‌ك بۆ شیكردنه‌وه‌ی چینایه‌تی كۆمه‌ڵگای كورد) ده‌تانه‌وێت چیی بڵێن؟ د.محمد شوانی :ده‌مه‌وێت بڵێم ل ه كۆمه‌ڵناسیدا بابه‌تی ڕیزبه‌ندی و دابه‌شبوونی چینایه‌تی كۆمه‌ڵگاكان یه‌كێك ه ل ه بابه‌ت ه سه‌ركی و بنچینه‌ییه‌كانی ئه‌م زانست ه ل ه زانكۆكانی ئێمه‌دا ئه‌م بابه‌ت ه گه‌شه‌ی نكردووه ،پێویست ه سۆسیۆلۆژیای چین ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ببێت ه لقێكی زانستی سه‌ربه‌خۆ ،ده‌بێ توێژینه‌و‌ه له‌م بواره‌دا بكرێت ،ئاسته‌نگه‌كانی ب ه زانستی بوونی ئه‌م لق ه ب ه الو‌ه بنرێن ،ب ه پێچهوانهوه ئێم ه المان بردووه ،هه‌روه‌ها ده‌مه‌وێت بڵێم ئێستا ل ه كوردستاندا كاتی بابه‌ت ه چینایه‌تیه‌كانه ،ئێستا كاتی خه‌بات كردن ه بۆ هێنانه‌دی جۆرێك ل ه دادپه‌روه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی ب ه پێچه‌وانه‌ی هه‌موو ئه‌و دروشم و بانگه‌شانه‌ی ل ه الیه‌ن كۆمه‌ڵه‌و ڕێكخراوو حیزبی ب ه ناو كۆمۆنیستی و كرێكاری و ماركسی لینینی و چه‌پ وسۆشیالیستیه‌و‌ه ل ه ڕابردوودا ده‌كراو ب ه نه‌مانی بلۆكی ڕۆژهه‌اڵتی و هه‌ره‌سهێنانی ئه‌زمونی سۆڤیه‌تی به‌رنامه‌و په‌یڕه‌وی خۆیان گۆڕی ونه‌ك هه‌روازیان له‌و دروشمان ه هێنا به‌ڵكو كه‌وتن ه كاری پێچه‌وانه‌ش ،پێویست ه ئێستا جارێكی تر ئه‌و تیۆران ه بخوێنینه‌وه‌و قس ه له‌سه‌ر بیمه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی وه‌كو بێكاری و نه‌خۆشی وته‌ندروستی و پیری و په‌كه‌وتن و كه‌مئه‌ندامبوون و ماف ه كرێكاریه‌كان بكه‌ین ،درووستبوونی كۆمه‌ڵگای دامه‌زراوه‌یی و ده‌ستوری و مه‌ده‌نی په‌یوه‌ندی زۆری ب ه هۆشیاری چینایهتیهوه هه‌یه.
152
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ژنبوون ل ه نێوان ئازادی
و
به‌كااڵبووندا گفتوگۆ له‌گه‌ڵ هه‌تاو كه‌ریم
سازدانی :گۆڤاری شیكار
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
153
شیكار :مرۆڤ ل ه خێزانهوه ل ه دایك ده‌بێت و هه‌ر ل ه خێزانیشدا یه‌كه‌مین هه‌نگاوه‌كانی ژیانی ده‌ست پێ ئه‌كات ،ب ه دیدی تۆ ژن ل ه خێزانی كوردیدا چ پێگ ه و جێگه‌یه‌كی هه‌یه؟ هه‌تاو كه‌ریم :بێگومان ژن پێگه‌ی خۆی هه‌بووه‌و هه‌یه ،به‌اڵم ئه‌و پێگه‌ی ه ل ه كاتێكی دیاریكراوه‌و بۆ كاتێكی تر ده‌گۆرێت و گۆڕانیشی بهسهرداهاتووه ،بۆ نموون ه ئه‌گه‌ر بگهڕێینهوه بۆ مێژوو و الپه‌ره‌كانی مێژووش هه‌ڵبده‌ینه‌و‌ه ئه‌و ڕاستییه‌مان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت، ك ه نه‌ك ژنان پێگه‌ی تایبه‌ت ب ه خۆیان نهبووه ،به‌ڵكوو ڕۆڵی كاریگه‌ریشیان ههبووه ل ه كۆمه‌ڵگای كوردیدا ،ل ه ڕۆڵی ئاسایی پرۆسه‌ی ب ه كۆمه‌اڵیه‌تی بوون و ده‌رچووه ،به‌ڵكوو ڕۆڵی ژنانی سه‌ركرده‌شیان گێراوه ،نموونه‌شمان زۆره له‌و ژن ه ب ه توانانه‌ی ك ه شان ب ه شانی پیاوان بگر‌ه ڕۆڵی پیاوانیشیان گیراو‌ه ل ه سه‌ركردایه‌تی كردنی كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی خێله‌كه‌یاندا له‌وانه(عادیل ه خانمی) هاوسه‌ری (عوسمان پاشای جاف) ك ه دوای مردنی هاوسه‌ره‌كه‌ی سه‌رۆكایه‌تی ناوچه‌ی هه‌له‌بجه‌ی شاری سلیمانی كردووه هه‌روه‌ها (هارتمان) ك ه فه‌رمانڕه‌وایی ناوچه‌ی هه‌كاری كردووه ،هه‌روه‌ها (حه‌پس ه خانی نه‌قیب و خانزادی میری سۆران..تاد) ئه‌م ه ل ه ڕابردووی میژووی كۆنی كۆمه‌ڵگای كوردیدا هه‌ر بۆ پاڵپشتی قسه‌كه‌م زیاتر كاتێك ڕۆژهه‌التناسه‌كان به‌كوردستاندا تێپه‌رییون ئافره‌تی كور سه‌رنجی ڕاكیشاون و هاتوون شیكردنه‌وه‌و وصفی ئافره‌تیان كردووه و له‌وان ه (میجه‌ر نۆئیل) هه‌ندێ په‌ندی پیشینان ئه‌هینێته‌و‌ه ك ه ب ه زاراوه‌ی هه‌كاری نووسراوه‌و ده‌ڵێت « ژن ستوونا ێ یه« وات ه ئافره‌ت كۆله‌كه‌ی ماڵه ،نموونه‌یه‌ك ه ك ه ژنان پێگه‌و ڕۆڵی خۆیان هه‌بووه‌و ماڵ ل ه كۆمه‌ڵگای كوردیدا ،هه‌روه‌ها (مینورسكی) ده‌ڵێت « ئافره‌تی كورد زۆر ب ه ئازایی و ب ه ێ شه‌رم كردن ل ه ناو كۆر و كۆمه‌ڵدا دائه‌نیشن و زۆر جاریش ل ه گفتوگۆدا هاوبه‌شی پیاو ب ده‌كه‌ن» ئه‌م ه ل ه مێژووی كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی ژنانی كوردا ،ئه‌گه‌ر شیكردنه‌وه‌یه‌كیش بكه‌ین بۆ ئێستای كۆمه‌ڵگای كردی ده‌بینین ئه‌و ڕۆڵه‌ی ژنان كه‌متر نه‌بۆته‌و‌ه به‌ڵكوو زیاتر بووه Kبه‌اڵم شێوازه‌كه‌ی گۆڕانكاری بهسهرداهاتووه ئه‌مه‌ش دهگهرێتهوه بۆ ئه‌و گۆڕانكارییه‌ی ك ه به‌سه‌ر كۆمه‌ڵكگای كوردییدا هاتووه ل ه ده‌رئه‌نجامی هاتنه‌ناوه‌وه‌ی ب ه لێشاوی ته‌كنه‌لۆژیا و وای كردووه ئه‌و پێگه‌ی ه ك ه جاران هه‌ی بوو بگۆردرێت و ژنانیش هه‌وڵیان داوه ك ه خۆیان بگونجێنن له‌گه‌ڵ گۆڕانكارییه‌كاندا ،من پێم وای ه ژن و پیاو ته‌واو ێ بوونی یه‌كێكیان. كه‌ری یه‌كترن هیچ خێزانێك پێك ناهێت و ڕوو ل ه كامل بوون ناكات به‌ب
154
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
شیكار :جیاوازی پێگه‌ی ژن ل ه خێزانی پێش ڕاپه‌رین و دوای ڕاپه‌رین ل ه چیدایه ،ئایا وا هه‌ست ناكه‌ی خێزانی كوردی ئه‌ركه‌كانی له گۆڕانێكی به‌رده‌وامدایه؟ هه‌تاو كه‌ریم :هه‌روه‌ك ل ه پرسیاری یه‌كه‌مدا باسم كردووه ،بێگومان له‌گه‌ڵ گۆڕانكارییه‌كانی كۆمه‌ڵگادا ڕۆڵ و پێگه‌ی تاكه‌كانیش گۆڕانیان به‌سه‌ر دادێت ،به‌اڵم ب ه پله‌و شێوازی جۆراو جۆر ،ده‌توانم بلێم پێگه‌ی ژن ل ه خێزانی پێش ڕاپه‌ریندا پێگه‌یه‌كی الوازتری هه‌بوو ئه‌گه‌ر به‌راووردی بكه‌ین ب ه دوای ڕاپه‌رین چونك ه زیاتر ڕۆڵی ژنان ل ه چوارچێوه‌ی خێزانه‌كان و په‌روه‌رده‌كردن و پێگه‌یاندنی مندال بوو هه‌روه‌ها به‌شداری و شان ب ه شانی پیاوانیش ب ه تایبه‌تی ل ه كۆمه‌ڵگای الدییدا ل ه بواری ئابوورییدا كارییان ده‌كرد ،به‌اڵم زیاتر كاره‌كانیان ل ه چوارچێوه‌ی خێزان خیلدا بووه و ب ه حوكمی الوازی ئاستی خوێنده‌واریش و ڕۆشنبیریشییان ،به‌اڵم دوای ڕاپه‌رین و هاتن ه ناوه‌وه‌ی ته‌كنه‌لۆژیاو كرانه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگای كوردی ب ه وواڵتانی ده‌ره‌وه‌و بوونی گلۆبالیزه‌یشن ك ه هه‌موو سنوور‌ه ئابووری كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسیه‌كانیشی شكاندووه ،هه‌روه‌ها هاتنی ڕیكخراو‌ه بیانییه‌كانی سه‌باره‌ت ب ه مافه‌كانی مرۆژ و ژنان و منداالن و ..تاد ،وای ل ه ئافره‌تی كوردی كرد زیاتر چاوی بكرێته‌و له‌هه‌موو بواره‌كاندا زیاتر هه‌وڵبدات خۆی پرچه‌كی خویندن و ڕۆشنبیری بكات و هه‌وڵبدات ل ه ڕووی ئابوورییهوه سه‌ربه‌خۆییه‌كی هه‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت پێگه‌ی خۆی ب ه باشتر دیاری بكات ل ه كۆمه‌ڵگادا ئینجا به‌شداری ل ه بواری سیاسییدا ئه‌م ه وای ل ه ژنان كرد ك ه ئه‌ركه‌كانیان ڕۆژ له دوای ڕۆژ ل ه گۆڕانی به‌رده‌وام و قورستریش بێت چونك ه ئه‌گه‌ر ژنان جاران ته‌نیا ل ه چوارچیوه‌ی ماڵ و خێڵ و كیلگه‌دا كاریان ده‌كرد ،ئه‌مرۆ ئه‌ركه‌ك ه سه‌ره‌رای ماڵ و ئه‌ركی تری كۆمه‌اڵیه‌تی ڕۆشنبیری سیاسییاشیان زیاد كردووه جا چون ده‌توانن ئه‌و هاوسه‌نگیی ه ڕابگرن بێگومان ئه‌مه‌ش چه‌ند‌ه الیه‌نی باش و پۆزه‌تیفی هه‌یه ،ب ه بڕوای من الیه‌نی نیگه‌تیفیشی هه‌ی ه چونك ه كاركردنی ل ه كۆمه‌لێك بواردا ل ه هه‌مانكاتدا بێگومان كارێك ل ه سه‌ر حیسابی كاره‌كه‌ی تر ده‌بێت ،هه‌ر ئه‌مه‌ش ه وای كردووه ك ه نه‌وه‌ی نوی دوای ڕاپه‌رین زیاتر پر گرفت و كه‌سایه‌تیان زۆر جیاوازه ل ه كه‌سایه‌تی نه‌وه‌ی پیش ڕاپه‌رین ،ئه‌مه‌ش به‌شێكی دهگهرێتهوه بۆ ئه‌و په‌روه‌ده‌یه‌ی خێزان ك ه گۆڕان ه به‌سه‌ر داهاتوو‌ه ل ه ئێستادا ده‌توانم بلێم خێزان ب ه ڕۆڵی سه‌ره‌كی خۆی هه‌لناسێت ل ه پرۆسه‌ی په‌روه‌رده‌و ب ه كۆمه‌اڵیه‌تی بوونی تاكه‌كانی خێزاندا ،ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ریته‌و‌ه بۆ زیادبوونی پێداویستیه‌كانی ژیان جگ ه ل ه پێداویستی ه سه‌ره‌كییه‌كان پێداویستی ه الواوه‌كییه‌كان خریك ه بینه‌ت ه ڕێزی پێداویستی ه سه‌ره‌كییه‌كان ئه‌مه‌ش وای ل ه خێزانی كوردی كردووه ك ه به‌رده‌وام ل ه ڕاكردن و كاركردن دابێت بۆ دابین كردنی ژیان به‌ڵكوو چه‌مك ه ئابووریه‌كان خه‌ریك ه جێگای هه‌موو چه‌مكه‌كانی تری بواره‌كانی تری ژیان بگرێتهوه. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
155
شیكار :ب ه ڕای تۆ په‌روه‌رده‌ی خێزان بۆ كچ و كوڕ ل ه خێزانی كوردیدا چۆن ه و هه‌ست به جیاوازیه‌ك ناكه‌یت له په‌روه‌رده‌كردنی ئه‌و دوو ڕهگهزه؟ هه‌تاو كه‌ریم :بێگومان جیاوازییه‌ك هه‌ی ه ئه‌م جیاوازییه‌ش ل ه ئێستادا دروست نهبووه ،به‌ڵكوو دهگهرێتهوه بۆ مێژووی دروست بوونی كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تی ،به‌اڵم ئه‌م جیاوازیی ه زیاتر ل ه كۆمه‌ڵگا ڕۆژهه‌اڵتییه‌كاندا زیاتر ده‌بینرێت و پیاده‌ده‌كرێت ب ه به‌راورد له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگا ڕۆژئاوایی و پێشكه‌وتووه‌كاندا ،ئه‌م جیاوازییه‌ش هه‌ر چه‌ند‌ه گۆڕانكاری بهسهرداهاتووه بۆ نموون ه ئه‌گه‌ر به‌راوردێك بكه‌ین وه‌ك ل ه پرسیاری پێشووتدا به‌راوردی خێزانی كوردی بكه‌ین پێش ڕاپه‌رین زۆربه‌ی خێزانه‌كان پییان زۆر نامۆ و عه‌یب ه بوو ك ه كچه‌كانیان بچن ه زانكۆ و په‌یمانگاكان و تا بگر‌ه زۆر ده‌گمه‌ن بووو ك ه ژنانێك ل ه فه‌رمانگه‌كاندا كار بكه‌ن نموونه‌یه‌كی زۆر زه‌قتری گۆڕانكاری ك ه به‌سه‌ر پێگه‌ی ئابووری ژنان ل ه ڕابردوودا زۆر عه‌یب ه و شه‌رم بوو كچێك ژنێك ل ه ڕیستورانتێك یاخود سوپه‌ر ماركێت و بازاردا كاریان بكردای ه به‌تایبه‌تی تریش ل ه شه‌ودا ،ئه‌م جیاوازییان ه زۆر ب ه زه‌قی ده‌بینرا ،به‌اڵم بۆ پیاوان و كوڕان شه‌ره‌ف و مه‌ردایه‌تی و شانازی بوو چوون ه قوتابخانه‌و ته‌واو كردنی زانكۆ و په‌یمانگاو كاركردن تا دره‌نگانی شه‌ودا بالم ئه‌گه‌ر ب ه چاوێكی كۆمه‌ڵناسییان ه سه‌یری ئه‌مرۆی كوردستان و كۆمه‌ڵگای كوردی بكه‌ین ئه‌م ه زۆر ب ه ڕوونی ده‌بینین ك ه ڕێژه‌ی ژنان و كچان ل ه زانكۆ و په‌یمانگاكاندا زۆر زیاتره ل ه ڕێژه‌ی كوڕان پیاوان ،ههرچهنده له‌گه‌ڵ مانه‌وه‌ی جیاوازی ئاشكرا ل ه نێوان كچان و كوڕاندا ل ه په‌روه‌رده‌كردنی خێزاندا ،له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا زۆر كار هه‌ن بۆ كچان عه‌یبه‌یه و بۆ كوڕان شانازی ،تا ئێستاش كۆمه‌ڵگای كوردی په‌روه‌ردی كچان و كوڕان ده‌كات ل ه سه‌ر ئاستی بوونی ڕه‌گه‌زی مێیینه‌و نێرین ه له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و گۆڕانكارییانه‌شی كه‌به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگادا هاتوون به‌اڵم مانای ئه‌وه‌نیی ه كۆمه‌ڵگا به‌تایبه‌تی كۆمه‌ڵگا خێله‌كییه‌كان تا ئێستاش پابه‌ندن ب ه كۆمه‌ڵێك پره‌نسیپ و ناتوانن بگۆرێن و لێی ده‌ربچن. شیكار :ب ه گشتی بیروڕای جیاواز ل ه باره‌ی فیمینیزمه‌و‌ه هه‌یه ،و فیمینیزمیش ورد دهكهنهوه هه‌ر ل ه فیمینیزمی ڕادیكاڵه‌و‌ه تا فیمینیزمی ئیسالمی ،به‌رێزتان چ دید و تیڕوانینێكتان به‌رامبه‌ر ب ه فیمینیزم هه‌یه ،ب ه بڕوای تۆ شتێك هه‌ی ه ب ه ناوی فیمینیزمی كوردییهوه؟ هه‌تاو كه‌ریم :ب ه بڕوای من شتێك نیی ه ناوی فیمینزم بێت ل ه كوردستاندا؟ چونك ه ده‌بێت بزانیین چه‌مكی فیمینزم چیی ه ل ه سه‌ره‌تادا و ئامانج و ئه‌ركیان چییه؟ ل ه واقیعدا ئه‌وه‌ی ل ه كوردستان ده‌یبینم ئه‌وانه‌شی ك ه به‌و ناوه كار ده‌كه‌ن زۆربه‌یان ڕێكخراون سه‌ر ب ه 156
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
پارت ه سیاسییه‌كانی كوردستانن و چا چ علمانی بێت یاخود ئیسالمی ،ل ه پێشدا من پێم وابوو ك ه ئه‌و بزووتنه‌وه‌ی ه بوونی هه‌ی ه ب ه پله‌و ئاستی جیاوازه‌و‌ه به‌اڵم ئه‌م هه‌لبژاردنه‌ی په‌رله‌مانی كوردستان زۆربه‌ی هاوكێشه‌كانی الی من گۆری؟ چونك ه زۆربه‌ی ئه‌وانه‌ی ك ه به‌و ناوانه‌و‌ه كاریان بۆ مافه‌كانی ژنان و ئافره‌تان ده‌كرد ئه‌مرۆ ده‌بینیت ل ه قه‌ره‌ی پارتێكی سیاسییدا خۆی ده‌بینێته‌وه‌و زیاتر كار بۆ خودی به‌رژه‌وه‌ندی خۆی و كه‌سی خۆی ده‌كات ،پێشم وای ه ئه‌و ڕێكخراوانه‌شی ك ه دروست بوون ب ه ناوی جیاجیای مافه‌كانی ژن و ئافره‌ت و خوشك ..تاد ئه‌مان ه ژنان و ئافره‌تان و خوشكانیان وه‌ك ئامرازێك بهكارهێناوه بۆ گه‌یشتن ب ه ماف ه كه‌سییه‌كانی خۆیان ب ه شێوه‌یه‌كی گشتی و گه‌یشتن ه به ده‌سه‌اڵتێك و به‌كارهێنانیان ه بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان ،جگ ه له‌مه‌ش له‌و ماوه‌یه‌ی واقعی كوردستاندا ئافره‌ت و ژنێكی زۆر بانگه‌شه‌ی وه‌رگرتنه‌وه‌ی ماف ژن و ئافره‌ت ده‌كه‌ن به‌اڵم ل ه واقعدا خۆیان پێشێلی مافه‌كانی ژنان و ئافره‌تانیان كردووه نموونه‌شم بۆ ئه‌م قسانه‌م له‌و ماوه‌یه‌دا ژنانێكی زۆر له‌م پرۆسه‌یه‌ی هه‌لبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان ب ه بی جیاوازی ل ه ڕه‌نگ و ئینماو‌ه گه‌وره‌ترین توندوتیژییان به‌رامبه‌ر كراو ل ه ڕووی كه‌سایه‌تیه‌و‌ه له‌كه‌دارو چه‌نده‌ها ناوناتۆره‌یان بۆ دروست كرا ل ه ڕیگه‌ی تۆر‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانه‌وه ،به‌اڵم به‌داخه‌و‌ه ئه‌گه‌ر بزووتنه‌وه‌یه‌ك هه‌بای ه به‌وناو‌ه ده‌با ل ه ئێستا گه‌وره‌ترین فشاری دروست بكردای ه بۆ پاڵپشتی كردنی ئه‌و ژنانه‌ی ك ه كه‌سایه‌تییان له‌كه‌دار كراوه؟ كوانی و ل ه كوێن بۆچی نه‌یانتوانی پاڵپشتی ژنانی ئه‌و تاقی كردنه‌وه‌ی ه بن ،ئه‌وه‌ی ده‌بینرێت ل ه كوردستاندا له‌گه‌ڵ بوونی فیسێكی زۆری ژنان و ئافره‌تان ل ه جومگ ه سه‌ره‌كییه‌كانی كۆمه‌ڵگادا ل ه گشت بواره‌كاندا به‌اڵم پیم وای ه ئه‌مان ه نوێنه‌رایه‌تی ژنان و ئافره‌تان و خوشكان ناكهن ل ه كوردستاندا چونك ه خۆیان ئه‌و پێگه‌ی ژنان و ئافره‌تانیان پێشێل كردووه .بۆی ه جارێكی تر ده‌ڵێم شتێك نیی ه ب ه بڕوای من ناوی فیمینزمی ئیسالمی یان ڕادیكالی بێت ل ه كوردستان. شیكار :ب ه دیدی تۆ په‌راوێزخستنی ژنان خۆیان ل ه كای ه سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوورییه‌كان هۆكارگه‌لێكی خودیی هه‌ی ه یان ئهوه ڕه‌گه‌زی به‌رامبه‌ر‌ه ناهێڵی و ڕێگ ه بهوه نادات ك ه ژنان ڕۆڵیان هه‌بێ له‌م كایانه و په‌راوێزیان ئه‌خه‌ن؟ هه‌تاو كه‌ریم :ب ه بڕوای من په‌راوێز خستنی ژنان و ئافره‌تان ب ه تایبه‌تیش ژنانی چاالكی كۆمه‌ڵگا دهگهرێتهوه بۆ هه‌ردوو الیه‌ن ،ڕه‌گه‌زی به‌رامبه‌ر ك ه ده‌توانم بڵێم له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگای ئیم ه كۆمه‌ڵگایه‌كی پتریالیكیی ه (باوكساالرییه) تائێستاش پیاوان بااڵده‌ستن ل ه كایی ه سیاسی و ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ،ئه‌وان ب ه پله‌ی یه‌كه‌م هۆكاری په‌راوێز خستنی ڕۆڵی ژنان ل ه كۆمه‌ڵگای كوردیدا ب ه تایبه‌تیش ژنانێكی ڕۆشنبیر و خاوه‌ن ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
157
كه‌سایه‌تی تایبه‌ت ب ه خۆیانن و ده‌توانم بلێم هاوكێشه‌ك ه ب ه پێچهوانهوه بۆتهوه ئه‌مرۆ ئه‌وه‌ی ل ه واقعی كوردستاندا ده‌بینرێت زیاتر ب ه پێشخستنی ئه‌و ژنانه‌ن ك ه خاوه‌ن كه‌سایه‌تی خۆیان نیین به‌ڵكوو پاشكۆی پارت و كه‌سایه‌تیه‌كانی نێو پارت ه سیاسیه‌كانن ئه‌م ه ل ه الیه‌ك ل ه الیه‌كی ترهوه الوازی كه‌سایه‌تی ئه‌و ژنانه‌ی كه‌ل ه كای ه سیاسی كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوورییه‌كان وای كردووه ك ه ئه‌م ه گشتگیر بكرێت به‌سه‌ر گشت ژنانی كۆمه‌ڵگاكه‌م و وێنه‌ی ژنانی ێ الواز بكرێت و وایان كردووه ك ه ژنانێكی به‌تواناو لێهاتوو په‌راوێز بخرین بۆ خاتری پ ژن ه كه‌سایه‌تیی ه الوازه‌كان ،ئه‌م ه ل ه الیه‌ك ل ه الیه‌كی ترهوه پاڵپشتی نه‌كردنی ژنان خۆیان ل ه نێو خۆیاندا ئه‌م ه كاره‌ساتێكی تری ڕه‌وشی ژنان ه ل ه كۆمه‌ڵگادا زۆر جاریش ئه‌گه‌ر ژنێكی لێهاتوو ب ه تواناو خاوه‌ن كه‌سایه‌تی هه‌ڵبكه‌ویت ل ه نێویاندا هه‌وڵ ده‌ده‌ن نه‌ك پاڵپشت و پشتگیری بكه‌ن به‌ڵكوو ب ه هه‌موو شێواز و ئامرازێك هه‌وڵی ڕووخاندن و شكاندنی ئه‌و ژن ه ده‌كه‌ن نموونه‌شمان زۆره بۆ ئه‌م كه‌یسانه. شیكار :سیمۆن دی بۆڤوار ل ه گفتوگۆیه‌كدا پێیوای ه ك ه زۆرێ ل ه ژنان یه‌كێ ل ه هۆكاره سه‌ره‌كییه‌كانی بزوتنه‌وه‌ن ،هه‌بوونی جیاكاری ل ه نێوان ژنان و پیاوان ل ه گروپ و ده‌زگا چه‌په‌كان ل ه بنه‌چه‌ی شۆرشدایه ،به‌م مانایه‌ی ك ه ئه‌گه‌ر كورد ساحێبی بزوتنهوه بێ ،ئه‌وا ژنان توانیویان ه ڕۆڵی چاالك و یه‌كه‌مینه‌ی تێدا بگێرن؟ هه‌تاو كه‌ریم :كام ه بزووتنهوه ل ه سه‌ره‌تادا بزووتنه‌وه‌ی ڕزگاری خوازی كوردی یاخود بزووتنه‌وه‌ی ژنان؟ بیگومان باس ل ه بزووتنه‌وه‌ی شۆرشی كوردی ناكه‌م ك ه ژنان و ئافره‌تان ڕۆڵی كارایان ههبووه ل ه ڕزگاركردن و گه‌یشتنی نه‌ته‌وه‌ی كورد ب ه ماف ه ڕه‌واكانی خۆییدا. به‌اڵم خۆ من ل ه پرسیاره‌كانی پێشووتردا ووتم من پێم وای ه شتێك نیی ه ل ه كوردستان ب ه ناوی بزووتنه‌وه‌ی ژنان ،به‌ڵكوو كۆمه‌ڵێك ژنان و ل ه چوارچێوه‌ی ڕێكخراوێكدا ب ه ئامانجی گه‌یشت ب ه هه‌ندی مافه‌كانی خودی كه‌سی خۆیان له‌و ژێر چه‌تری ناوی ڕێكخراو ژنان و ئافره‌تانیان وه‌ك ئامرازێك بهكارهێناوه ،هه‌روه‌ها ئامرازێكیشن بۆ پارت ه سیاسییه‌كان بۆ ئه‌وه‌ی ب ه دونیای دهرهوه نیشانی بده‌ن ك ه پارتێكی دیموكراسی و پێشكه‌وتوون و كۆمه‌لێك ژنانیان كۆكردۆته‌وه‌و ل ه ژێر دارو ده‌سته‌ی به‌رپرس ه پیاوه‌كان ،هه‌ر ئه‌م ژنان ه جێگاو شوێنگه‌كانیان بۆ دیاری ده‌كرێت و داده‌نرێت و كۆمه‌لێك ژنانی الوازی بی كه‌سایه‌تیش ل ه جومگ ه سه‌ره‌كیه‌كاندا داده‌نێنن بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ر كاتێك ووتیان و فه‌رمانیان كرد ك ه ماست ڕه‌ش ه وات ه ڕه‌شه ،له‌مه‌ش كاره‌سات تر ،ئامانجی بزووتنه‌وه‌كانی ژنان ل ه زۆربه‌ی كاتدا ڕزگاركردنی ژنان ه ل ه ستراكتۆر و كولتووره‌كانی په‌تریایكی گه‌یشتن ه ب ه ماف ه ئاسایی و ساده‌كانی ژن بوونیان ل ه كۆمه‌ڵگادا كه‌چی ئه‌مرۆ ژنان له‌و ڕه‌وشه‌دا پر ب ه ده‌نگیان هاوار 158
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ده‌كه‌ن ئیمه‌ین ل ه چوارچێوه‌ی پیاو خێله‌كه‌مانداین و ده‌نگمان پێبده‌ن چونك ه منی ژن كچی باوكی شه‌هیدم؟؟ خوشكی برای و مامی شه‌هیدم؟؟؟ كچی فالن ه كه‌سایه‌تی خێله‌كییم و ێ خیله‌كه‌م به‌و ناوه‌ی ه هه‌مووشی نازناوێكی خیله‌كی به‌ناوه‌كه‌ی لكاندوو‌ه ك ه ناتوانییت به‌ب ی ئه‌و ئه‌و نازناو‌ه خیله‌كیی ه خۆی و كه‌سایه‌تی خۆی بسه‌لمینیت ب ه بی بوونی ئه‌و خێله بوونی نیی ه لێر‌ه ڕێك گه‌راینه‌ته‌و‌ه بۆ ساالنێكی زۆر دوور ل ه مێژوو ك ه ژنان نه‌یانتوانیی ه ب ه ێ ڕۆڵی خۆی بگێرێت ل ه كایی ه سیایی و كۆمه‌اڵیه‌تی و ێ بوونی ڕه‌گه‌زی م ێ پیاو به‌ب ب ئابوورییه‌كاندا ،ب ه نموونه‌ی زۆر واقعیانه‌تریش به‌شداری كردنی ژنانێكی زۆری كوردستان بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان ك ه زۆربه‌ی هه‌ر‌ه زۆریان له‌سه‌ر بنه‌مای خێله‌كی و نزیكیان ل ه كه‌سایه‌تیی ه كانی پارت ه سیاسییه‌كان بێگومان (نێر)ـه‌كانی كۆمه‌ڵگا ده‌ست نیشان كراون بۆ ئه‌وه‌ی بگه‌ن ب ه پله‌ی ده‌سه‌التداری ،پێشموای ه ئه‌مان ه نه‌ك ناتوانن ڕۆڵی ژنان و بگێرن به‌ڵكوو سته‌مێكی زۆر زۆریشیان ل ه ژنان كرد ك ه ڕه‌وشی ژنانیان به‌ره‌و دواو‌ه ڕاپێچ كردووه‌و ل ه ساالنێكی پیشووتریش و ژنانێكی زۆر زۆر هه‌ن ل ه هه‌موو بواره‌كانی كۆمه‌ڵگادا به‌اڵم ته‌نیا ڕیژن ،به‌اڵم ل ه جۆردا به‌داخه‌و‌ه ئهوه نیی ه ك ه ڕه‌وشی ژنان هیوای ده‌خوازێت .كه‌وات ه من له‌گه‌ڵ سیمون دیبڤوار هاورانییم ك ه بوونی زۆری ژن یه‌كێك ل ه هۆكاره‌كانی بزووتنهوه بن چونك ه چه‌مكی ژن بوون زۆر جیاوازی هه‌ی ه ل ه بوونی ڕه‌گه‌زی ژن (مێ) بۆ پشت ڕاستی قسه‌كه‌شم بوونی ژنێكی زۆر ل ه هه‌موو بواره‌كانی كۆمه‌ڵگادا به‌اڵم ل ه شێوه‌ی ژن زیاتر نیین به بڕوای من واته حكمه‌ته‌كه له جۆره‌كه‌دایه نه‌ك ڕێژه‌كه. شیكار :بۆڤوار ل ه هه‌مان گفتوگۆدا پێیوای ه كۆمه‌ڵ ه تواناییه‌ك هه‌ی ه بۆ ئازادی ژنان ئه‌مه‌ش هه‌نگاوێك ه پێویست ه سه‌ره‌تا ل ه ده‌ره‌وه‌ی ماڵ كار بكه‌ن و ل ه هه‌نگاوی دووه‌میشدا پێویست ه ل ه هاوسه‌رگیری دووربكه‌ونه‌وه ،چونك ه ئه‌م كاره بۆ ئه‌وان ترسناكه ،به‌اڵم ئه‌و كاره بۆ سه‌ربه‌خۆیی واقعیان ب ه گرنگ ئه‌ژمار ده‌كات ،ب ه دیدی ئێو‌ه كاركردنی ژنان و هاوسه‌رگیری نه‌كردن له كوردستان ئه‌توانن ده‌سته‌به‌ری ئازادی بۆ ژنان بكه‌ن؟ هه‌تاو كه‌ریم :من پێموای ه هاوسه‌رگیری و كاركردن دوو پرۆسه‌ی جیاوازن با به‌یه‌كتریان نه‌به‌ستینه‌وه ،چونك ه ئهوه تاك ه بریاده‌دات بچێت ه پرۆسه‌ی هاوسه‌رگیری یاخود نا؟ كه‌ب ه یه‌كێك ل ه پێداویستیی ه سه‌ره‌كییه‌كان داده‌نرێت به‌اڵم كاركردن پێداویستی سه‌ره‌كی نیی ه به‌ڵكوو یه‌كێك ه له‌و پێداویستیانه‌ی بۆ گه‌یشت ب ه خود (وات ه كه‌سیتی ئاسایی) ئه‌م ه یه‌ك ،دوو من پێم وای ه ڕاست ه هه‌ندی جار ژنان ناتوانن برۆن یاخود ممارسه‌ی هه‌موو مافه‌كانی خۆیان بكه‌ن چونك ه هاوسه‌رگیرییان نهكردووه به‌اڵم مانای ئه‌وه‌ش نیی ه ك ه ژنانێك چونك ه هاوسه‌رگیرییان كردووه كه‌وات ه ئازادن ل ه هه‌موو ڕه‌فتاریكدا؟؟ نه‌خێر ئازادی ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
159
وات ه مومارس ه كردنی مافه‌كان ل ه چوارچێوه‌ی یاسا نووسراو نه‌نوسراوه‌كاندا .ئه‌م ه جیاوازه له‌گه‌ڵ كاركردندا ،چونك ه ژنانێكی زۆر كارده‌كه‌ن بس بۆ ئه‌وه‌ی بژیوی ژیانیان دابین بكه‌ن هه‌ندی تریان بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ست ب ه بوونی خۆیان و كه‌سایه‌تی خۆیان بكه‌ن ل ه كۆمه‌ڵگادا هه‌روه‌ها ژنانیكی زۆریش هه‌ن كارده‌كه‌ن به‌اڵم له‌الیه‌ن پیاوه‌كانیانه‌و‌ه ده‌چه‌وسیندرینه‌وه‌و ئه‌و سه‌رمایه‌ی ك ه هه‌یانه‌و وه‌ری ده‌گرن له‌بری كاره‌كانیان لێیان ده‌سه‌ندریت ،بۆی ه من پێم وای ه ئازادی په‌یوه‌ندی ب ه بیرو ڕاو بیركردنهوه هه‌ی ه په‌یوه‌ندی نیی ه ب ه كاركردن و هاوسه‌رگیری نه‌كردنه‌وه.. شیكار :ب ه دیدی تۆ دین ڕێگریه‌كی ئه‌وتۆی بۆ ئازادی ژنان هه‌یه؟ هه‌ندێ ل ه چاالكوانانی بواری ژنان ،ئازادی ژن ل ه حیجاب یان ناحیجابی ئافره‌ته‌و‌ه كورت دهكهنهوه، ب ه ڕای تۆ په‌یوه‌ندی ئازادی و حیجاب له كوێدایه؟ هه‌تاو كه‌ریم :له‌سه‌رتادا ده‌بێت بزانین مه‌به‌ستمان چیی ه ل ه ئازادی؟ ئایا ئازادی مانای ئه‌نجامدانی هه‌موو ڕه‌فتاریك ه ل ه كۆمه‌ڵگادا بێگومان نه‌خێر ده‌بێت بزانیین ئازادی وات ه ێ پێشێلكردنی مافی به‌رامبه‌ره‌كه‌م ،هه‌روه‌ها ئه‌ركه‌كانم جێ پیاده‌كردنی مافه‌كانی خۆم ب ه ب ب ه جێ بكه‌م ئینجا داوای مافه‌كانم بكه‌م ،ئینجا ده‌توانم پیاده‌ی ئازادی خۆم بكه‌م ،به‌اڵم ل ه چوارچێوه‌ی كۆمه‌ڵگا ده‌رنه‌چیت چونك ه پێمان خۆش بێت یاخود ناخۆش هه‌ر تاكێك ل ه یاساو پره‌نسیپه‌كانی كۆمه‌ڵگا جا یاسای نووسراو نه‌نوسراو بێت توانیم ڕه‌فتار بكه‌م ئه‌م ه مانای وه‌رگرتنی ئازادییه ،ئینجا ئازادی ل ه چ الیه‌نێك و بوارێكه‌وه؟ ئه‌مان ه پرسیارن؟ ب ه بڕوای من ئازادی ژن ته‌نیا له‌جل وبه‌رگ نیی ه وه‌ك ئه‌وه‌ی زۆریك ل ه چاالكوانانی بواری ژنان بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كه‌ن؟ ك ه ئه‌گه‌ر ژنێك حیجابی پۆشی وات ه ئازاد نیی ه ئاخر ل ه چ الیه‌نێك ئازاد نیی ه ؟ ئینجا من دین ب ه په‌یوه‌ندی تاك له‌گه‌ڵ خودای خۆیه‌و‌ه ده‌بینمه‌و‌ه ك ه هیچ كه‌سێك بۆی نیی ه بێت ه او نێوه‌نده‌وه ،چونك ه تاك ب ه ته‌نیا خۆی ڕووبه‌رووی هه‌ر سزاو سه‌رپێچییه‌ك دهبێتهوه ك ه كردوویه‌تی به‌رامبه‌ر ب ه ئاین و خودای خۆی بۆی ه من پێم وای ه ژنانێكی زۆرمان هه‌ن ك ه حیجاب پۆشن به‌اڵم ل ه ڕووی بیركردنهوه ،جاری من ئازادی ل ه بیركردنهوه زیاتر كورت ده‌كه‌مه‌وه ،ئه‌گه‌ر تاكێك ئازاد بوو ل ه بیركردنه‌وه‌ی ئه‌و بێگومان ئازادیش ه ل ه هه‌لس و كه‌وت و له‌به‌ركردنی جل و به‌رگ و ئینتمای سیاسی و ..تاد .به‌اڵم ژنێك خاوه‌ن كه‌سایه‌تی و بیرو ڕای خۆی نه‌بێت و با حیجابیشی نه‌پۆشی بێت مانای ئه‌وه‌نیی ه ئه‌و ژن ه ژنێكی ئازادخواز‌ه و...تاد ،ب ه دیدی من هیچ په‌یوه‌ندییه‌كیان به‌یه‌كه‌و‌ه نیی ه نموونه‌شمان بۆ ئه‌وه‌ی پاڵپشتی قسه‌كه‌مان چه‌ندان ژنمان هه‌ن ئێستا ل ه ده‌ره‌وه‌ی ێ بوونی باوك و براو یه‌كێك ل ه ئه‌ندامانی خێزانه‌كی و هه‌روه‌ها وواڵت ده‌خوێنن و ب ه ب 160
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
حیجاب پۆشیشه ،ئه‌م حیجاب ه نه‌بۆت ه ڕێگر له‌به‌رده‌م پیاده‌كردنی ئازادییه‌كانی و وه‌رگرتنی مافه‌كانی خۆی وه‌كو ژنێك.. شیكار :په‌یوه‌ندی ئازادی و سێكس ل ه كوێدایه؟ ئایا ئه‌شێ ئازادی ژنان ب ه ڕزگاركردنی په‌یوه‌ندیی ه سێكسییه‌كان ببه‌ستینه‌وه؟ پێتوای ه ئه‌گه‌ر شۆرشێكی سێكسی له‌م وواڵته‌یا ڕووبدات هه‌لومه‌رجی فه‌ردی ژنان به‌ره‌و پێش هه‌نگاو ده‌نێت؟ هه‌تاو كه‌ریم :نه‌خێر من له‌گه‌ڵ ئه‌و ڕای ه نییم ك ه ئازادی ژنان ب ه په‌یوه‌ندیی ه سێكسییه‌كانه‌و‌ه ببه‌ستینه‌وه؟ ئاخر بۆ ده‌بێت ئازادی و مانای ئازادی ئا له‌م چه‌مكه‌ی سیكسدا بچووك بكهینهوه؟ قه‌تیش پێم وانیی ه شورشێكی سێكسی هه‌لومه‌رجی فه‌ردی ژنان به‌ره‌و پێشهوه ببات؟ چونك ه ئه‌وه‌ی ده‌بینین ل ه ووالتانی ڕۆژئاواو پێشكه‌وتووه‌كانه‌و‌ه ك ه ل ه ئێستادا هه‌وڵی چاكردنه‌وه‌ی سیسته‌می خێزان ده‌ده‌ن و ل ه هه‌مانكاتدا سه‌ره‌رای بوونی ئه‌و شۆرشه‌ش له‌و ووالتانه‌دا به‌اڵم بزووتنه‌وه‌ی فیمینستی سه‌ری هه‌لداوه‌و تاو‌ه ئێستا ڕه‌وشی ژنانیان ل ه بارودۆخێكی زۆر باشدا نیی ه بگر‌ه زۆر جار ئه‌گه‌ر به‌راوردی بكه‌ین ب ه كۆمه‌ڵگای ئیمه‌دا ده‌بینین له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا هه‌مان گرفت و دیارده‌كان هه‌ن و به‌رده‌وامیشن به‌اڵم ڕیژ‌ه و جۆریان جیاوازه ،كه‌وات ه من پێم وای ه ئازادی ژنان په‌یوه‌ندی ب ه بیركردنه‌وه‌و عقلیه‌تی دواكه‌تووی كۆمه‌ڵگاوه‌وه‌ی ه ب ه نموونه‌ش ژنانێك و پیاوانێكی زۆر زۆرمان هه‌ن ڕۆژانه‌و مانگان ه گه‌شتی ئه‌و ووالتان ه ده‌كه‌ن و به‌و ووته‌ی ه بیت ك ه ئازادبوون ل ه سیكسدا وات ه ئازادی ژنان به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ك ه ممارسه‌ی ده‌كه‌ن ل ه ده‌ره‌وه‌ی كۆمه‌ڵگاكه‌ماندا به‌اڵم تاوه‌كو ئێستا و گه‌رانه‌وه‌شیان بۆ كۆمه‌ڵگا كۆمه‌لگای به‌ره‌و گۆڕانكاری نه‌بردوو‌ه به‌ڵكوو هه‌مان عقلیه‌ت و بیركردنهوه بلی كیشاوه به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگادا. شیكار :ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ئازادی ژنان ل ه به‌راورد ب ه ئازادی پیاوان ل ه كوێدایه؟ ئایا پێویست ه ئازادییه‌كان وه‌ك یه‌ك بن یان ئه‌وه‌ی پێویست ه ب ه گوێره‌ی هه‌لومه‌رج و باری كۆمه‌اڵیه‌تییان بێ؟ هه‌تاو كه‌ریم :به‌ر ل ه هه‌موو شتێك ده‌بێت پێویست ه ئازادییه‌كان و پیاده‌كردنی ل ه چوارچێوه‌ی كۆمه‌ڵگا بێت ئه‌م ه نه‌ك ته‌نیا ل ه كۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا به‌ڵكوو ل ه هه‌موو كۆمه‌ڵگاكاندا تاراده‌ی كۆمه‌ڵگا پیشكه‌وتووه‌كانیشدا هه‌ر ڕه‌فتاریك ك ه ئه‌نجام ده‌درێت ب ه یاسا ڕێكخراو‌ه و ئازادیش ب ه پێی یاسای نووسراو و نه‌نوسراو‌ه وه ڕێكخراو‌ه بۆی ه پیاده‌كردنی ئازادییه‌كان له‌و چوارچیوان ه ده‌بێت ،سه‌باره‌تیش ب ه ئازادی پیاوان له‌گه‌ڵ ژنان ئه‌گه‌ر به‌راورد بكه‌ین ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
161
ده‌بینین ب ه پێی الیه‌ن و بواره‌كان جیاوازییان هه‌ی ه ناكرێت بلێن ل ه كۆمه‌ڵگایه‌كی باوكساالری پابه‌ندی داب و نه‌ریت و به‌هاكان ژنان ده‌بێت ئازاد بن ل ه هه‌موو ڕه‌فتارو كرده‌وه‌یه‌ك و ب ه هه‌مان شێوه‌ش بۆ پیاوان به‌اڵم ئه‌گه‌ر هه‌ندی به‌راورد بكه‌ین ل ه بواری بۆ نموون ه ل ه بواری خوێندن هه‌ردوو ڕه‌گه‌ز شان به‌شانی یه‌كتر مومارسه‌ی ئازادی خۆیان ده‌كه‌ن له‌گه‌ڵ بوونی ڕێگرییه‌كان به‌رامبه‌ر ژنانی خاوه‌ن پله‌ی ئه‌كادیمی و زانستی به‌اڵم جیاوازییه‌كی زۆر هه‌یه ل ه بواری سیاسییدا.. شیكار :پییه‌ر بۆدریۆ ل ه یه‌كێ ل ه گفتوگۆكاندا ب ه ناوی (هه‌میش ه شوێنی سمێڵێ خاڵییه) پێیوای ه ئه‌و ژنانه‌ی ك ه ب ه پله‌یه‌كی بااڵ و خاوه‌ن ده‌سه‌اڵت ده‌گه‌ن ب ه گشتی بااڵتر ل ه ئاستی جێی پێویست هه‌ڵبژێردراون ،بۆ ئه‌وه‌ی ك ه ژنێ بتوانێ ل ه پێگه‌ی به‌رێوه‌به‌رێك ئیش بكات پێویست ه چۆنایه‌تییه‌كی بااڵتری به‌رامبه‌ر ب ه پیاوێك هه‌بێت و هه‌روه‌ها پێویست ه هه‌ر ل ه هه‌مان سه‌ره‌تاشدا كۆمه‌ڵ ه پێدراوێكی كۆمه‌اڵیه‌تی بااڵتریشیان هه‌بێت تاوه‌كو بتوانن كه‌موكوڕی و الوازیی ه ژنانییه‌كانی خۆیان پر بكهنهوه ،ب ه ڕای به‌رێزتان ژنی كوردی توانیویه‌تی ئه‌و سنور‌ه ببه‌زێنێ و ب ه پێی لێهاتوویی ه پیشه‌یی و كه‌سییه‌كانی خۆی پل ه و پێگ ه كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی و ئابوری ..هتد ب ه ده‌ست بێنێ ،بۆ نموون ه هه‌بوونی خاڵی كۆتا ب ه مانای الوازبوون و جیاكردنه‌وه‌ی ژنان نیی ه ل ه چوارچێوه ڕاسته‌قین ه كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسییه‌كان؟ هه‌تاو كه‌ریم :ب ه شێوه‌یه‌كی گشتی نه‌خێر نه‌یتوانیو‌ه و تا عه‌قلیه‌تی الوازی ئه‌و ژنانه‌ش هه‌بێت ناتوانێت بگات ه ئاست ه جیاواز و به‌رزه‌كان ب ه پێی شایسته‌و لێهاتووی خۆی ،زیاتریش ئه‌وانه‌ی گه‌یشتوونه‌ت ه پله‌و پۆست ه بااڵكان یان به‌سه‌ر شانی ژنانی لێهاتوو كه‌وتوون یاخود خۆیان هه‌لواسیوه‌و ب ه باوك و براو كه‌س و كارییان و پل ه خزمایه‌تی و په‌یوه‌ندیی ه كه‌سیی و الوازه‌كان ملكه‌چ بوونیان بۆ ده‌سه‌اڵتی پیاو ئاره‌زوو‌ه كانی پیاو ئینجا گه‌یشتوون به‌و پل ه ێ ده‌سه‌اڵته‌ك ه و پۆستان ه بۆیه‌ش ه نه‌توانراو‌ه ژنانی ب ه توانا بگه‌ن ب ه پێگ ه بااڵكانی هه‌ر س تا ڕاده‌ی كای ه ئابووری و سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانیش ،هه‌روه‌ها هه‌بوونی كۆتا له‌گه‌ڵ بوونی خاڵی پۆزه‌تیفی ،به‌اڵم ئه‌م ه وای ل ه ژنان كردووه ك ه نه‌ك كارنه‌كه‌ن ،به‌ڵكوو پێگه‌و ئاستی ژنی زۆر الواز كردووه و تا ڕاده‌ی ئه‌وه‌ی وای كردووه ك ه ژنان نه‌توانن ل ه نێو خۆشیاندا كێبركێ بكه‌ن له‌سه‌ر گه‌یشت ب ه پل ه و پۆسته‌كاندا ئینجا ل ه الیه‌كی تریشه‌و‌ه هه‌ر خاڵی كۆتا ئه‌وه‌ی ك ه بزووتنه‌وه‌ی ژنان بانگه‌وازی بۆ ده‌كات ك ه یه‌كسانی هه‌بیت ل ه بواره‌كاندا ڕێك بابه‌ته‌كه‌ی پێچه‌وان ه كردۆتهوه وای كردووه ك ه ئێم ه ده‌ڵێین یه‌كسانی ل ه هه‌موو بوراه‌كاندا ك ه ب ه بوونی خاڵی كۆتا نایه‌كسانی و نادادپه‌روه‌رییه‌كی زۆر به‌رامبه‌ر 162
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
خودی پیاوانیش بكریت ب ه نموونه‌ش هێنانی ده‌نگێكی زۆری پیاوێك ل ه یه‌كێك ل ه هه‌لبژاردنه‌كاندا ب ه اڵم ل ه به‌ر كاركردنی خاڵی كۆتا وای كردووه پیاویكی لێهاتوو ل ه و پل ه پۆست ه ال ببرێت و ژنێكی نه‌شیاو جێگای بگرێتهوه جگ ه له‌وه‌ی ك ه خاڵی كۆتا بۆت ه وه‌سمه‌یه‌كی الوازی بۆ ژنان به‌رده‌وام له‌سه‌ر زاری پیاوانه‌و‌ه ده‌بیستیت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئێوه‌ی ژن الوازن بۆی ه ب ه كۆتا ده‌توانن بگه‌ن ب ه پل ه پۆست باالكان و ئینجا دانانی ژنانێكی الواز ل ه كه‌سایه‌تی بۆ پۆست ه باالكان بس له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كۆتای ژن هه‌ی ه و ده‌بێت ژنانێك بس ب ه ڕووكه‌ش هه‌بن له‌و شوێنانه‌دا ،لیره‌دا من پێم وای ه خۆی خاڵی كۆتا هه‌بوونی وات ه جیاوازی كردن له‌نیوان پاوان و ژناندا ك ه ئه‌مه‌ش ده‌چێت ه قالبی توندوتیژی كۆمه‌اڵیه‌تی دژی ژنان كه‌واته ژنان خۆیان ڕازیین و خۆشیان توندوتیژی به‌رامبه‌ر ب ه خودی خۆیان ده‌كه‌ن . شیكار :ب ه دیدی تۆ به‌شداریكردنی ژنان ل ه ڕیكالم و پروپاگه‌ند‌ه بازرگانی و سیاسیه‌كاندا جۆرێك نییه له به‌كااڵكردنی ژنان؟ هه‌تاو كه‌ریم :بیگومان جۆرێك ه له‌و توندوتیژیی ه سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی و ده‌روونیی ه ك ه به‌رامبه‌ر ژنان ئه‌نجام ده‌درێت گرفته‌كه‌ش خۆیان پێی ڕازین و ب ه ڕه‌فتارێكی ئاسایی و مافی خۆشیانی ده‌زانن ،ئه‌مه‌ش دهگهرێتهوه بۆ ناهۆشیاری تاكی كوردی ب ه گشتی و ژنان ب ه تایبه‌تی و خۆشییان پرۆپاگه‌نده‌كان وباڵو ده‌كه‌نه‌وه‌و هه‌روه‌ها ژنانێكی زۆریش ێ ده‌كه‌ن به‌داخه‌و‌ه . پشتگیری ل شیكار :جیاكارییه‌كی سه‌یر هه‌ی ه ب ه ناوی ئیشی ژنان ه و ئیشی پیاوان ه ب ه دیدی تۆ ئه‌م جیكاری ه ل ه كوێو‌ه سهرچاوه ده‌گرێت ،وا هه‌ست ناكه‌یت ئه‌و پیش ه و ئیشانه‌ی ب ه ژنان ه ل ه قه‌ڵه‌م ئه‌درێن له خوارترین ئاسته‌كاندایه؟ هه‌تاو كه‌ریم :ب ه دیدی من شتێك نیی ه ب ه ناوی ئیشی یاخود كاری ژنان ه و ئیشی ێ ل ه ژنان ناتوانن ئه‌نجامی بده‌ن چونك ه ل ه ێ كار هه‌ن هه‌ند پیاوانه ،ئه‌م ه ته‌نیا هه‌ند ڕووی بایلۆژییه‌و‌ه بونیادی پێكهاته‌ی جه‌سته‌یان الوازه به‌اڵم ب ه پێچه‌وانه‌شه‌و‌ه هه‌ندی ژنانی تر ده‌توانن ئه‌نجامی بده‌ن چونك ه پێكهاته‌ی جه‌سته‌یان وا دروست بووه یاخود ژینگه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی و بایلۆجی دروستی كردوون ده‌توانن ئه‌نجامی بده‌ن ،هه‌روه‌ها زۆر جاریش پێكهاته‌ی بایلۆجی ڕێگر‌ه ل ه ئه‌نجامدانی ئه‌و كاران ه به‌اڵم بوونی ئیشی ژنان ه و پیاوان ه ئهوه كۆمه‌ڵگای ه (داب و نه‌ریته‌كانن) ك ه بریاریانداو‌ه ئهوه ئیشی ژن بێت و ئهوه ئیشی پیاو بێت ،ئهوه خێزان ه تاكه‌كانی وا پهروهرده كردووه هه‌ر ل ه منداڵییه‌و‌ه ڕۆڵی ژنانه‌و ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
163
كاری ژنانه‌ی پیبه‌خشیوون و ڕۆڵ و ئیشی پیاوانه‌ی پێبه‌خشیوون ،كۆمه‌ڵگای كوردیش ب ه تایبه‌تی كۆمه‌ڵگای شارنشینی ئه‌مه‌ی بریاردواو‌ه ك ه نزمترین كار بۆ ژنان بێت و به‌هێزترین ێ نشینیدا هه‌ر ژن ه شان ب ه شانی پیاو ب ه كاریش بۆ پیاوان بێت به‌اڵم ل ه كۆمه‌ڵگای الد ێ جیاوازی ده‌چێنێت و بژارد‌ه ده‌كات و هه‌ڵده‌كه‌نێت و ده‌دروێته‌وه‌و ...تاد .كه‌وات ه من پێم ب وای ه ئه‌وه‌ی ل ه كۆمه‌ڵگای ئیم ه عه‌یبه‌و كاری ژنانه‌ی ه ل ه كۆمه‌ڵگایه‌كی ڕۆژئاواییدا بۆ پیاو ژن یه‌كن هیچ جیاوازییه‌كی تیادانییه .من الم پرسیار‌ه كاتێك ك ه ده‌ووترێت ئه‌و پیشه‌و ئیشانه‌ی ك ه ل ه كۆمه‌ڵگای كوردی بۆ ژنان و دانراون ل ه نزمترین ئاستدان؟ كام ه ئیش بۆ نموون ه ل ه به‌خێوكردنی منداڵ و دروست كردنی خواردن و پاكردنه‌وه‌ی ماڵ و دوورمان و..تاد ،به‌اڵم ئه‌م كاران ه ل ه وواڵتی ئێمه‌شدا پیاوانێكی زۆر ئه‌نجامی ده‌ده‌ن له‌بری ئه‌وه‌شه‌و‌ه پاره‌و مافی كاركردنه‌كه‌ی وه‌رده‌گرێته‌و‌ه به‌اڵم جیاوازییه‌ك ه له‌وه‌دای ه كاتێك ژنێك كاری به‌خێوكردنی منداڵ و چێشت لێنان و پاكردنه‌وه‌ی ماڵه‌كه‌ی ده‌كات ل ه به‌رامبه‌ردا هیچ مافێكی مادی وه‌رناگرێت ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر پیاوانێك بیكه‌ن ل ه ده‌ره‌وه‌ی ماڵدا به‌رامبه‌ری پاره‌و ئیمتیازێك وه‌رده‌گرن ك ه جیاوازییه‌ك ه ل ه بره‌كه‌دا (پار‌ه وه‌رگرتن)ـ ه كه‌یه ،هه‌روه‌ها كاركردنی ژنان ل ه چوارچێوه‌ی ماڵ و خێزان ب ه كار دانانرێت .خۆ ئه‌گه‌ر ب ه كاردابنرابای ه ئه‌و كات ه نه‌ده‌ووترا ئیشی ژنان ه و ئیشی پیاوانه. شیكار :سارته‌ر ل ه په‌یامێكی بۆ سیمۆن دی بۆڤوار پێیوای ه شتێ نیی ه ب ه ناوی یه‌كسانی ژن و پیاو و یه‌كسانی ڕه‌گه‌زییه‌و‌ه به‌ڵكوو شتێك هه‌ی ه ب ه ناوی یه‌كسانی مرۆییهوه ،ب ه دیدی تۆ ئه‌و هه‌وڵ ه ڕاگه‌یاندن و ڕێكخراوه‌ییه‌ی ئه‌درێ بۆ ب ه یه‌كسان ناساندنی ژن و پیاو ل ه ڕووی جێنده‌رییه‌و‌ه هه‌وڵێكی نه‌زانراو‌ه بۆ په‌كخستنی یه‌كسانی مرۆیی ل ه نێوان ئه‌و دوو ڕه‌گه‌زه‌دا؟ هه‌تاو كه‌ریم :لێره‌دا من ڕێك هاورام له‌گه‌ڵ سارته‌ردا ك ه شتێك نیی ه به‌ناوی یه‌كسانی جینده‌ری به‌ڵكوو یه‌كسانی مرۆی هه‌یه ،مادام هه‌موو مرۆڤین كه‌وات ه ده‌بێت یه‌كسان بین ل ه ئه‌رك و مافه‌كانماندا ب ه پێچهوانهوه جیاوازییه‌كی زۆر هه‌ی ه ل ه نێوان ڕه‌گه‌زی نێرو مییدا هه‌روه‌ها ل ه نێوان نێره‌كانیشدا جیاوازی زۆر هه‌ی ه ب ه هه‌مان شێوه‌ش ل ه ڕه‌گه‌زی مێیینه‌دا، به‌راده‌ی دوان ه ك ه ل ه یه‌ك هێلك ه ل ه دایكێك ده‌بن به‌اڵم %100له‌یه‌ك ناچن ،جا چۆن ده‌كرێت ئێم ه بێن و بلێن یه‌كسانی ده‌بێت هه‌بێت ل ه نێوان ژن و پیاو دا به‌اڵم ده‌توانیین بڵین چونك ه هه‌موو مان مرۆڤین كه‌وات ه ل ه ئه‌رك و مافه‌كاندا یه‌كسان بین ،بێگومان هه‌وڵێكی زۆر زۆر هه‌ن ل ه كوردستاندا سه‌باره‌ت ب ه پرسه‌كانی جنده‌رو بوونی یه‌كسانی نیوان ئافره‌ت و پیاو ب ه ناوی جیاوازه‌و‌ه به‌اڵم من پێم وای ه ئه‌وان ه بوونه‌ت ه هۆی دروست كردنی گیرو گرفتی زۆر 164
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
بۆ خودی ژنانیش ل ه كۆمه‌ڵگاكه‌دا له‌سه‌ر بوونی بیرو ڕای جیاوازه‌و‌ه ل ه ساده‌ترین چه‌مكی جنده‌ردا ئه‌مه‌ش هۆكاره‌كه‌ی دهگهرێتهوه بۆ پیاده‌كردن و بانگه‌شه‌كردنی ئه‌و تاكانه‌ی ێ كۆمه‌ڵگای ه و نه‌زانینیان و ناپسپۆریان له‌و بواره‌و بیگومان ئه‌م ه ده‌رئه‌نجامه‌كه‌ی ل ده‌كه‌وێته‌و‌ه تا ڕاده‌ی ل ه بری هۆشیاركردنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگا به‌الیه‌ن ه ڕاسته‌كانی مافه‌كانی ێ الدانانی ژنانێكی زۆر و دروست كردنی گرفتی جیاوازی مرۆڤ بۆت ه هۆكاری به‌ر خێزانی و كۆمه‌اڵیه‌تی له كۆمه‌ڵگادا.
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
165
166
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ن و فه‌یله‌سوف ه پیتاگۆراسییه‌كا ژنه‌كان ماری ئیلین ویت
وه‌رگێڕانی ل ه عه‌ره‌بییه‌وه /ئه‌كبه‌ر حه‌سه‌ن
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
167
هه‌ر ل ه كۆتایی سه‌ده‌ی شانزه‌یه‌كی پێش زاینه‌و‌ه ب ه درێژایی سه‌ده‌ی دووه‌م‌و سێیه‌می زاینی پیتاگۆریانیزم قوتابخانه‌یه‌كی فه‌لسه‌فیی چاالك‌و جه‌ماوه‌ری بوو .لیستی ناوی ژن ه پیتاگۆراسییه‌كانی سه‌ره‌تا پێكدێت له :ئه‌ندامانی خێزانی پیتاگۆراس ،ئه‌و كه‌سانه‌ی به‌دوای ئه‌ماندا هاتن‌و سه‌رۆكایه‌تیی گروپ‌و كۆمه‌ڵ ه پیتاگۆراسییه‌كانیان كرد ل ه سه‌رجه‌م ناوچه‌كانی یۆنان‌و باشووری ئیتالیا .پێوست ه جیاوازی بكه‌ین ل ه نێوان ژن ه پیتاگۆراسییه‌كانی سه‌ره‌تا‌و ژن ه پیتاگۆراسییه‌كانی دواتر .وات ه ئه‌وانه‌ی ك ه ل ه سه‌ده‌ی چواره‌م‌و سێیه‌می پێش زاین ده‌ركه‌وتن‌و ژن ه پیتاگۆراسیی ه نوێیه‌كان ،وات ه ئه‌وانه‌ی ل ه سه‌ده‌ی یه‌كه‌می پێش زایین ده‌ركه‌وتن‌و هه‌تا سه‌ده‌ی سێیه‌می زایین به‌رده‌وام بوون. ژن ه پیتاگۆراسییه‌كانی سه‌ره‌تا ئه‌مان ه بوون :تێمیستۆكلیا ( ،)Themistocleaتیانۆ ( ،)Theanoئاریگنۆت ( ،)Arignoteمییا ()Myiaو دامو ( .)Damoجگ ه ل ه تێمیستۆكلیا ،ئه‌وانی تر ئه‌ندامی خێزانه‌كه‌ی پیتاگۆراس بوون .به‌اڵم پیتاگۆراسییه‌كانی دواتر ئه‌مان ه بوون :فینتیس ( ،)Phintysئیزاری لۆكینی ()Aesara of Lucania پێریكتیۆنی یه‌كه‌م ()Perictione Iو له‌وانه‌ش ه پێریكتیۆنی دووه‌م ()Perictione IIو تیانۆی دووه‌م ( .)Theano IIباشتر وای ه ئه‌مان بخرێن ه ناو ئاڕاسته‌ی پیتاگۆرییه‌وه ،تا راده‌یه‌ك هه‌موویان له نێوان سه‌ده‌ی چواره‌م‌و دووه‌می پێش زاییندا ژیاون. -1تێمیستۆكلیا ،ئاریگنۆت ،دامۆ
سهرچاوه كۆنه‌كان ئاماژ‌ه بۆ ئهوه ده‌كه‌ن ژنان ل ه كۆمه‌ڵ ه پیتاگۆراسییه‌كانی سه‌ره‌تادا چاالك بوون .پێده‌چێت ژنان رۆڵێكی گرنگیان گێڕابێت ل ه په‌ره‌سه‌ندنی فه‌لسه‌فه‌ی پیتاگۆریی سه‌ره‌تادا .دیۆجینسی الییرسی پێمان ده‌ڵێت :ئه‌رستۆنیكسۆس جه‌خت له‌سه‌ر ئهوه ده‌كات پیتاگۆراس به‌شێكی زۆری بۆچوون ه ئه‌خالقییه‌كانی خۆی ل ه تێمیستۆكلیای عه‌رافه‌ی په‌ره‌ستگای دێلفییه‌وه وهرگرتووه. ژن ه پیتاگۆراسییه‌كانی سه‌ره‌تا پێیان وابوو گه‌ردوون‌و جیهان بونیادێكی رێكخراوو هارمۆنیكه .هه‌ر شتێكی ناو گه‌ردوون‌و جیهان په‌یوه‌ندییه‌كی تۆكمه‌ی ب ه شته‌كانی ترهوه هه‌یه .سیسته‌م‌و هارمۆنیا ئه‌و كات ه به‌دی دێن ،ك ه شته‌كان ب ه شێوه‌یه‌كی راسته‌قین ه په‌یوه‌ستن به هه‌ر شتێكی ترهوه. ده‌شێت وا ته‌عبیر له‌م په‌یوه‌ندیی ه بكرێت ،ك ه بریتیی ه ل ه هارمۆنیایه‌كی ماتماتیكی .ل ه یه‌كێك ل ه وت ه پیرۆزه‌كان ،ك ه ده‌درێت ه پاڵ ئاریگنۆتی كچی پیتاگۆراس ،هاتووه :هۆكاری بااڵی رێكخراویی هه‌ر یه‌ك ه ل ه ئاسمان‌و زه‌وی‌و ئه‌و جیهانه‌ی ل ه نێوانیاندا هه‌یه ،جه‌وهه‌ری نه‌مری ژماره‌یه ،هه‌روه‌ك چۆن ئه‌و ئه‌سڵه‌یه ،ك ه ل ه پشت بوونی هه‌میشه‌یی خوداوه‌نده‌كان‌و نیمچه خوداوه‌نده‌كان‌و خوداوه‌ندانی هاوشێوه‌ی مرۆڤهوه وه‌ستاوه. 168
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
قسه‌كه‌ی پێشتری ئاریگنۆت له‌گه‌ڵ قسه‌یه‌كی تردا ،ك ه ده‌درێت ه پاڵ دایكی (تیانۆی كرۆتۆنیایی) ،یه‌كدێته‌وه .قسه‌كه‌ش ئه‌مه‌یه« :ده‌شێت ل ه رێگای ژماره‌كانه‌و‌ه هه‌ر شتێكی هه‌بوو و راسته‌قین ه ل ه شته‌كانی تر جیا بكرێنهوه .وه‌ك چۆن جه‌وهه‌ر‌ه ئه‌به‌دییه‌كه‌ی ژماره په‌یوه‌ندییه‌كی راسته‌وخۆی هه‌ی ه ب ه بوونی هارمۆنیای سه‌رجه‌م شت ه هه‌مه‌چه‌شنه‌كانی ترهوه ،ده‌شكرێت وا ته‌عبیر له‌م هارمۆنیای ه بكه‌ین ،وه‌ك ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ستییه‌كی ماتماتیكی بێت .ژماره ،به‌م دوو رێگایه ،ئه‌و هۆكاره‌ی ه ك ه ل ه پشت سه‌رجه‌م شته‌كانه‌و‌ه وه‌ستاوه .ب ه بێ ژماره نه‌ده‌توانین شته‌كان ئه‌ژمار بكه‌ین ،ن ه دیارییان بكه‌ین‌و ن ه له‌یه‌كیان جیابكه‌ینه‌وه. ژماره ته‌عبیر له په‌یوه‌ندییه‌كی زۆر تۆكمه له نێوان شته‌كاندا ده‌كات». -2تیانۆی كرۆتۆنیایی
تیانۆ كچی پرۆنتینوس بووه ،ك ه ئه‌رستۆكراتییه‌كی ئۆرفه‌یی بووه ل ه شارۆچكه‌ی كرۆتۆنا ل ه باشووری ئیتالیا .ل ه سه‌ره‌تادا قوتابیی پیتاگۆراس بووه ك ه خه‌ڵكی شارۆچكه‌ی ساموس بووه .دواتر تیانۆ‌و پیتاگۆراس هاوسه‌رگیرییان كردووه .ل ه بڕگه‌یه‌كی كتێبێكدا ب ه ناونیشانی (ده‌رباره‌ی ته‌قوا) ئاماژ‌ه بۆ دوو چه‌مكی میتافیزكی ده‌كات :الساییكردنه‌وه‌‌و به‌شداریكردن .ڤیكی لین هارپه‌ر ئه‌م ده‌قه‌ی وه‌رگێڕاو‌ه «زانیوم ه به‌شێكی زۆری یۆنانییه‌كان پێیان وای ه پیتاگۆراس وتویه‌تی هه‌موو شته‌كان ل ه ژماره‌كانه‌و‌ه سهرچاوه ده‌گرن .ئه‌مه‌ش به‌الی یۆنانییه‌كانه‌و‌ه پێداگیرییه‌كی یه‌كالییكه‌ره‌وه‌یه‌‌و كێش ه دروست ده‌كات :چۆن ده‌شێت باوه‌ڕ بهوه بهێنرێت ئه‌و شتانه‌ی ك ه ئه‌سڵه‌ن بوونیان نییه ،بهێنرێن ه بوون؟ ل ه راستیدا ئه‌و نه‌یوتوو‌ه هه‌موو شته‌كان ل ه ژماره‌و‌ه سهرچاوه ده‌گرن‌و دێن ه بوون ،به‌ڵكو وتویه‌تی شته‌كان ب ه پێی ژماره‌كان دێن ه بوون ،ئه‌ویش له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ی ك ه سیسته‌م ب ه مانا ساده‌ی ل ه ژماره‌كاندایه .هه‌روه‌ها ب ه به‌شداریكردن ل ه سیسته‌مدا ژماره‌كانی یه‌كه‌م‌و دووه‌م‌و دواتر په‌یوه‌ست ده‌بن به یه‌كه‌وه‌‌و ئه‌ژمار ده‌كرێن». پاشان تیانۆ ده‌ڵێت :كاتێك پرسیار له‌باره‌ی سروشتی شتێكه‌و‌ه ده‌كه‌ین ،ده‌توانین ب ه دوو رێگا وه‌اڵمی پرسیاره‌ك ه بدهینهوه :یان ب ه دروستكردنی هاوشێوه‌ییه‌ك ل ه نێوان ئه‌و شته‌‌و شتێكی تردا ،یان ب ه پێناسه‌كردنی ئه‌و شته .پیتاگۆراس ،ب ه پێی قسه‌كه‌ی ،مه‌به‌ستی ئهوه بووه هاوشێوه‌ییه‌ك ل ه نێوان شته‌كان‌و ژماره‌كاندا دروست بكات .ئه‌مه‌ش چه‌مكی الساییكردنه‌وه‌یه :شته‌كان وه‌ك ژماره‌كان وان .ده‌شێت هه‌ر شتێك ،جا ئیتر مادی بێت یان نامادی ،ل ه رێگای به‌شدارییه‌كه‌یه‌و‌ه ل ه جیهانی سیسته‌م‌و هارمۆنیادا بچێت ه ناو زنجیره‌یه‌كه‌و‌ه له‌گه‌ڵ هه‌موو شته‌كانی تردا‌و ئه‌ژمار بكرێت ،ناتوانیت شته‌كان ئه‌ژمار بكه‌یت ته‌نیا به‌پێی ژماره نه‌بێت .مانای یه‌كه‌می ئه‌م پرۆسه‌یه ته‌رتیبه. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
169
وا دیاره ئه‌و بڕگه‌یه‌ی ك ه دراوه‌ت ه پاڵ تیانۆ ،ئه‌رستۆتل پێی ئاشنا نه‌بووبێت .ئه‌رستۆتل ده‌ڵێت« :پیتاگۆراسییهكان جه‌ست ه سروشتییه‌كان ل ه ژماره‌كانه‌و‌ه ده‌رده‌هێنن .ئه‌و شتانه‌ی ك ه رووناكی‌و قورساییان هه‌یه ،له‌و شتان ه ده‌رده‌هێنن ك ه رووناكی‌و كێشیان نیی ه (ژماره‌كان)». ئه‌گه‌ر وشه‌كه‌ی تیانۆ (شته‌كان)مان به‌و مانای ه وه‌رگرت ،ك ه مانای ههبووه مادییه‌كان بدات به‌ده‌سته‌و‌ه (پێم وای ه ده‌بێت لێی تێبگه‌ین)و وشه‌ك ه له‌گه‌ڵ به‌كارهێنانه‌كه‌ی تیانۆ بۆ چه‌مكی هاتنه‌بوون كۆبكه‌ینه‌وه ،ئه‌وا تیانۆ به‌م ه مه‌به‌ستی ئه‌وه‌یه :ته‌نیا شت ه مادییه‌كان ل ه ژماره‌كانه‌و‌ه نایه‌ن ه بوون ،چونك ه ژماره هه‌بوویه‌كی نامادییه .ل ه سه‌روو ئهمهشهوه، ئهوه ژماره‌ی ه ك ه توانامان ده‌داتێ شتێك ل ه شتێكی تر جیا بكهینهوه .ئێم ه ل ه رێگای ژماره‌لێدانی شته‌كانه‌و‌ه (یه‌كه‌م ،دووه‌م ،سێیه‌م...هتد) بانگه‌شه‌ی ئهوه ده‌كه‌ین ده‌توانین ژێربه‌ژێر پارامه‌تر‌ه فیزیكییه‌كانی شت دیاری بكه‌ین .ده‌ڵێین لێره‌دا ده‌ست پێده‌كات‌و له‌وێدا كۆتایی ده‌بێت .ل ه نێوان خاڵی سه‌ره‌تا‌و خاڵی كۆتاییدا ئه‌م شت ه هه‌یه .به‌مجۆره ،ل ه ئه‌ژماركردندا شته‌كانیش دیاری ده‌كه‌ین .ده‌توانین له‌باره‌ی شتێكه‌و‌ه بڵێین «بابه‌تێكه«، چونك ه ده‌توانین ئه‌ژماری بكه‌ین. بڕگه‌یه‌كی تر ك ه دراوه‌ت ه پاڵ تیانۆ ،دوو پره‌نسیپی پیتاگۆراسیی به‌ناوبانگی تیایه: پره‌نسیپی نه‌مریی رۆح‌و پره‌نسیپی دۆنادۆن .تیانۆ پێداگیری له‌سه‌ر ئهوه ده‌كات ك ه پیتاگۆراسییهكان باوه‌ڕیان ب ه بوونی (دادپه‌وه‌ریی یه‌زدان) ل ه ژیانی دواتردا‌و گواستنه‌وه‌ی رۆح ل ه پاش مردن ل ه جه‌سته‌یه‌كه‌و‌ه بۆ جه‌سته‌یه‌كی تری نوێ ههبووه ،ك ه ده‌شێت جه‌ست ه نوێیه‌ك ه ب ه پێویست جه‌سته‌ی مرۆڤ نه‌بێت .له‌م بڕگه‌یه‌و‌ه وێنه‌ی پرۆسه‌ی گواستنه‌وه‌ی رۆحمان دێت ه پێش چاو ،ك ه به‌هۆیه‌و‌ه سه‌رله‌نوێ هارمۆنیا دهگهڕێتهوه بۆ گه‌ردوون. تێكچوونی هارمۆنیاش ئه‌و كات ه رووده‌دات ،ك ه كه‌سێك ئه‌م هارمۆنیای ه تێكده‌دات، به‌وه‌ی ك ه ل ه ژیانی پێشوویدا یاسای ئه‌خالقی ده‌به‌زێنێت .تیانۆ ئه‌خالق ده‌به‌سێته‌و‌ه ب ه كۆسمۆلۆجیاوه ،ئه‌وه‌ش ب ه پیشاندانی ئه‌وه‌ی ك ه نابێت هیچ گومانێك ل ه نه‌مریی رۆح بكرێت .تیانۆ ده‌ڵێت :ئه‌گه‌ر رۆح فانی بێت ،ئه‌وا ژیان ده‌بێت ب ه جه‌ژنی ئه‌و خراپه‌كارانه‌ی ك ه پاش ئه‌وه‌ی هه‌موو ژیانیان له خراپه‌كاریدا به‌سه‌ر ده‌به‌ن ،ده‌مرن». به‌اڵم ل ه گه‌ردوونێكی هارمۆنیكدا ك ه یاسای خۆی هه‌یه ،هه‌موو شتێك شوێنی تایبه‌تی خۆی ههیهو ب ه پێی یاسایه‌ك ئه‌رك ه تایبه‌ته‌كانی خۆی راده‌په‌ڕێنێت .یاساكانی سروشت هه‌ن ،یاساكانی لۆجیك هه‌ن ،یاساكانی ئایین‌و ئه‌خالق هه‌ن ،ل ه كاتێكدا خراپ ه یان كرد‌ه نائه‌خالقییه‌كان كرده‌ی دژه‌یاسان‌و ل ه باڵوكردنه‌وه‌ی ئاژاوه‌‌و پشێویدا به‌شداری ده‌كه‌ن .به‌اڵم ئه‌گه‌ر رۆح نه‌مر نه‌بێت ،وه‌ك ئه‌وه‌ی تیانۆ ده‌ڵێت ،ئه‌وا ئه‌و كه‌سانه‌ی ك ه ل ه باڵوكردنه‌وه‌ی ئاژاوه‌دا به‌شداری ده‌كه‌ن ،نه‌ك هه‌ر ئه‌وه‌ی ئازادییه‌كی بێسنوور به‌ده‌ستده‌هێنن ل ه سته‌مكردن 170
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
له‌و كه‌سانه‌ی به‌درێژایی ژیانیان ده‌یانچه‌وسێننه‌وه ،به‌ڵكو كۆی سیسته‌م ه ورده‌كه‌ی گه‌ردوونیش وێران ده‌كه‌ن .ئه‌گه‌ر سه‌رله‌نوێ گێڕانه‌وه‌ی هارمۆنیا‌و گونجان بۆ گه‌ردوون ئه‌ركێك بێت ،ئه‌وا ئه‌م ئه‌رك ه ل ه ئه‌ستۆی رۆح ه نه‌مره‌كانه .ئه‌م پرۆسه‌یه‌ی گێڕانه‌وه‌ی سیسته‌م له‌و رێگایه‌و‌ه ده‌بێت ،ك ه ئه‌و كه‌سه‌ی سته‌م ده‌كات ،سزایه‌كی دادپه‌وه‌ران ه بدرێت‌و ل ه جه‌سته‌ی بوونه‌وه‌رێكی نزمتر ل ه مرۆڤدا ده‌هێنرێته‌و‌ه ژیان .ئه‌م ژیانه‌ی دواتری به‌و شێوه‌ی ه به‌سه‌ر ده‌بات ،ك ه یاسای ئه‌خالقی داوای لێده‌كات. ستۆبیۆس چه‌ندین بڕگه‌ی تیانۆ ده‌هێنێته‌وه ،ك ه تیاندا هه‌ڵوێستی پیتاگۆراسییهكان به‌رامبه‌ر ژنان كه‌شف ده‌كات :چاالكیی سێكسیی ئافره‌ت ئه‌وه‌ی ه مێرده‌كه‌ی تێر بكات ،ژن نابێت كه‌سی تری خۆش بووێت جگ ه ل ه مێرده‌كه‌ی ،ده‌بێت ل ه ژیانی هاوسه‌رێتیدا جیاوازی بكرێت ل ه نێوان داوێنپاكی‌و فه‌زیڵه‌ت ل ه الیه‌ك‌و خۆگرتنه‌و‌ه ل ه سێكس ل ه الیه‌كی تر. كاتێك ل ه تیانۆیان پرسی ژن ل ه پاش چه‌ند رۆژ ل ه سێكسكردن جارێكی تر پاك دهبێتهوه، ل ه وه‌اڵمدا وتی ئه‌گه‌ر ژن له‌گه‌ڵ هاوسه‌ره‌كه‌یدا سێكس بكات ،ئهوه هه‌ر داوێنپاكه ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ كه‌سێكی تر سێكس بكات ،ئه‌وا هه‌رگیز پاك نابێتهوه .جارێكی تر لێیان پرسی ئه‌ركه‌كانی سه‌رشانی ژن چین؟ ل ه وه‌اڵمدا وتی «تێركردنی مێرده‌كه‌ی» .تیانۆ پێی وابوو‌ه خۆشه‌ویستیی رۆمانسی جگ ه ل ه «مه‌یلێكی سروشتی بۆ رۆحێكی پاك» زیاتر نییه .ده‌شێت له‌به‌ر رۆشنایی نووسینه‌كانی ژن ه پیتاگۆراسییه‌كانی دواتردا باشتر له‌م بڕگانه‌ی تیانۆ تێبگه‌ین :فینیتیس ،تیانۆی دووه‌م ،پێركتیۆنی ،ئیرازای لۆكینی، پێركتیۆنیی دووه‌م .له‌ناو نووسینه‌كانی ئه‌ماندا ده‌بینین بۆچوون ه پیتاگۆراسییهكان به‌سه‌ر هه‌ردوو ژیانی تاكه‌كه‌سی‌و خێزانیدا پراكتیز‌ه كراون .ژنان ،ك ه فه‌زیڵه‌ت ه تایبه‌ته‌كه‌یان خۆگرتنه‌وه‌یه ،به‌رپرسیارێتیی پاراستن‌و چه‌سپاندنی یاساو دادپه‌وه‌ری (یان هارمۆنیا) له‌ناو ماڵدا ده‌خه‌ن ه ئه‌ستۆی خۆیان .ئیرازای لۆكینی پێی وابوو‌ه ماڵ وێنه‌یه‌كی بچووكراوه‌ی دهوڵهتهو ژنان به‌رپرسیارێتییه‌كی مه‌زنیان ل ه ئه‌ستۆدای ه ل ه ئاماده‌كردنی بارودۆخه‌كاندا ،ك ه ده‌شێت ل ه سایه‌یدا هارمۆنیا‌و سیسته‌م‌و یاساو دادپه‌روه‌ری باڵ به‌سه‌ر ده‌وڵه‌تدا بكێشێت .ئه‌و ژنانه‌ی ك ه له‌م به‌رپرسیارێتیی ه تێناگه‌ن ،وه‌ك ئهوه وای ه به‌شداری بكه‌ن ل ه باڵوكردنه‌وه‌ی ئاژاوه‌‌و پشێویدا .كاتێك له‌م چوارچێوه‌یه‌دا سه‌یری ئه‌م بڕگانه‌ی تیانۆ ده‌كه‌ین ،ئه‌و كات ه ده‌توانین ب ه باشترین شێو‌ه ئه‌و قسه‌یه‌ی هه‌ڵبسه‌نگێنین ك ه ده‌ڵێت :باشتره ئه‌سپێكی چه‌مووش بیت له‌وه‌ی ئافره‌تێك بیت بیر نه‌كه‌یته‌وه.
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
171
-3مییا
هه‌روه‌ك ده‌وترێت ،مییا یه‌كێك ه ل ه كچه‌كانی تیانۆ‌و پیتاگۆراس .مییا له‌گه‌ڵ زۆرانبازێكدا هاوسه‌رگیری ده‌كات ،ك ه ناوی میلۆی ه (هه‌ندێك جار ب ه میلۆن ئاماژه‌ی بۆ ده‌كرێت ،هه‌ندێك جاری تر ب ه مینۆ)و خه‌ڵكی شارۆچكه‌ی كرۆتۆنا بووه .پیتاگۆراس ل ه ماڵی مییا بووه ،ك ه ماڵه‌كه‌ی سووتێنراوه‌و پیتاگۆراسیش له‌وێ مردووه .ده‌بینین مییاش، هه‌روه‌ك ژن ه پیتاگۆراسییه‌كانی تر ،له‌سه‌ر پراكتیزه‌كردنی بنه‌مای هارمۆنیا به‌سه‌ر ژیانی رۆژانه‌ی ژناندا نووسیویه‌تی .ل ه نامه‌كه‌یدا بۆ فیلیس باسی گرنگیی پڕكردنه‌وه‌ی پێوستییه‌كانی منداڵی كۆرپ ه ده‌كات به‌پێی بنه‌مای هارمۆنیا .وا دیاره روانگه‌ی مییا ئه‌وه‌ی ه ئاسایی ه منداڵ حه‌ز له‌و شتان ه بكات ،ك ه له‌گه‌ڵ پێوستییه‌كانیدا ده‌گونجێن .ئه‌وه‌ی ك ه منداڵ پێویستی پێیه‌تی ،میانڕه‌وییه ،میانڕه‌وی ل ه خواردندا ،ل ه پۆشاك ،گه‌رمی، ساردی ،هه‌وای پاك ..ئه‌وه‌ی ك ه ل ه نامه‌كه‌یدا سه‌رنجڕاكێشه ،ئه‌وه‌ی ه منداڵی كۆرپ ه به‌سروشتی خۆی حه‌زی ل ه میانڕه‌ویی ه ل ه هه‌موو شتێكدا‌و سوودێكی زۆر له‌م میانڕه‌ویی ه وه‌رده‌گرێت .پاشان پێویست ه ژنی تاز‌ه به‌دایكبوو له‌به‌ر هه‌موو ئه‌م هۆیان ه دایه‌نێكی میانڕه‌و بۆ منداڵه‌كه‌ی هه‌ڵبژێرێت .نابێت رێگا ب ه دایه‌نه‌ك ه بدرێت زۆر بخه‌وێت‌و زۆر بخواته‌وه، هه‌روه‌ها ده‌بێت خواستی سێكسی مێرده‌كه‌ی كۆنترۆڵ بكات (ره‌نگ ه له‌به‌ر ئهوه بێت ك ه دووگیانبوون ده‌بێت ه هۆی كه‌مبوونه‌وه‌ی شیری ژنه‌كه) .له‌به‌ر ئهوه ده‌بێت «هه‌موو شتێك ل ه كاتی گونجاوی خۆیدا ب ه باشترین شێو‌ه رابپه‌ڕێنێت» .ده‌بێت خۆی ته‌رخان بكات بۆ په‌روه‌رده‌كردنی منداڵه‌كه‌ی ب ه باشی .خواسته‌كانی خۆی ب ه شێوه‌یه‌كی میانڕه‌وان ه تێر بكات ،په‌روه‌رده‌كردنی منداڵه‌كه‌ی به‌م شێوه‌ی ه یارمه‌تیی ده‌دات بۆ ئه‌وه‌ی ب ه شێوه‌یه‌كی باش گه‌ش ه بكات. ده‌قی نامه‌كه‌ی مییا بۆ فیلیس «ساڵو: له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بوویت ب ه دایك ،ئه‌م ئامۆژگارییانه‌ت ده‌كه‌م :دایه‌نێكی چاك هه‌ڵبژێره، با پاك‌و خاوێن بێت .ره‌فتاری ئه‌وپه‌ڕی میانڕه‌وان ه بێت ،زۆر نه‌خواته‌وه‌‌و زۆر نه‌خه‌وێت. ئه‌م جۆره دایه‌ن ه ده‌توانێت ئهوه هه‌ڵبژێرێت ك ه بۆ په‌روه‌رده‌كردنی منداڵه‌كه‌ت گونجاوه‌‌و له‌گه‌ڵ فتره‌ته‌كه‌یدا ده‌گونجێت ،ب ه مه‌رجێك ئه‌وه‌ند‌ه شیری هه‌بێت به‌س بێت بۆ منداڵه‌كه. ب ه ئاسانی خۆی ده‌دات به‌ده‌ست پاڕانه‌وه‌ی مێرده‌كه‌یه‌و‌ه بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رجێی له‌گه‌ڵ بكات .دایه‌ن رۆڵێكی گرنگی ههیهو بۆ هه‌موو ژیانی منداڵ جه‌وهه‌ری‌و بنچینه‌ییه. ل ه كاتی شیردان ب ه منداڵه‌ك ه بیر له‌و‌ه بكاتهوه ب ه باشترین شێو‌ه په‌روه‌رده‌ی بكات .با ب ه 172
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
پێی پێویست سه‌رگۆی مه‌مك‌و مه‌مك‌و شیر ب ه منداڵه‌ك ه بدات ،نه‌ك هه‌موو كاتێك‌و ده‌ستبه‌جێ .به‌م شێوه‌ی ه منداڵه‌ك ه ته‌ندروست ده‌بێت .نابێت هه‌ركاتێك پێی خۆش بوو، منداڵه‌ك ه بخه‌وێنێت ،به‌ڵكو ئه‌و كاتان ه بیخه‌وێنێت ،ك ه منداڵه‌ك ه ده‌یه‌وێت پشوو بدات. ئه‌و كاته‌ش ته‌نیا راژه‌نینێكی كه‌م نابێت بۆ منداڵه‌كه .مه‌هێڵ ه تووڕه‌‌و چه‌نه‌باز بێت ،ل ه خواردندا شپرز‌ه بێت ،به‌ڵكو به‌شێوه‌یه‌كی رێك‌و پێك نان بخوات‌و زۆرخۆر نه‌بێت .با بێگان ه نه‌بێت ،تا ده‌كرێت ،یۆنانی بێت .باشتره منداڵه‌ك ه بخه‌یت ه شوێنی خه‌وه‌كه‌ی پاش ئه‌وه‌ی شیر ده‌خوات‌و ب ه شێوه‌یه‌كی گونجاو ده‌بێت ،چونك ه ل ه پاش ئه‌م ه پشوو سودی بۆ منداڵ ده‌بێت‌و هه‌رسكردنی ئه‌و جۆره خواردن ه ئاسان ده‌بێت .ئه‌گه‌ر پاش ئهوه هه‌ر خواردنێكت ب ه منداڵه‌ك ه دا ،با خواردنێكی سووك بێت .خواردنه‌وه‌ی رۆحی مه‌د‌ه ب ه منداڵ ،چونك ه كاریگه‌رییه‌كی كوشنده‌ی هه‌یه ،یان بڕێكی زۆر كه‌م بك ه ناو ئه‌و شیره‌ی شه‌وان ه پێی ده‌ده‌یت .ب ه به‌رده‌وامی منداڵه‌ك ه مه‌شۆ ،به‌ڵكو وه‌ها بیشۆ ،ك ه گونجاو بێت ،ئاوی شتنه‌كه‌ی شله‌تێن بێت ،باشتره ك ه وابێت .سه‌رباری ئه‌وه‌ش ،ئه‌بێت منداڵ بدرێت ه به‌ر هه‌وایه‌كی فێنك ،ن ه زۆر سارد‌و ن ه زۆر گه‌رم .پاشان نابێت ده‌رگا له‌سه‌ر پشت بێت ،یان ب ه ته‌واوه‌تی به‌رووی هه‌وادا داخرابێت .ئاوه‌ك ه ده‌بێت شله‌تێن بێت ،ن ه زۆر گهرمو ن ه زۆر سارد .نابێت جلی خه‌وتن زبرو ته‌سك بێت ،به‌ڵكو فراوان بێت‌و هه‌موو جه‌سته‌ی دابپۆشیت .سروشت له‌م شتانه‌دا ئاره‌زووی ل ه میانڕه‌وییه ،نه‌ك زیاده‌ڕه‌وی .ئه‌مان ه ئه‌و شتانه‌ن ك ه ره‌نگ ه له‌م كاته‌ی ئێستادا باش بن بۆت .هه‌موو ئومێدێكم به‌وه‌ی ه منداڵه‌ك ه ب ه پێی ئه‌م پالن ه پهروهرده بكه‌یت .پشت ب ه خوداوهند ل ه داهاتوودا ئامۆژگاریی گونجاو و ئاسانت بۆ ده‌نێرم سه‌باره‌ت ب ه په‌روه‌رده‌كردنی منداڵه‌كه ل ه قۆناغه‌كانی دواتری ته‌مه‌نیدا». ره‌نگ ه خوێنه‌ر سه‌رسام بێت (وه‌ك چۆن من سه‌رسام بووم) ب ه درێژیی ئه‌م ئامۆژگاریی ه ده‌رباره‌ی میانڕه‌وی ك ه مییا خۆی نوسیویه‌تی .نامه‌ك ه به‌م رسته‌ی ه كۆتایی دێت :ئه‌مان ه ئه‌و شتانه‌ن ك ه ره‌نگ ه له‌م كاته‌ی ئێستادا باش بن بۆت .ته‌نانه‌ت ل ه كاتی ئامۆژگاریكردنیشدا میانڕه‌وی هه‌یه ..به‌ڵێن ده‌دات دواتر ئامۆژگاریی تری بكات ،ئه‌و كاته‌ی ك ه گونجاو ده‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌ركه‌كانی ئایینده‌ی فیلیس بخاته‌و‌ه بیری سه‌باره‌ت ب ه په‌روه‌رده‌یه‌كی گونجاو بۆ منداڵ .رسته‌ی كۆتایی نامه‌ك ه پوخته‌ی ئه‌ركی ژن ه فه‌یله‌سووفه‌كانه ،ك ه ده‌بێت ل ه كاتی نووسینی نامه‌‌و كتێبدا رای بپه‌ڕێنن .ل ه پشت نامه‌كه‌ی مییا‌و نووسینه‌كانی تیانۆی دووه‌م‌و پێریكتیۆنیی یه‌كه‌م‌و فینیتیسه‌و‌ه وه‌ك ژن ه فه‌یله‌سوف ئه‌ركێك هه‌یه .ئه‌ركه‌كه‌ش ئه‌وه‌ی ه ژنان فێر بكه‌ن ب ه شێوه‌یه‌كی هارمۆنێك ژیانیان ببه‌نه‌سه‌ر .واته ،هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی ئیرازای لوكینی بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كات ،فێریان بكه‌ن چۆن دادپه‌روه‌ری‌و هارمۆنیا ل ه رۆحیان‌و ماڵه‌كانیاندا به‌دیبهێنن .وه‌ك چۆن ئه‌ركی پیاوانی فه‌یله‌سوف ئهوه بووه پیاوانی ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
173
تر فێری ئه‌و شتان ه بكه‌ن ك ه بۆ به‌سه‌ربردنی ژیانێكی هارمۆنیك پێویستیانه ،فێركردنی ئه‌و شتانه‌ی ك ه ده‌بێـت ه هۆی به‌دیهاتنی میانڕه‌وی‌و هارمۆنیا ل ه رۆحیان‌و ل ه ده‌وڵه‌تیشدا. ئه‌م ئه‌ركه‌ی سه‌رشانی ئه‌وان ئه‌و هۆكارانه‌مان بۆ ته‌فسیر ده‌كات ،ك ه ژنان ل ه پێناویدا رێگایه‌كی واقیعی ل ه فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌خالقیدا ده‌گرن ه به‌ر ،هه‌روه‌ها ئه‌و هۆكارانه‌ش ك ه وا ل ه پیاوان ده‌كات رێگایه‌كی ئایدیالی بگرن ه به‌ر .ژنان‌و پیاوان دوو رێگای جیاواز ده‌گرن ه به‌ر :چونكه تایبه‌تمه‌ندییه‌كانیان جیاوازه ،ئه‌ركه‌كانیشیان جیاوازه.
سهرچاوه تأریخ النسا‌و الفالسف ه فی العصرین الیونانی والرومانی ،باشراف :ماری ایلین ویپ، ترجم ه الی العربیه :د .محمود السید مراد ،دار الوفا‌و لدنیا للطباع ه والنشر ،االسكندریه، طبع ه االولی ،2002 ،ص 58-49
174
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
چه‌ند تێڕوانینێكی فه‌لسه‌فه‌یی و كۆمه‌اڵیه‌تی بۆ سیاسه‌ت هانا ئارنێت وه‌رگێڕانی :دانا له‌تیف
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
175
سیاسه‌ت چییه؟
یه‌كه‌م :سیاسه‌ت پشت ئه‌ستوور‌ه ب ه واقیعه‌تی فره‌یی مرۆڤه‌كان .خودا مرۆڤی خوڵقاند، به‌اڵم مرۆڤه‌كان ده‌ستكه‌وتێكی مرۆیی ،خاكی ،به‌رهه‌می سروشتی مرۆیین .لێره‌وه‌ی ه بابه‌تی سه‌ره‌كی فه‌لسه‌ف ه و ئیالهیات هه‌میش ه مرۆڤه ،لێره‌وه‌ی ه هه‌موو گوزاره‌كانیان حه‌قیقه‌تیان تیا بووه ،ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر یه‌ك مرۆڤ یان دوو مرۆڤ یان ته‌نها مرۆڤ ه هاوشێوه‌كان بوونی هه‌بێت و هیچ وه‌اڵمێكی فه‌لسه‌فیی قه‌ناعه‌تكه‌ریان بۆ ئه‌م پرسیار‌ه پێ نه‌بێ :سیاسه‌ت چییه؟ له‌وه‌ش خراپتر :بۆ هه‌ر بیركردنه‌وه‌یه‌كی زانستی (ل ه بایه‌لۆجی یان سایكۆلۆجی یان ل ه فه‌لسه‌ف ه و ئیالهیات) ته‌نها مرۆڤ بوونی هه‌یه ،به‌و چه‌شنه‌ی ك ه بۆ ئاژه‌ڵناسان ته‌نها شێر بوونی هه‌یه .شێره‌كان ئه‌و بابه‌تانه بوون كه ته‌نها به شێره‌كانه‌وه په‌یوه‌سته. ئه‌وه‌ی ناحه‌‌ز و نه‌گونجاو دێته‌به‌رچاو ،پله‌و پێگه‌ی جیاوازی نێوان فه‌لسه‌ف ه سیاسییه‌كان و به‌رهه‌مه‌كانی تره الی هه‌موو بیرمه‌ند‌ه گه‌وره‌كان ،ته‌نانه‌ت ئه‌فاڵتۆنیش .سیاسه‌ت (الی ئه‌م بیرمه‌ندانه) هیچ كات سیمایه‌كی ئاوا قوڵی نابێت .ئه‌م له‌ده‌ستدان ه هیچ نیی ه جگ ه ل ه له‌ده‌ستدانی مانا بۆ ڕیشه‌ی قوڵیی سیاسه‌ت. دووه‌م :سیاسه‌ت پرسی هاوژیانی و هاوته‌بایی جیاوازییه‌كانه :مرۆڤه‌كان خۆیان ل ه ڕووی سیاسییه‌و‌ه به‌گوێره‌ی شێو‌ه هاوبه‌ش ه ده‌ستكرد‌ه دیاریكراوه‌كانه‌و‌ه ل ه نێو ئه‌نارشیزمی ڕه‌ها یان ب ه هۆی ئه‌نارشیزمی ڕه‌های جیاوازییه‌كانه‌و‌ه ڕێك ده‌خه‌ن ،له‌به‌رئه‌وه‌ی جه‌سته‌ی سیاسیی پشت ئه‌ستوور‌ه ب ه خێزان و وه‌ك خێزان بیری لێ ده‌كردرێته‌وه ،پله‌كانی خزمایه‌تی ل ه الیه‌ك وه‌كـ ئه‌و شت ه داده‌نرێ ك ه ده‌توانێ جیاوازترینه‌كان پێكهوه گرێ بدات ،و ل ه الیه‌كی تر ،وه‌ك ئه‌و شته‌ی ك ه له‌الیه‌ن ئه‌و په‌یكه‌ر‌ه مرۆڤ ئاسایان ه هه‌م خۆیان له‌به‌ریه‌ك هه‌ڵده‌وشێننه‌وه و هه‌م به‌رامبه‌ر یه‌كتر چه‌نده‌ها سنور داده‌نێن. له‌م شێو‌ه ده‌زگایه‌دا ،تا ئه‌و شوێنه‌ی ك ه پرسی مرۆڤ ل ه ئـارادایه ،جیاوازی ڕیشه‌یی هه‌مان ئـه‌و چاره‌نووس ه به‌هێز‌ه ڕێشه‌كێش كراوه ،ك ه یه‌كسانی گه‌وهه‌ری هه‌موو مرۆڤه‌كانی تێك و پێكداوه .وێرانه‌ی سیاسه‌ت ،ل ه هه‌ردوو الیه‌نه‌وه ،ل ه گه‌شه‌سه‌ندنی جه‌ست ه سیاسییه‌كان ل ه خێزانهوه دێت ه كایهوه .لێره‌دا مه‌به‌ست له‌وه‌ی وه‌ك خێزانی پیرۆز ڕه‌مزیی ده‌كرێت ئه‌مه‌ی ه كه خودا هه‌م مرۆڤی نه‌خوڵقاندو‌ه و هه‌م خودا پتر خێزانی خوڵقاندوو‌ه تا مرۆڤ. سێیه‌م :تا ئه‌و شوێنه‌ی ك ه ل ه خێزاندا شتێكی پتر ببینی ل ه هاوكاری :وات ه به‌شداری چاالك ل ه فره‌ییدا ،مرۆڤێك ده‌ست پێ ده‌كات ،رۆڵی خوداوهند بگێڕێ ،وات ه وا خۆی ده‌رده‌خات ك ه گوای ه مرۆڤ ب ه شێوه‌یه‌كی سروشتی ده‌توانێ ل ه بنه‌چه‌ی جیاوازی ڕزگاری ببێت .ل ه بڕی به‌رهه‌مهێنانی مرۆڤێك ،هه‌وڵ ده‌درێت هاوتا ب ه خودی مرۆڤ دابهێنرێ. ب ه زمانی پراكتیكی -سیاسیی ،به‌اڵم خێزان ل ه بایه‌خ ه دێرینه‌كه‌یه‌وه ،سوود له‌م ڕیگه‌ی ه 176
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
وه‌رده‌گرێ ك ه جیهان ب ه جۆرێ ڕێكخراو‌ه ك ه تێیدا بۆ تاكه‌كان ،و ئه‌مه‌ش وات ه بۆ جیاوازترینیان ،په‌ناگه‌یه‌كی نییه .خێزانه‌كان وه‌ك چه‌ند قه‌اڵیه‌كی به‌هێز ل ه جیهانێكی نادۆستان ه و نامۆ بینا ده‌كرێن ك ه تێیدا مرۆڤ ئه‌خوازێ په‌یوه‌ندی خزمایه‌تی ب ه كۆڵدا بدات .ئه‌م ویست و ئاره‌زوو‌ه به‌ره‌و الدانی سه‌ره‌كی سیاسیی ده‌ڕوات ،له‌به‌رئه‌وه‌ی چۆنایه‌تی بنه‌ڕه‌تی فره‌یی به‌هۆی وااڵكردنی چه‌مكی خزمایه‌تی ڕه‌ت ده‌كرێته‌و‌ه یان به‌ڕاستی ل ه ناو ده‌چێت. چواره‌م :مرۆڤ ،به‌و چه‌شنه‌ی ك ه فه‌لسه‌ف ه و ئیالهیات ده‌یناسن :ل ه سیاسه‌تدا ته‌نها ل ه مافێكی یه‌كساندا بوونی هه‌ی ه (یان ب ه دی دێت) ئه‌و مافه‌ی ك ه جیاوازترینیان بۆ یه‌كتر ده‌سته‌به‌ر ده‌كه‌ن .له‌م ده‌سته‌به‌ركردن و پشتڕاستكردنه‌وه‌ی خۆویستانه‌ی مافی یه‌كسانی یاسایی ب ه فه‌رمی ده‌ناسێت ك ه فره‌یی مرۆڤه‌كان ،فره‌ییان قه‌رزداری خۆیانن و بوونیان په‌یوه‌سته ب ه داهێنانی مرۆڤهوه. پێنچه‌م :فه‌لسه‌ف ه دوو هۆی باشی هه‌یه :هیچ كات ته‌نانه‌ت شوێنێ ك ه سیاسه‌ت تێیدا دیته كایهوه ،له‌وێ نییه .هۆی یه‌كه‌م ئه‌مه‌یه: بونه‌وه‌ری سیاسی :ل ه مرۆڤدا شتێكی سیاسیی هه‌ی ه ك ه ب ه گه‌وهه‌ری ده‌ژمێردرێت. ڕێك ئه‌مه راست نییه. )1مرۆڤ له‌ودیو سیاسه‌ته‌‌وه‌یه :سیاسه‌ت ل ه نێو مرۆڤه‌كان دێت ه كایهوه ،به‌م چه‌شن ه ب ه ڕه‌هایی له‌ده‌ره‌وه‌ی مرۆڤه .له‌م ڕوهوه ،هیچ گه‌وهه‌رێكی سیاسیی واقیعی بوونی نییه. سیاسه‌ت ل ه نێو مرۆڤه‌كان دێت ه كایهوه و خۆی وه‌ك په‌یوه‌ندی جێگیر ده‌كات .ئـه‌م خاڵ ه هۆبز باش لێ تێگهیشتووه. )2وێناكردنی ئه‌و تاك ه خواوه‌نده‌ی ك ه مرۆڤ ل ه شێوه‌ی ئه‌و خه‌ڵق كراوه :لێرهوه دواجار ته‌نها مرۆڤ ده‌توانێ بوونی هه‌بێت ،مرۆڤه‌كان ب ه دووباره‌كردنه‌وه‌ی كه‌م تازۆر سه‌ركه‌وتووی «هاوشێوه‌كان» ده‌گۆڕن .مرۆڤ ئافرێنراوێكی هاوشێوه‌ی ه له‌گه‌ڵ گۆشه‌گیری ئه‌و خواوه‌ند‌ه بنه‌ره‌تییه‌ی ك ه ب ه گوێره‌ی تیۆری هۆبز «هه‌لومه‌رجی سروشتی وه‌ك جه‌نگ هه‌مووان دژی هه‌مووان» بینا كراوه .ئه‌م جه‌نگ ه شۆرش و هه‌ڵگیرسانی هه‌موو كه‌سێك ه دژی هه‌موو ئه‌وانه‌ی ك ه ڕه‌ت دهكرێنهوه ،چونك ه ژیانیان بێ مانا و پوچه ،بێ مانا بۆ مرۆڤ خه‌ڵقكراوه ،وه‌ك گۆشه‌گیری و دووره‌په‌رێزی خواوه‌ند. چون ه ده‌ره‌وه‌ی خۆرئاوایی لێی ،نه‌كرده‌بوونی سیاسه‌ت ه ل ه فه‌رهه‌نگی ئه‌فسانه‌ی دروستبوونی خۆرئـاوایی یان به‌دیلی سیاسه‌ت ل ه الیه‌ن میژووه‌وه .ل ه ڕێڕه‌وی وێناكردنی مێژووی جیهان فره‌یی مرۆڤه‌كان ل ه تاكی مرۆڤدا ده‌توێته‌و‌ه ك ه پاشانیش ب ه مرۆڤایه‌تی ل ه ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
177
قه‌ڵه‌م ده‌درێ .له‌م ڕوه‌وه‌ی ه ك ه فاكتی ترسناك و نامرۆیی میژوو ك ه په‌یامی خۆی سه‌ره‌تا له كۆتاییه‌كی ته‌واو و بێ به‌زه‌یی ل ه سیاسه‌تدا به‌ره‌و پێش ده‌بات. شه‌شه‌م :وێناكردنی ئه‌وه‌ی ئێم ه ل ه كایه‌یه‌كدا به‌ڕاستی ئازاد بین :وات ه ن ه دڵه‌راوكێمان هه‌بێت ن ه وابه‌ست ه ب ه كه‌ره‌ست ه و به‌رژه‌وه‌ندی هه‌یی بین ،ئه‌م ه ب ه ئامانج سه‌خته. ئازادی ته‌نها ل ه كایه‌ی سه‌نتراڵی سیاسه‌ت بوونی هه‌یه .ئێم ه له‌م ئازادییانه‌دا په‌نا ب ه «پێویست»ـیه‌كانی مێژوو ده‌به‌ین .چ پوچییه‌كه‌ی بێزاركه‌ره! حه‌وته‌م :ڕه‌نگ ه ئه‌ركی سیاسه‌ت به‌رچاوكردنی ئه‌و جیهانه‌ی ه ك ه بۆ حه‌قیقه‌ت هه‌مان ئه‌و دونیا شه‌فافه‌ی ه ك ه بۆ خوڵقانی خوداوهند ههبووه :ل ه مانای ئه‌فسانه‌ی یه‌هودی_- مه‌سیحی به‌م مانایه‌یه :مرۆڤ ،ئافراندراو‌ه ب ه شێوه‌ی خوداوهند ،هێزی له‌دایكبووونی هه‌یه ،تاوه‌كو مرۆڤه‌كان وه‌ك خوڵقانی ئیالهی ڕیكبخات. ئه‌مه‌ش ڕه‌نگ ه بێ مانا بێت ،به‌اڵم ئه‌م ه تاك ه ڕهنگدانهوه و ئاراسته‌ی گونجاوی بیركردنهوه_ مافی سروشتییه .ل ه جیاوازی ڕه‌های هه‌موو مرۆڤه‌كان ل ه یه‌كتر ،ك ه گهورهتره ل ه جیاوازی ڕێژه‌یی نه‌ته‌وه‌كان ،یان نه‌ژاده‌كان ،ل ه زۆربه‌ی خوڵقاندنی مرۆڤ ل ه الیه‌ن خوداوه‌نده‌و‌ه شاردراوه‌ته‌وه .ڕاستییه‌كان به‌م چه‌شنه‌یه ،به‌اڵم سیاسه‌ت لێرهوه ڕیك هیچ شتێكی بۆ ئافراندن نییه .سیاسه‌ت ل ه ڕاستیدا ل ه هه‌مان سه‌ره‌تاو‌ه جیاوازیی ه ڕه‌هاكانی ل ه ڕووی یه‌كسانی ڕێژه‌یی و به‌گوێره‌ی جیاوازییه ڕیژه‌ییه‌كانه‌و‌ه ڕێك ده‌خات. سه‌ره‌تایه‌كی تر بۆ سیاسه‌ت
پێشداوه‌ری دژی سیاسه‌ت و ئه‌وه‌ی له‌ڕاستیدا ل ه سیاسه‌تی ئه‌مرۆدا هه‌یه. ئه‌گه‌ر بمانه‌وێ له‌باره‌ی سیاسه‌ت ل ه سه‌رده‌می ئێمه بدویین پێویست ه له‌و پێشداوه‌رییانه‌و‌ه ده‌ست پێ بكه‌ین ك ه ئێم ه هه‌موومان ،ئه‌گه‌ر به‌ڕیكه‌وت سیاسه‌تمه‌داری پیشه‌یی نه‌بین، سیاسه‌تمان ل ه مێشكایه .ئه‌م پێشداوه‌رییانه ،ك ه ل ه هه‌مووماندا هاوبه‌شه ،بۆ خۆی ده‌رخه‌ری شتێكی سیاسیین ل ه مانای پوختی ووشه‌كه‌دا :ئه‌وان ل ه به‌رزه‌فڕترین ئاوه‌زمه‌ندیدا ئاو ناخۆن و قه‌رزداری ڕێبازه‌سه‌گی (كلبی مسلك) ئه‌وان ه نین ك ه سارد و گه‌رمی ڕۆژگاریان زۆر چه‌شتوو‌ه و كه‌متر تێده‌گه‌ن ،ئێم ه ن ه ده‌توانی ن به‌ڵگه‌خووازییه‌كانی ڕابگه‌یه‌نین ،چونك ه ئه‌وان ده‌توانن پشت ب ه واقیعه‌ت ه ڕه‌تنه‌كراوه‌كان و پێگه‌ی هه‌یی خۆیان ببه‌ستن ،ئه‌وه‌ش ڕێك ل ه شێو‌ه سیاسییه‌كه‌ی ،ب ه متمانه‌و‌ه ڕه‌نگڕێژ بكه‌ن .سه‌رباری ئه‌مه‌ش ،ئه‌م پێشداوه‌رییان ه دادوه‌ریی نین .ئه‌وان ه ئاماده‌ن ئێم ه بئاخنن ه ڕه‌وشێكه‌و‌ه ك ه تیایدا ل ه ڕووی سیاسییه‌و‌ه ب ه دروستی نه‌زانین بجوڵێینه‌و‌ه یان نه‌جوڵێینه‌وه .مه‌ترسییه‌ك ه لێره‌وه‌ی ه ك ه فاكتی سیاسیی ل ه بنه‌ڕه‌تدا ل ه شانۆی جیهان كۆتایی پێ دێت و ب ه سیاسه‌ت تێكه‌ڵ ده‌كرێن و ئه‌وه‌ی 178
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ده‌بێت ه ڕووداو ،وه‌ك شتێ ل ه قه‌ڵه‌م ده‌درێن ك ه گوای ه زاتی سیاسه‌ته ،له‌م رووه‌وه ،شایه‌نی داكۆكی لێ كردن نییه .ل ه پشت هه‌موو پێشداوه‌رییه‌كانی ئه‌مرۆو‌ه سیاسه‌ت ئاماده‌یه، وات ه ل ه ساتی داهێنانی بۆمبی ئه‌تۆم ،دڵه‌ڕاوكێ و ترس ڕاوهستاوه .مرۆڤایه‌تی بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێ خۆی له ڕێگه‌ی سیاسه‌ت و توندوتیژییه‌كانی ل ه جیهان ڕه‌ش بكاتهوه (ل ه په‌یوه‌ست به‌م دڵه‌ڕاوكێیه) ئومێد ،مرۆڤایه‌تی چه‌ند ڕۆشناییه‌ك نیشان ده‌دات و ل ه بڕی خۆی ،سیاسه‌ت ده‌هێنێت ه پێشهوه ،ئه‌وه‌ش ل ه ڕیگه‌ی حكومه‌تێكی جیهانی ك ه ده‌وڵه‌ت ل ه ده‌زگای كارگێری هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه ،ملمالنێیی ه سیاسییه‌كان ل ه ڕیگه‌ی بۆرۆكراسییه‌ته‌و‌ه به‌رز بكرێتهوه و بگه‌ڕێته‌و‌ه و ئه‌رگان ه سه‌ربازییه‌كان بكه‌ن ه جێگره‌وه‌ی سوپاكان .هه‌ر چه‌ند ئه‌م ئومێد‌ه به‌ته‌واوی خه‌یاڵییه .كاتێ ل ه سیاسه‌ت ،به‌و چه‌شنه‌ی ك ه زۆرجار ڕوو ده‌دات ،په‌یوه‌ندی نێوان فه‌رمانڕه‌وا و ژێرده‌ست ده‌كات ه ئامانج .له‌م گۆشه‌نیگایه‌وه ،ئێم ه ل ه بڕی ڕه‌شكردنه‌وه‌ی سیاسیی ،ڕه‌نگ ه شێوه‌ی ده‌سه‌اڵتی سته‌مكاری ببێت ه نسیبمان ،ئه‌و شێوه‌یه‌ی ك ه تێیدا ناكۆكی فه‌رمانڕه‌وا و ژێرده‌سته‌كان هێند‌ه ڕه‌هه‌ندێكی نه‌شیاو ب ه خۆیه‌و‌ه ده‌گرێ ك ه ته‌نانه‌ت ئیتر هیچ سه‌رپێچییه‌ك ڕوونادات ،چ بگا ب ه كۆنترۆڵی فه‌رمانڕه‌واكان ل ه ڕێگه‌ی ژێرده‌سته‌كانه‌وه .ئه‌م خه‌سڵه‌ت ه سته‌مكارییه‌ش ،به‌م ئامراز‌ه ده‌گۆڕێت ك ه هیچ كه‌س ،هیچ سته‌مكارێ ،ئیتر له‌م ڕژێم ه كه‌شف ناكرێت ،له‌به‌رئه‌وه‌ی سه‌روه‌رێتی بۆرۆكراسیی ،ده‌سه‌اڵت ل ه ڕێگه‌ی نوسینگه‌ی كاره‌وه ،كه‌متر سته‌مكار نیه ،چونك ه «هیچ كه‌س» به‌كاری ناهێنێ ،ب ه پێچهوانهوه ،سه‌روه‌رێتی بۆرۆكراسییه‌ت زۆر ترسناكه، له‌به‌رئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ ئه‌م «هیچ كه‌سانه« كه‌س ناتوانێ ووشه‌ی خراپ و له‌گه‌ڵ ئه‌و ئاشنا بكرێ ،به‌اڵم كاتێ ل ه فاكتی سیاسیی كایه‌ی جیهانی تێبگه‌ی ك ه تێیدا مرۆڤه‌كان به‌شێوه‌یه‌كی نمونه‌یی وه‌ك ئه‌كته‌ران له‌سه‌ر شانۆ ده‌رده‌كه‌ون و ب ه كاروباری مرۆیی به‌رده‌وام بێ ئه‌لته‌رناتیڤه‌كان ده‌ده‌ن ،هیوا ب ه هیچ شێوه‌یه‌كی خه‌یاڵی نییه .خۆالدانی مرۆڤه‌كان وه‌ك ئه‌كته‌ران ،زۆرجار ل ه مێژوودا سه‌ركه‌وتوو بووه ،به‌اڵم ل ه پێودانگێكی جیهانی نا _چ جا ل ه شێوه‌ی سته‌مكاری ك ه ئه‌مرۆ بۆ ئێم ه نیشانه‌ی دواكه‌وتوویی ه ك ه تێیدا ئیراده‌ی مرۆڤێك ڕێگه‌یه‌ك ئاوااڵ ده‌كات ،چ جا ل ه شێوه‌ی مۆدێرنی سه‌روه‌رێتی په‌تی ك ه تێیدا مرۆڤ ئه‌خوازێ «هێز‌ه مێژووییه‌كان» ب ه ڕواڵه‌ت وااڵتری ناكه‌سیی و ڕه‌وته‌كان ڕزگار بكات و مرۆڤه‌كان بۆ كۆیله‌كانیان بگۆڕێت .به‌راستی فاكتێكی ناسیاسیی له‌م شێوه‌ی ه ل ه ده‌سه‌اڵتی خۆی ،ڕێك ل ه جێگیریی و تایبه‌ته‌كه‌ی پیشان ده‌دات ك ه تێیدا هه‌موو ئه‌وه‌ی دوێنێ هێشتا وه‌ك «گهوره» موعته‌به‌ر بوو ،ئه‌مرۆ ده‌توانێ فه‌رامۆشی بكات و ئه‌گه‌ر بڕیاریش بێ بزوتنه‌وه‌ك ه بمێنێتهوه ،پێویست ه ب ه فه‌رامۆشی بسپێرێ .هه‌ر چه‌ند ئه‌م ه ب ه هیچ شێوه‌یه‌ك ناتوانێ ببێته مایه‌ی ئارامی یاده‌وه‌ری .كاتێ ناچارین دیاری بكه‌ین ك ه ل ه ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
179
دیموكراسیی ه جه‌ماوه‌رییه‌كان ،بێ هه‌ر تیرۆر و ل ه هه‌مان كاتدا خۆبه‌خۆییه‌ك ،به‌م چه‌شنه، بێتوانایی مرۆڤه‌كان ل ه الیه‌ك و ڕه‌وتی به‌رده‌وامی گۆڕانی بۆ داڕزان و فه‌رامۆشی ل ه الیه‌كی تر ئاوااڵ ده‌كات ،هه‌ر چه‌ند ئه‌م دیاردانه ،ل ه جیهانی ئازاد و بێ تیرۆردا ،ب ه فاكتی سیاسیی ل ه مانای پوختی ووشه‌ك ه و فاكتی ئابووری گه‌مارۆ ده‌درێن. به‌اڵم پێشداوه‌رییه‌كانی سیاسه‌ت ،ئه‌م وێناكردنه‌ی ك ه سیاسه‌تی ناوخۆیی تان و پۆی ل ه درۆ و ده‌سه‌له‌ی به‌رژه‌وه‌ندیی ه شه‌رمهێنه‌ره‌كان و ئایدۆلۆژیای نه‌نگیدایه ،ئه‌م ه جگ ه له‌وه‌ی كه‌ناری سیاسه‌تی ده‌ره‌كی ل ه نێوان پروپاگه‌ند‌ه به‌تاڵ و توندوتیژییهكان تووشی كه‌موكوڕی بۆتهوه ،مێژوو پله‌یه‌كی زۆر كۆنتر ل ه داهێنانی ئه‌و پێویستیانه‌یه ،ك ه له‌گه‌ڵیان بتوانێ هه‌ر ژیانێكی ئۆرگانیكی له‌سه‌ر ڕووی زه‌وی وێران بكرێت .ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ست ه ب ه سیاسه‌تی ناوخۆییه‌و‌ه ئهوه النی كه‌م ب ه ئه‌ندازه‌ی دیموكراسی پارته‌كان ته‌مه‌نیان هه‌یه، وات ه شتێكی پتر ل ه سه‌د ساڵ .ئه‌و پارتانه‌ی ك ه وا خۆیان ده‌رده‌خه‌ن بۆ یه‌كه‌مین جار ل ه مێژووی هاوچه‌رخ نوێنه‌رایه‌تی دابهێنن ،وێرای ئه‌وه‌ی ك ه خودی بیناكردن هه‌رگیز بڕوای به‌م ه نییه .ئهوه ب ه سیاسه‌تی ده‌ره‌كیشه‌و‌ه په‌یوه‌سته ،و ڕاگه‌یاندنی په‌یدابوونیه‌تی ،هه‌روه‌ها پێویست ه له‌و یه‌كه‌مین ده‌یانه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی ئیمپریالیستی سه‌ره‌تاكانی چاخه‌ك ه بێ ،ئه‌و ماته‌ی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی نه‌ك ب ه فه‌رمانی ده‌وڵه‌ت ،به‌ڵكو ب ه هۆی به‌رژه‌وه‌ندیی ه ئابووریی ه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانه‌و‌ه ده‌ست پێ ده‌كات ،ده‌سه‌اڵتی ئه‌وروپایی به‌سه‌رتاسه‌ری جیهان باڵو بكاتهوه، به‌اڵم ئه‌وه‌ی ئه‌مرۆ بایه‌خی واقیعی ب ه پێشداوه‌ری په‌یوه‌ست ب ه سیاسه‌ت ده‌دات :په‌نابردن ب ۆ گۆشه‌گیری و بێ توانایی ،ته‌مه‌نای نائومێدان ه‌بۆ له‌ده‌ستدانی ته‌واوی شیاوێتییه‌كانی ی توێژێكی بچوك ،ك ه كرده‌ی ئه‌و ساته‌ی هێشتا پێشداوه‌ری بوو ،و ئیمتیازی تایبه‌ت ی لێرد ئاكتۆن بڕوای پێی هه‌بوو ،ك ه ده‌سه‌اڵتێكی گه‌نده‌ڵ ه و خۆ كردن ه خاوه‌نی هاوشان بهوه ده‌سه‌اڵتی ڕه‌های گه‌نده‌ڵی ڕه‌هایه .به‌ڕاستی هیچ كه‌س مه‌گه‌ر نیچ ه ل ه هه‌وڵه‌كانی بۆ دووبار‌ه ئابڕووسه‌ندنه‌و‌ه ل ه ده‌سه‌اڵتی له‌م چه‌شن ه ئاشكرا نه‌كات ك ه ئه‌م سه‌رزه‌نشت ه ده‌سه‌اڵت دهبینێتهوه ،به‌ته‌واوی له‌گه‌ڵ ئاره‌زوو و ویستی جه‌ماوه‌ره‌كان هاوكار و ته‌با بێت .هه‌ر چه‌ند‌ه ئه‌ویش هاوهه‌نگاو له‌گه‌ڵ روحی زه‌مه‌نی خودی ده‌سه‌اڵت ك ه كه‌س هیچ كات ناتوانێ لێی سوودمه‌ند بێ ،له‌به‌رئه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت ل ه بنه‌ڕه‌تدا ته‌نها ل ه كرده‌ی هاوبه‌شی زۆرێ ل ه مرۆڤه‌كانه‌و‌ه سهرچاوه ده‌گرێت،ئه‌ویش به‌و توندوتیژیه‌ی ك ه كه‌سێ هه‌ڵبه‌ت ه ده‌توانێ ببێت ه خاوه‌نی ،لێی تێكبچێ یان به ده‌سته‌واژه‌یه‌ك به یه‌ك بزانرێت. سهرچاوه سه‌ره‌كیHannah Arent، what is the politics?، Piper München _: .2003 Zürich، march 180
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
رێبازی ئه‌فالتونی له‌الی غالیلیۆ
نووسینی :هشام غصیب وه‌ڕگێڕانی :جیهاد موحه‌مه‌د
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
181
هه‌ندێك ل ه مێژوونووسه‌كانی وه‌ك ئه‌سكندر كویری فارانسی و تۆماس كۆنی ئامریكی، مه‌یلدارن به‌الی ئه‌و لێكدانه‌وه‌یه‌دا ك ه شۆڕشه‌كه‌ی غالیلیۆ شۆڕشێكی فكریی بوو، وه جه‌ختده‌كه‌نه‌و‌ه كه غالیلیۆ تێگه‌یشتن ه فكریه‌كانی ل ه دۆزینه‌و‌ه زانستیی ه نایا‌به‌كانیدا له‌سه‌ر(جوڵه ) نوێكرده‌و‌ه له‌سه‌ر حسابی ئه‌زموونگه‌ریی زانستی .ئه‌وان وای لێكده‌ده‌نه‌و‌ه ك ه غالیلیۆ چوارچێوه‌یه‌كی نوێی جیاوازتری داهێنا ل ه تێگه‌یشتن ه كۆنه‌كانی ئه‌رستۆ ل ه پێناوی نزیكبوون ه ل ه سروشت و جوڵه‌ی ته‌نۆكه‌كان ب ه دیاریكراوی ،ئه‌م چوارچێوه‌یه‌ش ل ه یاساكانی جوڵه‌ی ته‌نۆك ه زه‌وینییه‌كاندا ك ه دایڕشتن خۆی دهبینێتهوه (یاسای كه‌وتنی ڕها، یاسای جوڵه‌ی فڕێدان بۆ سه‌ر زه‌وی ،پرنسیپی ڕێژه‌یی ،پرنسیپی كه‌ماسیی خۆیی) .به‌اڵم ئه‌زموونی زانستی ل ه په‌راوێزدا نه‌بێت ،یان البه‌ال نه‌بێت نه‌چۆت ه نێو چوارچێوه‌ی داڕشتنی ئه‌م داهێنان ه یاسایانه‌ی غالیلۆوه .ئه‌مان ه سه‌لماندنی داهێنان ه چه‌مكیی ه فكرییه‌كان ل ه الی غالیلۆ گه‌وره‌تر ده‌بینن وه‌ك ل ه سه‌لماندنی داهێنان ه زانستییه‌كان و ئه‌زموون ه زانستییه‌كان. به‌اڵم باسی میكانیزمه‌كانی داهێنان ه غالیلییه‌ك ه ناكهن و ئهوه شیناكه‌نه‌و‌ه ك ه چۆن غالیلیۆ توانی چوارچێوه كۆنكه‌ی ئه‌رستۆ تێپه‌ڕێنێت به‌ره‌و چوارچێوه‌یه‌كی نوێ ،وه‌ك ئه‌وه‌ی ك ه ئه‌م چوارچێوه نوێی ه ل ه ناو عه‌قڵ و خه‌یاڵه‌كانییه‌و‌ه ب ه كوتوپڕی هه‌ڵقواڵبێت ب ه بێ داڕشتن و پێكهێنانی یان به‌بێ پێشه‌كیی ه عه‌قڵییه‌كان. زۆرێكیش ل ه مێژوو نووس ه زانستییه‌كان ،مه‌یلدارن ب ه الی لێكدانه‌وه‌یكی تردا ،ك ه غالیلیۆ جه‌ختی زیاتر له‌سه‌ر زانست كردوه‌ته‌و‌ه له‌سه‌ر حسابی داهێنان ه فكرییه‌كان ،یان داهێنان ل ه تێگه‌یشتنه‌كاندا .وه‌ك ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی و تێگه‌یشتنه‌كانی ب ه شێوازێكی میكانییكی و ب ه بێ گیروگرفت و ب ه ئاسانی ل ه ئه‌زموونگه‌ریی و بینینه‌كانییه‌و‌ه هه‌ڵییه‌نجابێت .ب ه پێی ئه‌م تیۆریی ه داهێنانی سه‌ره‌كی غالیلیۆ داهێنان ه ئه‌زموونییه‌كانی بوو ،وات ه داهێنان ه ته‌جرییبیه‌كان و ئامرازه‌كانی ئه‌ندازه‌یی نوێ ل ه بوار‌ه نوێكاندا .به‌اڵم ئه‌م باسكارانه‌ش ڕاڤه‌ی ئهوه ناكهن بۆچی ئه‌و ئه‌زموونگه‌ل ه چاره‌نوسسازه‌یی ك ه غالیلیۆ كردی ب ه مێشكی هیچ زانایه‌كی ئه‌وروپی و عاره‌بی ئغریقدیدا نه‌هات ل ه پێش ئه‌مدا ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ك ه هه‌ندێك له‌و زانایان ه زیره‌ك و ب ه توانابوون و مه‌یلداربوون بۆ داخوازیی ئه‌زموونگه‌رایی ك ه كه‌متر نه‌بوون ل ه تیۆرییه‌كانی غالیلیۆ .هه‌روه‌ها ئه‌مان ه شیكاریی و ڕاڤه‌كردنیان نیی ه ك ه چۆن تێگه‌یشته‌ن فكرییه‌كانی غالیلیۆ ل ه ئه‌زموونه‌كانیی و بینینییه‌كانیه‌و‌ه هه‌لقواڵ و په‌یدا بوون.
182
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ئه‌ز له‌گه‌ڵ ئه‌م دووالیه‌ندا جیاوازم و وایده‌بینم ك ه ئه‌م دووالیه‌ن ه یه‌ك گۆشه‌یان له‌به‌رچاوگرتوو‌ه ل ه تێڕوانیینیاندا بۆ مه‌سه‌له‌ك ه و دیوارێكی هه‌میشه‌ییان دروستكردو‌ه ل ه نێوان پێكهاته‌كانی یه‌ك سیسته‌میی و یه‌ك ڕێڕه‌وییدا ،هه‌ردوو ئه‌م تێڕوانین ه ب ه لۆژیكی ئه‌م یان ئه‌و سه‌رنجده‌ده‌ن ،نه‌ك ب ه لۆژیكی ئه‌و و دژه‌كه‌ی .ب ه مانایه‌كی تر هیچ حسابێك بۆ دژ ناكهن و به‌رامبه‌ر ناخوێنه‌وه. من وای ده‌خوێنمه‌و‌ه ك ه ناوه‌ڕۆكی شۆڕشی غالیلیۆ شۆڕشێك بوو ل ه بیركردنهوه و لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی زانستیانه(ژیربێژی) ،Methodologyشۆڕشی بیركردنهوه نوێكان و ئه‌زموون ه بێ هاوته‌كه‌ی هه‌ڵقواڵوی بیركردنهوه و لێكۆڵینهوه زانستییه‌كانی بوو .غالیلیۆ ڕێبازێكی نوێی داهێنا بۆ تێڕوانین و سه‌رنجدان و تێگه‌یشتن ل ه سروشت و كارلێك له‌گه‌ڵیدا. ئه‌م ڕێبازه‌ش هه‌ڵقواڵوی مه‌عریفیی ه كه‌ڵه‌كه‌بوو‌ه دێرینه‌كه‌ی بوو ب ه هه‌موو پێكهاته‌كانییه‌وه: ب ه پێكهات ه ئه‌رستۆیی ه باوه‌كانه‌وه ،ڕێچك ه باوه‌كان ل ه زانستی ئه‌ستێره‌ناسیدا ،ڕێچكه‌ی ئه‌رخه‌میدسی نه‌ریتیی ل ه زانستی سروشتدا ،ڕێچكه‌ی عاره‌بی ل ه زانستی تیشكدا، ڕێچكه‌ی نه‌ریتیی كۆبرنیكۆس ل ه زانستی ئه‌ستێر‌ه ناسییدا و خوێندنه‌و‌ه ئغریقییه‌كان بۆ ئه‌تۆم ل ه بووندا .ئه‌مان ه كۆمه‌ڵیك پێكهاته‌ی ناكۆك بوون له‌گه‌ڵ یه‌كترییدا ،ك ه غالیلیۆ لێكۆڵینه‌وه‌ی تیا كردبوون و هه‌ڵیسه‌نگاندبوون ،بۆی ه ڕێبازه نوێكه‌ی غالیلیۆ ل ه نه‌بوونه‌و‌ه نه‌هاتبوو ،وه ل ه عه‌قڵ و خه‌یاڵیكی ڕووتیشه‌و‌ه نه‌هاتوون ،به‌ڵكو ل ه هه‌موو ئه‌و ناكۆكیانه‌و‌ه هاتوون ك ه ب ه شێوازێكی مه‌عریفیانه‌ی داهێنه‌ران ه توانیبووی بیانخوێنێته‌و‌ه و لێكۆڵینه‌وه‌یان تیابكات و بگات ه ئه‌نجامێك .هه‌موو ئه‌و ڕێچك ه باو و نه‌ریتیی و نه‌زۆك و دۆگماییانه‌ی به‌راوردكرد به ڕێگه‌یه‌كی به‌پیتی بیركارییانه یان بیركارزاناییانه. وه‌ك ل ه بابه‌تی پێشوتردا باسمانكرد ،غالیلیۆ توانی تێبینی خۆی تۆماربكات له‌سه‌ر پارادۆكسییه‌كانی نێوان ڕێچك ه ئه‌رستۆیی ه باو و نه‌ریتیی و خه‌یااڵوییه‌كه‌یی و ماتماتیكیی ه نه‌ریتیی ه ئه‌رخه‌میدسییه‌كه ،هه‌ڵبه‌ت ئه‌مه‌ش ب ه لێكۆڵینهوه ل ه ڕێچك ه بیركاریی ه نه‌ریتییه‌كاندا و ل ه زانستی ئه‌ستێره‌ناسییدا و هه‌روه‌ها ل ه بیركاریی ه نه‌ریتیه‌كانی عاره‌بدا له میانه‌ی تیشكدا. بۆیه ،هه‌وڵیدا بۆ دۆزینه‌وه‌ی ڕێگایه‌ك تا بتوانرێت میتۆدی بیركاریی تیا جێبه‌جێبكرێت ل ه لێكۆڵینهوه بۆ جوڵه‌ی ته‌نۆكه‌كان ب ه شێوازیكی بیركارییزانی ،من ئه‌م وێڵبوونه‌ی غالیلیۆ ناوده‌به‌م ب ه ڕێبازی ئه‌فالتونی ل ه زانستدا . ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
183
ئه‌م مه‌نهه‌جه‌ش چه‌قده‌به‌ستێت و كۆده‌بێته‌و‌ه له‌سه‌ر وێنایه‌كی دیاریكراو بۆ یاسای سروشت كه ئه‌مه ده‌گه‌یه‌نێت : یه‌كه‌م /یاسای سروشت چه‌ندێتییه ،یان قه‌واره‌ییه ،دواجاریش بیركارییانه‌ی ه ل ه ناوه‌ڕۆكیدا چوونك ه په‌یوه‌ندیدار‌ه به‌وه‌ی ك ه ناوده‌برێت ب ه چه‌ندێتی فیزیاییه‌وه ،وه‌ك درێژی و ماوه‌ی زه‌مه‌نیی و قه‌وار‌ه و خێرایی و پاڵه‌په‌ستۆی تێپه‌ڕاندن و پاڵه‌په‌ستۆی گۆشه‌یی و ئه‌نه‌رجیی و پله‌ی گه‌رما .هه‌ڵبه‌ت ئه‌م چه‌ندێتیانه‌ش ،یان ئه‌م بڕانه‌ش ب ه زانستی بیركاریی و ئه‌ندازه‌ییه‌كی ورد یه‌كده‌گرن .به‌اڵم په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوانیان جۆراوجۆره ،ل ه ڕووی سروشتیی و قواڵیی و گشتگیریی و فراوانییه‌وه ،وه دوایینه‌هاتن ه جۆراوجۆره‌كانیان ڕه‌نگده‌داته‌و‌ه ل ه سروشت و چینه‌كانی و قوالییه‌كانیاندا .ده‌توانین بڵێین ئه‌و چه‌ندێتیی ه فیزیاییان ه شه‌قڵگه‌لێكی بوونین ك ه بوونی ماددی پیكده‌هێنن .ئه‌وان ه تایبه‌تمه‌ندێتی ه گشتیی ه یه‌كگرتووه‌كانی سیسته‌می فیزیایین .ئه‌وان ه بناغه‌ی یه‌كه‌ی بوونن .یاساكانی سروشت باس ل ه چۆنیه‌تی گرێدانی ئه‌و شه‌قڵگه‌له بوونیان ه ده‌كات له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا و دیسان باسی گۆڕانكارییه‌كان ده‌كات ب ه هۆكاری گۆڕانی هه‌ندێكیان یان به‌شێكیان ك ه كاریگه‌ریی ده‌بێت له‌سه‌ر ئه‌وانی تر. دووه‌م /ئه‌م شه‌قڵگه‌ل ه بوونییان ه نمونه‌گه‌لێكی ئه‌فالتونیین .ئه‌مان ه تایبه‌تمه‌ندێتی سیسته‌می فیزیایین .غالیلیۆ ل ه مادده‌یه‌كی هه‌ستپێكراوی سروشتییه‌و‌ه پرنسیپ ه فیزیایی ه گشتییه‌كانی ده‌ستیپێنه‌كرد ،وه‌ك چۆن ئه‌رستۆ ل ه كۆندا ئه‌مه‌ی كرد ،به‌ڵكو لێكۆڵینه‌وه‌ی ل ه سروشت و ده‌ركه‌وته‌كانییدا كرد ب ه ئاماژه‌گه‌لێكی ئه‌فالتونی و په‌یوه‌ندیی ه بیركارییه‌كان. به‌م جۆره توانی میتۆد‌ه بیركاریی ه ئه‌ندازیارییه‌كانی زانستی ئه‌ستێره‌ناسی بگوێزیته‌و‌ه بۆ زانستی جوڵه‌ی ته‌نۆك ه زه‌وینییه‌كان .ك ه بیركاریی ئه‌ندازیاریی جێبه‌جێكرد ل ه زانستی كۆندا به‌سه‌ر جوڵه‌ی ئه‌ستیره‌كانی ئاسماندا و هه‌روه‌ها به‌سه‌ر تیشكدا ،چوونك ه ب ه پێی زانستی كۆن ئه‌ستێره‌كان و ئاسمان خه‌یاڵی بوون بیركردنه‌وه‌یه‌كی میتافیزیكیان ه هه‌بوو بۆیان ،نه‌ك بیركردنه‌وه‌یه‌كی ماددیانه .هه‌روه‌ها ته‌نۆك ه زه‌وینییه‌كان وا دانرابوون ك ه ناچن ه ژێر باری لێكۆڵینهوه بیركارییه‌كان له‌به‌ر ئه‌وه‌ی مادده‌یه‌كی ڕووتن .به‌اڵم غالیلیۆ توانی بیانخات ه ژێر لێكۆڵینه‌وه‌ی بیركاریانه‌یی ئه‌ندازیاریی ،له‌گه‌ڵ زانستی فه‌له‌ك و تیشكدا، ئه‌مه‌ش ب ه گواستنه‌و‌ه ل ه ناوه‌ند‌ه بااڵكه‌ی جیهانی هه‌ستی ڕاسته‌وخۆه‌و‌ه بۆ نموونه‌كانی ئه‌فالتون ،وات ه بۆ جیهانی گونجاو و شیماناگه‌لێكی ئه‌فالتونیانه ،یان ب ه شێوه‌یه‌كی باشتر ل ه نێوان هه‌ردوو جیهانه‌كه‌دا .یه‌كه‌میان ل ه مێژووی زانستدا سیسته‌مێكی فیزیایی مپالیی 184
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
بوو ك ه حكومی یاساكانی سروشتی ده‌كرد ب ه شیوازێكی بیركاریانه‌یی ساكار .غالیلیۆ ل ه جیهانی هه‌ستیی كرچ و كاڵه‌و‌ه گواستیه‌و‌ه بۆ جیهانی ته‌نۆك ه كه‌وتوه‌كان ل ه بۆشاییه‌كی ڕه‌هادا و بۆ گۆ بازانه‌یی ه ته‌واوه‌كان و ڕووبه‌ر‌ه ڕه‌ق ه ته‌واو‌ه هه‌ستپێكراوه‌كان ،وه بۆ جوڵ ه هه‌ڵدراوه‌كان ل ه بۆشاییدا ،بۆ یاسای ڕێژه‌یی غالیلیۆیی ،بۆ یاسای كه‌ماسیی خۆی. ئه‌مان ه هه‌موویان یاساگه‌لێكی بیركاریی مپالیی بوون حوكمی بۆچوونه‌كانی ئه‌فالتونیان ده‌كرد ،وه حوكمی ده‌ركه‌وته سروشتی ه مپالیه‌كانیان ده‌كرد. سێیه‌م /وه‌ك ل ه پێشدا روونكراوه‌ته‌و‌ه یاساكانی سروشت جێبه‌جێده‌كرێت به‌سه‌ر شییاو‌ه مپالییه‌كاندا ،نه‌ك ب ه شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ به‌سه‌ر بوونهوهره هه‌ستییه‌كاندا .شاراوه‌یی(ناوه‌وه‌یی) دهركهوتۆكان جیهانی شییاویی ه مپالییه‌كانن .دواجاریش شییاویی ه مپالییه‌كان بناغه‌ی ده‌ركه‌وتۆكانن .پێویستی ب ه هاتن ه كایه‌یی زانست و مه‌نهه‌جێتێك ه ل ه جێبه‌جێنه‌نه‌بوونی نێوان دهركهوتۆكان و شاراوه‌ییه‌كانه‌وه‌یه ،بوونه‌وه‌ره‌كان و شییاوییه‌كان .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ك ه جیهانی شییاوییه‌كان دوایینههاتووه ب ه سروشتی خۆی(وات ه ممكنات دوایینههاتووه) ،وه یاساكانی سروشت په‌یوه‌ندییدار‌ه پێیانه‌وه ،نه‌ك ب ه زانستی بوونه‌وه‌ره‌كانه‌وه ،كه‌وات ه یاساكانی سروشت هه‌میشه‌یی جۆراوجۆره‌كان ده‌سه‌پێنن ل ه گه‌ردوندا(وات ه سروشت هه‌میشه‌یی ده‌ركه‌وتوه‌كان ده‌سه‌پێنن) .به‌م مانای ه یاساكانی سروشت سه‌لماندیان ك ه یاساگه‌لێكی ب ه سوودو سه‌ركه‌وتوون بوونه‌ت ه هۆكارێك ل ه به‌رهه‌مهێنانی مه‌عریفه‌یه‌كی ورد ده‌رباره‌ی سروشت .وه‌ك الی ئه‌فالتون دهركهوتووه مپالییه‌ته‌كان ڕێگه‌ی قبوڵكردنی بوونه‌وه‌ره‌كان ه ب ه عه‌قڵ. چواره‌م /ئه‌زموونگه‌ڕێتی ،یان ئه‌زموونكاریی ساتێكی یه‌كالكه‌ره‌وه‌ی ه له‌م مه‌نهه‌جیه‌ته‌كه‌ی ئه‌فالتون و غالیلیۆدا .ئه‌زموون پردی گه‌ینه‌ر‌ه ل ه نێوان بوونهوهره هه‌سته‌وره‌ییه‌كان و مپالییات ه شییاوییه‌كاندا(مومكنه‌كاندا) .ئه‌م پرد‌ه دوو ئاراسته‌یه ،یان دوو جه‌مسه‌ره .ئه‌زموون هه‌وڵده‌دات به‌رجه‌سته‌بێت ل ه مپالیه‌ت ه ئه‌فالتونیی ه شییاوییه‌كاندا(مومكنه‌كاندا) ل ه جیهانی هه‌ستپێكراودا .به‌اڵم ،ل ه الیه‌كیتره‌وه ،هاوبه‌شییه‌كی بناغه‌ییده‌كات ل ه گواستنه‌وه‌ی باسكاردا ل ه ئاستی بوونهوهره هه‌سته‌وه‌رییه‌كانه‌و‌ه بۆ ئاستی مپالییه شییاوییه‌كان(مومكنات). پێشتر نموونه‌یه‌ك هێنرایه‌و‌ه له‌سه‌ر پڕۆسه‌ی یه‌كه‌م ،وات ه به‌رجه‌سته‌بوونی مپالێتی شییاواو(ممكن)ل ه بوونه‌وه‌ری هه‌سته‌وه‌رییدا .ك ه غالیلیو وای وێناكردو‌ه و بیریلێكردۆته‌و‌ه ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
185
ك ه دانی مپالێتی شییاوی ته‌نكۆكه‌كان له‌سه‌ر ڕووبه‌ری زه‌وی ده‌كه‌وێت ه بوشاییه‌كی ته‌واوه‌وه .وه ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌شی ل ه تاقیكردنه‌وه‌كاندا به‌رجه‌سته‌كرد ك ه خلبوونه‌وه‌ی بازنه‌یی ه خڕه‌كان له‌سه‌ر ڕوبه‌رێكی زۆر لێژ ب ه گۆشه‌یه‌كی بچووك ئهوه باسكار ده‌توانێت ب ه كه‌مكردنه‌وه‌ی كاریگه‌ریی هه‌وا و به‌ریه‌ككه‌وتن له‌گه‌ڵ ئه‌ندازه‌یی جوڵه‌كان ل ه ساته‌كانی یه‌كه‌میدا .هه‌روه‌ها ل ه نموونه‌كانی دواییشدا وای وێناده‌كرد ك ه كه‌وتنه‌خواره‌وه‌ی ته‌نكۆكه‌كان ب ه ستونی وه‌ك جوڵه‌ی به‌لێمك له‌سه‌ر ڕووبه‌ری ئاو ل ه ده‌ریادا به‌ته‌واویی ڕێكوپێك ه ل ه هێلێكی ڕاستی ته‌واودا .ئه‌م وێناكردن و بیركردنه‌وه‌ی نموونه‌یی ه ڕابه‌رایه‌تیكرد بۆ پرنسیپی ڕێژه‌یی غالیلۆیی ،ك ه قس ه له‌سه‌ر ئهوه ده‌كات ڕه‌فتاری ته‌نۆكه‌كه‌ن هه‌رگیز ناگۆڕدرێت ئه‌گه‌ر ل ه به‌لمێكی ڕاوه‌ستاوه‌و‌ه ده‌ستمانپێكرد و گواستمانه‌و‌ه بۆ به‌لمێكی جواڵو ب ه جوڵه‌یه‌كی ڕێكوپێك ل ه سه‌ر هێڵێكی ڕاست .ئه‌لبێرت ئانشتاین ئه‌م پرنسیپه‌ی گشتگیركرد ل ه ده‌ستپێكی سه‌ده‌ی بیستدا به‌سه‌ر هه‌موو ده‌ركه‌وته‌كاندا و ب ه سه‌ر هه‌موو ته‌نۆك ه جواڵووه‌كاندا ب ه خێراییه‌كی وه‌ك یه‌ك و ڕێكوپێك ل ه سه‌ر هێڵێكی ڕاست بۆ هه‌ریه‌كێكیان. ئه‌مه‌ش ڕابه‌رایه‌تییكرد ل ه داهێنانی میكانیكییه‌كی نوێدا ئه‌ویش میكانیكیی ڕێژه‌یی و وێناكردنی ڕێژه‌یی بوو بۆ شوێن و زه‌مه‌ن. غالیلیو ب ه تێپه‌ڕبوون ب ه كۆمه‌لێك ئه‌زموون و بیركردنه‌وه‌دا گه‌یشت ه ئه‌و ئه‌نجامه‌ی ك ه هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی له‌سه‌ر گۆی زه‌ویی بوونیان هه‌یه ،یان پێكهاته‌كانی گۆی زه‌وی ب ه پێی سیسته‌مێكی كاركردی ئاڵۆز ل ه ته‌ن و قه‌وار‌ه و كێش و شكڵی جیاواز و جۆراجۆر و جیاواز ل ه تایبه‌تمه‌ندیی و چڕیی و توانایی به‌ریه‌ككه‌وتن كه‌وتونه‌ت ه سه‌ر جێگه‌ی جیاوازی ئه‌م گۆی زه‌وییه .غالیلیۆ توانی ئه‌و ڕایه‌ی ئه‌رستۆ هه‌ڵوه‌شێنێته‌و‌ه ك ه وای دانابوو خێرایی كه‌وتنه‌كان هاوتای ه له‌گه‌ڵ كێشی ته‌نه‌كان خۆیاندا .دواجار ته‌جروبه‌ی ئه‌وه‌ی كرد ك ه كه‌وتنی دوو(ته‌ن)ی جیاواز ل ه (كێش)دا ل ه شوێنگه‌لێكی جیاواز ل ه (چڕی) ی جۆراوجۆردا .چاودێری جیاوازی نێوان هه‌ردوو خێراییه‌كه(وات ه خێرایی هه‌ردوو ته‌ن ه جیاوازه‌كه) و گۆڕانه‌كانی كرد ب ه پێی گواستنه‌و‌ه ل ه (خاو)ییه‌كه‌و‌ه بۆ (خاو)ییه‌كی تر. تێبینیكرد ئه‌م جیاوازیی ه كه‌م ده‌كات هه‌تا چڕیی خاوییه‌ك ه كه‌مكات .وات ه په‌یوه‌ندییه‌ك ه ل ه نێوان (خێرا)یی و (خاو)ییدا په‌یوه‌ندییه‌كی هاوتایه .هه‌ر ئه‌م ئه‌زمونه‌ش بوو ك ه ڕابه‌ریاه‌تیی كرد بۆ سیسته‌م ه فیزییاییه‌كه‌ی ك ه خۆی ل ه كه‌وتنی ته‌نه‌كاندا ده‌بینیه‌و‌ه ل ه بۆشاییه‌كی ته‌واودا .گه‌یشت ه ئه‌و ده‌ره‌نجامه‌ی ك ه جیاوازی نێوان هه‌ردوو خێراییه‌ك ه دهگهڕێتهوه بۆ سفر ئه‌گه‌ر چڕی خاوییه‌ك ه بگه‌ڕێته‌و‌ه بۆ سفر(وات ه بۆشاییه‌كی ته‌واو) .ب ه واتایه‌كی تر گه‌یشت ه ئه‌و ده‌ره‌نجامه‌ی ك ه هه‌موو ته‌نه‌كان ،ب ه بێ له‌به‌رچاوگرتنی كێش و شێو‌ه ب ه 186
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
گوێره‌ی چۆنیه‌تی بۆشایی ه ته‌واوه‌ك ه (ده‌كه‌وێت) .ئه‌مه‌ش ئه‌و پرنسیپ ه بوو ك ه ئه‌لبێرت ئه‌نشتاین ل ه ساڵی 1907ڕایگه‌یاند ،ناوی نا پرنسیپی هاوتا ،وه له‌سه‌ر ئه‌م پرنسیپه‌ش تیۆره‌ی ڕێژه‌یی ل ه ساڵی 1915داڕشت. گرنگی شۆڕشه‌كه‌ی غالیلیۆ له‌وه‌دا بوو ك ه مه‌نهه‌جێكی به‌كار ده‌هێنا ك ه هه‌ردوو الیه‌نی فكریی و ئه‌زموومنی ل ه خۆگرتبوو ،هیچ الیه‌كی پشتگوێنه‌ده‌خست ،ب ه پێچهوانهوه قوڵده‌بوه‌و‌ه ل ه هه‌ردوو الیه‌ندا و هه‌ر الیه‌ك له‌م الیه‌نانه‌ی به‌كار ده‌هێنان ،ئه‌م ه جه‌وهه‌ری ڕاسته‌قینه‌ی شۆڕشه‌كه‌ی غالیلیۆ بوو ،ك ه كۆبووبه‌و‌ه ل ه نێوان مه‌نهه‌جی ئه‌فالتونی غالیلیۆییدا ،جه‌وهه‌ری ئه‌م شۆرش ه ب ه شۆڕشێكی فكریی ده‌رده‌كه‌وت و ل ه هه‌مان كاتدا پڕ بوو ل ه ئه‌زمونی زیره‌كانه .ده‌توانین بڵێین زانستی سروش هه‌مووی له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌غای ه دامه‌رزرا ،وات ه له‌سه‌ر ئه‌م ڕێبازه ،ك ه هه‌ردوو جیهانی هه‌ستی و جیهانی مپالیاتی ل ه خۆ ده‌گرت. ئه‌م ڕێبازه ل ه سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌دا قولبووه‌و‌ه و فراوان بوو ،ئه‌م سه‌ده‌ی ه بوو ب ه سه‌ده‌ی شۆڕشی زانستی گهوره .له‌م سه‌ده‌یه‌دا زانستی سروشت ل ه سه‌رده‌ستی نیوتندا گه‌یشت ه لوتكه. نیوتن ئه‌م ڕێبازه‌ی كرد ب ه ڕێبازێكی گه‌ردوونی به‌رباڵویی پێدا ،به‌اڵم كه‌ماسیی هه‌بوو ل ه بیركاریی نوێدا .ئه‌نجامه‌كه‌ی ئهوه بوو ك ه سیسته‌مێكی فیزیایی مپالی گه‌ردونی دامه‌زراند ك ه پشتی ده‌به‌ست ب ه شوێنی ڕه‌ها و زه‌مه‌نی ڕه‌ها و خاڵی ئه‌ندازیاریی ل ه قه‌وار‌ه و جوڵ ه و خێرایی و كارلێكه‌كانیاندا .ئه‌م ه ناو ده‌برێت ب ه سیسه‌مێكی مپالی جیاواز، یان دیار و ئاشكرا ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا سه‌لماندی ك ه ئه‌م مپالیاتان ه ئامرازگه‌لێكن بۆ به‌رهه‌مهێنانی مه‌عریف ه ده‌رباره‌ی ده‌ركه‌وت ه سروشتیی ه واقیعی ه ماددییه‌كان .به‌اڵم هه‌ندێك ل ه خڵته‌ی زانستی كۆن له‌م مه‌عریفه‌ییه‌ی نیوتن یان ل ه سیسته‌مه‌كه‌یدا هه‌بوون ك ه نیوتن ل ه په‌رتوكه‌كه‌یدا ب ه ناوی(پرنسیپ ه بیركارییه‌كان بۆ فه‌لسه‌فه‌ی سروشت) ئه‌م خه‌ڵتان ه ده‌ركه‌وتوون .به‌اڵم بیركارزان ه زیره‌كه‌كانی سه‌ده‌ی هه‌ژده ،وه‌ك بنۆلی و ئویلر و موبرتی الغرانج توانیان سه‌رل ه نوێ تیۆرییه‌كه‌ی نیوتن داڕێژنه‌و‌ه و پاكی كه‌نه‌و‌ه له‌و خڵت ه كۆن ه ب ه زمانێكی بیركارییانه‌ی سه‌رده‌میان ه ك ه هێزی ئه‌م تیۆرییه‌ی نیوتنی ب ه ڕوونی پیشان ده‌دات.
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
187
188
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
نوێگه‌ری و گۆڕانی كولتووریی و به‌هایی له هه‌رێمی كوردستاندا
جه‌عفه‌ر ڕه‌سوڵ وسو
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
189
پێشه‌كی
سه‌باره‌ت به‌نوێگه‌ری كورد وه‌ك نه‌ته‌وه‌یه‌كی بنده‌ست توشی هه‌ڵوێسته‌و وه‌ستانێك ده‌بێت، پرۆسه‌ی سه‌رهه‌ڵدان وله‌دایك بوونی نوێگه‌ری ئه‌وروپایه ،هه‌نگاو‌ه یه‌ك له‌دوایه‌كه‌كانی ئه‌ورپاو ڕۆژئاوایه به‌گشتی ،ئه‌مه سودێكی یه‌كه‌مینی بۆ ئه‌وان ده‌سته‌به‌ر كردووه. هه‌ڵكه‌وته‌ی ناوچه‌یی وبێچاره‌یی بوون به‌هۆی بنده‌ستی ونه‌بوونی پاڵپشتیه‌ك ،زه‌حمه‌ت ه بتوانرێ ئه‌م به‌ربه‌ستان ه تێك بشكێنرێ ،ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌م واقع ه به‌سه‌ر كۆی كایه‌كانی كۆمه‌ڵگای كوردیدا وایكردووه بێبه‌ش بێت ل ه بواره‌كانی زانستی ونه‌چوون ه نێوو دنیای وه‌رگرتنی فكرو پراكتیك كردنی له‌ژیانی ڕۆشنبیری وكولتووریدا دروست كردووه. زیاتر له‌سه‌دساڵ ه كورد له‌ژێر هه‌یمه‌نه‌ی نوێگه‌ریدا خه‌ساره‌ته‌كانی گه‌وره‌و گه‌وره‌تر بوون، هه‌ر له‌سه‌ندنه‌وه‌ی شوناسی نه‌ته‌وه‌یی وتاقیكردنه‌وه‌ی زانست ه نوێیه‌كان به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگای كوردیدا به‌تایبه‌ت به‌كارهێنانی چه‌كه مۆدێرنه‌كان. له‌دوای ڕاپه‌رینه‌و‌ه ئاسۆیه‌كی ڕوون دهركهوتووه ،ههرچهنده ده‌رهاویشته‌یه‌كی سیاسی نێوده‌وڵه‌تی بووه ،به‌اڵم نوێگه‌ری تاڕاده‌یه‌ك كاریگه‌ری خۆی داناوه له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگای كوردی ،گۆڕانێكی ڕێژه‌یی دروست كردووه له‌سه‌رجه‌م بواره‌كانی ئابووری وسیاسی وكۆمه‌اڵیه‌تی و...هتد .له‌م چوارچێوه‌یه‌دا ،نوێگه‌ری كاریگه‌ری خۆیداناو‌ه له‌سه‌ر الیه‌نه‌كانی ڕۆشنبیری وگۆڕانی به‌هاكان له‌كۆمه‌ڵگای كوردیدا ،ئه‌مه‌ش ئاماژه‌یه‌ك ه بۆ گه‌شه‌كردن وبه‌ره‌وپێشه‌و‌ه چوونی ئه‌زموونه‌كه‌مان.
چه‌مك و زاراو ه زانستیه‌كان:
* نوێگه‌ری ()Modernity پرۆسه‌كانی مۆدێرنیزم ،مۆدێرنیزاسیۆن و مۆدێرنیت ه پرۆسه‌گه‌لێكن ك ه له‌ئه‌ده‌بیاتی زانست ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی ڕۆژئاوادا هه‌ریه‌كێكیان مانای تایبه‌تی خۆی هه‌یه ،ههرچهنده له‌زۆربه‌ینووسینه‌كاندا جیاوازی گونجاو له‌نێوان ئه‌م سێ چه‌مكه‌دا نه‌كراوه ،له‌هه‌ندێ حاڵه‌تدا به‌واتایه‌كی تر یان به‌شێوه‌ی جێگره‌وه‌یه‌كی تر به‌كارهاتوون .نوێگه‌ری پرۆسه‌یه‌كی به‌رنام ه داڕێژراو‌ه ك ه به‌رهه‌می كاری ئاگایانه‌ی بكه‌ر‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان ه ك ه خۆیان ل ه چوارچێوه‌ی پرۆسه‌ی بابه‌تی وه‌رچه‌رخان ه ئابووری و سیاسیه‌كاندا پیشان ده‌ده‌ن . مۆدێرنیت ه چه‌مكێكی ئاڵۆز‌ه ك ه ناتوانین پێناسه‌یه‌كی ته‌واوی بكه‌ین ،دژواری پێناسه‌ی مۆدێرنیش له‌وه‌و‌ه دێ ك ه هه‌میش ه ئه‌م وشه‌ی ه به‌رامبه‌ر دوو چه‌مكی دی ده‌وه‌ستێته‌وه، 190
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
یه‌كێكیان چه‌مكی (كۆن) و ئه‌وی تریان چه‌مكی (نه‌ریت)ه یان (تقلید)ه . له‌م ڕوانگه‌یه‌و‌ه به‌تێپه‌ڕبوونی كات به‌رده‌وام مانای ڕاسته‌قینه‌ی وشه‌ی مۆدێرن ده‌گۆڕێت به‌اڵم ئه‌سڵی (مۆدێرنیته) به‌مانای (به‌رده‌وام به‌ره‌و پێش چوون و ل ه هه‌مانكاتدا( ،سه‌ر له‌نوێ خوێندنه‌وه‌ی نوێ) و به‌جێهێشتنی (كۆن) دێ . به‌گشتی زۆربه‌ی بیریار‌ه كالسیكی ه كۆمه‌ڵناسه‌كان ك ه قه‌ڵه‌مبازی مۆدێرنه‌یان داوه ،ل ه ڕوانگه‌یه‌كی زۆر ئاڵۆزه‌و‌ه بینیویانه ،به‌ده‌ربڕینێكی تر ،له‌ڕووی ئه‌و كارانه‌و‌ه ك ه خه‌ڵكی پێی هه‌ڵئه‌سان ،یان چۆنیه‌تی كاره‌كانیان چۆن پێكهوه په‌یوه‌ست ئه‌بن ،چۆن ته‌ماشای جیهان ده‌كه‌ن ،چۆن تاكه‌كانی ڕێك ئه‌خرێن وه‌ك كۆمه‌ڵه‌یه‌ك ،چۆن خه‌ڵك ئه‌و بڕیاران ه ڕێك ئه‌خات ك ه تاده‌هات تایبه‌تمه‌نترده‌بوو ،زیاتر وشه‌كانی ئاڵۆزتر ده‌بوو . ب ه تێڕوانینی زتۆمبكا ( )Piotr sztompkeنوێبونه‌و‌ه له‌سێ شێوه‌ی مێژوویی ،ڕێژه‌یی و ڕاڤه‌ییدا پێناسه‌كراوه .له‌پێناس ه مێژوویه‌كاندا نوێبوونه‌و‌ه به‌هاو واتای نوێبوونه‌و‌ه به‌هاو واتای ڕۆژئاوایشبوون یان به ئه‌مریكاییبوون هاتووه . چه‌مكی نوێگه‌ری به‌تایبه‌ت له‌بواری زانست ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان شێوه‌یه‌ك ل ه گۆڕانیسیسته‌می كۆمه‌اڵیه‌تی ك ه دام و ده‌زگاكانی ئابووری و سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی و...هتد دهگرێتهوه .یه‌كێك له‌گه‌ور‌ه كۆمه‌ڵناسی فه‌ڕه‌نسی (ئاالن تۆرین)ه پێیوای ه مۆدێرن ه ساته‌وه‌خته‌یه‌ك له‌دوای یه‌كه‌كان نیه ،وات ه گۆڕانێكی خاڵی نیه ،به‌ڵكو باڵو بوونه‌وه‌ی به‌رهه‌م ه چاالكیه‌كانی عه‌قڵ و زانست و ته‌كنه‌لۆژی و ڕێكخستن ه ئیداریه‌كانی ناو كۆمه‌ڵگای مرۆڤه‌و له‌جیاتی عه‌قڵی غه‌یبانی و میتافیزیقی ،زانست ده‌كات ه سه‌نته‌ری ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی و باوه‌ڕی ئاینیش تایبه‌ت ده‌كات ب ه تاك ه كه‌س و ناهێڵێت په‌لهاوێژی بۆ ناو ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی وسیاسی . ویلبه‌ر مۆر ( )Wilbirte. Moreك ه یه‌كێك ه ل ه پسپۆڕانی بواری نوێگه‌ری ،پێیوای ه پڕۆسه‌ی نوێبوونه‌و‌ه به‌رفراوان ه و لق ه پێكهێنه‌ره‌كانی له‌یه‌كتر جیابكرێنه‌و‌ه له‌ناوچه‌یه‌ك و له‌سه‌رده‌مێكدا ده‌شێ كێشه‌ك ه له‌ئاستی كه‌مكردنه‌وه‌ی نه‌خوێنده‌واری ،دابین كردنی ئاوی خواردنهوه یان ژه‌هرڕشاندن به‌سه‌ر زۆنگاو‌ه پڕ ل ه مێشووله‌كاندا بۆ كۆنتڕۆڵی مه‌الریا بخرت ه ڕوو .ده‌شێ له‌كات و شوێنی دیكه‌دا كردنه‌وه‌ی جاد‌ه یان دروستكردنی وز‌ه به‌رهه‌مهێنه‌ر‌ه ئاویه‌كان له‌ئه‌وله‌ویه‌تدابن ،له‌كاتێكدا له‌شوێنه‌كانی دیك ه یان جێگه‌یه‌ك له‌كات ه جیاوازه‌كاندا پیشه‌سازیی ه به‌رهه‌مهێن ه سه‌رمایه‌كان ،پیشه‌سازی كااڵ به‌كاربه‌ره‌كان یان خزمه‌تگوزاریی ه جوانكاریه نوێیه‌كان له‌پێش شته‌كانی دیكه‌و‌ه بن . هه‌موو ئه‌و لێكدانه‌و‌ه و پێناسه‌ی بۆ چه‌مكی نوێبوونه‌و‌ه كراوه بۆ زیاتر شیكردنهوه و ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
191
قوڵبوونه‌و‌ه له‌م چه‌مك ه بوو .ك ه بتوانێ له‌الیه‌كی تر سه‌رجه‌م تێفكرین ه كۆن و تازه‌كان قبوڵ بكات .وه سه‌رجه‌م الیه‌نه‌كان لێكدانه‌وه‌كانی بۆ پاراستنی هاواڵتیان بێت له‌به‌رامبه‌ر سه‌رهه‌ڵدانی بیركردنهوه تازه‌كان. بۆی ه دواجار ئه‌گه‌ین ه ئه‌و بڕوایه‌ی كه‌رنوێگه‌ری بریتی ی ه ل ه چه‌مكێكی فكری ك ه چه‌مكێكی ئاڵۆز‌ه و به‌پێی كات و شوێن ،شێو‌ه ده‌ربڕینێك له‌به‌رامبه‌ر زاراوه‌ی كۆن و نه‌ریتیدا ده‌رده‌خات ،وه‌گه‌ڕانه‌وه‌یه‌ك بۆ به‌ڕۆژئاوایبوون و به‌تایبه‌ت به‌ئه‌مریكایبوون، گۆڕانی سیسته‌می كۆمه‌اڵیه‌تیش له‌بواره‌كانی ئابووری و سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تیدا.. هتد پێشان ده‌دات له‌هامانكاتدا زانست ده‌كات ه سه‌نته‌ری بیركردنهوه بۆ گۆڕان به‌گشتی و عقالنیه‌ت ڕهنگدانهوه و ئه‌نجامده‌ری هه‌نگاوه‌كانیه‌تی. * گۆڕان ()Change له‌ڕووی زمانه‌وانیه‌و‌ه جیاوازی نێوان دووشت ده‌رده‌خات ،یاخود گۆڕان گواستنه‌وه‌ی شتێك ه ل ه دۆخێكه‌و‌ه بۆ دۆخێكی تر ،وه ئه‌م گۆڕین ه ك ه ڕوویداو‌ه ل ه شتێكدا پێشتر ڕووی نه‌داو‌ه . به‌اڵم له‌ڕووی چه‌مكه‌و‌ه جیاوازی نێوان شت ه نوێیه‌كان و كۆنه‌كانه ،یان جیاوازی شتێك بووه له‌ماو‌ه و كاتێكی دیاریكراودا ،كاتێ وشه‌ی(كۆمه‌اڵیه‌تی) بۆ زیاد ده‌كه‌ین ئه‌وا مانای وای ه په‌یوه‌ندیدار‌ه ب ه كۆمهڵگاوه ،ده‌بێت ه مه‌به‌ستێك بۆ گۆڕانی كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌و گۆڕان ه له‌ناو خۆی كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ڕووده‌دات .واتا گواستنه‌و‌ه و ئالۆگۆڕ له‌سه‌ر هه‌موو الیه‌نه‌كانی كۆمه‌ڵگا ،به‌ده‌سته‌واژه‌یه‌كیواتاگواستنه‌وه‌ك ه ل ه سه‌راپای بنیادی كۆمه‌اڵیه‌تی ڕووده‌دات له‌كاتێكی دیاریكراودا. پرۆسه‌ی گۆڕانی كۆمه‌اڵیه‌تی وه‌ك دیارده‌یه‌كی گشتی ك ه ڕیزبه‌ندی هه‌موو كۆمه‌ڵگاو نه‌ته‌وه‌كان ده‌كات،له‌سه‌ره‌تای ده‌ركه‌وتنی مرۆڤ بۆ یه‌كه‌م جار ،ته‌نها جیاوازیه‌كانی جیادهكرێنهوه به‌هۆی كات و شوێنه‌وه .چه‌مكی گۆڕانی كۆمه‌اڵیه‌تی بۆ (ولیه‌م اوگبرن) W.ogbernدهگهڕێتهوه ،كاتێ ساڵی 1922كتێبێكی باڵوكرده‌و‌ه به‌ناوی (گۆڕانی كۆمه‌اڵیه‌تی) .له‌و كاته‌دا گفتوگۆی چه‌مكی په‌ره‌سه‌ندنی كۆمه‌اڵیه‌تی و شڕۆڤ ه بۆ هۆكاره بایلۆجیه‌كان و ڕۆشنبیریه‌كان ل ه پرۆسه‌ی گۆڕانی كۆمه‌اڵیه‌تیدا ده‌كرا ،هه‌ربۆی ه ئه‌وان یه‌كه‌م كه‌سانێك بوون ل ه پێشنیاركردنی گریمانه‌ی دواكه‌وتوویی ڕۆشنبیری(sosal )lagله‌نێوان ڕۆشنبیری (مادی و نا مادیدا) . به‌اڵمگۆڕانی كۆمه‌اڵیه‌تی الی (ڤێبه‌ر) به‌شێوه‌یه‌ك شی ده‌كرێته‌و‌ه به‌وه‌ی ك ه گۆڕان ه له هزرو سیسته‌می به‌هایی . 192
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
گۆڕان له‌گه‌ڵ په‌یدابوونی مرۆڤدا سه‌ریهه‌ڵداوه ،ك ه له‌دوای گه‌ڕان به‌دوای خواردن و شوێنی حه‌وانه‌و‌ه و پێویستیه‌كانی تردا ،ل ه دۆخێكه‌و‌ه چۆت ه دۆخێكی تر ،بۆی ه (هیراكلیتس) ده‌ڵێت :شته‌كان له‌گۆڕانی به‌رده‌وامدان . گۆڕان ،به‌پێی گه‌شه‌سه‌ندنی گۆڕانی قۆناغه‌كانی مرۆڤایه‌تی هه‌ر له‌دروست بوونی گوند و دۆزینه‌وه‌ی كشتوكاڵ و داهێنان ه یه‌ك له‌دوایه‌كی مرۆڤه‌كان ،به‌ڵگه‌ی سه‌لماندنی ئه‌وه‌ن ك ه هیچ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ناتوانێ ب ه جێگری بمێنێتهوه به‌ڵكو گۆڕان پرۆسه‌یه‌كی حه‌تمی ه و هه‌ر ده‌بێ ڕووبدات. پێویسته‌دڵنابین له‌وه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی كۆمه‌ڵگاكان ل ه ساده‌ییه‌و‌ه بۆ ئاڵۆزی كه‌گشتگیر نی ه و پێویست ه هه‌موو سیسته‌مێك ك ه بنیادی كۆمه‌اڵیه‌تی دروست ده‌كات ،ئهوه وه‌ك سیسته‌مێكی دینی و هه‌ندێ عادات و ته‌قالیدی لێ دێت .له‌كاتێكدا ئێم ه ده‌مانه‌وێت هه‌ندێ ئامرازی به‌رهه‌م هێنانی ماددی بگۆڕین وه له‌هامانكاتدا ده‌مانه‌وێت پارێزگاری ل ه ئاینمان و به‌هاكان و پێوهره جۆراو جۆره‌كانی ئاینی بكه‌ین . هه‌ر گۆڕانێك ك ه ڕووده‌دات ل ه هه‌ر بوارێكدا بێت .پێشوازی لێناكرێ له‌الیه‌ن تێكڕای خه‌ڵكه‌وه ،ئه‌مه‌ش ده‌وه‌ستێت ه سه‌ر چه‌ند هۆكاریكی گرنگ ك ه دژنه‌بن ب ه بیرورا و به‌ها ئاینیه‌كان ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا سه‌رچاوه‌كانی گۆڕان زۆرن ،بوونی سه‌رچاوه‌ی ناوخۆیی: كورت دهبێتهوه ل ه دۆزینه‌و‌ه و داهێنانه‌كان ،نوێبوونه‌و‌ه و گواستنه‌وه‌ی دانیشتوان .وه گرینكترین سهرچاوه ده‌ره‌كیه‌كان :گۆڕانه‌كه‌كانی ژینگه ،داگیركاری (غزو) په‌یوه‌ندی ڕۆشنبیری و باڵوبوونه‌وه‌ی ڕۆشنبیری . له‌ڕاستیدا ،پرۆسه‌ی گۆڕین زۆر جیاوازی ده‌كات ل ه جۆره‌كانی گۆڕانی ده‌ره‌كی و گۆڕانی ناوخۆ پێكهوه ،ئه‌و جۆره ل ه پرۆسه‌كان ك ه ده‌توانێ درێژه‌ی پێبدرێت به‌دیاریكراوی به‌رپه‌رچ دانه‌وه‌ی تازه‌گه‌ری دیاریكراو بكه‌وێت ل ه ده‌ورووبه‌ره‌كه‌ی .نه‌گونجاو‌ه به‌شێوه‌یه‌كی گشتی له‌گه‌ڵ تێڕوانینی حه‌تمی به‌شیوازی دینامیكی( الالبالسی)* .به‌ڕێگایه‌كی تر ناتوانین وای دابنێین ئه‌و پرۆسه‌یه‌ی ك ه هه‌ی ه بڵێین سه‌رچاوه‌كه‌ی ناوخۆییه ،به‌مه‌رجی شوێن –كاتی سنوردارودیاریكراو . هه‌روه‌ها له‌بورای تیۆریه‌و‌ه (ولبه‌رت موور) تایبه‌تمه‌ندیه‌كی پێداو‌ه ك ه ل ه وتارێكی دا گۆڕانی كۆمه‌اڵیه‌تی باڵوكرده‌و‌ه ل ه (فه‌رمانگه‌ی زانیاری جیهانیدا بۆ زانست ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان) ،ده‌ریخست به‌چه‌ندبۆچوون بۆ شرۆڤه‌كردنی تیۆره‌كانی كۆمه‌اڵیه‌تی وئاراسته‌ی كرد به‌ڕیزبه‌ندێكی كاتی له‌بورای كۆمه‌ڵناسیدا .له‌وان ه تیۆره‌كانی په‌ره‌سه‌ندن، تیۆری ئه‌ركگه‌رایی ،تیۆری ملمالنێ ،وه تیۆری ماركسی. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
193
ی له‌سه‌ره‌و‌ه نیشانماندا ده‌توانین بڵێین :گۆڕان ل ه دواجار ب ه خستن ه ڕووی ئه‌م پێناسانه كوردستاندا مه‌به‌ست ل ه ڕوودانی شته‌كان ل ه دۆخێكه‌و‌ه بۆ دۆخێكی تر به‌تایبه‌ت ل ه ده‌یه‌ی یه‌كه‌می سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیست و یه‌ك ،وه كۆمه‌ڵێك هۆكاری ده‌ره‌كی و ناوه‌كی به‌شدارن له دروست بوونی گۆڕان. گۆڕانی كولتووریی
ب ه تێگه‌یشتنمان له‌په‌ره‌سه‌ندن و گۆڕانی قۆناغه‌ی مرۆڤایه‌تی گۆڕانی ڕۆشنبیریش پرۆسه‌یه‌كی حه‌تمیه و هه‌رده‌بێت ڕووبدات به‌اڵم جیاوازه به‌پێی كات و شوێن. چه‌مكی كولتوور
پێناسه‌یه‌كی زۆر كراوه بۆ كولتوور ،جگ ه له‌مان ه ده‌توانین بڵێین پێناسه‌ی كالسیكی ئاماژ‌ه ده‌كات ب ه (ئه‌دوار تایلور) ل ه كتێبه‌كه‌ی ده‌ریخستوو‌ه ب ه كولتووری سه‌ره‌تایی، وه ئاماژه‌ی ه بۆ كولتوور یان شارستانی ب ه مانای ئه‌تنوجوگرافی فراوان ،ئهوه هه‌موو الیه‌نه‌كانی معریف ه و بیرو باوه‌ره‌كان و هونه‌ر و ئه‌خالق و یاسا و عورفه‌كان و پیرۆزیه‌كان و عاداتی تر ك ه مرۆڤ به‌ده‌ستیان ده‌هێنێت كاتێ ئه‌ندام ه ل ه كۆمه‌ڵگادا .ئهوه پێناسه‌یه‌ك ه ك ه زۆر ڕه‌گه‌زه‌كانی ده‌رخراو‌ه و زانایانی ئه‌نترۆپۆلۆجی و كۆمه‌ڵناسی له‌سه‌ر گرنگترین تایبه‌تمه‌ندیه‌كان بۆ كولتوور و پێكهاته‌كانی كۆكن . هه‌روه‌ك (جامس میكی) دوو خاڵی سه‌ره‌كی بۆ ئه‌م پێناسه‌یه داناوه ،ئه‌مانه‌ن: خاڵی یه‌كه‌م :هه‌ر یه‌ك ه ل ه ئێم ه كولتوور به‌ده‌ست دێنێنێت به‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌ی ك ه ئه‌ندامین له كۆمه‌ڵگا. خاڵی دووه‌م :كولتوور الیه‌نی ماددیه‌ت نیی ه ب ه ته‌نها ،به‌ڵكو الیه‌نی مه‌عنه‌ویش ه و پێكدێت ل ه شت و مه‌كی ماددی و ڕووداوه‌كان ك ه ده‌توانین بژمێردرێن یان بپێورین ،ك ه شت و مه‌كی ماددی وه‌كو زمان و هونه‌ر و هتد ..وه (جامس میكی) زیاتر به‌دوایدا ده‌چێت و ده‌ڵێت كه كولتوور پێكهاته‌یه‌كی هه‌مه‌الیه‌نه‌یه له كارلێككردنی كۆمه‌اڵیه‌تی . له‌الیه‌كی ترهوه( ،رالف لینستون) وای بۆ ده‌چێت ك ه كولتووری كۆمه‌ڵگا نوێنه‌رایه‌تی یان گوازرشت ده‌كات ب ه ڕێگای ئه‌ندامه‌كانی ل ه كۆمه‌ڵگادا ،ئهوه پێكدێت ل ه كۆمه‌ڵێك بیركردنهوه و عادات و ته‌قالید ك ه فێری بووه ل ه ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تیدا ،ئه‌و كولتووره‌ی ه ك ه تێروانینی دیاریكراوی هه‌ی ه بۆ ژیان ،و ئاراسته‌كردنی كاره‌كانیه‌تی ،وه هه‌موو ڕۆشنبیریه‌ك پریه‌تی ل ه ژماره‌ی زۆر ل ه ئاراسته‌كراوه‌كانی ڕاسته‌وخۆ بۆ ڕه‌فتاری كۆمه‌اڵیه‌تی ل ه هه‌ڵوێستێكی دیاریكراودا ،ل ه نمونه‌ی ئه‌و ئاراستانه ده‌ناسێنێ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ك ه ئهوه پێوه‌ره‌كانه( .)normsو دواتر بۆ پێوهره ل ه جیاتی ڕێنوێنیكه‌ر یان ئاراسته‌كه‌ری تایبه‌ت 194
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
بۆ كردار ،پاشان ڕه‌فتاری په‌سه‌ند و ڕێگه‌پێدراو كه ل ه هه‌ڵوێست ه جیاوازه‌كانی ژیانی كۆمه‌الیه‌تیدا . له‌م ڕوهوه ده‌گه‌ین ه ئه‌و پێناسه‌یه‌ی ك ه كولتوور بریتیی ه ل ه كۆی پێكهات ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان وه‌ك مه‌عریف ه و ڕه‌وشت ،هونه‌ر ،دین ،یاسا وعورفه‌كان ..هتد .هه‌موو تاكێك ب ه شێك یان زۆربه‌یان وه‌رده‌گرێت ل ه ڕێگه‌ی ئه‌ندام بوونی ل ه كۆمه‌ڵگا و الیه‌نه‌كانی مادی و مه‌عنه‌وی ،ب ه هۆی په‌یره‌و كردنی ئه‌م پێكهاتان ه الیه‌نی كولتووری ئه‌م كۆمه‌ڵگای ه ده‌رده‌خرێت و به‌رجه‌ست ه ده‌كرێت. گۆڕانی به‌هاكان
به‌هاكان شێوه‌گه‌لێكن ك ه پیرۆزیه‌ك و بیر و باوه‌رێكی به‌هێزی كۆمه‌ڵگایان داپۆشیوه .ك ه تاكه‌كان ب ه ئاسان ناتوانن ده‌ستبه‌رداریان بن.پێویسته به‌ها كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان زیاتر بناسین. به‌ها
نرخی شتێك ه بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی ،ل ه ڕووی زمانه‌وانیه‌و‌ه بریتی ی ه ل ه هه‌ڵسه‌نگاندنی شتێك ب ه نرخه‌كه‌ی ،ئهوه سه‌رچاوه‌كه‌ی ب ه مانای جێگیر بوون ه به‌اڵم ل ه ڕووی چه‌مكه‌و‌ه جیاوازیه‌كی زۆر هه‌ی ه ل ه نێوانیان و ل ه بواری جواراو جۆر به‌كاریان هێناو‌ه و فه‌یله‌سوفه‌كان به‌ها ب ه چاك ه و كه‌ماڵ داده‌نێن وه زانایانی ئابووری ب ه سوود ناوی ده‌به‌ن ،وه زانایانی ده‌روونی ب ه ئاراست ه و مه‌یلی ڕه‌فتاری لێكی ده‌ده‌نه‌و‌ه به‌اڵم زانایانی كۆمه‌ڵناسی مه‌به‌ستیان له بیركردنه‌وه‌كان و باوه‌ره‌كان و پێوه‌ره‌كانه . ل ه كۆمه‌ڵناسیدا ،به‌هاكان ب ه جۆرێك ل ه ده‌رهاویشته‌كان هه‌ژمار ده‌كرێن ،هه‌میش ه ل ه نێوان به‌هاكان ك ه چه‌ند مه‌یلێكی به‌هێز و تاراده‌یه‌ك جێگیری ژێرخان و شاراوه‌ییان هه‌ی ه و جیاكراونه‌ته‌و‌ه ل ه تێروانینه‌كان ك ه دیدگا و بیرو بۆچونێكی ڕواڵه‌تی ناجێگیر و گۆراویان هه‌ی ه . كۆمه‌ڵناسان نه‌ك له‌سه‌ر بنچینه‌ی ئه‌و به‌هایانه‌ی ل ه كۆمه‌ڵگادا هه‌ن ،به‌ڵكو له‌سه‌ر بنچینه‌ی به‌هاكانی نێوان كۆمه‌ڵگاكان جیاوازی ده‌كه‌ن ك ه خه‌ڵكی ئه‌و كۆمه‌ڵگایان ه له‌سه‌ر بنچینه‌ی ئه‌و به‌هایان ه ده‌ست ب ه هه‌ڵبژاردن ده‌كه‌ن ،ئه‌مریكیه‌كان به‌های زۆر بۆ تاك و تاكگه‌رایی داده‌نێن (ئازادی هه‌ڵبژاردنی تاكه‌كه‌سی) .ب ه پێچه‌وانه ،كورده‌كان به‌های زۆر بۆ تاك ل ه په‌یوه‌ندیدا بۆ گروپ( به‌تایبه‌ی خێزان) داده‌نێن ،ئه‌وان بۆ ڕێزگرتن ل ه گه‌وره‌كان به‌های زۆر داده‌نێن. به‌ها ئه‌و ڕێكوپێك و (المقیاس) پره‌نسیپه‌ی ه ك ه به‌كارده‌هێنرێ بۆ حوكم له‌سه‌ر به‌های شتێك ،وه ئه‌و پێوه‌ره‌ی ه ك ه له‌و ماوه‌ی ه حوكم ده‌كات له‌سه‌ر الیه‌نه‌كانی وه‌كو (خه‌ڵك ،كه‌ل و ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
195
په‌له‌كان ،پره‌نسیپه‌كان ،كرداره‌كان ،هه‌ڵوێسته‌كان) ئه‌وان باشن وه به‌هاكانیان ،په‌سندن یان ب ه پێچهوانهوه ئه‌وان ناپه‌سندن ،نرخیان نییه یان ناشیرین و بێزراون. به‌هاكان بریتیی ه ل ه ئه‌ندازه‌یه‌ك (رێكوپێكیه‌ك) یان ئاستێك یان پێوه‌رێك ،ئامانج ه بۆههڵسوكهوتمان ،وا ته‌ماشاده‌كرێت كه ئه‌و په‌سند‌ه . به‌ها ئه‌و كۆمه‌ڵه‌ی ه ل ه پێوه‌ره‌كان و پێوانه‌كان ،مه‌عنه‌ویه‌ت ه (میسالیه‌ته) ل ه نێوانخهڵكدا ،ڕێكه‌وتن ه ل ه نێونیاندا ،وه‌ریده‌گرن وه‌كو هاوسه‌نگیه‌ك بۆ پێوانه‌كردنی كاره‌كانیان، وه بریاره‌كانیانن له كردار‌ه مادی و مه‌عنه‌ویه‌كانیان . (دۆركهایم) وای ده‌بینێت ك ه به‌ها وه‌كو هه‌موو دیارده‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی ل ه الیهنكۆمهڵگاوه دروست ده‌كرێت ،ك ه بۆچونێكی گشتی و پابه‌ندبونه( الزامی) . به‌اڵم ل ه به‌ناوبانگترین پێناسه‌كانی به‌ها ل ه ڕووی كۆمهڵناسیهوه ئه‌وه‌ی ه ك ه (تالكۆت پارسۆنز) كردوویه‌تی ل ه كتێبه‌كه‌یدا ب ه ناوی (كه‌سایه‌تی و بنیاد) ،به‌وه‌ی ك ه بریتی ی ه ل ه وێنه‌ی ڕونكردنه‌وه‌یین بۆ ئاراسته‌كردنی ڕه‌فتار ل ه هه‌ڵوێستدا داوه‌ریه‌كانی په‌ره‌سه‌ندنی و ڕهتكردنهوه ده‌ستنیشان ده‌كه‌ن و ل ه ئه‌زموونی كۆمهاڵیهتیهوه سهرچاوه ده‌گرن و ب ه هۆیانه‌و‌ه یه‌كێتی ل ه كه‌سایه‌تیدا دێت ه ئاراوه ،یه‌كێك ه ل ه ڕهگهزه هاوبه‌شه‌كان ل ه فۆرمه‌ڵه‌كردنی بونیادی كۆمه‌اڵیه‌تی كه‌سایه‌تی تاكه‌كه‌سیدا ،به‌شێك ه ل ه پێكهاته‌ی هه‌ڵوێستی كۆمه‌اڵیه‌تی چونك ه سیسته‌می سزادانی وا به‌ست ه ب ه سیسته‌می ڕۆڵه‌كان ل ه بونیادی كۆمه‌اڵیه‌تیداكردووه ،هه‌روه‌ها به‌شێك ه ل ه كرۆكی كه‌سایه‌تی كۆمه‌اڵیه‌تیدا ،چونك ه ئاكام و به‌رهه‌می پرۆسه‌ی به كۆمه‌اڵیه‌تی بوون ه . به‌له‌به‌ر چاوگرتنی پێناسه‌كانی خستمان ه ڕوو ده‌توانین بڵێین ك ه به‌ها ،ئه‌م هه‌ڵسووكه‌وت ه شیاو گونجاوه‌ی ه ك ه ب ه باشترینی ده‌زانێ ل ه به‌رامبه‌ر تاكه‌كانی ناو كۆمه‌ڵگاو نیشانده‌ری ده‌رخستنی ڕۆشنبیری و گه‌ش ه و پێشكه‌وتنی تاك نیشانده‌دات وه بیروباوه‌ری تاك ه بۆ ڕێكخستنی ڕهفتاره باشه‌كانی له‌نێو كۆمه‌ڵگادا . گۆڕانی به‌هاكان
به‌شێك ل ه توێژه‌ران وایده‌بینن ،گۆڕان ك ه ڕووده‌دات له‌به‌های كۆمه‌ڵگا و پێوه‌ره‌كانی ئهوه له‌گرنگترین جۆره‌كانی گۆڕان ه ل ه بنیادی كۆمه‌اڵیه‌تی كۆمه‌ڵگادا .ئه‌مه‌ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ك ه گۆڕانی به‌هاو پێوه‌ره‌كان ده‌بێت ه هۆی گۆڕان ب ه سه‌ر ڕۆڵه‌كان و تواناكان و پێوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كاندا له‌نێوان تاكه‌كاندا ،گۆڕان ل ه به‌هادا كاریگه‌ری هه‌ی ه له‌سه‌ر ڕه‌فتاری تاكه‌كان ،ده‌بێت ه هۆی ده‌رخستنی جیاوازی شێوازه‌كانی كه‌سایه‌تی له‌كۆمه‌ڵگادا، 196
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
لێره‌دا په‌یوه‌ندییه‌كی ڕاسته‌وان ه هه‌ی ه ل ه نێوان گۆڕانی به‌هاو گۆڕانی شێوازه‌كانی ڕه‌فتاری و ڕۆڵه‌كان و توانا كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ،بۆ نموون ه یه‌كێك ل ه توێژه‌ره‌كان ئاماژ‌ه ده‌كات ،ك ه جون سون( )John sonه و ده‌ڵێت ،گواستنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگا ل ه ده‌ره‌به‌گایه‌تی بۆ سیسته‌می سه‌رمایه‌داری پیشه‌سازی ل ه ئه‌ورووپا ،ده‌بێت ه گۆڕان ل ه به‌هاو پێوه‌ره‌كانی ،ئه‌وكات ه به‌های كۆمه‌ڵگای ده‌ره‌به‌گایه‌تی زیاتر وابه‌ست ه بووه ب ه زه‌وی و ڕه‌سه‌نی و وه‌جاخ زاده‌یی و شۆر‌ه سواره‌كان ،به‌اڵم گواستنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگا بۆ قۆناغی دواتر (پیشه‌سازی) ،به‌های نوێ ده‌ركه‌وتن . گۆڕانی به‌هاكان به‌ده‌ر نیی ه له‌و گۆڕانكاریانه‌ی ك ه نوێگه‌ری له‌گه‌ڵ خۆیدا ده‌یهێنێت،بۆی ه نوێگه‌ری ل ه كای ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان دا ،كاریگه‌ری ته‌واو داده‌نێت ل ه سه‌ر تاك و تاكگه‌رایی. (ئینلگهارت) یه‌كێك ه ل ه كۆمه‌ڵناس ه دیاره‌كانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌و به‌شداریه‌كی سه‌رنجراكێشی ل ه توێژینه‌وه‌ی گۆڕانی به‌ها ل ه كۆمه‌ڵگ ه پۆست ماتریاڵیه‌كاندا كردووه ،ساڵی ( )1977ل ه كتێبی بێده‌نگیدا :به‌ها گۆراوه‌كان و شێوازی سیاسی ل ه نێو سیاسه‌تی ڕۆژئاوادا ،ده‌ستیكرد ب ه پێشكه‌ش كردنی بیرۆكه‌ی گۆڕانی به‌ها ،به‌تیشك خستنه‌سه‌ر گۆڕانی ئابووری، زیادبوون ل ه ته‌كنه‌لۆجای به‌رده‌ست ،كه‌م بوونه‌وه‌ی ژماره‌ی جه‌نگه‌كان ،به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی پهروهرده ،فراوانبوونی تۆری په‌یوه‌ندییه‌كان ،زیادبوونی بزاڤی جیهانی .ئه‌م گۆڕانانه‌ك ه ئینگلهارت باسیان ده‌كات ،بۆت ه هۆی سه‌رهه‌ڵدانی به‌های پۆست ماتریاڵی لێهاتوویی سیاسی ،له‌به‌رامبه‌ردا بۆته‌هۆی ڕوودانی گۆڕانی سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی. ل ه پیشاندانی پێناسه‌كانی سه‌ره‌وه‌ماندا ده‌رده‌كه‌وێت گۆڕانی به‌هاكان بریتین له‌وبه‌هایانه‌ی ك ه ل ه ئه‌نجامی گۆڕان ل ه هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌كدا ك ه به‌گۆڕانی سیسته‌مه‌كانی ئابووری و سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی و ..هتد.ده‌بێت وله‌وسه‌روبه‌نده‌شدا به‌های نوێ ل ه دایك ده‌بن، نوێگه‌ری له‌سه‌ر جه‌م الیه‌ن ه گۆراوه‌كانی ژیانی خه‌ڵك ڕووده‌دات ،گۆڕانی به‌هاكانیش ده‌كه‌وێت ه چوار چێوه‌ی ئه‌و گۆڕانكاریانه. سه‌ره‌تایه‌ك ده‌رباره‌ی نوێگه‌ری
نوێگه‌ری ڕیشه‌یه‌كی قوڵی مێژوویی هه‌یه ،ل ه گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانی فه‌لسه‌فه‌و زانینی ڕێره‌وه‌كانی مێژووی مرۆڤایه‌تی ك ه چۆن توانیویه‌تی سوره‌كانی ژیانی مت بوو ڕه‌تبكاته‌وه، نوێگه‌ری به‌شێك بووه ل ه بیركردنه‌وه‌یان وهه‌وڵی نه‌بڕاوه‌یان داوه ل ه پێناو ڕه‌تكردنه‌وه‌ی كۆن و به‌بیره‌و‌ه چونی نوێگه‌ری ،قۆناغه‌كانی مرۆڤایه‌تی ل ه گه‌شه‌كردن ونوێگه‌ری به‌رده‌وام بوو ههرچهنده ل ه سه‌ده‌كانی ناوه‌راستدا توشی سستیه‌ك بوو به‌هۆی هه‌یمه‌نه‌ی بیركردنه‌وه‌ی ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
197
ئاینی وخۆسپاردن ب ه دۆخی سروشتی ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانی ڕێنیسانس ورۆشنگه‌ری ودۆزینه‌و‌ه جیهانیه‌كان وسه‌رهه‌ڵدانی چه‌مكه‌كانی مه‌ده‌نیه‌ت ونوێگه‌ری ویه‌كسانی و ئازادی و دادپه‌روه‌ری و...هتد .گه‌رانه‌وه‌ی مرۆڤ بۆ بیركردنه‌وه‌ی عه‌قاڵنی و پشت به‌ستن به‌بیرورا فه‌لسه‌فی ه یۆنانیه‌كان ل ه ڕۆژگاری ئه‌وكاته‌دا ،بووه هۆی گۆڕانێكی خێرا له بوواره‌كانی فكری وسیاسی وئابووری وكۆمه‌الیه‌تی ...هتد. ل ه پێشه‌نگانی به‌كارهێنه‌رانی چه‌مكی مۆدێرنیت ه شاعیرو هونه‌رمه‌ندی گه‌وره‌ی فه‌ڕ‌ه نسایی (بۆدلێره) ،وه پێی وابوو هیچ چه‌شن ه جوانیه‌كی ڕه‌هاو گشتی یان هه‌میشه‌یی ك ه هه‌موو كه‌س قبووڵی بكات ،بوونی نیه ،به‌ڵكو جوانی له‌الی جه‌ماوه‌رو كولتوره‌كانی دیكه جیاوازه . مێژووی ئاوه‌ڵناوی (مۆدێرن ) ل ه ووشه‌ی ( مۆدێرنیته)كۆنتره .ل ه هه‌موو بوارێكی كولتوریدا (كۆن و مۆدێرن ) دوا به‌دوای یه‌ك ل ه كاركراون و واتاشیان ههبووه ،به‌اڵم مۆدێرنیته‌یه‌كی جیهانگیر بوونی نیه ،به‌واتایه‌كی دیك ه پێكهاته‌یه‌كی مێژوویی وباس هه‌ڵگر بۆ گۆڕان وقه‌یران ل ه ئارادانیه ،وه‌پێكهاته‌یه‌ك ته‌نیا ل ه ئه‌ورووپا پاش سه‌ده‌ی ()16 ده‌بینرێ،به‌اڵم ده‌توانین له سه‌ده‌ی ( )19مانایه‌كی كامڵی بۆ وه‌به‌رچاو بگرین . ده‌بێت ئه‌وه‌شمان له‌بیر نه‌چێت ،ك ه قسه‌وباسێكی زۆر ده‌رباره‌ی مۆدێرن ه هه‌یه ،كۆمه‌ڵێك ده‌ڵێن بۆپێشینه‌كانی (مۆدێرنه) ده‌بێت بگه‌رێینه‌و‌ه بۆ بیروبۆچونه‌كانی (ئۆگستینی قه‌دیس) ،به‌كارهێنانی ئه‌م ووشه‌ی ه به‌ته‌نها به‌سه‌ره‌تاكانی (مۆدێرنه) نه‌زانین ،واتا( ێ ئاماژ‌ه بكه‌ین ك ه مۆدێرن ه )كۆنتره ل ه ده‌ركه‌وتنی سه‌ره‌تاكانی ڕێنیسانس .به‌اڵم ده‌كر (مۆدێرنه) ل ه سه‌رده‌می ڕێنیسانس ڕوون وئاشكرایی خۆی جێگیركرد .ههرچهنده ووشه‌ی ( )modernusتا سه‌ده‌ی( )14به‌واتای كه‌سێك به‌كارده‌هێنرا ك ه خاوه‌نی ئیمان ه ل ه به‌رامبه‌ر مرۆڤه‌كانی سه‌رده‌می كوفر وجاهیلیدا . زۆربه‌ی زاناكان لێكدانه‌وه‌ی جۆراو جۆریان بۆ ئه‌م چه‌مك ه كردووه ،ئه‌گه‌ر ل ه بیرۆكه‌ی نوێگه‌ری وه‌ك شتگه‌لێك ته‌ماشا بكه‌ین ئه‌وا بۆ(نیچه) دهگهرێتهوه ،گه‌ریش نوێگه‌رێتی مانای ژاوه‌ژاوی ڕووكاری سروشتی بێ ل ه حاڵه‌تی فره‌یی هۆشیاری ئه‌وا چاكترین دیاریكاری( وڵته‌ر پیته‌ر )و ئه‌وانی دیكه‌ی ه ل ه بیریار‌ه ئه‌وروپیه‌كان ،ئه‌وانه‌ی ل ه حه‌فتاكانی ێ بانگه‌شه‌ی( هۆشیاری خێرایی فره‌الیه‌ن )یان ده‌كرد، سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م ژیاون كات گه‌ریش نوێگه‌رێتی واتای مامه‌ڵ ه كردن بێت له‌گه‌ڵ كه‌شی شارو كۆمه‌ڵگه ،مامه‌ڵه‌یه‌كی خه‌یااڵوی بێت دامه‌زرێنه‌ره‌كه‌ی ( بۆدلێره ) هه‌روه‌ك پێشتر ئاماژه‌مان بۆكردووه .ئه‌و ئه‌دیبه‌ی شاری ئه‌ندێشاوی وێنا كردو‌ه وجه‌ختی له‌سه‌ر پێویستی خه‌یاڵ بۆ به‌رهه‌م هێنانی (هه‌ست ونه‌سته‌كانی ڕق هه‌ڵگرتن) كردۆتهوه .به‌اڵم سه‌باره‌ت به‌الیه‌نه‌كانی دیكه‌ی 198
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
نوێگه‌رێتی وه‌كو شۆرش به‌سه‌ر فۆرم وته‌قینه‌وه‌ی له‌نه‌ریتدا ڕه‌گداكوتاو به‌كارخستنی وێن ه گاڵت ه جاڕیی ه ژیره‌كان وپشت به‌ستنی ب ه ( هه‌ست ونه‌ست به‌یه‌كگرێدراوه‌كان ) و وێناكردنی ئه‌و ئازارانه‌ی ( شارستانێتی نه‌یار) ده‌ریده‌دات هه‌روه‌ك ( لینیل ترلنك ) ده‌ڵێ، ئه‌وكات ئێم ه ده‌توانین بۆ ( ستیرن) sterne-ی بگه‌رێنینه‌و‌ه یا بۆ ( دۆن ) donne-یا ( ڤیلۆن.) vilion - ێ چه‌مكی نوێگه‌ری وشێو‌ه جیاجیاكانی ته‌نها به‌پێی جوگرافیای شوێن دیاری هه‌ند ێ هه‌مانشت ده‌رباره‌ی ب ه كاتیش بگوترێ، ێ ده‌كر ده‌كرێن ،ئه‌وه‌ی سه‌باره‌ت به‌شوێن ده‌گوتر ێ ئه‌وه‌ی ( نوێگه‌رێتی سه‌باره‌ت به‌تاكی ئینگلیزی ل ه حاڵی حازردا هه‌مان مانا ناگه‌یه‌ن ێ بۆ زه‌مانێكی دیك ه ماڤیۆ ئارنۆڵد ) mstthew Arnold -وه‌سفیكرد ،كه‌وات ه ل ه زه‌مان ێ وه‌سفی بۆ یه‌كێكی دیكه‌ش ،ته‌نانه‌ت ل ه زمانێكه‌و‌ه بۆ یه‌كێكی دیكه، جیای ه ول ه وواڵت جا چونك ه كاكڵی نوێگه‌رێتی له مۆرك ه جیهانیه‌كه‌یدای ه یا بۆ ( هاوواتای جیهانی ه ) . ل ه ڕوانگهی سه‌ره‌وه‌دا نوێگه‌ری به‌رهه‌می بزوتنه‌وه‌یه‌كی جیهانی وهێزی جیاجیای جیهانی و وواڵتی جیا جیا په‌یره‌وی كردووه له‌سه‌رده‌می جیاجیادا ،سه‌ره‌تاكانی ڕێنسانس وسه‌ده‌كانی دواتر چه‌قی لێكدانه‌و‌ه جۆربه‌جۆره‌كانی نوێگه‌ری ومانا به‌خشین ه جیاوازه‌كان ل ه سه‌رجه‌م بواره‌كاندا كاری سه‌ره‌كی ڕۆشنفكر وخاوه‌ن تێروانین ه عه‌قاڵنی ونوێگه‌ری خوازان بووه. سه‌ره‌تایه‌ك له‌باره‌ی نوێگه‌ری ل ه كۆمه‌ڵگای كوردیدا
پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵگای كوردی ،شێو‌ه كۆمه‌ڵگایه‌ك ه ك ه دابڕاو نی ه ل ه شێوازی كۆمه‌ڵگا دیاره‌كانی ناوچه‌كه ،خۆیان ل ه بازنه‌یه‌كی داخراو ب ه شێو‌ه گشتیه‌كه‌ی و له‌ناوه‌رۆكدا شێوه‌زارێكی كۆنی خێاڵ و عه‌شیره‌تی و زیاتر خۆی له‌په‌یوه‌ندی ه كالسیكی ه دواكه‌وتووه‌كاندا دهبینێتهوه .له‌وه‌ها كۆمه‌ڵگایه‌كی گه‌شه‌نه‌كردوودا ،له‌بواره‌كانی ئابووری ،سیاسی، كۆمه‌اڵیه‌تی و فكری و فه‌رهه‌نگی و ...هتد .زه‌حمه‌ت ه بتوانێ ب ه ئاراست ه تازه‌گه‌ریه‌كانی فكری و فه‌لسه‌فی و ڕۆشنگه‌ری و نوێگه‌ری و جیهانگیری و ته‌كنه‌لۆژی و پیشه‌سازی و شارنشیینی و ..هتد ڕێ بكات .به‌تایه‌به‌تی هه‌رچی سه‌باره‌ت ب ه نوێگه‌ریی ه قۆناغ و دۆخێكی دیاریكراو نیی ه ده‌ستنیشانی بكات كورد ل ه قۆناغێكدا له‌م بواره‌دا هه‌نگاوی ناوه، ئه‌گه‌ر به‌درێژایی سه‌ده‌ی بیسته‌می ڕابردوو چاوێك ب ه مێژووی فكری كوردیدا بخشێنیین ل ه پرۆسه‌ی گۆڕان به‌سه‌ر ناوچه‌ك ه و كۆمه‌ڵگاكه‌ماندا هیچ تاسه‌یه‌كی ناڕازی نابینین، ته‌نها چه‌ند ده‌نگێكی كه‌م نه‌بێت ،له‌وان ه پیره‌مێرد ،نالی و سالم و كوردی و ...هتد. واتا نوێگه‌ری له‌سه‌ده‌ی ڕابردوو نه‌ك هۆكاری گۆڕان و به‌ره‌و پێشهوه چوون نهبووه به‌ڵكو ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
199
نه‌ته‌وه‌یه‌ك به‌بێ ده‌نگی تێیپه‌راند .چونك ه ئه‌گه‌ر به‌راوردێك له‌نێوان كۆمه‌ڵگای كوردی و كۆمه‌ڵگای ئه‌وروپیدابكه‌ین ،ده‌بینین ئه‌وان زنجیره‌یه‌ك ڕوانگه‌یان بۆ دروست بووه بۆ په‌رینه‌و‌ه و چوونه ناو نوێگه‌ریه‌وه له‌مانه: -1په‌یدابوونی ڕوانگه‌یه‌كی مێژوویی -2به‌ره‌و پێشچوونی ئاراسته‌ی ڕه‌خنه‌كاری ل ه كتێبی پیرۆز -3گۆڕان له‌واتای ووشه‌ی كلێسا به‌ته‌ماشاكردن وڕوانینێك بۆكۆمه‌ڵگای كوردی ،هیچ یاخود ئه‌م خااڵن ه جێی بایه‌خ و هه‌ڵوێست ه له‌سه‌ر كردنی گۆمه‌ڵگای ئێم ه نهبووه ،دواجار ب ه هیچ یه‌كێك له‌م قۆناغانه‌دا تێپه‌ری نهكردووه. ب ه پێچه‌وانه‌ی هه‌لومه‌رجی كۆمه‌ڵگای پیایدا گوزه‌ریكرد ده‌رفه‌تێكی زۆر كه‌می ههبووه، ته‌نانه‌ت به‌سترابێت ل ه مافی مۆدێرن ه هه‌ر وه‌ك (جان جاك ڕۆسۆ) ده‌ڵێت :بنه‌ره‌تی سه‌ره‌كی سیسته‌می مافی مۆدێرن به‌ره‌چاوكردنی مافی تاكه‌كه‌س و ئازادیی ه تاكه‌كه‌سییه‌كان خۆی ل ه قانونی سوننه‌تی و ترادیشنال جیاده‌كاته‌و‌ه ك ه مافی گشتی و هه‌مه‌كی به‌سه‌ر مافه‌كانی تاكه‌كه‌سیدا زاڵ ده‌زانێ. كورد ل ه دۆخی ڕابردووی خۆیدا كه‌سایه‌تی و تاكگه‌راییه‌كه‌ی به‌به‌رده‌وامی ل ه ژێر هه‌ره‌شه‌دا ژیاوه ،مافی تاكه‌كه‌سی به‌شێوه‌یه‌ك ل ه نه‌بوون نزیك بۆتهوه بۆ هه‌ندێ جار .به‌اڵم له‌دواجاردا له‌گه‌شه‌كردنی سیسته‌می نوێی جیهانی و قوڵبوونه‌وه‌ی پره‌نسیپه‌كانی مافی مرۆڤ ك ه توانای ڕه‌وایه‌تی بهوه بدات ك ه ده‌توانێ بچێت ه ناو كێش ه ناوخۆیه‌كانی واڵتان به‌بێ ئه‌وه‌ی له‌ده‌رگا دان و ڕه‌زامه‌ندی وه‌رگرتن ل ه وواڵتێك بكات ك ه جێی گومانی ڕێكخراوی مافی مرۆڤی نێوده‌وڵه‌تییه. ده‌روازه‌كانی نوێگه‌ری ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی
ئاماژه‌مان كرد ك ه سه‌ده‌ی ڕابردوو بۆ نه‌ته‌وه‌یه‌كی بن ده‌ستی وه‌كو كورد نه‌یتوانیو‌ه نوێگه‌ری له‌خۆ بگرێت ،به‌ڵكو بێده‌نگی هه‌ڵبژاردوو‌ه له‌به‌رامبه‌ر تاقیكردنه‌وه‌ی زانستی چه‌ك ه نوێیه‌كان به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگای كوردیدا .به‌اڵم ده‌ركه‌وتنی ده‌روازه‌كانی نوێگه‌ری بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی له‌دوای ڕاپه‌رینی كوردستان ده‌ست پێده‌كات ،ههرچهنده مێژوویه‌كی بیست ساڵه‌ی خۆبه‌رێوه‌بردن هه‌ی ه ل ه كوردستان ،هه‌رچه‌ند ب ه قۆناغێكی ترسناك وه‌ستاوی زانستی و ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی (ب ه مانا گه‌شه‌كردووه‌كه) تێپه‌رین ك ه شه‌ری ناوخۆ بوو ،له‌هه‌مان كاتدا جارێكی تر ل ه ئاسایش و سه‌قامگیری دروست كرایه‌وه‌ل ه كوردستان. 200
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ل ه دۆخێكی جێگیردا ده‌رگاكانی هه‌رێم كرانه‌و‌ه له‌به‌رده‌م نوێگه‌راییدا قوناغی شه‌ری ناوخۆ به‌سه‌ر چوو و ده‌ستكرایه‌و‌ه ب ه بنیادنان و بووژانه‌وه‌ی كوردستان .ئه‌گه‌ر چاوخشاندنێكی ورد ل ه كاره‌كانی هه‌رێم و ڕه‌نگدانه‌وه‌ی نوێگه‌ری ب ه كار و ئاراسته‌كاندا بكه‌ین ده‌بینین نوێگه‌ری كاریگه‌ری خۆی داناوه له‌سه‌ر كۆی كایه‌كانی كۆمه‌ڵگا و ببێت ه هۆی گۆڕانێگ ل ه كوردستان .به‌اڵم له‌ئاستی خواست و چاوه‌روانیه‌كانی خه‌ڵكدا نیی ه به‌تایبه‌ت به‌ڕای تێروانینی ڕۆشنبیران ،ئه‌گه‌ر به‌چاوێكی ئه‌وروپیان ه خوێندنه‌وه‌یه‌ك بۆ دۆخی جوگرافی و پێكهاته‌ی سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووری كوردستان بكه‌ین ده‌بینین خاوه‌نی چه‌نددین پێده‌شت و چیا و ڕووباری ده‌وڵه‌مه‌نده ،وه به‌هۆی پاشكۆ و پێشخانی ده‌وڵه‌مه‌ند و دێرینی ئه‌فسان ه و سه‌رهه‌ڵدانی ئاینی و نه‌زیله‌كانه‌و‌ه تا ئه‌مرۆش مێشكی خه‌ڵكی ئه‌م ده‌ڤه‌ر‌ه ب ه خه‌یاڵ و ئه‌فسان ه و پروپوچی سیخ ناخه ،چرای عه‌قاڵ و ئه‌ندێش ه هه‌ڵی نهكردووه هه‌تا ئه‌مرۆش تا ژانگ و شه‌القی مۆدێرنیه‌ت ه ڕای نه‌چڵه‌كاندوو‌ه . ل ه ڕووی ئابووریه‌و‌ه ئێمه‌ی كورد ل ه هه‌زاره‌ی سێهه‌مداین ،ئابووری كوردستان هێشتا ئابووریه‌كی نیو‌ه فیوداڵی _ نیو‌ه بۆرژوازیه ،هێشتا دام و ده‌زگای مۆدێرن و زه‌به‌الحی سه‌نعه‌ت و پیشه‌سازی له‌م هه‌رێم ه دانه‌مه‌زراون .ئابووری كوردستان هێشتا له‌سه‌ر بناغه‌ی كشتوكاڵی و ئاژه‌ڵداری نه‌ریتی ڕاوهستاوه و پهروهرده و فرۆشی ئاژه‌ڵ و به‌رهه‌مهێنانی دانه‌وێل ه به‌شێوه‌ی نه‌ریتی به‌رێو‌ه ده‌چێت .به‌شێكی تری كوردستان ل ه ڕێگه‌ی بورژوازی كۆمپرادۆر یان یان ده‌اڵڵیه‌و‌ه به‌رێو‌ه ده‌چێت ،بورژوازی ده‌اڵڵ ،كااڵو شت و مه‌كی سه‌رمایه‌داری بیانی و كۆمپانیا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان دێنێت ه كوردستان و سات و سه‌ودای پێو‌ه ده‌كات ،بورژوازی كۆمپرادۆر له‌باره‌ی فه‌رهه‌نگی و ده‌رونناسیه‌و‌ه توێژێكی گه‌نده‌اڵ و ناكارامه‌یه ،ك ه خاوه‌ن چه‌ندین تایبه‌تمه‌ندی نێگه‌تیڤی وه‌كو ( ڕیاكاری ،فێڵبازی و بێ فه‌رهه‌نگی)یه ،ئه‌م توێژ‌ه بێ مای ه و ناكارامه‌ی ه ته‌نیا له‌بیری سود و قازانجی زیاتر و پركردنی گیرفانی خۆیدای ه و قه‌ت نایه‌وێت خزمه‌ت ب ه خه‌ڵك و واڵتی خۆی بكات و خاوه‌نی وشیاریه‌كی سیاسی لیبرالی و نه‌ته‌وه‌یی نیی ه و ناتوانێت واڵته‌كه‌ی به‌ره‌و گه‌ش ه و پێشه‌كه‌وتن ببات ،بۆی ه له‌دۆخێكی نزم و نیو‌ه به‌ندیدا ڕایده‌گرێت و چاخی گواسته‌نه‌وه‌ی درێژده‌كاته‌وه ،له‌واڵتی بێ سه‌نعه‌ت و پیشه‌سازیدا ههرچهنده نۆرم و نه‌ریته‌كان لێك ده‌ترازێن و له‌ناوده‌چن به‌اڵم نۆرم و نه‌ریتی نوێ و مۆدێرن په‌رداخ ناكرێن و جێگایان نابێتهوه .له‌وه‌ها دۆخێكی ئاڵۆزی سیاسی و ئابووریدا ك ه قه‌یراناویی ه چه‌ندین هه‌ڵ ه و به‌رئه‌نجامی چه‌وتی لێده‌كه‌وێته‌و‌ه . هه‌رچی له‌باره‌ی پێكهاته‌ی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه‌یه ،پێكهاته‌ی نه‌ریت و كۆمه‌ڵی كوردستان لێكترازاو هه‌رچی زیاتر لێكده‌ترازێ و به‌ره‌و شێوازێكی تاز‌ه ده‌چێ و ل ه شكڵ و ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
201
ئاراسته‌یه‌كی نوێدا ده‌گیرسێته‌وه .ئێستا ئیتر پێكاهات ه كۆنه‌كانی (هۆز ،خێاڵ ،عه‌شیره‌ت) له‌زۆر شوێنی كوردستاندا له‌به‌ر یه‌ك هه‌ڵوه‌شاو‌ه و ده‌وری نهماوه ،ئه‌ڵبه‌ت پێكهاته‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی كورده‌واری یه‌كده‌ست و هاوشێو‌ه نییه ،بۆ وێن ه له‌شار و ده‌شته‌كانی كوردستاندا مناسه‌باتی بازاری ئازاد و بۆرژوازی زیاتر گه‌شه‌ی كردووه و چینی ناوه‌ند په‌ره‌ی گرتووه. وه خێاڵ و عه‌شیره‌ت ده‌وری نهماوه و چینی نێوه‌ند دروست بووه ،به‌اڵم ل ه گونده‌كان و ناوچ ه شاخاویه‌كاندا ( شاخه‌كانی هه‌ورامان و ده‌ڤه‌ری بادینان) هێشتا هه‌ر یاسای هۆز و عه‌قڵی خێڵه‌كی زاڵ ه و چینی هه‌ژار و بێ ده‌رامه‌ت له‌وپه‌ری ده‌ست كورتی و نه‌خوێنده‌واریدا ده‌ژین و خاوه‌ن وشیاری سیاسی و كلتووری نین ،به‌اڵم له‌و ده‌ڤه‌رانه‌ی ك ه چینی ناوه‌ند گه‌شه‌ی كردووه وشیاری سیاسی و نه‌ته‌وه‌یی و دیموكراتیك زۆر گه‌شه‌ی كردووه و ئینتمای دروستكردنی ده‌وڵه‌ت و كیانێكی خۆماڵی هه‌ی ه . هه‌رێمی كوردستان له‌باسی سیاسیهوه تا ڕاده‌یه‌ك مافه‌كان به‌ده‌ستهێنراون هێدی هێدی گه‌ش ه ده‌كات ،قوڵبوونه‌وه‌یه‌كی باش له‌به‌رامبه‌ر چه‌مكه‌كانی دیموكراسی و نوێگه‌ری و جیهانگیری گه‌شه‌ده‌كات و پێش ده‌كه‌وێت. پێویست ه له‌وه‌ها دۆخ گه‌لێكی كوردستان دا هێز‌ه سیاسیه‌كان له‌سه‌ر مه‌سه‌ل ه نیشتمانی و نه‌ته‌وه‌ییه‌كان یه‌كگرتووی كوردستان بكه‌ن ،ل ه ڕێگه‌ی قوتابیان ،الوان ،ئافره‌تان و ڕێكخراوه‌كانی تر گرنگی بده‌ن ب ه نوێگه‌ری كۆمه‌ڵگا له‌و دۆخ ه وه‌ستاوه‌ی عه‌قڵی و ئابووری و سیاسیهوه ڕزگاری بكه‌ن و پێشڤه چوون بكه‌نه سه‌رمه‌شقی كاره‌كانیان. لێكه‌وت ه نه‌رێنیه‌كانی نوێگه‌ری ل ه هه‌رێمی كوردستان
-1پێكهاته‌و تایبه‌تمه‌ندی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ،هه‌بوونی كولتورێكی بنده‌ست وداگیركراو وایكردووه ل ه ئاگایی ڕۆشنبیری گشتیدا كه‌متر هه‌ستی پێكراوه. -2ل ه چوارچێوه جیهانیكه‌دا كوردستان وه‌ك نه‌ته‌وه‌یه‌كی هاوكات بنده‌ست وئاماد‌ه نهبووه له به‌شداری و وه‌رگرتنی زانست بۆ پراكتیك كردنی نوێگه‌ری وگۆڕانكاری. -3نوێگه‌ری وه‌ك ئامرازێكی ئیمپریالی ل ه به‌رژه‌وه‌ندی نه‌ته‌وه‌ی سه‌رده‌ست وبااڵكان، دواجار ئاراسته‌ی خۆی وه‌رده‌گرێت ،چونكه خاوه‌ن وخوڵقێنه‌ری نوێگه‌رین. -4كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی وه‌ك نه‌ته‌وه‌یه‌كی بنده‌ست نه‌ك له‌دۆخی نوێگه‌ری كه‌ڵكی وه‌رنه‌گرتو‌ه به‌ڵكو خودی پرۆسه‌ی نوێگه‌ری خوڵقێنه‌ری زیان گه‌یاندن ودروستكه‌ری خه‌ساره‌ت بووه بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی. -5نوێگه‌ری ل ه قۆناغی پێش ئه‌زموونكردندا ،نهتهوه بچوكه‌كان داوای ده‌كه‌ن وده‌یكه‌ن 202
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
به‌وویستی خۆیان ،به‌اڵم ك ه ده‌كه‌وێت ه بواری پراكتیكیه‌و‌ه ڕاسته‌وخۆ خزمه‌ت به‌گه‌النی خاوه‌ن پرۆژه‌ی نوێگه‌ری ده‌كات. -6نوێگه‌ری له‌دۆخی خۆنمایشكردنی تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی ،دهناسرێتهوه به‌پێدانی شوناسی نه‌ته‌وه‌یی وهه‌بوونی مافی پێدانی ژیان به‌گه‌الن به‌اڵم به‌داخه‌و‌ه ل ه مێژووی خۆیدا به‌رامبه‌ر نه‌ته‌وه‌ی كورد ئه‌م هه‌قیقه‌ته‌ی دروست نهكردووه . لێكه‌وت ه ئه‌رێنیه‌كانی نوێگه‌ری ل ه هه‌رێمی كوردستان
-1نوێگه‌ری وه‌ك پرۆسه‌یه‌ك تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی له‌سه‌ره‌تادای ه له‌كۆمه‌ڵگای كوردی، بۆی ه هه‌ست ده‌كرێت تازه‌گه‌ریه‌ك هه‌ی ه له‌سه‌ر گۆڕانی كۆمه‌اڵیه‌تی وسیاسی وئابووری وفه‌رهه‌نگی وزانستی و...هتد. -2زانست وته‌كنه‌لۆجیا خۆیخزاندۆت ه ناو پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵگای كوردی به‌پێی ناوچ ه جغرافیه‌كان ،له‌شارووشارۆچكه‌كان گه‌شه‌یه‌كی باش هه‌ی ه وبه‌ره‌و پێشیشه‌و‌ه ده‌چێت، به‌رده‌وام بوونی ئه‌م دۆخه ئارامه شانسی گه‌شه‌كردنی زیاتری ده‌داتێ. -3نوێگه‌ری دڵخۆشیه‌كی ڕێژه‌یی بۆ كۆمه‌ڵگه‌كه‌مان دروست كردووه ،ك ه گه‌شه‌ی ئابووری وئاوه‌دانی وفكری وپێشكه‌وتنی ئاستی په‌روه‌رده‌یی وكۆمه‌اڵیه‌تی وه‌ك به‌رهه‌م وده‌رئه‌نجامی نوێگه‌ری ته‌ماشا ده‌كرێت. -4نوێگه‌ری شووناس ده‌به‌خشێت ه نه‌ته‌وه‌كان كۆمه‌ڵگای كوردی ده‌تواتێ سوودمه‌ند بێت وتاكی كورد بنیات بنێته‌وه. -5نوێگه‌ری هێز ده‌به‌خشێت ب ه نه‌ته‌وه‌كان بۆ باش كردنی سیسته‌می سیاسی وپرۆسه‌ی دیمۆكراسی وماف وئازادیه‌كان ،به‌م هۆیه‌و‌ه ده‌توانین نمونه‌یه‌كی جوان نیشان بده‌ین. -6پێویست ه وه‌ك كۆمه‌ڵگای كوردی نیشانی گه‌النی دنیای بده‌ن ،به‌هۆی پرۆژ‌ه مه‌عریفیه‌كانی ڕۆژئاوه ك ه ده‌توانن له‌گه‌ڵ سه‌رده‌م برۆن وقبووڵی نوێگه‌ری بكه‌ن. -7ئه‌گه‌ر به‌رێوه‌به‌ران وسیاسیه‌كانی هه‌رێمی كوردستان به‌ئاگابن ،نوێگه‌ری هۆكارێكی به‌هێز‌ه ك ه كورد له‌بێكه‌سی وبێپشتیوانی بكات ه كۆمه‌ڵگایه‌كی خاوه‌ن هێزو دۆست والینگری گرنگ له‌ئاستی نێوده‌وڵه‌تیدا .
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
203
سه‌رچاوه‌كان به‌زمانی كوردی -1بۆدیار ،ژان وئه‌وانی تر ،پرسه‌كانی مۆدێرنیزم ،و :ل ه فارسیه‌و‌ه اسماعیل اسماعیل زاده ،چ ،1ده‌زگای موكریانی ،هه‌ولێر.2009 ، -2برادبیری ،مالكوم وئه‌وانی تر ،مۆدێرنیزم ،و :ل ه عهرهبیهوه به‌هزاد حه‌وێزی ،چ،1 ده‌زگای توێژینه‌وه‌ی موكریانی ،هه‌ولێر.2008 ، -3جه‌هانبه‌گلو ،ڕامین ،مۆدێرنه‌كان ،و:له‌فارسیه‌و‌ه ئازاد به‌رزنجی ،به‌بێ شوێنی چاپ كردن ،سلێمانی.2003 ، -4زێباری ،پ .د.گاهر حسۆ ،تیۆری هاوچه‌رخ له‌كۆمه‌ڵناسیدا ،چاپخانه‌ی ڕۆشنبیری ،هه‌ولێر.2012 ، -5حكیم ،مراد ،ڕه‌وشی به‌هاكان ل ه عێراق ،له‌ژێرۆشنایی تیۆری ڕۆنڵد ئینگڵهارت، تێزی دوكتورای باڵونه‌كراوه‌یه ،به‌شی كۆمه‌ڵناسی ،كۆلێژی ئه‌ده‌بیات ،زانكۆی سه‌الحه‌دین- هه‌ولێر.2011 ، -6عاص ،لیلی امیر ،نوێبونه‌وه‌ی سیاسی له‌هه‌رێمی كوردستان -توێژینه‌وه‌یه‌كی مه‌یدانی ه له‌شاری هه‌ولێر ،تێزی دوكتورای باڵونه‌كراوه‌یه ،به‌شی كۆمه‌ڵناسی ،كۆلێژی ئه‌ده‌بیات ،زانكۆی سه‌الحه‌دین-هه‌ولێر.2011 ، -7صاڵح ،هاشم ،له‌مۆدێرنه‌و‌ه بۆ جیهانگیری ،و :ل ه عهرهبیهوه عیرفان احمد و ئه‌رسالن ئێناخ ،چاپخانه‌ی گه‌نج ،سلێمانی.2012 ، -8روبێرتس ،تیۆنز ،ئه‌یمی هایت ،له‌مۆدێرنه‌و‌ه بۆ جیهانگه‌رایی ،و :ل ه عهرهبیهوه محمد حسین ،چ ،1چاپخانه‌ی ڕوون ،سلێمانی.2008 ، -9غواڵمی ،ئه‌حمه‌د ،ژان ژاك ڕۆسۆ وسیاسه‌تی مۆدێرن ،پرۆژه‌ی هاوبه‌شی به‌شی فه‌لسه‌فه‌ی زانكۆی سه‌الحه‌دین وده‌زگای توێژینه‌وه‌و باڵوكردنه‌وه‌ی موكریانی ،چ،1 .2010 گۆڤاره‌كان به‌زمانی كوردی -10ئیرشاد ،گفتوگۆی محمد ڕه‌زا له‌گه‌ڵ محمد زه‌یمه‌ران ،مۆدێرن ه وپۆست مۆدێرنه، و :له‌فارسیه‌و‌ه محمد سه‌رگه‌تی ،گۆڤاری مه‌ده‌نیه‌ت ،ژماره( ،)23-22ساڵی هه‌شته‌م، .2007 -11جه‌كگراس ،ئه‌لیسته‌ر ،په‌رینه‌و‌ه بۆ مۆدێرنیتی ،و :ل ه فارسیه‌و‌ه پێشره‌و ئه‌حمه‌د، گۆڤاری كۆمه‌ڵناسی ،ساڵی پێنجه‌م ،ژماره(.2011 ،)8 204
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
-12محمدی ،هادی ،كورده‌واری مۆدێرنیزم یان پۆست مۆدێرنیزم ،گۆڤاری مه‌ده‌نیه‌ت، سلێمانی ،چاپخانه‌ی ڕه‌نج ،ژماره(.2006 ،)21-20 -13عوسمان،رایان ،مۆدێرنیت ه و پێشهاته‌كانی له‌سه‌ر كورد ،گۆڤاری ئایدیا وااڵ، ده‌زگای وااڵ بۆراگه‌یاندن ده‌ریده‌كات ،سلێمانی ،ژماره( ،2012 ،)31ل.127 سه‌رچاوه‌كان به‌زمانی عه‌ره‌بی -14الجوالنی ،دوكتور‌ه فادی ه عمر ،التغیر االجتماعی ،دار اصالح للطباع ه والنشر، الدمام ،السعودیه.1984 ، -15الجالد ،ماجد زكی ،تعلم القیم وتعلمها ،ط ،3دار المسیر‌ه والتوزیع والطباعه، عمان.2010 ، -16بودون ،ڕ .وف .بوریكو ،المعجم النقدی لعلم االجتماع ،ت :د .سلیم حداد ،ط،2 مجد المۆسسه الجامعی ه للدراسات والنشر والتوزیع ،بیروت.2007 ، -17هس ،بیث واالخرون ،علم االجتماع ،ت :محمد مصطفی الشعبینی ،دار للنشر المریخ ،الریاچ.1989 ، -18زیباری ،د.طاهر حسو میر ،دور المرا‌ه الكردی ه فی المشارك ه السیاسیه ،دار اراس الطباعه والنشر ،اربیل.2006 ، -19زعبینی ،د.محمد ،التغیر االجتماعی(بین علم االجتماع البرجوازی وعلم االجتماع االشتراكی) ،دار الطلیع ه والنشر ،بیروت.1978 ، -20سعد ،اسماعیل علی ،االتجاهات الحدیث ه فی علم االجتماع ،دار المعرف ه الجامعیه،االسكندریه.2000 ، -21عزیز ،هێمن خضر ،التغیر االجتماعی ه وتفكیك نسق القیمی لفتره(،)2002-1991 دراس ه میدانی ه فی مدین ه اربیل ،رسال ه ماجستیر غیر منشوره ،قسم علم االجتماع ،كلی ه اداب ،جامع ه صالح الدین -اربیل.2006 ، سه‌رچاوه‌ی ئه‌لكترۆنی -22مفهوم الپقافه ،الرابط ه اإللكترونیه ،بدون تاریخ النشر ،سایت موسوع ه المقاتل من الصحرا‌وwwwmoqatel. Com ،
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
205
206
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
گەڕان بە دوای خود دا لەوانی تردا کەریم پەڕەنگ
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
207
چیرۆکەکانی ١٠٠١شەو ئەنجامی چەندان پرۆسێسی وەرگێڕانن .کرۆکی سەرەتای چیرۆکەکە لە زمانێکی هیندیستانی کۆنەوە وەرگێڕدراەتە سەر زمانی فارسی ،ئەمجا لە سەرەتای چاخەکانی ناوەڕاستدا بۆ عەرەبی وەرگێڕدرا .لە ڕەوتی ئەم وەرگێڕانانەدا هەمیشە مەتەڵی نوێیان هاتە سەر ،کە خرانە قاڵبێکەوە گوایە شەهرەزادی ژنەحیکایەتخوان بۆ شا شەهریاریان دەگێڕێتەوە و پاشان خەماڵندنی ئیسالمی چاخەکانی ناوەڕاستیشی هاتە سەر .چی وا دەکا کە ئەم کۆمەڵە ڕۆژهەاڵتییە لە ئەوروپا ئەوەندە بەناوبانگ بێت ،کە نەکو تەنیا وەکو ئەدەبی ئەوروپی بۆ مندااڵن ،بەڵکو لە فرە شێوەی تری وەکو فیلمی سینەما و تەلەفزیۆنیدا ئامادیی هەیە؟ ئەمە لە سایەی ڕۆژهەاڵتناسێکی فەرەنسییەوە هاتە ئاراوە .ئەنتوان گاالنی ڕۆژهەاڵتناس ،لە کۆتایی سەدەی ١٧دا لە سەر داوای شا لودڤیگی ١٤سەفەرێکی بە ناو ڕۆژهەاڵتدا کرد و دەستنووسی مەتەڵەکانی هەزار و یەک شەوی بە زمانی عەرەبی بینی .لەم سەرچاوەیە و لە سەرچاوەی ترەوە دەقێکی فەرەنسی ئامادە کرد ،کە زۆر پشتی بە دەقە ئەسڵییەکە نەبەستبوو و زۆر بیرۆکە و خەسڵەتی گێڕانەوەی خۆیشی خستبووە سەر ،لە سەرەتای سەدەی ١٨دا بووە یەکێک لە پڕفرۆشترین کتێب لە زۆر واڵتی ئەوروپیدا و بۆ زۆر زمان وەرگێڕدرا :بە وشەیەکی تر بیڵێین :ئەوروپییەکان گەنجینەیەکی مەتەڵی هیندی-فارسی-عەرەبییان بە مۆرکی ئیسالمی لە شێواز و چەژێکی بە زمانی فەرەنسی کۆن خەماڵویان ناسی. بەم نموونەیەی دەستپێک دەمەوێ بڵێم :وەرگێڕان دەستکەوتێکی کەلتووری گرنگە ،کە پەیوەندی کەلتووری دەهێنێتە ئاراوە و هەمیشە بەرهەمهێنە ،لە دەقێک لە زمانێکی ترەوە دەقێکی نوێ بەرهەم دەهێنێ. تیۆری وەرگێڕان لە دیدی تیۆری کەلتوری ئەمڕۆەوە گرنگییەکی زۆری هەیە ،بەجۆرێك خانمە زانای کەلتوور و ئەدەب ،دۆریس باخمان مێدیک وەرگێڕان بە‌وەرچەرخانێکی گەورە و گرنگ و وەکو دەستکەوتێکی مەزنی مرۆڤایەتی ناوزەدی بکات ،کە ئەو کەلتوور خۆیشی وەکو پرۆسێسێکی هەمیشەیی وەرگێڕان تێدەگا ،واتە وەکو «پرۆسێسێکی وەرگێڕان بە مانای پاردایمێکی نوێی گواستنەوە» .هەرچی چۆنێک بێت ،دەتوانین پەی بەوە ببەین ،کە تیۆرییەکانی وەرگێڕان و تیۆری کەلتور ،کە هەمیشە ڕەهەندی فرەیی و گواستنەوەیان لە خۆیان گرتووە ،پێویستیان بە یەکترە :ئەنسەلم ڤەرکامپ دەڵێ «وەرگێڕان زمانحاڵی جیاوازییە ».وایدەزانم پێویست بەوە نەکا لیرەدا جەغد لەوە بکەم، کە وەرگێڕان چاالکییەکی کەلتوری گرنگە ،لە گەڵ ئەوەشدا لە هەموو شوێنێک ئەم ڕۆڵە گرنگە ناگێڕێ و هاوسەنگ نییە ،بۆ نموونە لە کەلتورێکی بە دەق هەژاری وەکو کەلتووری خۆماندا بایەخێکی هێندە زۆری پێنادرێ و نەبۆتە بوارێک بو تێڕامان 208
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
و هەڵوەستەی جدی لە ئاستدا نەکراوە و لە بواری خوێندن و پالنڕێژیی زانکۆکاندا بە هەند وەرنەگیراوە. لە سەرووی ئەمانەشەوە دیاردەی وەرگێڕان ئاماژە بۆ ئەوە دەکات ،کە ،لە گەڵ هەموو بەرفراوانبوونێکی چەمکی کەلتووریشدا ،زمان بۆ شوناسنامە ،جیاوازیی و گواستنەوە ڕۆڵێکی ئەوەندە گەورە دەگێڕێ ،کە ناتوانرێ فەرامۆش بکرێ ،ئەگەر کەلتوور بە وێنای جڤاتی زمانێکی هاوئاهەنگەوە وابەستە نەبێ ،ئەوا ڕێ بە دۆخی تێکەڵیی ڕەمزی دەدا ،وەکو چۆن لە کەلتووری ڕۆژانەی پێش مۆدێرنەوە باو بووە .واتە لەم ڕوانگەیەوە، وەکو چۆن ڕۆالن بارت لە ”میتۆلۆژیی“ەکەیدا پیشانمان دەدا ،هەموو مانیڤێست و کارە هونەرییەکانی کەلتوورێکی دیاریکراو مانایەکی الوەکی ئاماژەکاری ”ئەفسانەیی“ هەیە .لە بەر ئەوەی لە زۆربەی حاڵەتەکاندا ،پەیوەندی بە وەرگێڕانی دەقەوە هەیە ،بەوە دەچێ دەرگای ئەگەر بۆ ڕشتەی زانستەکانی دەق بکرێتەوە ،خۆی لە بوارێکدا بچەسپێنێ، کە لە سەرووی چەمکی دەقەوەیە .هاوبەشیی دەق لە گەڵ دیاردەی میدیایی و بەرهەم و کارە هونەرییە ماتیریالییە بەرچاوەکاندا ئەوەیە کە تەنیا بە هۆی ”ڕاڤەکردنی سرووتی کولتوری نامۆ ،چەمکی هەست و پێودانگی هەڵسوکەوتەوە“ دەتوانرێ بخوێنرێنەوە. ئەگەر لە دیدی زانستی کەلتوورییەوە لێی بڕوانین ،وەرگێڕان بە مانای هاوپەیوەندی دینامیکی ،وەکو هاوئامێزیی وشەگەل ،سیستەمی ڕەمزی تێبگەین ،یەکەمجار ئەنالۆگ بۆ گواستنەوەیەی شمەکە مادییەکان ،بۆ گواستنەوەی میدیایی یان کۆچی دەمکی و شوێنی مرۆڤ بە ناو کەلتوورکاندا خۆی دەردەخا .ئەوەش گرنگە ،ئایا ئەم کۆچانە شوێنپێ بەجێدەهێڵن و چ شوێنپێیەک لە کەلتووری ڕەسەن و پێکهاتەی داهاتوودا بەجێدەهڵن ،تا چ ڕادەیەک کەلتوورکان هەمەچەشنە دەکەن یان ئەگەر بە وشەیەکی قێزەون گوزارشتی لێبکەین ناچیزەی دەکەن. یەکێک لە تیۆرکارە گرنگەکانی وەرگێڕان ڤاڵتەر بێنیامینە ،بێنیامین لە ساڵی ١٩٢٣دا بۆدلێری لە فەرەنسییەوە بۆ ئەڵمانی وەرگێڕاوە و پێشەکییەکی بۆ ئەو وەرگێڕانە نووسیوە .ئەم نووسینە بۆیە گرنگە چونکە بۆ یەکەمجار بنەمای وتاری وەرگێڕانی کەلتووری دەخاتە بەردەست و دید و تێڕونین و سەرنجی پێڕۆکارێک دەخاتە ڕوو .لە گەڵ ئەوەشدا ئەم پێشەکییە لە چەن الپەڕەیەک تێپەڕ ناکات ،بەاڵم لەم سەدساڵەی بە سەر نووسینی ئەو پێشەکییەکەدا تێپەڕیوە کەم تیۆرکاری بواری وەرگێڕان هەیە ئەم نووسینە کورتەی وەکو سەرچاوە بەکارنەهێنابێ و بۆی نەگەڕابێتەوە. حەز دەکەم لەم نووسینەدا وتارەکەی ڤاڵتەر بێنیامین” ،ئەرکی وەرگێڕ“ کە لە بەرنامەڕێژیی ئەدەب و کەلتووری شیتەڵکاریی (هەڵوەشاندنەوە)دا ڕۆڵیکی گرنگی ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
209
گێڕاوە تاوتوێ بکەم و لە هەنگاوی داهاتوودا ،پرسیاری پێگەی وەرگێڕ لە ناوکۆیی بنەماگەی ڕاڤەی کەلتووریدا بکەم ،کە لە پاڵیدا هەوڵ دەدەم تیشک بخەمە سەر السەنگی کەلتوور و بەناوکۆییکردندا. بێنیامین (تابلۆی پاریس)ی بۆدلێری لە زمانی فەرەنسییەوە وەرگێڕا و پێشەکییەکی بەناوی ”ئەرکی وەرگێڕ“ەوە نووسی .لەو کاتەوە زۆربەی تۆژەوەرانی ئەدەب و بە تایبەتی شیتەڵکارەکانی وەکو ژاک درێدا و پاول دێ مان ئەم نووسینە بۆتە سەرچاوەیەکی گرنگی لێکۆڵینەوەکانیان. دەستپێکی بێنیامین لە ڕوانگەی تێگەیشتنی نوێ بۆ وەرگێڕان و گواستنەوەی فرە کولتوورییەوە مایەی دڵخۆشیی نییە ،چونکە زۆر بە ڕوونی و ئاشکرا پەسەندی ئیستاتیکی ئیدیالستی کاری هونەری داخراو دەکا .بێنیامین دەڵێ” :لە هیچ شوێنێک کاری هونەری یان شێوەی هونەر خۆی وەکو شتێکی بە بڕشت بۆ ڕەچاوکردنی مەعریفەی وەرگر ناسەلمێنی “.بەاڵم وەرگێڕ ،کە یەکەمجار ”وەرگر“ە ،وەکو بێنیامین پیشانی دەدا” ،ئەسڵەکە“ دەگۆڕێ .بەمەش وتارەکەی بێنیامین ئەو ڕوانگە تەقلیدییە بەراوەژوو دەکاتەوە ،کە لە سەرەتای وتارەکەیدا هاتبوو .واتە هەر پاش چەند دێڕێک بێنیامین بەرپەرچی خۆی دەداتەوە و ئەو گوتەیەی سەرەتا پێچەوانە دەکاتەوە بێنیامین وەکو ئەرک باسی وەرگێڕانی ئەدەبی دەکا ،ئەو ئەم وەرگێڕانانە لەو وەرگێڕانانەی تر جیا دەکاتەوە ،کە ئەرکیان تەنیا ”گەیاندن“ە ،کە بۆ مەبەستی کردەیی بەکاردێن ،وەرگێڕانەکان هەمیشە لە ئەسڵەکان درەنگتر دەگەن ،زۆر جار بە میانەیەکی کاتی درێژەوە لە گەڵ کاتی دەرچوونی ئەسڵەکەدا .واتە لە نێوان کاتی دەرچوونی دەقە ئەسڵییەکە و وەرگێڕاندا کاتێکی زۆر بەسەردەچێ .بۆ نموونە ڕۆمانی (تاوان و سزا)ی فیۆدۆر دۆستەیەڤسکی لە ساڵی ١٨٦٦دا نووسراوە و لە ساڵی ٢٠٠٦دا (ڕەووف بێگەرد) وەریگیڕاوە .لەم نموونە زەقەوە دەبینین کە وەرگێڕان تەنیا لە نێوان زمانەکاندا ناکرێ، بەڵکو گواستنەوەی قۆناغەکانیشە .لە کاتێکدا ئەسڵی لە ڕەوتی کاتدا وەکو خۆی دەمێنیتەوە ،وەرگێڕان هەرگیز شێوەی کۆتایی نییە .چونکە دەتوانرێ بە وەرگێڕانێکی نوێ جێی بکرێتەوە .واتە دەقە ئەسڵەکەی (تاوان و سزا) ئیتر دەستکاریی ناکرێ، بەاڵم هەموو کاتێک ئەگەری ئەوە هەیە وەرگێڕێکی تر بە نەفەسێکی تر و جیاواز لە وەرگێڕانەکەی (ڕەووف بێگەرد) وەریبگێڕێ .واتە دەقی ڕەسەن سنووردارە بەاڵم وەگێڕان بێسنوورە” .تێیاندا (واتە لە وەرگێڕانەکاندا و.ک) ژیانی ئەسڵەکە هەمیشە بە خەماڵندنی سەرلەنوێی درەنگ و بەرفراوانی خۆی دەگا “.مەبەستی سەرەکی بێنیامین لێرەدا جەوهەری زمانە یان پەیوەندی زمانەکانە بەیەکترەوە .بە ڕای بێنیامین ،هەموو 210
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
زمانێک لەوەدا کە دەیڵێ ،ناتەواوە .بەاڵم هەموو زمانەکان خزمی یەکن لەوەدا کە دەیانەوێ (گوزارشتی لێبکەن): ”خزمایەتی سەروو مێژوویی زمانەکان لەوەدایە ،کە هەر یەکەیان بۆ خۆی وەکو سەرجەم شتێک و هەمان شت مەبەستە ،لە گەڵ ئەوەشدا هیچ یەکێک لەوان بە تەنیا بە ئامانج ناگات ،بەڵکو تەنیا لە یەکتر تەواوکردنێکی گشتیدا بە مراز دەگەن :ئەویش زمانی خاوێنە“. زمانی خاوێن ئەوەیە ،ئەو واقیعەی گوزارشتی لێدەکا ،سەرومڕ شەفاف بێت :ئەمە یوتۆپیایە (بە زمانی بێنیامین :وێنایەکی مەسیحییانەیە – بێنیامین نەک هەر لە ژێر کاریگەریی مارکسیزمدا بوو ،بەڵکو لە ژێر کاریگەریی بیرکردنەوەی جوولەکەشدا بوو). وەرگێڕان بە تەواوی لێرەدا قەتیسە :کە زمانەکان بە شێوەی جیاواز ناتەواون ،لە الیەکی ترەوە بە دوای پاکژیی خۆیاندا دەگەڕێن (ئەمەش شەفافیەتێکی تەواوی نیشانەی زمانە) .هاوشێوەیی بە مانای دڵسۆزییەکی گەورەی ناواخن بۆ ئەسڵ مەبەستی سەرەکی نییە .بۆ ئەوەی دەقێک لە گەڵ زمانە نوێیەکەدا بگونجێنرێ دەبێ مەودایەک لە گەڵ دەقە ئەسڵییەکەدا پەیدا بکات ،چونکە مەحاڵە وەرگێڕ دەستپاک بێت و لە هەمان کاتدا بە زمانێکی پاراو وەربگێڕێ .ڕەنگ بێ باشترین نموونەمان بۆ ئەم قسەیە وەرگێڕانەکانی شکور مستەفا بێت بۆ ڕۆمانەکانی یەشار کەمال ،کە لە زۆر شوێندا مەال شکور پابەند و وابەستەی دەقە ئەسڵییەکە نەبوو ،بەاڵم بە زمانێکی کوردی ڕەوان دەریبڕیون بۆ بێنیامین شیعر ،لە وتارەکەشیدا تەنیا باس لە شیعرە ،خەسڵەتی ئەوەیە ،کە هیچ ناڵێت .لێرەدا هەوڵ دەدەم بە ئاگادارییەوە ئەمە گوزارشت لێبکەم و دەڵێم ،کە هونەر و ئەوەی میدیای پێدەوترێ ،لە ئەرکیاندا بەوە لە یەکتر جیا دەکرێنەوە ،کە دووەمیان لە گەیاندندا چڕ دەبێتەوە ،واتە پەیامێکی پێیە بیگەیەنێ ،بە پێچەوانەی یەکەمیانەوە کە ئەرکی نووسینەوەی ڕەهەندی ئیستاتیکی -سیمیۆتیکی کردۆتە ئەرکی سەر شانی. دەقی ئەدەبی بە شێوەیەکی گشتیی شێوازگەرایی لە خۆیدا هەڵگرتووە ،هەمیشەش خۆیان دەکەنە تێما ،فرە مانان ،بە بەرنامە سنووری ئەو شتەی دەوترێ دەسمن ،ئەوەی ،وەکو بنامین بە ”درکپێنەکرا“ ناوزەدی کردووە؛ بێگومان لە نێوان شیعری ”ڕەها“ی شاعیرێکی وەکو مالەرمێ و میدیای گەیاندندا میانەیەکی فراوان و ڕەنگاوڕەنگ هەیە .دەبێ لە بیرمان نەچێ شێوەی تێکەڵیش هەیە :ئەدەبی ڕۆژنامەگەریی هەیە ،هەر وەکو چۆن ڕۆژنامەگەریی وتارئامێزی بە نەفەسێکی ئیستاتیکی داڕێژراو هەیە. واتە هونەر هیچ پەیامێک ناگەیەنێ ،بەڵکو تەنیا ئاماژە بۆ سنوورێک دەکات، کە لە سەرەتاوە زۆر سەروکاری لە گەڵ جیاوازیی ڕەگەزدا نییە ،بەڵکو سەروکاری ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
211
لەگەڵ هەستیاریی ئامرازی دەربڕین و بوونگەراییدا هەیە :وتارەکەی بێنیامین ئەمە وەکو درکپێنەکراو ناوزەد دەکا ،وەکو ئەو شتەی کە بە شێوەی ڕەمزی (وێنە ،نووسین، زمان) پەی پێنابرێ ،ئەوەی کە وەرگێڕانی شیعر ،بە پێچەوانەی وەرگێڕانی دەقی گەیاندنی بەکار‌هێنانەوە دەیگوازێتەوە ،بۆ بوارێکی تری دەگوازێتەوە ،ئەوە ”گەیاندن“ نییە ،بەڵکو ئەوەیە ،کە بێنیامێن وەکو ”شیعرییانە“ وەسفی دەکات و بێنیامین خۆی بە وەرگێڕانی شیعری بۆدلێر و پرۆستەوە سەرقاڵ کردووە .لە ڕوانگەی بێنیامینەوە پرسیاری ئەگەری وەرگێڕان دووفاقەیە ،وەکو پرسیار لە تەنیا وەرگێڕ و پرسیار لە کارە هونەرییەکە .بەاڵم کە تەنیا ئەرکی خوێنەر دێتە ئاراوە ،ئەو بارودۆخە پیشان دەدا ،ئەو پرسیارە دەهێنێتە ئاراوە ،ئایا ”لە ناو سەرجەمی خوێنەراندا“ تەنیا وەرگێڕێک هەیە بتوانێ کۆدی کەلتوورێک بۆ کەلتوورێکی تر بگوازێتەوە؟ وەرگێڕی تەقلیدی وەرگێڕی میدیالیشە ،کە ئەسڵێک وەردەگێڕێتە سەر میدیۆمێکی تر (وەرگێڕانی دەقێکی داستانی یان درامایی بۆ شانۆنامەیەک ،کۆڕێک ،بۆ فیلمێکی تەلەفزیۆنی یان فیلمێکی سینەمایی) ،یەکەمجار وەکو خوێنەرێک و لەم پێگەیەدا بۆ بارودۆخێکی تر وەکو نووسەر دەردەکەوێ .کەواتە بە پێی ئەم دیاریکردنە”تەنیا وەرگێڕ“سنووربەزێنە ،تەنیا وەرگێڕ پسپۆڕی سنووربەزاندنێکی مەحاڵە. پرسیاری دووەم –ئایا دەکرێ دەقێک وەربگێڕدرێ؟ -زۆر زیاتر بێنیامین سەرقاڵ دەکا. چونکە وەرگێڕان ،وەکو بێنیامین دەنووسێت ،تەنیا الساییکردنەوە نییە ،بەڵکو شێوەیەکی زۆر جیاوازە .ئەگەر وەرگێڕان شێوەیەک بێت ،ئەوا دەبێ ”توانای وەرگێڕان بۆ هەندێ کار جەوهەری بێت“ .واتە لە وەرگێڕاندا مانایەکی دیاریکراوی کارێک زیاتر دەردەکەوێ وەکو لە ئەسڵەکە .ئەمەش فرەماناییەکەی نییە .لێرەدا نموونەیەکی خانمە تیۆریزانی ئەمەریکی باربارا جۆنسن دەهێنمەوە .جۆنسن یەکەم ڕستەی ڕۆمانی دادگایی فرانتس کافکا بە نموونە دەهێنێتەوە وەکو ستایشکردنی شێواندن .جۆنسن دەپرسێ مرۆڤ چۆن دەتوانێ وشەی ”“verleumdenی ئەڵمانی لە دادگایی کافکادا لە نیوە ڕستەی ”دەبێ کەسێک بوختانی بۆ یوسف (ک ).کردبێ “ وەربگێڕێ؟ وەرگێڕی ئەمەریکی بڕیاری داوە وشەی traduceهەڵبژێرێ ،کە پڕ بە پێستی وشەی ” “verleumdenنییە. خۆیشی ئەم پرسەی خستۆتە بەر باس و قوڕەکەی بۆ وەرگێڕ خەستتر کردووەتەوە ،چونکە وشەی traduceی بردووەتەوە سەر ڕەگی التینی وشەکە traducereکە ئەمەش بە مانای گەیاندنە ئەو بەر یان پەڕاندنەوە دێت .لە ڕاستیدا وشەی بوختان لە ئینگلیزیدا „caluminate“ toیان„“to slandeە. ئەم وەرگێڕانە خراپەی ئەم وشەیە کە دەبێتە هۆی بەدحاڵی بوون بە باشی دەری 212
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
دەخا ،بۆچی جۆنسن وەکو ”شێواندنی زمانی دایک“ ناوی دەبات .واتە شێواندنی زمانی دایک بە هەردوو ئاڕاستەکەدا .جارێکیان بەرامبەر بە ئەسڵەکە و جارێکیش بەو زمانەی بۆی وەردەگێڕدرێ .بە بێ ویست ئەم ستایشە تیۆرییەی وەرگێڕانێکی خراپ شەڕەنگێزی قووتبونەوەی ئەو پرسیارە ڕەخنەگرانەیە دەکات ،ئایا ئەم وەرگێڕانە ”بوختان“ بەرجەستە دەکات،هێرشکردنە سەر کولتوورێکی نامۆ ،کە هیچ پێوەرێک بۆ وەرگێڕانی باشی و خراپی ،شیاوی یان نەشیاوی ،جوانی و ناشیرینی ناهێڵیتەوە .لە جیاتی ئەمە پەوەیندییەکی پڕ کێشە لە نێوان ڕەهەندی تیۆری کەلتور و ئەدەبی-زمانەوانی دێتە ئاراوە و زۆر بە زەحمەت بە یەکەوە دەبەسترێنەوە :لە کاتێکدا لە حاڵەتی یەکەمدا گواستنەوەی یەکەم دێڕی ڕۆمانەکەی کافکا وەکو ناوکۆیی بە بێ بەها بۆ دانان وەسف دەکا ،لە ڕوانگەیەکی تەقلیدیدا پرسیاری تیگەیشتنی گونجاو لە دەق و نرخاندنی وەرگێڕان بە بێ وەاڵم دەمێنێتەوە .ئەم خانمە دەیەوێ بڵێ :ناوبانگی وەرگێڕان لە دەستپاکیی کوێرانە نییە بۆ دەقە ئەسڵییەکە ،بەڵكو لە شێواندنی زمانی دایکدایە .وەکو لە پێشتر ئاماژەمان پێکرد جۆنسن ئەمەی لە بێنیامین وەرگرتووە و بە زمانی شیعر قووڵتری کردووە. ماالرمیەی شاعیر ،کە وەرگێڕیش بووە ،ئەوەی بۆ دەرکەوتووە ،کە شیعر شێواندنی زمانە .ئەمە بە بڕشتترین مەعریفەیە کە لە تیۆری ”تیۆری زمانی دایک“ی جۆنسنەوە فێری دەبین .لەم نزیکبوونەوەیەی وەرگێڕان لە شیعرەوە بە هۆی نامۆییەوە گرفتەکەی بێنیامین ئەوە ئەزموون دەکا ،کە تەنیا لە ڕێی گریمانەی ”زمانێکی خاوێن“ەوە دەتوانرێ ”بواری زمانێکی کۆتا“ چارەسەر بکرێ .لە بەرامبەر بێنیامیندا ،کە ئەرکی وەرگێڕ وەکو ”فریادڕەسی“ ”زمانی خاوێن“ی بۆ زمانی بێگانە گوازراوە دەبینێ ،جۆنسۆن بۆ وەرگێڕان جەغد لە شێواندنی بەردەوام دەکا بۆ ئەوەی دەقێکمان لە بەردەستدا بێت بتوانین بیخوێنینەوە. با بگەڕێینەوە بۆ دەقەکەی بێنیامین :واتە پەیوەندییەکی تەنگ لە نێوان دەقی ئەسڵی و دەقی وەرگێڕاودا هەیە .وەکو بێنیامین گوازارشتی لێدەکا ،وەرگێڕانەکان لە ڕەوتی ژیانی کارێکدا سەرهەڵدەدەن .وەرگێڕان ،وەکو ئاکتێکی خوێنەر ،کە خۆی دەبێتە دانەری دەقی دووەم ،درێژەپێدانێکی کارەکە وەگەڕ دەخا و لە گەڵ ئەوەشدا بێنیامین لە شوێنێکدا بە مانای تێگەیشتنی ئیدیالیستی لە کارێک جەغد لەوە دەکا ،کە دەقی وەرگێڕدراو هەرچی چەندە باشیش بێت بۆ ئەسڵەکە بایەخی نییە ،لە شوێنێکی تردا ئەم ڕوانگەیە ئاوەژوو دەکاتەوە ،کاتێ باسی ئەوە دەکات ،کە لە وەرگێڕاندا مانایەکی دیاریکراوی کارە هونەرییەکە لە پاشدا دەردەکەوێ ،کە پێشووتر بە پەنهانیی مابووەوە .مرۆڤ دەتوانێ بڵێ ،وەرگێڕان بەرهەم و بەرهەمهێنەری ئەو وەرچەرخانەی زمان و مانایە ،کە ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
213
بێنیامین لە شوێنێکی تردا دیاری دەکا .یان بە شێوەیەکی تر بیڵێین ،زیاتر چەمکی زانستی کولتوور گوزارشت لێدەکا :وەرگێڕان هەمیشە مانای ناوکۆییکردن ،گوێزانەوەی کەلتور لە زمانێکەوە بۆ زمانێکی تر ،لە میدیەمێکەوە بۆ یەکێکی ترە .وەرگێڕان لە زمانێکەوە بۆ زمانێکی تر تەنیا حاڵەتێکی دیار و دەرخەری تایبەتە .وەرگێڕانی دەقیش حاڵەتێکی ناوازەی وەرگێڕانە ،بەاڵم من لە ڕاستیدا کە باسی وەرگێڕان دەکەم ،مەبەستم وەرگێڕانی تێکستە. ئەگەر –ئەمەش گریمانەیەکی بە هێزی هەڵسەنگاندنی ئیستاتیکیی– وەرگێڕان بێ ،کە لە ژیاندا مانەوەی دەقێک مەیسەر بکات ،ئەوا پەیوەندیی نێوان ئەسڵ و وەرگێڕانەکە بەراوەژوو دەبێتەوە ،ئەمجا لە دیدی خوێندنەوەیەکی شیتەڵکارانە تەنانەت دەتوانرێ بانگەشەی ئەوە بکرێ ،کە وەرگێڕان تا ڕادەیەک پێش ئەسڵ دەکەوێ ،بە جۆرێک کە ئەوە وەرگێڕانە ،ئەسڵ دەکاتە ئەسڵ ،ئەسڵ دەکاتە کاری هونەری .لە بەر ئەوەیە بێنیامین باسی ”دواییتر پێگەیین“ی کارێکی هونەری دەکات ،بەاڵم ئەمەش گۆڕانکاریی مانا و گۆڕانکاریی ڕەگەزی شیعرییانە لە خۆ دەگرێ. بە پێی ئەم بۆچوونە بێت ئەسڵ و وەرگێڕدراو لە پەیوەندییەکی گۆڕاوی بە یەکتر وابەستەدان .ئەمە لە ڕەگەزی زمانیاندا بەرجەستە دەبێ .یان بێنامین خۆی بەمجۆرە گوزارشتی لێدەکا” :بەمجۆرە وەرگێڕان بە بایەخە بۆ گوزارشتکردن لە پەیوەندی ناوەکی زمانەکان لە گەڵ یەکتردا .بە مەحاڵیی دەتوانرێ ئەم پەیوەندییە پەنهانە بەیان بکرێت، مەحاڵە ئەم پەیوەندییە دروست ببێت؛ بەاڵم دەتوانێ پیشانی بدات ،لە بەر ئەوەی ئەم پەیوەندییە چەکەرە دەکا یان بە واقیع دەکرێ“. بەاڵم ئەو پەیوەندییەی ئەو دوو شیعرە (شیعری ئەسڵ و شیعری وەرگێڕدراو) نایەکسانە چ جۆرێکە .بنەبڕکەر بێنیامین نکۆڵی لەوە دەکات ،کە ئەمە پەیوەندییەکی الساییکردنەوە بێ ،پەیوەندییەکی هاوشێوەیی بێ ،کە ڕووکەش یان پێناسەنەکراو بێت .لە ئەنجامی تیۆرییە زمانەوانییەکانەوە لە سویسێر و دوای سویسێرەوە دەتوانرێ بانگەشەی ئەوە بکرێ، کە لە ئاستی دالدا هاوشێوەییەکی لەو بابەتە هەر لە ئارادا نییە ،لە بەر ئەوەی زمان و نووسین سیستەمی نیشانەی هەوەسکارین .زمانەکان لە بنەمادا هاوشێوەن ،لە بەر ئەوەی زمانن و وەرگێڕان دەگەڕێتەوە بۆ ئەم خزمایەتییە قووڵ و چارەننووسسازە .لە زمانی پاکژ نزیک دەبێتەوە ،ئەو وەرچەرخانەی کە بە پێی ئێدموند ژابەس ”هیچی زمان دەبێتە زمانی هیچ“ .وەرگێڕان ئەو ڕەهەندەی ئەسڵ دەردەخا ،کە تیایدا بۆ مەبەستی ڕاستەقینەی شاعیرانە دەگەڕێتەوە ،واتە بۆ بیرۆکەی زمانی پاک .لەمەشەوە دیاریکردنێکی تری بەدوادا دێت” :واتە وەرگێڕان هەرچی چۆنێک بێت تەنیا شێوازێکی کاتییە ،خۆ بە 214
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
نامۆیی زمانەکانەوە سەرقاڵ بکەی“ ،کە بۆ زمان وەکو سیستەمی نیشانە ئەوەندە تایبەتە و ئێرنست کاسیرەر لە ”فەلسەفەی شێوازە ڕەمزییەکان“دا لێی کۆڵیوەتەوە، کە بیروڕا فەلسەفییەکانی زمان هاوتەریب بە سوسێر گوزارشت لێدەکا ،کاتێ باسی ”ڕەمزییەتی دەستکرد“ی نیشانە هەوەسبازەکان دەکا .کە تیایاندا ”ناوەڕۆک خۆی بۆ ئاگایی“ کارەکتەرێکی نوێ دەخوڵقێنێ ،لە بەر ئەوەی دیاریکردنێکی نوێ” لە خۆ دەگرێ .ئەم مەتەڵئامێزیی و نامۆییەی زمان سنوورێکی بنەماگەیی بۆ ”تێگەیشتن“ دادەنێ .لە بەر ئەوەی هەموو وەرگێڕانێک شتێکی کاتییە ،چونکە ”چارەسەری ئەم نامۆییە ،بە کاتیی و هەمیشەیی“ لە توانای مرۆڤدا نییە .ئەگەر ناکۆکانە قسە بکەین دەڵێین تێگەیشتن تەنیا لە بەردەم پشتینەی نامۆیی بنەماگەیی زمانەوە ،ئاکتێکی تێنگەیەشتنەوە سەرچاوە دەگرێ. خزمایەتی زمانەکان بە هاوشێوەییەکی نادیارەوە بە واقیع نابێ ،بەڵکو لە بیرۆکەی زمانی ”پاک“ ونبوودا ،لەوەش زیاتر :لە وەرگێڕاندا تاسە بۆ زمانێک بە مانای شیعری ڕەهای مالەرمێ خۆی بەیان دەکا” .بواری کۆتایی زمان“ زمانی خاوێنە” ،زمانی ڕاستییە“. ئەم زمانە خاوێنە هەیە و نییە .نموونەی لە هەموو زمانەکانی ئەم جیهانەدا هەیە .بە پێچەوانەوە فونکسیۆنی(وەزیفەی) لە هاوئامێزی هەموو زمانەکاندا هەیە .وەرگێڕان واتە، شتێک وەربگێڕدرێ کە نایەتە وەرگێڕان و لە هەموو زمانەکاندا یوتۆپی دەردەکەوێ. لەم دیاریکردنە گرنگەوە جارێکی تر جیاوازیی بنەمایی ئەسڵ و وەرگێڕان دەردەکەوێ: -١بە شێوەیەکی نادیار ئەسڵ مایەی گواستنەوەیە ،مایەی وەرگێڕانە ،لە بەر ئەوەی پاشماوەیەک هەیە وەرناگێڕدرێ :بەها و زمان یەکەیەکی لە هەڵوەشاندنەوە نەهاتوو پێکدەهێنن. بە پێچەوانەوە وەگێڕدراو نایەتە گواستنەوە ،بەهاکەی هەڵدەوەرێ ،لە بەرامبەر ”بەها“ی ئەسڵەکەدا هەمیشە نەگونجاو ،هۆڤ و نامۆ دەمێنێتەوە ،زمانێکی بەرزتر لە خۆی پێکدەهێنێ. -٢ئەسڵ نزیکە لە ساکارییەوە ،جدییە و دیارە ،بە پێچەوانەوە وەرگێڕان سۆزدارییە ،واتە هەلهێنجراوە ،کۆتا و پڕە لە بیرۆکە. لە بەرامبەر وتاری فرەی فەلسەفەی زماندا کە هێشتا -بە مانای گێڕانەوەی بیناکردنی بورجی بابل -کە خاڵی دەسپێکی لە زمانێکی ونبووی هەرە کۆنەوەیە .ئەم چرکەساتەی تەنیا زمانێک بەرچاو گەڕاوەتەوە ،بەاڵم هێشتا هەر هەموو جۆرەکانی وەرگێڕان بە هەموو ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
215
ڕەهەندەکانییەوە دەگرێتەوە .تەنیا لەمدا نامۆیی زمان دەکرێتەوە ،نامۆییەک ،کە هیچ پەیوەندییەکی بە نامۆیی کەلتورییەوە نییە ،بەڵکو پەیوەندی بە پێکهاتەیەکی تایبەتی لە-جیهان-دا-بوونەوە هەیە ،کە هەمیشە لە ڕێی زمانەوە دەگەیەنرێ .ئەم سنوورە لەو سنوور و لەمپەرانەدا دەردەکەوێ ،کە زمانەکانی مرۆڤ بە یەکەوە دەبەستنەوە و لە هەمان کاتدا لە یەکتریان جیا دەکەنەوە .لەم دیدگایەشەوە دەتوانین لە داواکارییەکەی زانای کەلتوری پۆرتوگالی ئەنتۆنیۆ سوسا ڕیبایرۆ تێبگەین ،کە داوا دەکا زانستی ئەدەب و کەلتوور لە سنوورەوە دیاری بکرێ .ئەم سنوورە لە سەرەتاوە بە مانای کەلتووری کەنار دەردەکەوێ ،بەاڵم لە کۆتاییدا لە کەناری زمانەکاندایە .هێڵێکی جیاکەرەوەی ئێتنیکی نییە ،بەڵکو ئاماژە بۆ سنووری هەموو زمانەکان دەکا. بە پێچەوانەی سەردەمی بێنیامینەوە ،دەتوانرێ بانگەشەی ئەوە بکرێ ،دەقێکی فرە هەیە ،هی ئەدەبیش ،لە جیهانێکی بەگڵۆباڵبوودا ،کە بۆ وەرگێڕان دەنووسرێن و ڕێ بۆ خوێندنەوە و ناوکۆیی فرە شیاو دەکەن .چەندان نووسەری زمانی بچووک هەن کە هەر لە سەرەتاوە خوێنەری ئەڵمانیزمان یان ئینگلیزیزمانیان کردووەتە ئامانج ،بێگومان دەتوانرێ لە بارەی دەقە دووڕەگەکانی وەکو سەلمان ڕوشدی یان دیمیتری دینێڤ و فەرەیدون زایمئۆگڵوەوە بگوترێ کە لە گەڵ ئەوەشدا ڕەگەکانیان لە زمانێکی تردایە، بەاڵم نووسینەکانیان ڕووی لە خوێنەری زمانی ترە. ئەوەی جێی پرسیارە ،ئایا تیۆرییەکی گواستنەوەی زانستی کەلتوور ،تەنیا لە ڕوانگەی وەرگێڕەوە ،گواسترەوە ،ڕوونکرێتەوە و ئەو وەزیفانەی کە وەرگێڕان بۆ ئەو کەلتوورەی هەیە ،ئافەرۆز بکرێ .دەقەکەی بێنیامین لە دیاردەگەرایی وەرگێڕانەوە سەرچاوە دەگرێ، کە ڕوودانەکەی دژی ئەو گریمانەیەی سەرەتا –وەکو ئاکتێکی ناکۆکی هەڵسەنگاندن دەکاتەوە ،کە وەکو کاری هونەری دووەم ،دەقی دووەم لە زمانێکی تردا یان میدیۆمییەکی ترەوە سەرهەڵدەدا :وەکو دەبڵێک کە دەبڵ نییە .لە شوێنێکی تریشدا بێنیامین هەمان شت دەڵێ ،وەرگێڕان هەمیشە ناوکۆییکردنە ،گواستنەوەی کەلتوورێکە بۆ یەکێکی تر ،چ لە شوێندا(واتە شوینێ جوگرافی) بێت یان لە کاتدا(واتە لە قۆناغێکەوە بۆ قۆناغیکی تر) .بەمەش ئەگەر هەرگیزیش بە کۆتاییەکی سەرومڕ و تەواو نەگەین ،کە کەلتوورە نامۆکە تاڕادەیەک هاوئامێز بکا ،دەستی بەسەردا بگرێ ،بیکاتە هی خۆی و ئەوەندە ڕێ بە کەلتوورە نامۆکە دەدات ،کە کەلتوورە نامۆکە -وەکو کلێشە ،وەکو گێڕانەوە، وەکو گوژمەی زانست -لەو کەلتوورەدا بوونی هەیە ،کە ئەمڕۆ بە ئەندازەیەکی بەرزتر لە ئارادیە وەکو سەردەمە پێش مۆدێرنەکان .پانتایی سێیەم ،ئەمەش بەم نموونەیەی خوارەوە بە ڕوونی دەردەکەوێ ،کاتیی ،ناسک ،لە بەیەکگەیشتنی کەلتوور و لەو حاڵەتانەدا ،ئەگەر 216
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ئاکتی گەیەنراوی وەرگێڕان بە تەواوی دیاری بکات .لە گەڵ ئەوەشدا ناوکۆییکردن ئەوە دەگەیەنێ :کارە بێگانەکە وەکو هی خۆ لە ئارادیە ،لە ناوکۆیی هێشتا نامۆ ،نەگونجاودا هاوئامێزانە .لەوانەیە ڕێکەوت نەبێ ،کە وەرگێڕانەکەی بێنیامین بۆ پرۆست ،کە هێندە شێلگیرانە داکۆکی لە ئامادەیی نامۆیی دەکات ،لە پانتایی زمانی ئەڵمانیدا ئەوەندە بە فراوانی جێی خۆی نەگرتووە و باوەشی بۆ نەکراوەتەوە. بەمەش دەگەینە گرفتێک ،کە تۆژینەوەی زانستیی گواستنەوەی ئەدەب ،بە الی کەمەوە لە سەرەتایدا ئافەرۆزی کردووە :ئەویش پرسی دەستەاڵتە .بەوە دەچێ دەستەاڵت کاتەگۆری زانستی دەق نەبێت .بەاڵم من بۆ هەموو ئەو پرۆسێسانەی گواستنەوە بە بایەخیان دەزانم ،کە تیایاندا پەیوەندی نایەکسانی جیۆسیاسی دەستەاڵت ،دانپێدانان و پێزانین بەیان دەبێ .لە گەڵ ئەوەشدا دۆریس باخمان-مێدیک لە دەروازە پڕ زانیارییەکەیدا لە بارەی وتاری زانستیی کەلتووری وەرگێڕان لە تیۆریییە پۆستکۆلۆنییەکاندا بەرز دەنرخێنێ ،بەاڵم لە هەمان کاتدا لە کاتی خوێندنەوەی کتێبەکەیدا ئەو هەستە لە الی مرۆڤ دروست دەبێ ،وەکو ئەم نایەکسانییە ،کە ئەم تیۆرییانەیان لێوە هەڵقواڵوە ڕێزپەڕی ڕێساکە بن .بە ڕای من ئەو هەڵسەنگاندنە بێباکانە و بێپەروایانەیە ،چونکە دەتوانین ببینین ،کە لە پێوەری سیاسی و ئابوورییەوە – پێگەی دەستەاڵتی ئەو کەلتوورە، چەقگەرایی یان کەنارگیریی کەلتووری ،سیاسی ،ئابووریی یان گەورەیی ئەو کەلتوورە – نایەکسانیی گەورە لە ئارادایە .جیاوازیی کەلتوورەکان کە لە وەرگێڕاندا بە باشی دەردەکەوێ ،ئاماژەیە بۆ نایەکسانیی سەرسوورهێنەر و ترسێنەر لە پرۆسیسی گواستنەوەدا. کێ وەردەگێڕێ؟ کێ وەردەگێڕدرێ؟ چی وەردەگێڕدرێ؟ چی دەتوانرێ وەربگێڕدرێ؟ پێش هەموو شتێکیش :چی وەرناگێڕدرێ؟ پێگەی زمانی ئینگلیزی وەکو گرنگترین زمانی جیهان دەبێتە هۆی ئەوەی -چ لە بواری زانستدا ،چ لە بواری ئەدەبدا -زۆر زیاتر لە زمانی ئینگلزییەوە وەردەگێڕدرێ وەکو بە پێچەوانەوە .ئەمەش خۆی لە خۆیدا داخرانە بە ڕووی کەلتوورەکانی تردا و ئەمە ناڕاستەوخۆ بێبایەخکردنی کەلتوورە بچووک و کەنارەکانە ،کە زۆرجار دەقی دانسقە و نایاب سەرهەڵدەدەن. بەشێوەیەکی گشتیی ئەوروپای فرە زمان کەلتووری وەرگێڕانە و تەنانەت یەکێتی ئەوروپا پشتگیریی وەرگێڕان دەکا .ئەم حەقیقەتە لە کتێبخانەیەکی ئەڵمانی یان نەمساویدا بە ڕوونیی دەردەکەوێ ،کە بە خەماڵندن نزیکەی %٤٠لە کتێبی وەرگێڕدراو پێکدێ. لە کاتێکدا واڵتە بچووکەکان (زمانە بچووکەکان) بە جۆشوخرۆشەوە خەریکی وەرگێڕانن ،واڵتگەل هەن ،بەوە خۆیان لە کەلتووری تر دوور دەخەوە ،کە یان وەگێڕان ناکەن یان زۆر کەم وەردەگێڕن :بۆ نموونە ژنە نووسەری ئەلفریدە یەلینەک نە لە ڕیاز ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
217
باڵو دەکرێتەوە نە لە قاهیرە .بۆیە کاتێک یەلینەک نۆبڵی وەرگرت ،ڕۆشبیرە عەرەبەکان دەمیان داپچڕا و چاویان زەق بووەوە کە نووسەرێکی وەکو یەلینەک نۆبڵ وەردەگرێ و ئەوان تاقە دەقێکی ئەو ژنە نووسەرەیان لە بەردەستدا نییە. بێگومان ئەگەر زمانێک(وەکو زمانی کوردی) توانای بەرهەمهێنانی دەقێکی زۆری داهێنانی جوانی نەبێ ،ئەوا دەبێ دەقێکی زۆری وەرگێڕدراو بخرێتە بەردەستی خوێنەران بۆ ئەوەی تینووێتییان بۆ دەقی ئیستاتیکی دانسقە بشکێ .بێگومان ئێمە هیچ ئامارێکمان لە بەر دەستدا نییە ،بەاڵم بە پێی ئەو لیستانەی لە بەردەستمدان دەزگای سەردەم لە ساڵی ٢٠٠٨دا نزیکەی %٧٠ئەو کتێبانەی باڵوی کردوونەتەوە وەرگێڕان بوون و یانەی قەڵەم لە کۆی ئەو ١٠١کتێبەی هەتا نووسینی ئەم وتارە باڵوی کردۆتەوە نزیکەی %٤٥ کتێبی وەرگێڕانە. زمانی سێیەم ،بە هارمۆنی بۆ هاوپەیوەندی دەستەاڵتی گلۆباڵ دەگەڕێتەوە ،لە ژێر دراوەکانی ژیارێکی گلۆباڵی کەلتووری ماسەدا زمانی ئەفسانەیی و خاوێنی مالەرمێ و بێنیامین نییە ،بەڵکو ئینگلیزی ئەمەریکایە ،کە بە پێی سەرجەمی پێکهاتەی خۆی بەرهەمی چەندان کەلتووری کۆچبەرییە ،واتە دووڕەگە و لە هەمان کاتدا بەرەو دەرەوە داخراوە و ئەوەی لەم زمانەدا ئامادەیی نەبێ ،گەردوونگەرا دەرفەتی نمانایی نییە .ئەم گۆڕینەوەیە لە بواری ڕەمزی کەلتووردا لە ناوکۆیی گەردوونگەراییدا بە تۆپزی دەبێتە هۆی ئەوەی ،کە زۆربەی زمانە بە ناو بەرزەکان بۆ زمانی گلۆبالی ناوچەیی بچووک دەبنەوە ،زمانگەلێکی ،کە تەنیا لە ناوکۆییەکی ڕۆژانەی دیایکراو بەکاردەهێنرێن و نەوەک سەرجەمی جیهانی ژیانیش ،لە بواری وەکو زانست ،تەکنیک ،ئابووریی یان یاسادا ،بە ڕەمزی توانای پێکهاتنیان هەیە .بە جۆرێکی تر وەکو یوتۆپیای سیاسیەتی گەردوونگەرایی ئەدەبی جیهانی بە شێوازی گوێتە ،زۆربەی ئەدەبی ئەم جیهانە دەبێتە ئەدەبی ناوچە ،لە کاتێکدا ئەگەر زۆر بڕ بکا ،بێگانەیی لەو کارانەدا دەردەکەوێ ،کە تێمای وەرگێڕان ،ئاوێتەی ڕەمزی ،هاوجۆریی و دیالەکتیکی جیهانە نائینگلزییەکان لە خۆیاندا هەڵگرتووە .من دڵنیام ئەگەر خالید حوسەینی ڕۆمانەکانی نە یەکێک لە زمانەکانی ئەفگانستان بنووسیبایە نەک بە ئینگلیزی ئەوا نە بۆ ئەو زمانەی دنیا وەردەرگێڕدرا و نەیش ئەو ناوبانگەی بە نسیب دەبوو هەرچی چەندە هەمان دەقە ،ڕەنگ بوو ئێمەی کوردیش هەرگیز ڕۆمانەکانیمان بە کوردی نەخوێندایەتەوە. بەمەش دەگەمە خاڵی کۆتایی .پێودانگی بێنامین ئەوە بوو :بواری سێیەمی مەزوعی بوونی نییە ،کە بتوانێ بڕیاری ئەوە بدات ،بەاڵم ڕەهەندی مێتا-زمان لە ئارادیە ،کە لە گەڵ ئەوەشدا نامۆ و داخراوە و هەموو شیعرێک پشتی پێدەبەستێ و لە وەرگێڕاندا 218
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
بەرجەستە بووە .ئەگەر مرۆڤ واز لە گریمانەی ئەفسانەیی زمانی ونبوو بهێنێ، ئەمجا ناوکۆییکردن ،واتە شێوەیەکی توانەوەی کەلتووری ئەسڵی ،لە ئاکتێکی بێدەنگی مامەڵەی ڕەمزیدا لە هەمان کاتدا کەلتووری خۆیش دەگۆڕێ .ئەمە وەکو نموونییەکردن ڕەفتار دەکا :تێگەیشتن و بەدحاڵیبوون لە ناو نابرێن .بەدحاڵیبوون لە کەلتورێکی نامۆ لە ناو مەرجە شیاوەکانی ناهاوسەنگیدا پێشمەرجی ئەوە پێکدەهێنێ ،کە ئێمە لە ناوکۆیی کەلتووی خۆماندا دەتوانین لێی تێبگەین .ئەو جیاوازییەی لە ئاکتی وەرگێڕانی ئەدەبیدا دەردەکەوێ ،هەرگیز درێژخایەن نییە .کەلتووەرەکان خۆیان دادەخەن و بەمەش جیاوازیی دەخوڵقێنن ،داخرانێک کە لەوانەیە خەیاڵی بێت ،بەاڵم زۆر کاریگەرە .ئەو وێنایەی ،کە کەلتوور تەنیا دەتوانێ خوڕ ،پەرەپێدراو و هەمەچەشن بێت ،ئەم یوتۆپیایەی کولتوورگەرای جیاوازیی چێکراوەی شۆڕشێکی بەردەوامی کەلتووری ،کە لە زانستە کلەتورییەکانی ئەمڕۆدا لە ئارادیە ناتوانێ بە بەردەوامیی خۆی ڕاگرێ .جیاوازییەکی بنەڕەتی گەورە لە نێوان ئەوەدا هەیە ،ئایا مرۆڤ وەرگێڕان لە ڕوانگەی وەرگێڕەوە یان ئەو زۆرینەیەی خوێنەرانەوە ڕاڤە دەکات ،کە تەنیا دەقی وەرگێڕدراو ،واتە ال الیەنی کەلتوورییەوە ئاساییکراو دەخوێننەوە ،کە نامۆیی کەلتووری بێالیەن کراوە ،بەوەی کە لە کەلتورێکی نامۆدا نماماگەر دەبێ .بێگومان دەتوانین لە وەرگێران وەکو ئاکتی کرانەوە بۆ بێگانە تێبگەین ،بەاڵم مژینی ئەم کەلتوورە بێگانەیە ئەنجامگیریی نەخوازراویشی هەیە. دیدی بێنیامین ،کە لە کاری وەرگێڕانەوە وەدەستی دەهێنێ :ڕوانین بە سەر نامۆیی بنەماگەیی مانادا ،کە تەنیا لە ڕێی فرەزمانیی خەڵکەوە دەردەکەوێ .لە نێوان ئەمە و توانایی یان بێتوانایی زمانمانەوە پەیوەیدییەکی ڕاستەوخۆ هەیە .لەو شوێنەدا کە ناتوانین وەربگێڕین پێویستمان بە وەرگێڕێکی لێزان هەیە ،کە بۆمان وەربگێڕێ .تەنیا: ئەزموونی وەرگێڕانیان زۆربەی جار بە بێ دانپێدانان دەمێنێتەوە .زۆر جار دەبینین بایەخ بە شاعیرێک ،چیرۆکنووسێک ،ڕۆماننووسێک کە ڕێزمانی زمانی کوردی بە باشی نازانێت زیاتر دەدرێت و پێگەی بەرزترە وەکو لە وەرگێڕگەلێکی بە سەلیقە و بە توانای وەکو ئازاد بەرنجی ،حەمەکەریم عارف ،عەزیز گەردی ،هتد. لە دواییشدا وەکو دیاردەگەرایی هوسەرل و دەرونشیکاریی فرۆید فێرمان دەکەن نامۆیی ڕاستەقینە لە دەرەوەی ئەو شتەوە دەمێنێتەوە کە بە دوایدا دەگەڕێین :لە دەرەوی جیاوازیی زمان ،ئێتنیک ،ئایین یان ڕەگەز .ئێمە دەبێ ئەم پەردەیە بدڕین ،بۆ ئەوەی بەو نامۆییە بگەین ،کە زمانی شیعر دەیکاتە تێما :ئەو شتە پەیپێنەبراوەی ،تەنیا لەوێدا بەر نیگا دەکەوێ کە زمان دەگاتە سنوورەکانی :لە شیعردا. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
219
220
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ژن
و
کۆمەڵگە لە قۆناغی باڵندەیی شێرکۆ بێکەس دا
لیکۆڵینەوە مەهاباد قەرەداغی
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
221
پیشکەشە
* بە لەیال زانا ،ئەو ژنەی جەستەی لە زیندانە و بیرەکانی بۆ ئازادی و دیموکراسی و مافی مرۆڤی کورد ڕەها و دنیا تەی دەکەن. * بە فادیمە شاهینداڵ ،کە لە پێناوی بە دەست هێنانی ناسنامەیەک کە شیاوی ژنێکی ئازادە خەباتی کرد و هەر لەو پێناوەشدا تیرۆر کرا. * بەو روناکبیرانەی کە هەڵوێست بەرامبەر عەقڵیەتی باوک ساالری وەردەگرن. پیشەکی
ڕەنگە ئەوەی لەم پێشەکیەدا پێویست بێ ڕونبکریتەوە ئەو فاکتەر و مۆتیڤانە بن کە بوون بە هۆی ئەنجامدانی ئەم لێکۆڵینەوەیە .هەر وەها لە بارەی میتود و ڕەوتی کارکردن و شیکردنەوە و لیکدانەوەکانیشەوە شتیک پێویست بێ بوترێت . ئەوەی کە سەرنج ڕابکێشێت ،ڕەنگە ئەو خاڵە بێت کە بۆ یەکەم جارە بەرهەمێکی ئەدەبی بە چاوێکی دەروونناسی – کۆمەلناسییەوە بخوینرێتەوە و تویژینەوەی لەسەر بکریت .دیارە لێکۆڵینەوەی قووڵ لەسەر بەرهەمێکی ئەدەبی ،بە ئەفسوسێکی زۆرەوە دەیڵێم خۆی کەمە و ،ئەوەشی کراوە بە میتودە ئەدەبیەکان کراوە ،یانیش چ میتودیکی دیاریکراوی تێدا بەکار نەبراوە .بەاڵم لەم کارەی مندا بەرهەمێکی ئەدەبی دیاریکراو، کە کۆمەڵە شیعرێکە لە دووتویی دیوانێکدا بە ناوی (خۆم ئەو وەختەی باڵندەم!) ،بە شێوەیەکی جیاواز دە خویندرێتەوە و لێکدەدریتەوە ،هەروەها کەسایەتی و ڕەهەندەکانی کەسایەتی خاوەنی بەرهەمەکەش کە (شێرکۆ بیکەس)ە و الی هەمومان ناسراوە ،بە جۆریکی تر شی دەکرێتەوە. لە خوێندنەوەی ئەو بەرهەمە تایبەتیەدا ،کۆمەڵگاو نۆرم و نرخاندنە باوەکانی ،ژینگە جیاوازەکانی شاعیر و کاریگەریەکانیان لەسەر ئەو ،پەیوەندییە کلتووری و کۆمەالیەتی و سیاسییەکان و نەخشییان لە دروست کردنی تێڕوانینە جیاوازەکان و مرۆڤبینی و ژنبینی شێرکۆ بیکەس و تیڕوانینی گشتی کۆمەڵگە ،ڕەچاو دەکرێن و دە خوێندرێنەوە. بۆچی بەرهەمێکی ئەدەبی بە میتود و لێکدانەوەی زانستی و بە تایبەتیش زانستی دەروونناسی کۆمەاڵیەتی (سۆسیۆ -سایکۆلۆژی)بخوێنریتەوە و لێکبدرێتەوە؟ دەکرێت یان نا؟ بە بۆچونی من زانستە مرۆڤایەتییەکان هەمویان یەکتری تەواو دەکەن .چونکە لە هەموویاندا مرۆڤ سەنتەرە و لە پێناوی تیگەیشتن لە مرۆڤ ئەو زانستانە هێنراونەتە کایەوە .لێکۆڵینەوەی ئەدەبیش لقێکە لە درەختی زانستە مرۆڤایەتیەکان و هەموویان 222
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
هاوڕەنگن .دەروونناسی ،کۆمەڵناسی ،دیاردەناسی و پیداگۆگی (زانستی پەروەردە)، هاوڕەگن لەگەڵ زانستی لێکۆڵینەوەی ئەدەبی و قوتابخانە جیاوازەکانی .یەک یەکتری دەخوێننەوە و شی دەکەنەوە و مەبەستەکانی یەکتری لێکدەدەنەوە. سۆسیۆلۆژیا بۆ ئەوە هاتە کایەوە کە پەیوەندییەکانی مرۆڤ و کۆمەلگە بخوینێتەوە و لێیان بکۆلیتەوە ،ئەم زانستە هەر لە سەردەمی پەیدابونییەوە لەسەر دەستی کۆمەڵناسی فەڕەنسی(ئۆگۆست کۆمت)ەوە کە ساڵی ،١٨٣٠تا ئەمڕۆ گۆڕان و گەشەسەندنی زۆری بەخۆیەوە دییوە .ئەو گۆڕانانەش پێویست بوون ،لە بەر خودی ئەو گۆرانکارییە خێرا و زۆرانەی کە کۆمەڵگەکانی مرۆڤایەتی بە خۆیانەوە دەیبینن و شێوەی پەیوەندییەکانیش لەسەر ئەم بنەمایە دەگۆڕیت. سایکۆلۆژیاش بە هەمان شێوە لە دوای دەروونناسی ئوستریکایی(نەمسایی) ناسراو(زیگمۆند فرۆید)ەوە کە جیا کەرەوەی ئەم زانستە بوو لە زانستە مرۆڤایەتییەکانی تر ،تا ئەمڕۆ سەدان دەروونناسی تر گەشە بە میتودەکانی ئەو دەدەن ،بە شێوەیەک کە دەروونی مرۆڤی جەنجاڵی هاوچەرخ بخوێنێتەوە .لەم لێکۆڵینەوەیەدا هەردو جۆگەلەزانست(دەروونناسی) و (کۆمەڵناسی) تێکەڵ دەبن و میتودی دەروونناسی کۆمەاڵیەتی پێکدەهێنن و وەک چاویلکەیەک بۆ خوێندنەوەی ئەم شیعرانە و ئەم شاعیرە و کۆمەڵگای کورد و پەیوەندییە کۆمەالیەتییەکانی ئەو کۆمەڵگایە بەکاری دەهێنم. شیعریک ،وێڕای ئەوەی کە دۆخێکی دەروونی ساتی لە دایکبوونەوەکەی دیاری دەکات ،نۆرم و نرخاندنە کۆمەالیەتییەکانیش لە کڵێشەیدا بەرجەستە دەبن و ،دیاردە دوور و نزیکەکانیش لە شەکڵگرتنیدا ڕۆڵ دەبینن .بۆیە دەکرێ هاوکات لێکدانەوەی دەروونناسی ،کۆمەاڵیەتی و دیاردە ناسیش هەڵبگرێت .دیاردە ناسیش ئەو زانستەیە کە بایەخ بە دۆزینەوەی ماناکانی دیاردەیەکی دیاریکراو دەدات ،جگە لە لێکۆڵینەوە لە هۆکارەکانی هاتنە کایەوەی و چۆنیەتی گەشە سەندنی ئەو دیاردەیە .بێجگە لەمانە لە لێکۆڵینەوەیەکی لەم جۆرەدا پێویستە لێکدانەوە هونەری و ئەدەبی هەمیشە دەبێ داوی سووری لێکۆڵینەوەکە بیت .منیش لەم کارەدا ئەوەم کردووە .کۆکتێلێک لەو زانستانە بەکار دەبەم و هەمیشەش ئەو داوە سوورە ئەدەبیەم بە دەستەوە دەبێ تا دەمگەیەنێتە وێستگەی ئەنجام. شتیکی تر کە بە شیاوی وتی دەزانم ئەوەیە ،ئەگەر چی من لێکۆڵینەوەی قووڵ بۆ هەموو بەرهەمەکانی شاعیر و زۆر لە شاعیرانی تری کورد کە تا ئێستا بە قووڵی لە بەرهەمیان نەکۆڵدراوەتەوە ،بە پێویستی دەزانم لە الیەن لێکۆڵەرەوەی کوردەوە بکرێت ،لە گەڵ ئەوەشدا من تا ئەو کاتە دیوانی (خۆم ئەو کاتەی باڵندەم!) ی شاعیرم نەخویندبووەوە ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
223
پیالنی لێکۆڵینەوەیەکی لەم جۆرەم دانەڕیژابوو .زیاتر سەرقاڵی لێکۆڵینەوە بووم لە کێشەی ژن ،وەک کێشەیەکی کۆمەاڵیەتی گەورە و فرەالیەن و گشتگرەوەی هەمو کۆمەڵگاکانی دنیا و ،بیگومان کۆمەڵگەی کورد بەتایبەتی لەبەر جیا هەڵکەوتوویی ئیتنیکی و تایبەتمەندێتی کێشەسیاسییەکەی و تیکەاڵوێتی کلتوورەکەی و هتد .کە ئەم دیوانەم خوێندەوە ،هێزی ئەم شیعرانە خۆیان ڕێگەی ئەم لێکۆڵینەوەیان پیشاندام و لە یەکەم خوێندنەوەیدا بڕیاری قوولبوونەوە بە ناوەڕۆکیاندا و لێکدانەوەیانم دا ،بە دابڕاویشم نەدەزانی لەو بوارەی کە من خۆمم بۆ تەرخان کردووە و لێیان دەکۆڵمەوە .ئەدەب، کۆمەڵگە ،ژن ،کلتوور و کەسایەتی بابەتی جێی بایەخی منن و دەکرێ لەم دەریایانەدا مەلەی باش بکەم. ڕەنگە ئەوەش تا ڕادەیەک پێویست بێت ،کاتێ دەڵێم لێکۆڵینەوەیەکی دەروونناسی کۆمەاڵیەتی ،خودی ئەو چەمکەش ڕوونبکەمەوە .دەرونناسی کۆمەاڵیەتی خۆی بۆ خۆی لقێکی سەربەخۆیە و لە موتووربەکردنی دوو لقەکەی ترەوە دروست بووە .کەوابێ لەم زانستەشدا ،مرۆڤ دەبێتە ناوک ،هەموو لیکدانەوەکان بەدەوری ئەم ناوکەدا دەسورێنەوە. ئەگەر لە دەروونناسیدا کەسایەتی مرۆڤ و ڕەهەندەکانی ناوەوەی و کارکردەئاڵۆزەکانی ڕەوانی مرۆڤ گرنگی پێ دەدرێت و ،لە کۆمەڵناسیشدا پەیوەندییەکانی مرۆڤ و ئەو دیاردە کۆمەاڵیەتیانەی کە لە ئەنجامی ئەو پەیوەندیانەوە دروست دەبن جێی بایەخ و لێکۆڵینەوەن ،ئەوە لەم زانستەدا دروونناسی کۆمەاڵیەتی -هەموو ئەو پەیوەندییانەی کە پەیوەندی بە ناوەوەی مرۆڤو بە دەرەوەی مرۆڤەوە هەیە ،واتە دیاردە دەروونی و کۆمەاڵیەتییەکانیش جێگەی بایەخ و لێکدانەوەن .لێرەدا مرۆڤ وەک بوونێکی تەواو مامەڵەی لەگەڵ دەکرێ. ئەدەبی کوردی ،بەتایبەتیش هەردوو ژانری شیعر و چیرۆک ،جگە لەوەی لە پرۆسەیەکی دەروونی ئاڵۆزدا لەدایک دەبن و پەروەردە دەبن ،هەڵگری نۆرم و نرخاندنی کۆمەاڵیەتیشن .الی زۆرینەی نووسەران ،ئەو نۆرم و نرخاندنانە ،هەمان ئەوانەن کە لە ناو خەڵکدا باوون ،الی کەمینەیەکیش تەواو دژ بە باون .لەم بەرهەمەی کە من هەڵمبژاردووە بۆ لێکۆڵینەوە نۆرم و نرخاندنەکان بە پلەیەکی سەد لە سەد دژ بە باوون و هەڵگەڕانەوە و یاخیبوونن لە باو ،دیارە نرخاندنی باویش لە کۆمەڵگای کورددا ،باوکساالرانەیە. ئەوەی موتیڤێکی هەرە بەهێز بوو بۆ من بۆ ئەم لێکۆڵینەوەیە ،ئەو تێڕوانینە نوی و دەگمەنەیە بۆ (ژن) و (کۆمەڵگە)لە پەیامی شیعرەکاندا ،بە تایبەتیش چوونکە لە بیری شاعیریکەوە هەڵقوڵیوە کە خاوەنی دەنگی تایبەتی و کاریگەرە و دەکرێ بەهۆیەوە تێڕوانینێکی لەم جۆرە ببێ بە مۆدێل. 224
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
لەم لێکۆڵینەوەدا مامەڵە لەگەڵ تێکست دەکەم ،چ وەک شیعر و چ وەک ئەو ڕایانەی کە شاعیر خۆی لە چاوپێکەوتنەکانیدا دەری بڕیوون و لە کتێبێکدا کۆکراونەتەوە. چاوپێکەوتنێکیش کە من خۆم لەگەڵ شاعیردا ئەنجامم داوە .ڕەنگە خودی ئەم شاعیرانەی من لێیان دەکۆڵمەوە لێکدانەوەی جیاوازتر لە لێکدانەوەکانی من هەڵگرن، لێکدانەوەی جیاواز پەیوەندی بە تێڕوانینی جیاوازی لێکۆڵەرەوە هەیە و ئەمەش ئاساییە. لەبەر هەندێ فاکتەری تریش پێم وابوو ئەم لێکۆڵینەوەیە دەکەویتە ئەستۆی من .یەکەم لەبەر ئەوەی خۆم شاعیرم و لە دۆخی لەدایکبوونی شیعر تێدەگەم و ئاشنای ئەو حاڵەتی وروژاندنەم کە شیعری تیا دەئافرێ ،بەم هۆیەوە ڕەنگبێ بە قووڵی بتوانم بچمە نێو ساتی خولقاندنی شیعرەکانەوە الی شاعیر و لە دۆخی دەروونی شاعیر بکۆڵمەوە .دووەم لەبەر ئەوەی لێکۆڵینەوە لەسەر ژن و کۆمەڵگە و پەیوەندییەکان بە بواری خۆم دەزانم و هەست بە بەرپرسیارێتی دەکەم تییدا و نابێ بەرهەمێکی لەم جۆرە هەبێ و بەسەرمدا تێپەڕێ و لێی نەکۆڵمەوە .سێیەمیش ،چونکە ئامانجی من هەمان ئامانجە کە لە پەیامی ئەم شیعرانەدا هاتووە .من خوازیاری گۆڕانکاریم و ئەدەبی کوردیش پێویستی بەو تەکانە هەیە کە تێڕوانینێکی نوی ی تێدا بێ و لەم شیعرانەشدا ئەم الیەنە گەشەم بینی. ماوەتەوە ،ئاواتی خوێندنەوەیەکی ورد و ڕامان و سەرنجدانێکی بونیادنەرانە لەم لێکۆڵینەوە ،بۆ تۆی هێژا بخوازم .بەهیوام ،چاوی لێکۆڵینەوەمان تیژ بێت و بتوانین ئەو هەموو بەرهەمە کەڵەکەبووەی کە تا ئێستا سەرنجی لێکۆڵینەوە نەیپێکاون ،بکەین بە کەرەستەی سەدان لێکۆڵینەوە .ژانری لێکۆڵینەوە بە گشتی و ،لێکۆڵینەوەی ئەدەبی بە تایبەتی ،لە ئەدەبی ئێمەدا نەدار و دەست کورتە و بتوانین دەستگیرۆیی بکەین مەهاباد قەرەداغی ستۆکهۆلم سێپتەمبەری٢٠٠٢
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
225
من شیعر نانوسم بەڵکە خۆم دەخوڵقێنم٠ شیعرەکانم بۆ من ڕێگەیەکن بەرەو خودی خۆم. ئێدیپ سوێدرگرێن کەس نازانێ شیعر چییە، هیچ کەسیش نابێ بزانی چییە، شیعر نهێنییەکە. ئارنۆلف ئوێڤەرالند بەشی یەکەم دەروازە فاکتەرەکانی هەڵبژاردن ئامانجی لێکۆڵینەوەکە میتوود و کەرەستە و پرسیارەکان پاشخانی شیعری شێرکۆ بێکەس دەروازە
شیعر دەشێ کڵێشەیەک بێ بۆ ڕۆحی ڕامانەکانی ناوەوەی مرۆڤ .دەشێ چڕبوونەوە و هەوێنی ئەو مانایانە بێ کە لە نزیکی هەستەکانمانەوەن و هەست بە ونبوون یان کاڵبوونەوە و یانیش شێوانیان دەکەین ،شیعر کارکردەیەکی دەروونیی چڕو ئاڵۆزە .نهێنیەکی گەورەیە، ڕەنگە ئاشکراکردنی بەشێکی مەحاڵ نەبێت و ئاشکراکردنی بەشێکی تری مەحاڵ و ئەستەم بێت .شیعر مەتەڵێکی دەروونییە ،دۆخێکی دەروونی دەیئافرێنێ ،هەر دۆخێکی دەروونیش دەتوانێ بەشێکی نهێنیەکانی بدۆزیتەوە .دەشێ بپرسین لە کام دۆخی دەروونیدا ئەم مەتەڵە سەرنجڕاکێشە دەخوڵقێ؟ بێگومان ئەو کاتەی وروژاندنەکانی»خوود»ی شاعیر؛ لە ڕێگەی کارتێکردنە هەستییەکانەوە ،لە بۆتەی زمانێکی چڕ و ڕەنگیندا بەرجەستە دەبێت ،شیعر لەدایک دەبێ .یان بە واتایەکی تر؛ شیعر زمانی دەروونی شاعیرە و ،هەموو وێنە ڕیالیستەکانی دەرەوەی»خود» ،بە کامێرای زمانی خۆی دەگرێت و ،لە پێشانگەیەکی سەرنجڕاکێشدا وینە شیعرییەکان ،وێنە دەروونییەکانی شاعیر نومایش دەکەن. 226
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ئەو وێنانەی کە لە واقیعدا ئاسایی و یەکڕەهەند و یەکڕەنگن و؛ لە شیعردا نائاسایی و فرە ڕەهەند و ڕەنگینن ،هۆی ئەوەیە ئەو وێنانە لە دیووی ناوەوەی شاعیردا ،لە ژێرخانی دەروونیدا ،بە پرۆسەیەکی چڕ و پڕ ،هەر یەک لە ڕەگەزەکانی کەسایەتی دەروونی شاعیر کە لە «من»« ،منی بااڵ»« ،ئەو» و «منی بەرگریکەر» پێکدێ، کاری لەسەر دەکەن و ،دواجاریش کامێرای زمانی شاعیر ،کە کامێراییەکی بە ئەرزش و تایبەتییە ،وێنە کارلەسەرکراوەکان چوون هەوێنێکی هونەری بااڵ چڕ دەکاتەوە و دەیگرێت .شیعرێک تەنها وشەی جوان و بیرۆکەی نایاب و نومایشێکی هونەری نییە، بەڵگە ڕۆحی دەیان وینەی دڕاو و تێکچڕژاوی ناوەوەی شاعیرە ،کۆی کردۆتەوە و پیشانمان دەدات .ئێمە کە شیعرێک دەخوینینەوە ،ڕۆحی شاعیر دەدوێنین ،ئیدی ئەو شاعیرە لێرە بێ یان لە هەر شوێنێکی گەردوون ،لە ئیستادا بێ ،یان لە هەزاران ساڵی ڕابردوو. هەرسێ ئاستی کەسایەتی شاعیر ،کە بریتین لە «هەست یان هۆش»« ،نەست» و «هۆشی ناوەکی» ،لە بنیاتنانی وێنەی شیعریکدا بە کاراییەوە ڕۆڵ دەبینن .ئەوەی لە هۆش و هەست و ئاگاییەوە دەڕژێتە سەر الپەڕە ،ئەو وێنانەن کە دەقاودەق لە واقیعدا هەن و بە پێنج هەستەکەی»خود»ی شاعیر نامۆ نین .بەاڵم ئەو وردەکارییانەی کە هونەرێکی سەرسوڕهێنەر دەبەخشنە داهێنانیکی شیعری و تەلیسمی پێدەبەخسن ،زادەی نەست و هۆشی ناوەکی شاعیرن ،کە بریتین لەو واژە و ڕستە و وێنە رووتانەی کە سروشتی هونەری دەتوانی بە ڕەهاییەوە دەرگاکانی خۆی گازەرا بۆ پێشوازیکردنیان بخاتە سەر پشت. ئەو وینانەی کە هۆش و ئاگای شاعیر دەیانگرێ ناتوانن سەرنجڕاکێش و سەرسامکەر و ڕامان دروست کەر بن ،ئەگەر هەردوو ڕەگەزە شاراوەکەی کەسایەتی دەروونی شاعیر، واتە نەست و هۆشی ناوەکی شاعیر بە هانای ئەو وینەیەوە نەیەن و پڕی نەکەن لە چڕبوونەوە مانا و مەبەست .ئەو وردەکارییانەی کە نەست و هۆشی ناوەوەی شاعیر دەیانبەخشن بە وینەیەکی شیعری ،ئەوانەن کە هەستی خوێنەری شیعر دەبزوێنن و لە ڕێگەی ئەو بزواندنەوە بڕێک لە وینە حەشاردراوەکانی نەست و هۆشی ناوەوەی خوینەریش فوارە دەکات و ئازاد دەبێت .شیعر دەبێتە ئەو کەرەستەیەی کە بەهۆیەوە نووسەرەکەی و خوێنەرەکەشی لە بڕێک وینەی پەنگخواردووی دەروونی ئازاد دەکات. بۆیە هێندەی نووسینی شیعر داهێنانە ،هێندەی ئەوەش خویندنەوەی قووڵی شیعر داهێنانە. خوینەری داهێنەر ئەو کەسەیە کە زۆرترین ماناو چڕترین مەبەست لەو نومایشە دەروونیەدا دەدۆزێتەوە کە پێشانگای شیعرێک دەیخاتە ڕوو ،تا لە ڕێگەیانەوە زۆرترین وێنەی ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
227
پەنگخواردووی ناوەوەی خۆی ڕاها بکات .بەاڵم وەک چۆن شیعر نووسین لە دۆخێکی تایبەتی و کەشێکی دەروونیدا بە ئەنجام دەگات ،خویندنەوەیەکی داهینەرانەش پیویستی بە دۆخێکی هاوشێوە هەیە ،تەنها ئەو خوێنەرانە کەشیکی هاوهەستانە لەگەڵ شیعرەکاندا دروست دەبێت .تەنها لە کاتی هاودۆخی دا شیعر دەتوانێ بە متمانەوە ،نهێنیەکانی شاعیر بە گوێی خوێنەردا بچرپێنی. بەو پێیەش کە نەست کۆگای ئەو وتە و بیر و ڕەفتارانەیە کە واقیع ناتوانێ بەرجەستەیان کات و؛ هۆشی ناوەکیس کۆگای هەست و ڕەفتار و بیرە چەپێنراوەکانە ،شیعریش لە ڕێگای وێنەگری وردبینانەی زمانەوە وێنەکانی ناوەوەی نەست دەگرێت ،ئیدی شیعر دەبێتە ئەو کەرەستە دەگمەنەی کە دەروونی شاعیر هااڵودیوو دەکاتەوە .بۆیە کە مامەڵە لەگەڵ دەقیکی شیعریدا دەکرێت دەبێ هاوکات وەک کەرەستەیەکی دەروونی و میژوویی شاعیر تێی بڕوانێ .مەبەست لە مێژوویی بوونی کەرەستەی شیعری، بیۆگرافیای ژیانی شاعیر و ئەو ژینگە و کۆمەڵگەیەشە کە پێکهاتەکانی دەروونی و جەستەیی شاعیر تیایاندا گەشەیان کردووە .لە رێگەی خویندنەوەی ئەو کەرەستە دەروونی و مێژووییەوە دەکری بگەینە قوڵترین خاڵی بیرکردنەوەکانی شاعیر و تەنانەت دەرکەکانی بۆ داهاتوویش بخوینینەوە. * دوێنێ یان ڕابردووی شاعیر و قۆناغەکانی ژیانی لەوەوبەری ،دەتوانرێ لە تێکستەکانیدا بخوینریتەوە ،لە ڕێگەی ئەو وێنە و وردەکارییە نەستییانەی کە لە شیعرەکەدا ئامادەیە و ،لە ڕێگەی ئەو وێنە و بیر و هەستە چەپاوانەی کە لە قۆناغەکانی تەمەنیدا چەپێنراون و ئاودیوی هۆشی ناوەکی کراونەتەوە .بۆ ئەوەی وێنە حەشاردراوەکانی ناوەوە بە سانایی نهێنیەکان ئاشکرا نەکەن ،شاعیر مەشقیکی هونەری چڕیان لەسەردەکات و ئەوسا نومایشیان دەکات .بە واتایەکی تر ،شاعیر بەو مەشقە هونەرییە چڕ و پڕە، وێنەکان دەکات بە مەتەڵی دەروونی و نهێنیئامیز ،لەگەڵ ئەوەشدا سەرەداوێک هەمیشە لە پەنایەکدا هەیە بۆ دۆزینەوەی مەبەستەکان. * ئێستا شاعیر لە ڕێگەی ئەو بەرییەککەوتنە هەستییانەوە دەبینریت کە زادەی نزیکبوونەوەی «خود»ی شاعیرە لە سروشت و دیاردەکان و ڕیالیتەی .کە هەموو ئەمانە پێکەوە ڕۆشنبیری و مرۆڤبینی و دیاردەبینی و جیهانبینی ئەو ئاشکرا دەکەن .لەم پەیوەندییەدا مێژووی لەدایکبوونی ئەو تێکستە گرنگ و بڕیاردەرە لە خوێندنەوەیەکی دروست بۆ مرۆڤبینی شاعیر. * داهاتووی فیکر و داهێنانی شاعیریش دەتوانرێ بەو وردەکارییانەی کە دەرک و زەینی لە تێکستەکەدا تۆماری دەکەن پیشان بدریت .لە شیعردا کات جیوەییە و تەنها 228
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
لە شوێنێکدا ئۆقرە ناگری کە ناوی ئێستا بێ ،بەڵکە کات لە شیعردا لە بزوتنەوەیەکی هەمیشەییدایە بەناو ڕابردوو و ئێستا و داهاتوو ،هەروەکو چۆن شوێنیش هەمان سیفەتی جیوەیی هەیە .لێکدەرەوە و رەخنەگر دەتوانێ سنووری کات و شوێنەکان لە یەکتر بترازێنێ و ئاراستەکانیان دەستنیشان بکات ،لەو رێگەیەشەوە دەرکی شاعیر بخوێنێتەوە. لەم لێکۆڵینەوەیەدا تێکستە شیعرییەکانی دووتویی دیوانی (خۆم ئەو وەختەی باڵندەم!)ی شێرکۆ بێکەس دەبن بە کەرەستەیەکی دەگمەن بۆ خوێندنەوەیەکی دەروونی شاعیر و ڕوونکردنەوەی مرۆڤبینی ئەو .هاوکات خوێندنەوەیەکی کۆمەڵگە و ژینگە کۆمەالیەتییەکانی شاعیر و بە تایبەتیش تێڕوانین و ڕامانی ئەو لە ژن کە لەم دیوانەدا پانتایەکی فراوانی هەیە و دەکرێ کۆمەڵگە و پەیوەندییەکانی ژن و پیاو و هەڵوێست و رەفتارەکۆمەاڵیەتی و دەروونییەکانی کۆمەڵگەشیان تێدا بخوێنرێتەوە. مەبەستم لە «دەگمەن» بوونی ئەم «دیوانە شیعرییە نوێیە»ی شاعیر وەک کەرەستەیەک بۆ خوێندنەوەیەکی دەروونی ،جیاوازی خودی کەرەستە شیعرییەکەیە لە هەموو ئەو داهێنانانەی ڕابردووەی شاعیر .ئەم شیعرانە وەک ئاوێنەیەکی دوو دیووی، دیووێکیان دەکرێ ناوەوەی شاعیری پێ ببینرێت ،دیوەکەی تری هەموو کۆمەڵگەی کورد و پەیوەندییە کۆمەالیەتییەکان .هەوڵی من لە کارکردنم لەسەر ئەم شیعرانە ،تەنها دۆزینەوەی مانا و مەبەستە شاراوەکان نییە ،ئەگەرچی ئەوە بەشێک لە هەوڵەکەمە ،بەڵکە هاوکات پیشاندانی ئەو دیوەی ئاوینەکەیە بە کۆمەڵگە کە گوزارە لە ژیان و لە تێڕوانین و لە نۆرمەکانیان دەکات .ئەوئاوێنەیەی کە شێرکۆ بێکەس بە شیعر خولقاندوویەتی و پیشانی دەدات ،من بە لێکۆڵینەوە بیخوڵقێنمەوە و پیشانی بدەمەوە .شیعر ،کە هەست و نەستەکان دەیخوڵقێنن و بە زمانێکی هەستیاری هونەری دەردەبڕدرێن ،لێکۆڵینەوەش کە عەقڵ و لۆژیک کۆڵەکەین و بە زمانی زانستەکان دەردەبڕدرێن ،بە بۆچوونی من پێکەوە وێنەیەکی تەواوتر نومایش دەکەن .دەمەوێ ئەو وێنە تەواوە پێشکەش بە خوێنەر و لە ڕێگەی ئەوانیشەوە بە کۆمەڵگە بە گشتی بکەم .کە دەڵێم لەڕێگەی خوێنەرەوە، مەبەستم ئەوەیە کە من خوێنەر بە ڕوناکبیر دەزانم و ڕوناکبیریش بە کەسانی ئەکتیڤی ناو کۆمەڵگە .خوێنەری ڕووناکبیر تەنها بە خوێندنەوەیەکی سەرپێی ڕازی نابێت و پاسیڤ نییە لە گەیاندنی ئەو زانیاری و نۆرم و نرخاندنانەی کە وەریان دەگرێت ،بەڵکە ڕۆڵی بزوێنەر و گەیەنەریش دەبینێت بۆ کۆمەڵگە .پەیوەندی نێوان نووسەر و کۆمەڵگە هەمیشە کراوە و بە هێزە ،بەهۆی خوێنەری داهێنەر و ئەکتیڤەوە .لەم لێکۆڵینەوەیەدا من هاوکات خۆم بە خوێنەرێکی شیعرەکان دەزانم و لە ڕێگەی دۆزینەوەی ئەو کۆدانەوە کە مانا و مەبەستەکانی شاعیری چڕکردۆتەوە دەمەوێ ئەکتیڤانە ببمە پردی پەیوەندی ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
229
نێوان شاعیر و خەڵکەکەی ،هەروەها وەک لێکۆڵەرەوەیەکیش هەمان چاوەڕوانیم لە خوێنەر هەیە ،کە ئەکتیڤانە پەیام وئامانج و مەبەستەکانی ئەم لێکۆڵینەوەیەش بگەیەنێتە کۆمەڵگە .هەر لەم ڕێگەیەشەوە دەکرێ تێڕوانینێکی پێشکەوتوخوازانە بکرێ بە گشتی و بکرێ بە مۆدێل .نووسەری بزێو و نوێ خواز ،تەنها لە ڕێی خوێنەری بزێو و نوێخوازەوە دەتوانێ تێڕوانینی کۆمەڵگا نوێ بکاتەوە. فاکتەرەکانی هەڵبژاردنی ئەم دیوانە و ئەم شاعیرە: لەم دیوانەدا: هەر لە خوێندنەوەیەکی ئاسایی و سەرپێی شیعرەکاندا دەرک بە گۆڕانکاری بنەڕەتیڕۆڵی ژن لە شیعری کوردی دەکری بە بەراورد لەگەل ئەو ڕۆڵەی کە لە قۆناغەکانی پێشتردا لە ئەدەبی کوردی بە گشتی و شیعری کوردی بە تایبەتی رەنگی دابووەوە. لە شیعرەکاندا پەیوەندییەکانی کۆمەڵگەی باوکساالری ڕەتدەکرێتەوە و ئەلتەرناتیڤێکیدادپەروەرانە پێشنیار دەکرێت .لەوێدا مرۆڤەکان دەمامکە بەسەرداسەپێنراوەکانیان هەڵدەوەرن و مرۆڤبوونی سروشتی خۆیان تەی دەکەن. بۆ ئەوەی لەو خوێندنەوە ئاسایی و سەرپێییەوە کە ئەو دەرکەی وروژاندووە بگوێزینەوە بۆ خویندنەوەیەکی قووڵ و لیکدانەوەیەکی هەمەالیی شیعرەکان ،ئەم لێکۆڵینەوەم بە پێویست زانی. ئەم شاعیرە: کاریگەرترین دەنگی شیعری کوردی ئەمڕۆیە و بەهۆی جۆر و ژمارەی ئەو تێکستەشیعرییانەی ئەو دایاندەهێنێ کەسایەتییەکی کۆمەاڵیەتیشی بۆ پێک دێت کە وا دەکات ئەو وینەیەی ئەو دەیدا بە کۆمەڵگە لەبارەی ژنەوە تا ڕادەیەکی زۆر لەالی خوێنەرانی شیعری ئەودا و لەڕێگەی ئەوانیشەوە لەناو کۆمەڵگەدا ببێ بە مۆدێل و دواجاریش بە نەریت و بسەپێ. ئامانجی لێکۆڵینەوەکە:
شیعر لە کۆمەڵگای کورددا کاریگەرە ،لە ناو هەموو ژانرەکانی تردا ،ئەمیان ڕۆڵێکی بەرچاوتری بینیوە و نزیکتر بووە لە جەماوەرەوە .شاعیر کە خوی هەڵگری پەیامێکە و بۆ گەیاندنی ئەو پەیامە شیعر بەرهەم دەهێنێ ،ڕۆڵێکی کارا دەبینێ لە بزواندنی هەست و شارژ کردنی هۆشی مرۆڤی کورد و ،توانای ئەوەشی هەیە تێگەیشتنی باوی کەسەکانی ئەو کۆمەڵگەیە بۆ دیاردەکان لە کۆهۆشی (هۆشی گشتی) ئەو کۆمەڵگەیەدا بگۆڕێ .شاعیر لە تێڕوانینی مرۆڤیکمەڵگەی کورددا کەسایەتیەکی 230
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
کارێزمایی هەیە .سیفەتەکانی کەسایەتی کارێزمایی هەبێ یان نەبێ ،لە تێڕوانینی باوی خەڵکدا ئەوە سەقامگیر بووە و وەک پێشڕەو تێی دەڕوانرێت .بۆیە هەر تێکستێکی ئەو بەرهەمی دەهێنێ دەتوانێ ڕۆڵی پۆزەتیڤ یان نێگەتیڤی هەبێ لەسەر ڕوانگەی خوێنەرانی خۆی و دواجار لەسەر کۆمەڵگە بە گشتی. ژن لە کۆمەڵگەی باوکساالریدا بە گشتی ،کە کۆمەڵگەی ئێمەش لەو کۆمەڵگایانە پەیرەوی سیستەمی باوکساالری بەشێوەیەکی زیادەڕۆیی(ئیکسترێم) دەکات ،وەکو شت(ئۆبجێکت)ێک تێی دەڕوانرێ نەک وەک کارا(سوبجیکت) .تێڕوانینێکی سەپاوی بەو شێوەیە لە کۆهۆشی کۆمەڵگەدا بۆتە هۆی نائاسایی بوونی تێکڕای پەیوەندییەکانی مرۆڤەکان ئەو کۆمەڵگەیە ،ژن و پیاو ،پیاو و پیاو ،ژن و ژن ،ژن و منداڵ و پیاو و منداڵ .هەر ئەو تێڕوانینە سەپاوەیە کە کار لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان مرۆڤ و ئاژەڵیش دەکات و دۆخێکی تا ڕادەیەک نائاسایی دەداتە ئەو دیاردانە و پەیوەندییەکان بە گشتی. ژن لە ئەدەبی کوردیدا بە گشتی و لە شیعری کوردیدا بە تایبەتی (چەند تێکستێکی کەمی کۆن و نویی لێ بترازێ) لە هەمان ئەو تێڕوانینە باوکساالرییەوە ڕۆڵی دراوەتێ کە لە کۆمەڵگەدا سەپاوە ،واتە هەمان ئەو ئۆبجێکتە بووە کە واقیعێکی نائاسایی و مێژوویەکی نائاسایی لەسەر ژنیان تاپۆ کردووە .ژن هەمان ئەو وێنەیە بووە کە دەقاو دەق لە واقیعەوە (بەاڵم واقیعێکی نائاسایی) ،گوێزراوەتەوە ناو پانتایی ئەدەب و ،نوسەران و شاعیران (کە لە کۆمەڵگەی ئێمەدا پیاوان ئەم پانتاییەیان بە دەستەوە بووە) ویستی ئەوەیان نەبووە کە وێنەیەکی ئاسایی ژن ،لەو واقیعە نائاساییە نەچێ ،بئافرێنن کە ببێت بە مۆدێلێک بۆ خوێنەر و بۆ کۆمەڵگە و وردە وردە ببێ بە باو .بە مۆدیلکردنی تێڕوانینێکی نوێ و پۆزەتیڤ بە پلەی یەکەم دەبێتە ئەرکی ڕوناکبیر. ڕوناکبیریی نوسەر کە دەبێتە تانوپۆ بۆ ڕوانگە و بینینی ئەو ،ڕۆڵی بڕیاردەر دەبینێ لەوەی تا چەند مەبەستی نووسینەکانی دەبن بە مەبەستێکی مرۆڤانە و ،تا چەند دەیەوێ کاریگەری و ڕۆڵی کاریزمایی خۆی لە گۆڕینێکی پۆزەتیڤانەی کۆمەڵگە و تیڕوانینە ناڕاستەکاندا بخاتە گەڕ .ڕوناکبیریی نوسەر بڕیاردەرە و چوارچێوەیەک بۆ مرۆڤبینی و جیهانبینی و دیاردەبینی ئەو دەسازێنێ .تا ئەو چوارچیوەیە مرۆڤانەتر شەقڵی گرتبێ، پەیامەکەشی مرۆڤانە تر دەبێ و پێچەوانەی ئەمەش ڕاستە. ئامانجی سەرەکی ئەم لێکۆڵینەوەیە ،لەم شیعرە تایبەتیانە ،بە پلەی یەکەم ئەوەیە کە ڕووناکییەک بخەمە سەر سەرەتای ئەو وەرچەرخانەی کە لە ئەدەبێ کوردیدا بە گشتی و لە سیعری نوێی کوردیدا بە تایبەتی سەبارەت بە مرۆڤبینی لە ئارادایە و بە تایبەتیش ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
231
لە تێڕوانینی ڕووناکبیرانی پیاو بۆ ژن سەرچاوە دەگرێ .هاوکات خوێندنەوەیەکی دەرونناسی – کۆمەاڵیەتی بێت بۆ ڕیالیتەی کۆمەلگەی کورد و پەیوەندیەکان وەک هەیە و ،وەک ئەوەشی کە لە شیعرەکاندا نومایش دەکرێت. ئەگەر دەسەاڵتی شیعرەکان لە ڕێی هاوهەستییەوە خۆیان بتوانن بەشێکی پەیامی شیعرەکان بگەیەننە خوێنەر و کاریگەرێتی لەسەر بەشێکی کۆمەڵگە دابنێن ،دەسەاڵتی لێکۆڵینەوەکەش لە ڕێگەی ئاوەز و لۆژیکەوە دەتوانێ بەشێکی تری بگەیەنێ و کاریگەرێتی هەبێ. *** میتۆد و کەرەستە و پرسیارەکان:
تێکستە شیعرییەکانی دیوانی (خۆم ئەو وەختەی باڵندەم!) ،کە نوێترین بەرهەمی شاعیرە کەرەستەی سەرەکی ئەم لێکۆڵینەوەیەیە .ڕەنگە بۆ هەندێ حاڵەتی بەراوردکاتی و ڕوونکردنەوە ،کۆپلەی شیعری قۆناغەکانی پێشتری شاعیریش ،یان کۆپلەی شاعیرانی تریش بە نمونە بهێنرێنەوە .جگە لە شیعرەکان هەندێ لێدوان و چاوپێکەوتنەکانی شاعیر لە ڕابردوودا ،هەروەها چاوپێکەوتنێکی نوێ ،کە من خۆم ئەنجامم داوە و ،وەک پاشبەندێکیش لە کۆتایی کتێبەکەدا دەیبینی. Intentionڕێڕەوی ئاسایی توێژینەوەکەش ،خوێندنەوەی مانا و مەبەست ئەو مەبەستانەی کە لەناودێڕ و وێنە شیعرییەکانن ،هەروەها ئەو مەبەستانەشی کە لەپشت وێنەکانەوەن و دەرنەکەوتوون ،لە الیەکی تریشەوە خوێندنەوەیەکی شیکارییانە بۆ دەروونی شاعیر لە کاتی ئافراندنی ئەو شیعرانەدا ،شێوازی لێکۆڵینەوەکە لە چوارچێوەدەگڕێت. ئەو پرسیارانەشی کە دەبنە کۆڵەکەی ئەم لێکۆڵینەوەیە و هەوڵی وەاڵمدانەوەیان دەدرێتەوە ئەمانەن: -١خودی شێرکۆ بێکەس وەک مرۆڤێک و وەک پیاوێک و وەک شاعیرێک چۆن لە ژن دەڕوانێ و ،ئەو کۆمەڵگەیەی کە ئەوی تیا دەژی ،چۆن لە ژن دەڕوانێ؟ئەی مرۆڤبینی ئەو بە گشتی لەم شیعرانەدا لە چ ئاستێکدایە؟ -٢ئایا وێنەی ژن لەم شیعرانەشدا هەمان ئەو وێنە باوەیە کە ئەدەبی کوردی خوێنەری ڕاهێنابوو لەسەری ،کە لە پانتای ئەدەبیاتی کوردیدا زۆربەی کات ژن ئۆبجێکتێک بووە و نووسەری پیاو خۆم سوبجێکت بووە ،یان بە شێوەیەکی تر بڵێم نووسەر خۆی کارا و بکەر و ،ژن کارتێکراو و بەرکاربووە؟ -٣وێنەکانی دەروونی شاعیر تا چەند وێنەکانی دەروونی کۆمەاڵیەتی و دەروونی 232
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
کۆمەڵگە بە گشتی و ژن بە تایبەتییان بەرجەستەکردووە؟ ئەو لە چ ڕوانگەیەکەوە دەڕوانێتە دیاردەکان؟ -٤کاریگەری ئەم شیعرانە و ئەم تێڕوانینانە ،لەسەر ژنی کورد و ،لەسەر کۆمەڵگەی کورد چۆن دەبێ؟ بۆ ئەوەی بە وەاڵمی ئەم پرسیارانە بگەین ،جگە لە تێکستی شیعر ،سوود لەو وتە و پێناسە و و لێدوانانەش وەردەگرین شاعیر لە چاوپێکەوتنەکانیدا دەریبڕیوون .چونکە بە بۆچوونی من پێکەوە وێنەیەکی تەواوترمان دەدەنە دەست .شیعرەکان لە دۆخێکی دەروونیدا وتراون کە کشتێکی هەستی و سۆزئامێز زاڵبووە بەسەریاندا .بەاڵم لێدوانەکان لە دۆخێکی ئاساییدا وتراون و عەقڵ و لۆژیک زاڵبوون بەسەریاندا .لە درێژەی لێکۆڵینەوەکەشدا چەند گریمانێک دەبن بە جێی بایەخ و هەوڵی سەلماندنیان دەدرێت. *** فەنتازیا لە زانیاری گرنگترە! ئەلبێرت ئەنیشتاین «بۆ ئەوەی شیعرێک باش بێت ،دەبێ لە زێڕ بچنێ. دەبێ کێش و ،چڕێ و ،زڕنگانەوەی زێڕی هەبێ. کێشەکەی بیرەکەیەتی، چڕییەکەی پاکی و چێژی ڕێڕەوەکەیەتی، زڕنگانەوەکەشی هارمۆنیای وێنەکانییەتی». ڤۆڵتێر «کێ ئەتوانێ ڕەنگ بژەنێ؟! من ئەیژەنم ئەو دەمەی سپیی ئەژەنم .هەر پەپولەی سپی خەونە و، هەر نەورەسی سپی شیعرە و ،هەر حەیرانی بەفرانبارە و، هەر منداڵیی و کلووی یەکەم دڵدارییە و بەسەر مندا دێتە خوارێ!»
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
233
شێرکۆ بێکەس (ڕەنگدان)
بەشی دووەم تێڕامانی تیۆری خود و ڕەهەندەکانی پاشخانی شیعری شێرکۆ بێکەس
تێڕامانی تیۆری:
لە دەستپێکدا بۆ خوێندنەوە و پشکنینی دەروونی شاعیر و لێکدانەوەی مەبەست و مانای تێکستەکان ،پێویست دەکات لەو پێناسانەوە وەژوورکەوین کە لە دەروونناسیدا بۆ کەسایەتی و ڕەهەندەکانی کراون .بۆ خوێندنەوە و لێکدانەوەی دیاردەکۆمەاڵیەتییەکانی کە لە تێکستەکاندا وێنەگیراون ،ڕەنگا پەنا بۆ هەندێ تێرمی سۆسیۆلۆژی ،سایکۆ سۆسیال، فێنۆمێنۆلۆژی و ئەنترۆپۆلۆژی ببەین .بێگومان خوێندنەوەیەکی ئەدەبییانەش دەبێتە پەتی پێکەوەبەستنەوەی هەموو گۆشە و کەنار و ناوەڕۆک و ماناکانی لێکۆڵینەوەکە. «خود» و ڕەهەندەکانی: «خود» کۆڵەکەی ناوەکی کەسێک پێکدەهێنێ ،ئەو بناغە چەسپاوەیە کە لەسەری ڕاوەستاوە()١خود یان «من» ،هاوکات بەڵگەی فیزیکی و دەروونی مرۆڤێکە .ئەو هەیکەلە فیزیکی و ئەو ناوەڕۆکە دەروونییەیە کە کەسێک بە ئەویدی دەناسێنێ. کەسایەتی فیزیکی لە شێوەیەکی دیاریکراو و تارادەیەک لەیەکچووی هەیە بۆ مرۆڤ، هەموو کەسێ لەو بەشە دیاریکراوانە پێکدێ کە سەرجەمیان جەستەی پێکدەهێنن .بەاڵم کەسایەتی دەروونی لە کۆمەڵێک کارکردەی ناوەکی و ئاڵۆز پێکدێ کە لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی دی جیاوازە و ئەزموون و بارودۆخ و ژینگە و دەوروبەر دەتوانن کاریگەریان لەسەر دابنێن. «من»ی کەسایەتی مرۆڤ لە هۆش و لە پێش هۆش پێکەوە پێک دێت ()٢کە لەگەڵ مرۆڤێکدا دەکەوینە گفتوگۆوە« ،من»ی ئەو مرۆڤە دەبینین و مامەڵەی لەگەڵ دەکەین .واتە «من» هەمیشە بەشی بینراو و مامەڵەلەگەڵکراوی کەسایەتییە. بەاڵم «من» هەموو کەسایەتی مرۆڤ پێکناهێنێ ،بەڵکە بە یاریدەی ڕەهەندەکانی «من» ،کە «ئەو» و« ،منی بااڵ» بە کەسایەتی مرۆڤەکەوە تەواو دەکرێت ،دیارە ڕەهەندێکی تریش لە «خود» دا ڕۆڵی بەرگریکەر دەبینێ و خود لە کارتێکەرە وەرسی هێنەرەکان دەپارێزێ. 234
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
«ئەو» کە ڕۆڵی غەریزەکانی مرۆڤ دەبینێ و ،ئەو هەست و یاد و بیرەوەرییە پەسندنەکراوانە دەگرێتە خۆ کە ژینگە و کۆمەڵگە بە نائاسایی دەزانن ،کە لە دەروونناسیدا بە «نەست» یش ناوزەد کراوە ،هەروەها «منی بااڵ» کە ڕۆڵی ویژدان دەبینێ و نۆرم و ئایدیالێک بۆ کەسایەتی مرۆڤێک دەستنیشان دەکات ،ڕۆڵی دادوەرێکیش دەبینێ و هەمیشە لەگەڵ بەشەکانی تردا لە ملمالنێدایە بۆ بە ئایدیالکردنی وتار و ڕەفتارەکانی «من»ی مرۆڤەکە ( ،)٢هەرسێکیان پێکەوە ،لە دەرەنجامی هەموو ئەو ملمالنێیەی کە لە نێوانیاندایە کەسایەتی دەروونی پێکدەهێنن و لە ڕێگەی کەسایەتییە فیزیکییەکەی مرۆڤەوە ،لەمیانەی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکاندا ،بەویدی دەناسێنن. کە سەرپێی باس لە کەسایەتی بکرێت ،یەکسەر ئەوە بە بیر دێت کە «ڕادەی سەرنجراکێشی کۆمەاڵیەتی کەسێک بگەیەنێ ».کە ئەمە وەک تێگەیشتنی باوی کۆمەڵگەیە و ،تا ڕادەیەکی زۆر واش بووە .هەر کەسێ بە ڕێژە و ڕادەیەکی دیاریکراو لە چوارچێوەی ژینگەیەکی دیاریکراودا ،کاریگەر و کارتێکراوە .بەاڵم کەسایەتییە هەرە سەرنج ڕاکێشەکانی ناو کۆمەڵگەیەک توانیویانە کاریگەرییەکی کارێزمایشییان هەبێ ،لە سەردەمی ژیانی خۆیاندا بووبێ یان دوای ژیانی خۆیان« ،کارێزما ئەو توانایەیە کە کاریگەرییەکی پۆزەتیڤ بکاتە سەر کەسانی تر لە ڕێگەی دامەزراندنی پەیوەندییەکی فیزیکی ،هەستی و ڕوناکبیریی لەمیانەی دانوستان لەگەڵیاندا» (.)٥ پێغەمبەرەکان خاوەنی کەسایەتییەکی سەرنجڕاکێش بوون لە پلەیەکی بەرز و لە پلەیەکی جوگرافی فراوان و ،ڕووبەرێکی کۆمەاڵیەتی فراواندا ،بۆیە بیرەکانیشیان کاریگەر بووە و سەپاوە و داب و نەریت و نۆرم و نرخاندنەکانی کۆمەڵگەش لەسەر بناغەی قسە و ڕەفتار و نەخشە فیکرییەکانی ئەوان ڕاوەستێنراوە .لە پلەیەکی تردا فەیلەسوفەکان ئەو کەسایەتییە کارێزماییە یان تێدا بەرجەستە بووە .لە پلەیەکی تریشدا زاناکان و نوسەرەکان و شاعیرەکان. هەموو ئەو بیر و داهێنان و ڕەفتارانەی کە ئەو کەسایەتییە سەرنجڕاکێش و داهێنەرانە بەرهەمیان هێناوە ئاوێتەیەک بوون لە زانیاری و زانست و ڕووناکبیری بەدەستهێنراو و ،ئەزموونی تایبەتی و ،پرۆسەکانی ناوەوەی خۆیان کە ڕەگەزەکانی کەسایەتییان کارابوونە لە گەشەپێدانیاندا. ئەگەر بە تایبەتیش باسی شیعر و شاعیران بکەین ،دەتوانین ئەوە ساخ کەینەوە کە فانتازیای شاعیر ئاوێنەیەکە بۆ ئەزموونی ژیان و وێنە حەشاردراوەکانی ناوەوەی. کە شیعری هەر شاعیرێک جیاواز و تایبەتییە ،کە شیعری پیاو جیاوازە لە هی ژن، کە شیعری الوێک جیاوازە لە هی شاعیرێکی پیر ،زادەی جیاوازی ئەزموونەکانی ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
235
هەریەکەیان و ئەلبوومی یاد و بیرەوەری و وێنە حەشاردراوەکانی ناوەوەی هەر یەکەیانە. فرۆید و شاگردەکانیشی پێیان وابوو کە نەست سەرچاوەی ڕاستەقینەی هونەرە. تەنانەت پێش فرۆیدیش زانایانی دەروونی باسیان لە پەیوەندی داهێنانی هونەری بە نەستەوە کردووە .دەروونناسی ئەڵمانی ئیستەریش Esterreichپێی وایە شاعیر ناتوانێ شیعرێک بئافرێنێ ئەگەر نەهەژێ و ،ئەو هەژانە لە خودی خۆی دەری نەکات و عەقڵی لێ نەسێنێتەوە .پێی وایە هیچ مرۆڤێ ناتوانێ شیعر بنووسێ ئەگەر نەکەوێتە نێو ئەو دۆخەوە )٥( .سەرچاوەی هەژانەکانی شاعیر بریتین لە خود و سروشت و ژینگە و پەیوەندییەکان .کاتێک خود دەبێتە سەرچاوەیەکی سەرەکی و دۆخێکی هەژێنەر پێکدەهێنێ شیعرێک دەخوڵقێ کە لە چوارچێوەی زاتی شیعردا دەسوڕێتەوە و پەیوەندییە تایبەتییەکان و و ڕەمەکەکانی وێنەدەکێشێت و پیشان دەدات .کاتێکیش کە سروشت و ژینگە پەیوەندییەگشتییەکان مرۆڤایەتییەکان دەبن بە سەرچاوە و دۆخی هەژانی شیعر دروست دەکەن ،شیعرێکی بێ چوارچێوە دەخوڵقێ و دەکرێ ڕووبەرێکی بەرفراوانی گەردوون بگرێتە خۆی. فرۆید پێی وابوو« ،مەیلەکانی زانست و هونەر ،ڕەهەندەکانی خۆیان لە ڕەمەکەکانەوە وەردەگرن» ،هەروەها پێی وایە یاریکردن بە وشەکان و بیرەکان ،چێژی سەرەتاییمان پێ دەبەخشن ،کە وەکو یاریدەدەرێک بۆ بەتاڵکردنەوەی ڕەمەکە چەپاوەکانیش بەکار دێن. ()٦ نکۆڵی لە ڕووی ڕەمەکەکان ناکرێ لە بنیادنانی شیعردا ،ڕەنگە کەم شاعیر هەبێ غەریزەکانی ژیان ،مردن ،سێکس و هتد ڕووبەرێک لە ئاسۆی شیعرییان پڕ نەکاتەوە. زمان ،ئەو تیژەوەتیرەی کە مرۆڤی کرد بە دەگمەن و بوونەوەرێکی جیاواز لە هەموو بونەوەرێکی تر هەمیشە ژێگەی سەرسامی و شانازی بووە بۆ مرۆڤ ،شاعیر دەسەاڵتی خۆی بە پلەی یەکەم لە زمانەوە وەردەگرێ .تا گەنژینەی زمانی پڕ تر بێ ،دەسەاڵتی زیاترە ،تادەسەاڵتیشی زیاتربێت ،باشتر دەتوانێت کایە بە زمان و دەستەواژەوە بکات و کۆی ئەمانەش چێژێکی مەزنی پێ دەبەخشێت .چێژی خوڵقاندن ،هەستی خوایەتی دەدات بە بە داهێنەری شیعرێکی نایاب ،چیرۆکێکی جوان یان پەخشانێکی شیرین.ڕەنگە جوان، بەڵکە جیهانی بچووک بچووکی پڕ لە خەڵکی جۆراوجۆر و کەسانی تایبەتی و دەگمەن دەخوڵقێنێ .هۆی ئەوەیە داهێنەر لە داهێنان و ئافراندن بەردەوام دەبێ ،تا ئەو چێژەی لەدەست نەچێت و هێزی خوایەتی هەر لە ال بمێنێتەوە .زمان ڕۆڵی بڕیاردەر دەبینێ لە دانانی ئەو چێژ و ئەو هێزە بە مرۆڤی داهێنەر بە گشتی .کلیلێکە دەرگای بەهرەکان دەکاتەوە و بەهرەمەندەکان ئاراستە دەکات. 236
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
کارتێکردنە دەرەکییەکان (ژینگە و بارودۆخ و پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان) ،دەبنە ئەو وروژێنەرەوانەی کە شاعیر دەخەنە نێو ئەو حاڵەتەوە کە بوروژێ و لە خودی خۆی بێتە دەرەوە و شیعر بئافرێنێ .لەکاتی ئەو ئافراندنەدا ئیدی ئەو تەنها ئەو «من»ە نییە کە دیوەکانی تری کەسایەتی شاراوە بیت ،بەڵکە هەموو بەشەکانی کەسایەتی ئەو دەبینرێن و ڕوون دەبنەوە .وەک چۆن خەون دەبێتە ئەو گوریسەی تا هۆشی ناوەکی ڕامان دەکێشێ ،ئاواش شیعر دەبێتە ئەو پەتە ئاوریشمییەی کە دەتوانین دەستی پێوە بگرین ،بە توونێلەکانی دەروونی شاعیردا ڕەتمان دەکات ،تا دەگەینە دیوی ناوەوەی شاعیر و بڕێکی زۆری نهێنییەکانی ئاشکرا دەکەین. *** بەدبەختن ئەوانەی وشە نادۆزنەوە بۆ گوزارەکردن لەوەی ڕوو دەدا. پورمان ئارنۆڵد ڕێگەی شیعر بە ناو تەقینەوەی جوانییەکاندا دەڕوات. گوونار بیۆرلینگ پاشخانی شیعری شێرکۆ بێکەس: شێرکۆ بێکەس ،خاوەنی خەرمانێ شیعری جۆراوجۆرە .لە ناو ئەدەبی کوردیدا ئەم ژانرە ئەدەبییەی پڕ کردووە لە جۆراوجۆری .داستانە شیعر ،ڕۆمانە شیعر ،چیرۆکە شیعر، پەخشانە شیعر ،شانۆگەری شیعری ،بروسکە شیعر و هتد. تەمەنی شاعیر لر شەست ساڵ تێدەپەڕێ و ،ئەزموونەکانی شیعری ئەدەبی ،سیاسی و ،کۆمەاڵیەتی ئەو چڕ و پڕن .ئەو دنیا دیتووە بە هەردوو ماناکە ،بە مانای تەمەن و ئەزموونی ئەدەبی و ،بە مانای گەڕان و دیتنی پانتاییەکی جوگرافیای بەرفراوان لە جیهاندا .هۆی چڕ و پڕی ئەو ئەزموونانەش کە کردوویەتی بە خاوەنی ئەو هەموو سوپرایسە (موفاجەئە) شیعرییە .دەربەندی پەپولە ،خاچ و مار و ڕۆژژمێری شاعیرێک، بۆننامە و ڕەنگدان لەو سورپرایزە شیعرییانەن کە خوێنەری شیعری ئەویان سەرسامی وێنە وردەکان کردووە. ئەو وردەوێنە هونەرییانەی کە بە نوێترین و وردبینترین و دووربینترین کامێرای زمانی کوردی گیراوون ،چی تر نین جگە لە هەزاران وێنەی حەشاردراوی نەست و هۆشی ناوەکی شاعیر و شارەزایی و ئەزموونی ئەو لە زماندا ،کە شایەنی تێڕامان و لێکۆڵینەوەی وردن. ئەو خەرمانە شیعرییەی شێرکۆ بێکەس بەرهەمی هێناون ،دەکرێ کەرەستەییەکی فراوان بن لەبەردەم لێکۆڵەرەوەی شیعرییەکانی بۆ خوێندنەوەی دیووەکانی کەسایەتی شاعیر. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
237
(خۆم ئەو وەختەی باڵندەم!) ،دوا دیوانی شێرکۆ بێكەسە ،کە لە بەهاری ساڵی ٢٠٠٢دا لە چاپدراوە ،کە من لە پلەیەکی تردا وەک سورپرایزێکی شیعری ترو ،هاوکات وەک هەڵگەڕانەوە و یاخیبوونێکی ڕەها لە هەموو نۆرمە ناجۆرەکانی کۆمەڵگەی باوکساالری و لە هەموو پەیوەندییە نادروست و نادادگەرانەکانی ئەو سیستەمە و پەیوەندییەکانی ئەو سیستەمە دەبینم.لە شیعرەکانی پێش ئەم دیوانەشدا ،جار و بار وێنەی ژن بە دیدێکی بڕێک جیاواز لە باو و ،یاخیبوونێکی سەرپێی لە کۆمەڵگە و نۆرمەکان دەبینرێن .بۆ نمونە لە شیعری (بەیان)دا کە بۆ ژنە پێشمەرگەیەکی شەهید نووسراوە .یان لە هەندێ دیمەنی قەسیدەی (ڕەنگدان) و هەندێ وێنەی دیوانی (ژن و باران) .بەاڵم لەم کۆمەڵەشیعرەدا ئیدی تێڕوانینی شێرکۆ بێکەس بۆ ژن وەک کارایەک و خاوەن ئەرکێکی مێژوویی دەگاتە رادەیەکی سەرنج ڕاکێشی پێگەیشتن و باوەڕێکی پتەوی بیر وروژێن. دیارە یاخیبوونێکی لەم جۆرە و لەم ڕادە و ئاستە ،بیری خوێنەر و لێکۆڵەر دەوروژێنێ و ڕامانێکی ال دروست دەکات .گومانی تێدا نییە کە گۆڕانێکی لەم جۆرە لە تێڕوانینی شاعیر و هەموو شاعیرانی هاوچەرخی کورددا پێویستە ،لەگەڵ ئەوەشدا ڕەوایە خوێنەر بپرسێ چۆن و بۆچی ئەم گۆڕانە لەم کاتە و سات و تەمەنەدا ڕوویدا؟ زەمینەی ئەم گۆڕانە لە ئارادایە؟ دەشێ ببێتە گۆڕانێکی گشتی و تێڕوانینێکی گشتی؟ هەمان ڕامان الی لێکۆڵەریش دروست دەبێ و دەیەوێ بۆ خۆی و بۆ خوێنەریش سەرەداوی ئەو پەیوەندییانە بدۆزێتەوە کە پێکەوە لە دروستکردنی وەاڵمی پرسیارەکاندا بەشدار دەبن. *** « ئازادی ئێمە تەنها ئیمتیازێک ،یان تواناکارییەکی نایابی مرۆڤایەتی نییە ،بەڵکە یاخیبوونێکیشە». سارتەر
238
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
بەشی سێیەم ژن لە قۆناغی باڵندەییدا
ژن بنەڕەتە چرکە ساتی تەقینەوە ئاکامی تەقینەوەکە
«ژن» لە «قۆناغی باڵندەیی» دا:
شاعیر ،کاتێ دەچێتە کڵێشەی باڵندەیەکی ئازادەوە و پەڕ و باڵ دەگرێ ،لە کاتی فڕیندا ،سەرنجی «ژن» دەدات و ئیدی وەک ئەو بوونەوەرە نائاساییە نایبینێ کە لەسەر زەمین و لە کاتی مرۆڤبوونیدا «کە نائازاد بووە» ،دەیبینێ .مرۆڤی سەر زەمین بەهۆی پێوەندەکانی شارستانییەوە کە لەسەر پایەکانی باوکساالری بنیاتنراوە و بە هۆی زەبر و زەنگی دەسەاڵت و ،ستەمی سیستەمی ئابووری و ،نادادپەروەری کۆمەاڵیەتییەوە و ،لەسەرووی هەمووشیانەوە بەهۆی پاشڤەڕۆیی ڕێساکانی ئایین و نایەکسانیبینینی مرۆڤەکانەوە ،دیلن و بە دیلێتیش ناتوانن تێڕوانینێکی جیاواز لە هی باویان هەبێ بۆ کەسی و دیاردە و شتەکان. بۆیە شاعیر خۆی لە داوی مرۆڤبوون ،کە سیمبوولی بێ دەسەاڵتی و کۆیلەیەتییە، ڕزگار دەکات و دەبێ بە باڵندە .چونکە دەزانێ تەنها لە قۆناغی باڵندەیەتیدا و ،لە بەرزی و کاتی هەڵفڕیندا بێباکانە دەتوانێ لە وێنە حەشاردراوەکانی ناخی خۆی بڕوانێ و بە زمان دەربڕینێکی هێندە ئازاد بدوێ کە زۆر لە مێژە چەپاون و ناتوانێ لەسەر زەمینداو لە ناو مرۆخەکاندا «کە خۆیان هۆی ئەو چەپاندنانە بوون» وێنە چەپێنراوەکان ڕەها بکات. خودی ئەو هەڵبژادنانە دەگەمەنە «بە ئاگاییەوە بێت یان بە نائاگاییەوە» بۆ ناوی دیوانەکە و بۆ جەخت کردنیش لەسەردیش لەسەری هەمان شیعر لەسەر بەرگی پشتەوەی و و بە دەستوخەتی شاعیر خۆی «کە ئەوە دەگەیەنێ لە ئاگاییەوە» ،تیشکێکە شاعیر خۆی دەیداتە دەستی لێکۆڵەرەوە بۆ خوێندنەوەی دەروونی و بۆ گەیشتن لە قۆناغی باڵندەیەتی ئەو ،کە ئازادبوونێتی لە کۆتە کۆمەاڵیەتی و کۆتە سیاسی و ئایینیەکان. چەمکی (قۆناغی باڵندەیەتی) کە ئەنجامی لێکدانەوەم بۆ شیعرەکانی ئەم دیوانە لە ال دروست بووە .لەمەودوا لە لێکۆڵینەوەکەدا هەر ئەو چەمکە بۆ ئەم قۆناغە بەکاردەهێنم. (ئەو باڵندە نارنجیەیش کە ئیواران دەردەکەوێ و لە خۆرنشیندا دەیبینن ،تاق و تەنیا دێت و ئەچێ و ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
239
بە باڵەکانی ئەنووسێ ئەوە باڵندەی تر نییە «چونکە باڵندە ئەخوێنێ و هیچ نانوسێ» ئەوە منم..ئەوە خۆمم ،لە وەختێکدا یان «چیرۆک» ئەکەم بە باران یان «پەخشان» ئەکەم بە زەردە یاخود «شیعر» بە ئەستێرە و کە شەو داهات لە سەرتاندا دابگیرسێ !)(.خۆم ئەو وەختەی باڵندەم! ،ل )٩٣ لە قۆناغی باڵندەیەتیدا نوسینەکانی شاعیر ،نوسینەکانی ئاسایی نین ،ئەوەتا چیرۆک دەبێ بە باران .چیرۆکەکان ئیدی هەمان ئەو حیکایەتانەی گوێی ئائاگردان نین کە ئەفسانەیی و پێشتر دەیان جار بیستومانن و لە زەینماندا چەسپیوون ،بەڵکە ئێستا چیرۆکەکان بارانن ،کە لەو بەرزاییەوە ،شاعیر بەدەم هەڵفرینەوە باراندوونی و زەمین ئاوەدان دەکەنەوە .باران کە سیمبوولی پیت و فەڕ و بوژاندنەوە و سەوزبوونەوەیە ،شاعیر لە کاتی باڵندەیەتیدا توانیویەتی بیبەخشێ بە زەوی و لە ڕێگەی ڕێژنەی وشەوە کە لە هەوری چیرۆکێکەوە دەڕژێنە سەر زەمین .زەویش هەمیشە لە میتولوژیای زۆر لە گەالن و لە ئەدەبی کوردیشدا ئاماژە بووە بۆ دایک. ئەم باڵندەیە ،لە بڵندایی ئاسماندا ،وەک هەر باڵندەیەکی ئاسایی تر ،بە هەڵفڕینێکی نەریتییەوە ناوەستێ ،بەڵکە ئەمیان جیاوازە و مەبەستی هەیە لەو هەڵفڕینەی .ئەو دەیەوێ لە ئاسمانەوە کار لە زەمین بکات ،کەرەستەی کارکردنەکەشی شیعرە ،بۆیە شیعر دەکات بە ئەستێرە ،تا بە تریفەی ئەو شیعرە شەوەزەنگی زەمین ڕووناک بکاتەوە و ،مرۆڤەکانی ژێر ئەو ئاسمانەی کە ئەو بە فڕینی جیاواز و ڕەهای خۆی تەی دەکات ،ئەو ئەستێرانە بکەن بە چرا بۆ ڕۆشن کردنەوەی شەوەزەنگی خۆیان .تا ئەو ئەستێرانە لە سەریاندا دابگیرسێ و بیربکەنەوە لە ڕووناکی ،لە زەمینێکی مرۆڤانە ،تا تێڕوانینیان بگۆڕێت و جۆرێکی تر ،بڵندانە بیر لە زەمین بکەنەوە. ژن بنەڕەتە:
شاعیر دیوانەکەی پێشکەش کردووە بە (شەفیقە سەعدی وەستا حەسەنی وەستا محەمەدی فاتمە غەزایی)دایکی. 240
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
لە دەروازەی دیوانەکەوە پێشوازی لە چەند دێڕێک دەکەین کە پێشکەشکردنێکی ئاسایی ناچن و مەبەستیان لە پشتەوەیە .خودی ئەو ناوە دوورودرێژەی دایکی ،مەبەستی ئەوەی لە پشتەوەیە کە پێمان بڵێت ئەگەر چی سیستەمی باوکساالری هەموومانی کرد بە کۆیلەی باوک و ،باوکی کرد بە خاوەنی هەموومان ،بەاڵم لە بنەڕەتدا هەر بۆ ژن دەگەڕێینەوە و ژن سەرچاوەمانە .بۆیە لە ناوی شەفیقەوە دەست پێ دەکات و بە ناوی فاتیمە کۆتایی پێ دێنێ .لێرەدا ژن ئیدی خۆی بنەڕەتە و هەموو شتەکانی تر ،بە پیاویشەوە دەگەڕێنەوە سەر ئەو بنەڕەتە. ئەمە ناوی کتێبێکی لێکۆڵینەوەی نووسەری فێمینیستی عەرەب و جیهان(د .نەوال سەعداوی) مان بیر دەخاتەوە کە بە ناوی (االنپی هی اال‌صل – بە کوردییەکەی – ژن بنەڕەتە) لە سااڵنی حەفتاکانی سەدەی بیستەمدا نووسراوە و باڵوکراوەتەوە .ئەم ژنە نووسەرە تا ئێستاش لەسەر هەڵوێست و نووسینە بوێرانە زانستییەکانی لە الیەن بەرەی بەرامبەرەوە کە – فوندەمێنتاڵیستەکان – ن لە ملمالنێ و ڕاونان و هەڕەشەدایە. جیاوازی و کاریگەری ئەم وتەیەی شاعیر ،لەگەڵ ئەوەی د .نەوال سەعداوی ئەوەیە، کە ئەمیان پیاوە و ئەویان خۆی ژنە ،ئەمیان کوردە و لە ناو نووسینی کوردییدا و لە الیەن پیاوی کورد خۆیەوە دانپیانان بە بنەڕەتیبوونی ژن نوێیە .لە کۆمەڵگەی کوردەواریدا جاری وا هەبووە پیاوان بە ناوی دایکییانەوە بانگکراون ،خولە پیزە نمونەیەکی هەرە باو و ناسراوە ،بەاڵم ئەوانە کەسانی دەوروبەریان بەو ناوە بانگیان کردوون و مەرج نییە لەسەر ویست و داخوازی خۆیان بووبێ .بەاڵم شێرکۆ بێکەس بە ویستی خۆی و بە تەواوی وتارێکی داخوازی ئامێزەوە دەیەوێ لە ڕۆژی پیرۆزی ژندا ،بە شێرکۆ شەفیقە بانگ بکرێ .کە ئەمەیان لووتکەی یاخیبوونێکی داهێنەرانەیە و هاوکات جەختکردنێکی ترە لەسەر بنەڕەتیبوونی ژن. (ئەمڕۆ من ناوم «شێرکۆ شەفیقە»یە!! تکایە با لەم یادەدا گوڵ و وشە و بازن و موستیلەو گەردانەکانی ژنان هەر بەو ناوە بانگم بکەن و لە دەفتەری خۆشەویستی خۆشیاندا هەر بەو ناوەوە بمخوێننەوە و بمنووسنەوە()... .خۆم ئەو وەختەی باڵندەم،ل )١٧٣ شاعیر ،نەک هەت داخوازی بەڵکو تکاش دەکات کە بە ناوی دایکییەوە ،کە بنەڕەتە، ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
241
کە پیرۆزە بانگ بکرێت .دایکی ئەو بنەڕەتە ،چونکە ژنێکی کارایە ،چونکە وەک لە پێشەکییەکەدا ئاماژەی پێدەکات ئەو ژنە پیرۆز و کارایەیە کە: (کە بۆ یەکەمین جار لە شەوە تاریک و نوتککەکانی ژیانی منداڵیدا ،جریوەکانی خۆشەویستی ژن و ئازادی و پرشنگەکانی زمانی کوردی و ورە و بەرەنگاربوونەوەی هەموو زوڵم و دژوارییەک)ی لە ڕۆحی شاعیردا چاندووە. تەنها لەم چەند دێڕەی پێشکەشکردندا ،شێرکۆ بێکەس دەرگایەکی گەورەمان بەرەو دەروونی خۆی بۆ دەکاتەوە .کە شەوانی منداڵی شاعیر تاریک و نووتەکن ،ئاماژەیە بە دژواری ئەو قۆناغەی ژیانی لەو دژوارییەدا هەزاران وێنە و وتە و ڕەفتار کە ئەمی منداڵ خوازیاریان بووە و کۆمەڵگە و دەوروبەر پەسندیان نەبووە چەپاندوویەتی و لە هۆشی ناوەکیدا گیربوون و پەنگیان خواردووە .ئەو وێنە و وتە و ڕەفتارانەش کە پەسندکراوی کۆمەڵگە و ژینگەکەی نەبوون بریتین لەو ڕەفتار و وتە و وێنە جوان و ئاساییانەی کە فێری کردوون و پەیوەستن بە: -١خۆشەویستی ژن. -٢ئازادی -٣زمانی کوردی. -٤یاخیبوون. ئەمانە ئەو هەڵوێستە ئاساییانەن کە بە منداڵی شاعیر لە ژنەوە(دایکی) فێریان بووە. بەاڵم ئەو لە ژینگە و دەوروبەرێکدا ژیاوە ئەو کار و ڕەفتارانە تێیاندا ئاسایی نەبوون، بۆیە تێکڕایانی چەپاندووە و هەموویانی ئاودیوی هۆشی ناوەکی خۆی کردووە .لەو کۆمەڵگەیە کە ئەوی تێدا ژیاوە: -١خۆشەویستی و عەشق قەدەغە بووە وتا ئێستاشی لەگەڵدا بێت عەشق لەو تابووانەدا بووانەیە بۆ ژن کە ژیانی دەخاتە مەترسییەوە .بێگومان ئەگەر بۆ ژن تابوو بێ ،پیاویش یەکالیەنانە ناتوانێ عەشق و خۆشەویستی پەرە پێبدا و لە ئاکامدا هەردوو الیان پڕ دەکات لە حەسرەت و ئالوودەیی و حەزی ئاگرین ،کە جگە لە چەپاندن و ئاودیوکردنەوەی بۆ ناو نەستی مرۆڤەکان هیچ توولەرێیەکی تریان نییە بۆ دەربازبوون لێی. هەمیشە ڕێگەیەک لە ئارادایە بۆ بەئاکامگەیشتنی خۆشەویستی نێوان ژن و پیاو ،کە شاعیر لە زۆر شوێندا ئاماژەی پێ کردووە و( ،مەرگەوەر) وەک هێمای لێکدابڕێنەری نێوان ژن و پیاو ،لە داستانی مەم و زینی ئەحمەدی خانییەوە خواستووە و کردوویەتی بە سیمبوولی ئەو لێکدابڕانەی نێون مرۆڤی نێر و مێی کۆمەڵگەی ،کە شاعیر بە تاوانی 242
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
دەزانێ و ئێڵنجی لە بۆنی دێتەوە. (بۆنی تاوان و مەرگەوەر هەر یەک بۆنن بۆنی بۆگنتک و مەرگەوەر هەر یەک بۆنن( )..بۆننامە ،ل)١٧ -٢ئازادی ،بە هەموو مانا و ڕەهەندەکانییەوە لەو دەڤەرەی شاعیری تیا گەورەبووە بوونی نەبووە یان بوونێکی دردۆنگانەی هەبووە ،هەر لە ئازادی فیکرییەوە بیگرە تا ئازادی جواڵنەوەی جەستەیی و بەرگپۆشین .وهتد .ئازادی وەکو وشەیەک هەمیشە لەسەر زاران بووە و زیاتریش ئەو کەسانە کایەیان پێکردووە کە باوەڕیان بە ئازادی مرۆڤ و ئازادی بیروڕا و ئازادی جەستە و هیچ ئازادییەک نەبووە ،وەک جەالدەکان و سیاسییەکان و بازرگانەکان و پیاوانی ئایین و قاچاخچییەکان .شاعیر بە تووڕەبوونێکی هۆشیارانەوە لە ناونیشانی ئەم وشە بێسەروشوێنکراوە دەپرسێتەوە .کە خۆی دەزانێ و پێشتر دەڵێ کە کێ ئەم وشەیە و مانای ئەم وشەیەی لەت و پەت کردووە و پرسیارەکەی تەنها پرسیارێکی (ڕیتوریک)انەیە**. (ئازادی بە گۆرانی چەقۆکان و ئازادی بوو بە گیرفانی چەتەکان و بە بەرماڵی تەورەکان و ئازادی بوو بە زڕنگەر لە گوزەری سیاسەتدا و بوو بە بازرگانی جوملەی درۆی ڕەنگین لە نێوانی شارەکاندا و ئازادی بوو بە پیکابی درۆی قاچاخ کێ ناونیشانی تەواوی ئازادیم نیشان دەدات؟! ئەم وشەیە بە پەنگ بووە ئەم چرایە تەفرەدەری ڕێگاکانە و هەموو دەستێ هەڵی دەگرێ( )..بۆننامە ،ل )٤٧ -٣زمانی کوردی ،کە زمانی زگماکی شاعیرە و بەشێکی سەرەکی ناسنامەی شاعیر پێکدەهێنێ ،هەمیشە لەبەردەم هەڕەشەی لەناوچووندا بووە .بەاڵم ئەم لە بەرەنگاربوونەوەی ئەم هەڕەشەیەدا کە زمانی کوردی بێزار کردووە ،دەنووسێ و بێپەروا دەنووسێ و زمانێکی سەرسوڕهێنەری وا بەکاردەبات کە هەڕەشەکەران بۆ سەر زمانەکەی ناچاری کشانەوە بکات. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
243
سۆن ئاکسلسۆن لە پێشەکی دیوانی (کۆچی سوور)ی بە سوێدی کراودا دەڵێ :شێرکۆ بێکەس زمانێکی شیعری ئەوەندە بەرفراوانی هەیە ،کە چیا و شۆڕش و ئازار و سومبولی نەتەوەیەکی دێرینی چەند هەزار ساڵەی خاوەن ئەزموون ،ئاوێتەی کورتە شیعرێک دەکات .شاعیر خۆیشی وا گوزارە لەم دۆخە دەکات: (ئەنووسم بۆ ئەوەی شتێک لە وەڕسی زمان شتێک لە بێزاربوونی خۆم کەم کەمەوە بەاڵم شتێ لە خۆشەویستی ئەو خەڵکە و شیعر زیاد کەم!) (خاچ و مار و ڕۆژژمێری شاعیرێک ،ل )٤٦ بۆ ئەوەی بااڵنسێک بداتە ئەو دوو دۆخەی ،خۆی و شیعر ،خەڵکەکەی و زمانەکەی تێی کەوتوون ،دەنووسێ .بێ پەروا و بێ وەستان و دەنووسێ و هەدا نادا .نووسینی شیعر وەرسی زمانەکەی لەو هەڕەشانەی لەسەری بووە کەم دەکاتەوە ،بێزاری خۆیشی لەو دۆخە بە خۆهەاڵودیوکردنەوە و هەڵڕشتنی خەمەکان بە نووسین کەم دەکاتەوە .هاوکات چوونکە ئەو نووسینە زمان دەوڵەمەند دەکات و پەیامێکی مرۆڤانەی تێدایە ،دەبێتەهۆی زیادکردنی خۆشەویستی نێوان خەڵک و خۆشبەختی بۆیان ،هاوکات زیادکردنی داهێنانێکی شیعری کە زمانی شاعیر وەستایین. (من ئەم زمانەم کردووە بە کێڵگەی گوڵەبەڕۆژە تەماشاکە لە سەد الوە خۆر تەماشای بااڵی دەکا! من ئەم زمانەم کردووە بە غارگەی کوڕژن و ناڵە تەماشاکە لەسەد الوە یاڵی شیعر با ئەیبات و لە سەد الوە سمکۆاڵنی بەرد و شاخە!) (خاچ و مار و .ل)٤٦ -٤یاخیبوون و بەرەنگار بوونەوە دژی هەموو ئەو دژوارییانەی کە لە ژینگەی شاعیردا و لە دنیادا هەبوون ،کە شاعیر هەر لە منداڵییەوە فێریکراوە ،بەاڵم زەمینەیەکی لەبار بۆ پیادەکردنی ئەو یاخیبوون و بەرەنگاربوونەوەیە لە ئارادا نەبووە ،چوونکە کەسی یاخی لە کۆمەڵگە و داب و نەریت کەسێکی خۆشویستراو ،کەسی یاخی لە ئایین کەسێکی 244
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
هەڕەشەلێکراو ،کەسی یاخی لە سیاسەتی نەژاد پەرستی کەسێکی زیندانیکراو و ئەشکەنجە دراو بووە ،دیسانەوە ئەم ویستەش لە نەست و هۆشی ناوەکی حەشاریداون. شێرکۆ بێکەس ،لە قۆناغەکانی تری شاعیرێتی خۆیداو لە قۆناغەکانی تری تەمەنی خۆیدا ،بەرەنهاربونەوەی داوێکی سوور بووە و ،بیر و وشەکانی خۆی پیا ڕەنگ کردوون و هۆنیونیەتییەوە .بەاڵم بەرەنگاربوونەوەکان زیاتر لە فۆرمێکی سیاسیدا و لە پێناوی ئازادی سیاسی گەلەکەیدا بووە .بەاڵم لە قۆناغی باڵندەیەتیدا بەرەنگاربوونەوەکان هەمەالیەنەن، هاوکات بەرهەڵستی کۆمەڵگای باوکساالری و ئایین و سیاسەت دەبێتەوە .ئەو زێدەهێزەی کە شاعیری هانی ئەو بەرەنگاربوونەوە فراوان و هەمەالیەنەیە داوە ،لە ژنەوە(دایکی) ەوە وەریگرتووە و خۆیشی بە تەواوی باوەڕەوە ،لە پێشەکییەکەدا ئاشکرای دەکات .دایکی شاعیر تەنها ژنێک نییە ،بەڵکە هەموو ژنانە. (تاقە بولبوولێ ئەتوانێ ،دارستانێ چەند گەورەیش بێت، وایلێ بکات گوێی بۆ بگرێ .تاقە قەڵەمێک ئەتوانێ لە کاغەزی سەر مێزێکدا ،چیرۆکێک بکا بە زەریا و، ئیتر زەریاش لە گەڵ خۆیدا ،چاوی جیهان بە خوێنەر و باڵندەکان هەمووی بەرێ .بروسکەیەکیش ئەتوانێ، بە یەک چرکە ،پەردە لەسەر تاریکایی ،هەزاران ساڵە البەرێ .تەنها ژنێکیش ئەتوانێ ،وەک ئەو ژنەی خۆم ئەوێ ،واملێبکا وەکو ئێستا ،وشەم بکا بە بولبوول و ،ناخم زەریان خولیاکانم بە بروسکە و تا هەتایە ئەوینیشم تێدا نەمرێ( ).خۆم ئەو کاتەی باڵندەم ،ل )٣٧ لەکۆپلەیەی سەرەوەدا تیژەوەتیرەی ئەو هێزە مەزنەی شاعیری هانی یاخیبوونێکی پیرۆز داوە ئاشکرا دەبێت ،کە ژنێکە شاعیر خۆشی دەوێ .ژنێکە نازانێ دایکێتی ،خوشکێتی، هاوڕێیەتی یان دڵخوازێتی ،تەنها هێندەمان پێ دەڵێ کە خۆشی دەوێ ،کە دەکرێ هەریەک لەو ژنانەبێ ،یان هەموویان بێت .شاعیر بەوەی کە جۆری خۆشەویستییەکەی دیاری نەکردووە شەنگێکی زۆر قورسی بە دێڕەکە داوە و گومانی پۆزەتیڤی لە ڕامانی خوێنەردا بەرامبەر بەو ژنە دەوروژێنێ .چونکە ئەو ژنە ئەو لێی دەدوێ ژنێکە نەک هەر خاوەنی هێزێکی ئەفسوناوییە وەک باڵندە و ،زەریا و ،بروسکە ،بەڵکە هێزدەریشە (بەخشندەیە) و شاعیر لەوەوە هێز و وزە وەردەگرێ تا وشەکانی بکا بە باڵندە و ،ناخی بکابە زریان و خولیای بکا بە بروسکە کە کۆی ئەمانەش شاعیر دەکات بە ئەویندارێکی ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
245
نەمر و بەرگی ئەوینێکی بێگەردی باڵندەیی لەبەر دەکات کە لە ناو ئەو ئەوینە باڵندەییەشدا بە خوێندنەکەی (زمانی باڵندە) کە زمانی ئازادی و ڕرهاییە دارستان ناچاری گوێگرتن دەکات لەو چیرۆکەی کە قەڵەمی یاخی ئەم دەینووسێت بەو نووسینە تاریکستانی هەزاران ساڵەی سیستەمی باوکساالری بە بروسکەیەک ال دەبات .ئەم پەجووەی کە شاعیر دەیکات هۆی ئەوەیە هێزێکی مەزن لە باڵەکانیدا هەیە و هەڵفریوە، ئەو فرینەش ژنێک فێری کردووە کە شاعیر خۆشی دەوێ. خۆشەویستی لە گەشەسەندنی کەسایەتی مرۆڤدا ڕۆڵێکی سەرەکی دەبینێ کۆمەڵناس و دەروونناسەکان جەختێککی زۆر لەسەر ئەم بۆچوونە دەکەن خۆشەویستی بۆ هەموو مرۆڤ و لە هەموو تەمەنێکدا هێزی هاندانە بۆ گەشەسەندن مرۆڤی خۆشویستراو چاکتر دەتوانێ خۆی دەربڕێ و بە هاندانی خۆشەویستان تواناکان پتر گەشە دەکەن شاعیر مامەڵەیەکی دەروونی لە گە دووانەی «خۆشەویشتی» و «ژن» دا دەکات و لێرەدا خۆشەویستی پیاو و ژن سەنتەرە ئیتر پیاو هەر کەسێک بێت (باوک ،برا ،هاوسەر یان هاوڕێ) ،ژنیش هەر کەسێک بێت(دایک ،خوشک ،هاوسەر یان هاوڕێ) .مەبەستی شاعیر ئەوەیە کە هێزێکی ڕاکێشەر لە نێوان ئەم دوو ڕەگەزەدا هەیە و هاندانیان بۆ یەکتری دەبێتە مایەی هێز و گەشانەوە. *** خۆشەویستی لەخۆبووردووانە ئەوەیە کە هەموو سنوورەکانی خۆشەویستی تێدەپەڕێنێ .ئەو جۆرەیە کە لە هیچ کتێبێکی ڕەوشتدا جێگەی نابێتەوە. ڕینهۆڵد نایبور چرکەساتی تەقینەوەکە: هیچ تەقینەوەیەک لە بە بێ هۆ و لەخۆڕا ڕوو نادات .بەتایبەتی تەقینەوەی بیری هەڵگەڕانەوە و یاخیبوونێکی تەواو لە هەموو ئەو ژیانەی کە تەمەنێکی لە کۆیلە بوون بۆ مرۆڤ کردبوو بە تەوق .ژیانێکی لە سایەی کلتووری باوکساالری کە تێیدا سەروەرییەکانی مرۆڤ ،بەهرەو تواناکانی ،ڕامان و بیرەکانی ،حەز و ئارەزووەکانی ون دەبن و دەچەپێن .لەو کلتوورەدا کە ڕەنگەکان مانای خۆیان ون دەکەن ،دەنگەکان دەرنایەن ،خەونی فڕین قەدەغەیە و مرۆڤ تەنها ئەو کاتە بۆی هەیە بیر لە دنیایەکی تری جیاواز بکاتەوە ،کە ئەو دنیایە میتافیزیکی بێ و لە پشت سروشتی سروشتییەوە بێت .کە ئەو دنیایەش دنیایەکی دڕدۆنگانەی سەرابئاسایە و ئەرزشێک ناداتە مرۆڤ. 246
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
(عومرێکی درێژە ڕەنگە جوداکان مردوون. عومرێکی درێژە ..ئاو هەر یەک دەفری هەیە و عومرێکە باڵندەکان هەر یەک جۆر فڕین و یەک جۆر ئاسمان و یەک جۆر خوێندن( ).خۆم ئەو وەختەی .ل)١٥٠ مرۆڤ بۆ ئەوەی سروشتی مرۆڤبوونی خۆی تەی بکات ،سوود لە هەستە سروشتییە پێبەخشراوەکانی خۆی وەردەگرێت .چێژ لە جوانییەکان بە بینینێکی تایبەتی و جیاواز: چێژ لە دەنگەهەژێنەرەکان بە بیستنێکی تایبەتی و جیاواز وەردەگرێت .حەز دەکات بە پەنجەکانی خۆی چێژ لە نەرمی و گەرمی وەربگرێت ،یان هەست بە تیژی و زبری بکات ،پێی خۆشە بە زمانی خۆی چێژ لە شیرینی وەر بگرێت ،یان هەست بە تاڵی و سوێری ژیان بکات ،ئەفسوونی گوڵ لە ڕێگەی بۆنکردنێکی شەیدایانەوە هەستپێبکات. کە ئەمانەی نەکرد ،نەیتوانیوە سروشتی مرۆڤبوونی خۆی بە تەواوی تەی بکات .لە سەرووی ئەمانە هەمووشیانەوە ،مرۆڤ بۆ ئەوەی وەک بوونەوەرێکی دانسقەی زمانپژاو و بیرکەرەوە سروشتی مرۆڤبوونی خۆی تەی بکات ،دەیەوێ و پێویستە بە ڕەهاییەوە بیر بکاتەوە و بە بێ سانسۆر بیرەکانی خۆی دەربڕێ .کە ئەمانە هەموویان لە کلتووری باوک ساالریدا ئەستەنگییان لە بەردەمدایە و بە شێوەیەکی ئاسایی و بە ڕەوتێکی سروشتی تەیناکرێن .خەوبینین کە یەکێکە لەو سیفەتە سرووشتیانەی کە بە مرۆڤ بەخشراوە ،لەو ژیانەدا ئەویش دەبێتە مەحاڵ. (عومرێکە من خەون نابینم برینێکم زەبوون!) (خۆم ئەو وەختەی .ل )١٥١ خەون لە دەروونناسیدا و بە تایبەتیش لە الیەن فرۆیدەوە وا پێناسەی بۆ کراوە کە شاڕێگەی بەرەو نەستی مرۆڤ بێت .کاتێ هەستەکان دەتاسێنرێن و لەچاڵدەنرێن ،نەست دەبێتە ئەو چااڵوگە فراوانەی کە سەدان ئارەزووی هەستپێکراوی جێبەجێنەکراویان تیا لە گۆڕنراوە .شاعیر بەو وێنەیەی سەرەوە و بە دەستنیشانکردنی ئەو تەمەنەی پێشووی خۆی بە تەمەنی «خەونەبینین» ڕادەی بێ ئەندازەیی و ترسناکی و زەبروزەنگی ئەو ژیانەی کە لە کلتووری باوکساالریدا بەسەریبردووە ڕادەگەیەنێ .لەوێ دا نەک تەنها هەست، بەڵکە نەستی مرۆڤیش سانسۆری لەسەرە .وەک نەیتوانیوە ئارەزووە هەستپێکراوەکانی بە کردار و بە وتار دەرببڕێت ،نەشیتوانیوە لە خەونیشدا ئارەزووە چەپێنراوەکانی ببینێ و بهێنێتەدی. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
247
ئەم پاڵەپەستۆیە هاوکات حاڵەتێکی دەروونی سەیر و مەترسیدار دروستدەکات« .سەیر» چونکە دۆخیکە دەگاتە ئەوپەڕێ هەستکردن بە چەوسانەوە« ،مەترسیدار»یش چوونکە مرۆڤ ڕاپێچی بەردەم دوو ئەڵتەرناتیڤ دەکات .یەکەمیان:شێتبوون و لە دەست دانی هێزی ئاوەز و بیر کردنەوەیە و دووەمیان :یاخیبوون و تەقینەوەیە .کە لە شاعیردا ئەوەی دووەمیان ڕوودەدات .کە لە ئاکامی ئەم تەقینەوەیەدا گۆڕینێکی سەیر دەگۆڕێت. گۆڕانێکی هێندە سەیر ،کە نەک بۆ کەسانی تر ،بەڵکە بۆ شاعیر خۆیشی ،تا ڕادەی ئەوەی کە بزانێ ئەوەی ڕوویداوە خەونە نەک ڕاستی. (چ خەونێکی سەیر بوو خەوێک بوو .خەریک بوو ،وەک بەفرێ بەر ڕەشە با شێت بم. خەریک بوو بەک لمی کەنار زەریا مل بدەم و بێ دەنگ بم( ).خۆم ئەو وەختەی ل )١٥٥ ترسناکی دۆخەکە ،دیسانەوە و دوای تەقینەوەکەش سەرهەڵدەداتەوە .مەترسییەکە بۆ شاعیر کە خۆی وەک تاقە ئەکتەر لە دیمەنە شیعرییەکەدا دەردەکەوێ ئەوەیە، دیسانەوە خۆی لە بەردەم دوو حاڵەتی هەڵبژاردندا دەبینێتەوە ،یەکەمیان :بەرهەڵستی و یاخیبوون لەو ستیکی ژیانەی کە سیستەمێکی مرۆڤخەسێن دەیسەپێنێ دووەمیشیان: خۆبەدەستەوەدان .ڕێگەی دووەمیان تەختە و مرۆڤ ماندوو ناکات ،مەترسییەک لەسەر باری فیزیکی مرۆڤ دروست ناکات .بەاڵم مەترسی گەورە کە تەنها دەرک و ویژدان دەتوانێ پەی پێ ببات ،فەوتانی ویژدان و نغرۆبوونی دەروونییە ،ئەو هەرەسەی کە کار لە ناسنامەی مرۆڤ دەکات .ڕێگەی یەکەمیان لێڕەوار و پر پێچ و پەنا و ئاڵۆزییە ،خەتەر بۆ باری فیزیکی مرۆڤ دروست دەکات ،بەاڵم بەرامبەر بەمەش ئاسودەییەکی ویژدانی و دەروونی دەبەخشێ بەو کەسەی کە هەڵیدەبژێرێ .شاعیر لە ئاکامی ملمالنێیەکی زۆری نێوان ڕەهەندەکانی کەسایەتی خۆی ،واتە «من» «منی بااڵ»« ،ئەو» و»منی بەرگیکەر» ،بە بەرەنجامێک دەگات و ڕێگەی یەکەمیان هەڵدەبژێرێت .هەڵبژاردنێکی بە بڕیار و بە تەواوی ئاگایی لە ئاکامەکەی .ئاکامێک ڕەنگە بوونی فیزیکی ئەو بسڕێتەوە ،بەاڵم ناسنامەی ئەو وەک شاعیرێکی خاوەن پەیام زیندوو ڕادەگرێ .بێباک لەو ئاکامەی کە چاوەڕوانی دەکات بڕیارێکی یەکالکەرەوە دەدات. (ئەم بەیانییە عومری خۆم کورت کردەوە ،ئەوەندەم کورت کردەوە هەر تاڵەموویەک نێوانی ئەو و مەرگە. 248
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
چوونکە ئەم بەیانییە درێژەم بە عومری «ئا» نەدا( ).خۆم ئەو وەختەی .ل).١٥٧ ئەو باوەڕە سەرپێی نییە و لە باوەڕێکی قووڵەوە سەرچاوەی گرتووە و پێدەچێ دوا بڕیاری شاعیر بێ بۆ گۆڕینی ستیلی ژیان لەسەر ڕێڕەوی باوکساالری بەرەو ستیلی ژیانێکی بێ کۆت و بەند .چونکە بە دەم هەناسەدانێکی ئاسودەوە ،کە بە تەواوی هەست بە کپبوونەوەی ئەو هەڵچوونە دەکرێت کە شاعیری تووڕەکردبوو ،زۆر بە هێمنی لەگەڵ خۆیدا بە دەنگێکی بەرز دەدوێ و ئێمەش ئاگەداری ئەو هێمنبوونەوەیە دەکات کە ئەو باوەڕە سەرچاوەیەتی. (تەمەنی گووڵ چەند کەمیش بێ بۆنێکی خۆشی بە خۆشەویستی بەخشیوە) ( خۆم ئەو وەختەی .ل )١٥٩ لە چرکە ساتی تەقینەوەدا ،شاعیر لەو بەرەیە جیا دەبێتەوە کە دەستەمۆی کلتووری زەبروزەنگن .زەبروزەنگێک کە ئیدی بوارێک بۆ بەکارهێنانی ئاوەز ناهێڵێتەوە لە چارەسەرکردنی کێشە کۆمەاڵیەتییەکاندا .کە ئاوەزیش بزرە لە کات و ساتە پێویستەکاندا، ئیدی جەستە ئەو حەشرەی پێ دەکرێ کە لە لۆژیک بەدەرە و ،لەت و پەت دەکرێت .کە ئەمەیان تەنها چارەسەرێکی نالۆژیکییانەی سیستەمێکە کە ناوی باوکساالرییە و باڵی ڕەشی بەسەر زۆر کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بە کۆمەڵگەی ئێمەشەوە گرتووە. چونکە لەو ریزانە جیابوومەتەوە کە تابووت چێکەری ڕەشەبان .ئەوانەی ڕووباریان بە تۆمەتی زینا کوشت. دەستەکانی درەختیان بە تۆمەتی دزی بڕییەوە و ،لەسەر ماچێکی سەوز ،جەڵدەیان لە کچەدارسێوەکاندا و، کوڕەکانیشیان لەسەر قومێ بادە خاکەسار کرد( ).خۆم ئەو وەختەی..ل)١٥٧ پێش ئەو بەیانییە ،کە سەعات سفری تەقینەوەکە بووە لە دەروونی شاعیردا ،شاعیر خۆیشی لەگەڵ ئەو بەرەیەدا بووە کە وەک خۆی پەسنی دەکا «تابووت چێکەری ڕەشەبا بوون».ئەمەیان بە دانپێدانانی خۆی و لە دێڕی یەکەمی ئەو وێنەیەی سەرەوەدا دەردەکەوێت .بێدەنگبوونی ڕووناکبیران لە نادادپەروەری و زەبروزەنگی ئەو کلتوورە کە شاعیر ڕەشەبای کردۆتە سیمبوولی ،بەشدارییەکی ناڕاستەوخۆی ڕووناکبیرە! لەو زەبرو زەنگە پەیڕەو کراوە. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
249
بێدەنگبوونی ڕوناکبیران و بەرهەڵستینەکردنی ئەو کلتووری زەبروزەنگە وەک شاعیر ئاماژەی پێدەکات ،گومانی تیا نییە کە ڕاستەوخۆ ڕۆڵی بکوژ نابێنێ بەاڵم ئەوەش گومانی تێدا نییە کە ڕۆڵی زەمینەخۆشکەری ئەو تاوانە یان تابووت چێکەری بۆ ئەو تاوانە دەبینێ. لەو بەیانییەوە کە سەعات سفری تەقینەوە دەروونییەکە و گۆڕانکارییە گشتالیەنییەکەی شاعیرە ،کۆمەڵێ ڕاستی ڕووندەکاتەوە سەبارەت بەو کلتوورە .راستییەکان نهێنی نین تا ئەو ئاشکرایان بکات ،بۆ مرۆڤی هۆشیار ئەوانە بەڵگەنەویستن .بەاڵم لەو کلتوورەدا (باوکساالری) وتنی خودی بەڵگەنەویستەکانیش دەبن بە قەدغە و بە جۆرێک لە یاخیبوون لە قەڵەم دەدرێن. (بەیانییەکی تازە بوو بۆ یەکەم جار بەو جۆرە بیرم نەکردەوە وەک ڕەشەبا دەیویست:: «خۆڵکردنە چاوی ئاو :تا کوێرکردنی. ئەستۆ وردکردنی داروبار ،هێالنە ڕووخان، وردو خاشکردنی ئاوێنەکان و فەرامۆشکردنی بێشکە و گزنگ و بە ئاشکراش کوشتنی هەور و کێڵگەکان!») (خۆم ئەو وەختەی..ل))١٤٩ ئاماژەکان ناڕاستەو خۆ وێنەکانی ناو کۆمەڵگە ڕووندەکەنەوە .کۆمەڵگەیەک کە سیستەمێکی تا سەر ئێسقان تاریک بە ڕێوە دەبات .لەو تاریکییەدا خودی ڕووناکی کوێر دەکرێت و بینین تەنها یەک جۆرە ،ئەو جۆرەی کە سیستەمی ناوبراو دەیەوێ. . ئاوێنە هێمایە بۆ بینین .لە خۆوردبوونەوە و شیکردنەوە ڕێگان بەرەو خۆدۆزینەوە و خۆناسین .مرۆتەنها دەتوانێ لە دۆخی لەخۆوردبوونەوەدا دەتوانێ هەڵە و خەوشەکاننی خۆی بدۆزێنەوە ،لەو بەخۆداچوون و لە خۆۆڕامانەدا دەتوانێ بیرێکی جیاوازتر لەوەی هەیبووە بکاتەوە و گۆڕانکاری لە خۆیدا پێکبهێنێ .بەاڵم لەو کلتوورەدا کە باوکساالری بەڕێوەی دەبات ،ئاوێنەکان ورد و خاش کراون ،خۆبینین و خۆشیکردنەوە و خۆناسین دەبنە مەحاڵ .ئیدی گەڕان بەدوای ئاوێنەیەکدا بۆ خۆبینین دەبێتە ئەرکێکی سەرەکی مرۆڤە ڕووناکبیرەکان ئەو کلتوورە داخراوە ،تا ببێتە پەنجەرەیەک بەرەو ناخی خۆیان و دۆزینەوەیان بوونیان بە خاوەنی ناسنامەی خۆیان .ئەو ئاوێنەیەش بێگۆۆمان (بیرێکی نوێ) یە ،بیرێکی جیاواز و مرۆڤانە .ئەو بیرە نوێیەی کە دەبێ (وتارێکی نوێ) یش بۆ 250
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
دەربڕینی بەکاربێت و( ،کرداری نوێ) ی پێبکرێت.. (لەم بەیانییە تازەیەوە لەم هەسارە تازەیەوە باڵندەکان منیان کردۆتەوە بە هێالنە پرسیارەکان منیان کردۆتەوە بە مرۆڤ.. ڕووبارەکان منیان کردۆتەوە بە ئاوەڕۆ) (خۆم ئەو وەختەی .ل)١٦٣ دۆزینەوەی ئاوێنەیەک و لە خۆڕڕامان و بەخۆداچوونەوە ،دەبنە هەوێنی ئەو پرسیارانەی کە مرۆڤیان کردۆتە بوونەوەرێکی دانسقەی سروشت .مرۆڤ بێ ئەو پرسیار و بێ ئەو بیرکردنەوەیە سروشتیبوونی خۆی لە دەست دەدات .شاعیر وەک هەسارەیەکی تازەی دۆزیبێتەوە بۆ نیشتەجێبوون ،لە دۆخەک دەڕوانێ .کە لەو هەسارەیەدا هیچ دۆخێکی لە دۆخەکانی هەسارەی زەوی ناچێ.. دۆزینەوەی ئەو هەسارەیەش سانا نەبووە و نائاسایی بە دەست نەهاتووە .دۆخێکی بوومەلەرزە ئامێز هێناویەتییە گۆڕێ ،دۆخێک کە کەسە دەستە مۆکەی ناوەوەی شاعیر دەکوژێ و کەسێکی تری جیاواز لە جێگەی ئەودا دروست دەکات.. (ئەم بەیانییە بومەلەرزەیەک ڕوویدا لە پێشدا منی ژێر و زەبر کرد منی هەڵتەکاند و منی تەخت کرد( ).خۆم ئەو وەختەی باڵندەم .ل))١٦١ دۆخی بوومە لەرزە هاوکات ترسناک و وێرانکەرە ،بەاڵم دەکرێت تیژەوەتیرێک ڕووبدات و مرۆڤێک لە ناو وێرانییەکەدا بە زیندوویی بدۆزرێتەوە .ژیانەوەی ئەو مرۆڤە ،وەک لە دایکبوونەوەیەکی نوێیە. من لە ژێر بوومەلەرزەوە گەڕاومەتەوە. من لە هەناوی بوومەلەرزەوە گەڕاومەتەوە. لە دروسستبوونەوەی ئەستێرەیەکی تازەدا لە دایکبوومەوە( ).خۆم ئەو .ل )١٦٢ لەدایکبوونەوەیەکی نوێ ،ویستێکە بۆ دەستپێکردنەوەیەکی جیاواز .ساتی تەقینەوەکە الی شاعیر بەیانییە ،بەیانی کە خۆی هێمایە بۆ دەست پێک و نوێبوونەوە .بەاڵم بە درێژایی شەوی پێشووی ئەو ڕۆژە تازەیە شاعیر لە ملمالنێدا بووە لەگەڵ کەسەکانی ناو خۆیدا .شەو ئاماژەیە بۆ تەمەنی پێشووی شاعیر ،ئەو تەمەنەی کە وەک ئەوانی تری ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
251
دەستەمۆ بیری دەکردەوە .بەاڵم بە درێژایی ئەو شەوە (تەمەنە) لە بیرکردنەوە و پیالندانان بووە بۆ ئەو تەقینەوەیەی کە بەیانییەک لە بەیانییەکانی ساڵی ٢٠٠٢دەکات بە سەعات سفر بۆ ڕوودانی .بە درێژایی ئەو تەمەنەشی ژن و خۆشەویستی بوونەتە هاندەری بۆ دانانی ئەو پالنەی کە هەر دەبوو لە ئەنجامیدا ئەو تەقینەوەیە ڕووبدات.. (لە شەودا بە بەیانییەکانی خۆمدا ئەچمەوە! من شەوم ئەوەندە خۆش ئەوێ تا ئەمداتە دەست ئەستێرە مێیەکان و لەگەڵیاندا ئازادانە جووت ئەبم! لە شەودا بە خەوشەکانی ڕووناکیدا ئەچمەوە( ).خۆم و ئەو .ل ))١٦٨ لە دوای ئەو ڕووداوی بەیانییەوە ،وردە وردە گرێکان دەکرێنەوە و لە ئەنجامی کرانەوەی ئەو گرێکوێرانەشەوە هێدی هێدی ژیان ئاسایی دەبێتەوە .ئەمجارەیان شاعیر نەک تەنها خەونی ئاسایی و لە کاتی نوستن و بێئاگاییدا ،بەڵکە لە بێداری و لە تەواوی ئاگاییدا خەو دەبینێ .خەونی ئەمجارەی ئەو خەونە نییە کە لە ئەنجامی چەپاندنی ئارەزووەکانی منداڵییەوە سەرچاوەی گرتبێ وشاڕێ بێ بەرەو نەستی ،بەڵکە خەونی ئەمجارەی هیوایە بۆ داهاتوو ،ئارەزووە بۆ چاوکرانەوەی یەکجاری و هەمەالیی مرۆڤەکان ،شاڕێیە بەرەو ئایندە .خەونی ئەمجارەی خەونی ڕەهابوون و هەڵفڕینی خۆی و ئەوانی تدییە لە ئاسۆیەکی نوێدا. (ئێستە خەو لە بێداریدا ئەبینم چاوەکانم کراوەن و خەویش ئەبینم) (خۆم ئەو..ل))١٦١ دنیایەکی چەند جوانە ئەو دنیایەی کە ویستە مرۆڤەکان رەوتی ئاسایی خۆیان دەگرن و ،ئارەزووەکان هێدی هێدی و بێ زەبروزەنگ دێنەدی .ئەو دنیایەی کە مرۆڤەکان تێیدا یەکسانن و کەسیان لەبەر هیچ هۆیەک ناڕەتێنرێن ،ناچەوسێنرێنەوە و ئەشکەنجە نادرێن. چەند لە دیمەنی ئەو بەهەشتە دردۆنگانەیە جوانترە کە بۆ دنیایەکی دی بەڵێن بە مرۆڤ دراوە بیگاتێ و لە ئەنجامیدا ئەم دنیایەی بۆ کراوەتە دۆزەخ.. بڕوانە ئەم دیمەنە بەهەشتییەی کە شاعیر دوای بومەلەرزە خوڵقاندویەتی .مرۆڤ هەست بە ئارامییەک دەکات و ئاواتە خوازی دنیایەکی لەو شێوەیە جوان دەکات .ئەو پرسیارەش دەوروژێ ،ئەرێ بۆ خاوەنی دنیایەکی وا نەبین؟ (لەم ساتە وەختەدا و لە دەفتەرەکەمدا «با» یەکی شینی هێواش هەڵیکردووە
252
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
سەرانسەری بوونم .سەرانسەری خەیاڵم لە دەشتێکی کەسکی ڕاکشاو ئەچن. راکشاو لە بەردەمی ڕیزەچییایەکی بلوریندا، سەرتاسەی ئەم «با»شینە پەپولە دەوری گرتووە( ).خۆم ئەو .ل ))١٦٥ لەو دونیایەدا گوناه ناکرێت ،سەرجەم دەبین بە پەپولە ،بە باڵندە و بەدەم فڕینەوە بیردەکەینەوە و خەیاڵمان جوانی و ڕووناکی و خۆشەویستی دەئافرێنن .ئیدی دەبین بە داهێنەری داهێنان.. *** «مەسیحییەت بۆ ئەوە نەهات کەسانی پاڵەوان بخوڵقێنێ، بەڵکە تا وردە وردە ڕیشەی خۆپەرستی هەڵکێشێ و، خۆشەویستی ڕاست بکاتەوە». سوێرن کیرکیگارد ئاکامی تەقینەوەکە: شێرکۆ بێکەس لە ئاکامی ئەم یاخیبوونە بێئاگا نییە و دەزانێ لەو کۆمەڵگەیەدا باس لە ئازادی کردن و بەتایبەتیش لە ئازادی پەیوەندییەکان و لە ئازادی بیر و بۆچوون سزاکەی چییە .لەوێدا کوشتن ،دەستبڕین، لووتبڕین و ئەتەککردن وەک تاقەڕێگەی چارەسەر دەبینرێن ،لە وێدا جەستە ئامرازێکە بۆ ئەشکەنجە دان نەک بەڵگەیەکی فیزیکی بۆ سەلماندنی بوونی مرۆڤ .لەوێدا لە جەستە سزا دەدرێ لە ئەنجامی بزوتنەوەی عەقڵدا .سزادەرەکانیش تا ڕادەیەکی زۆر ئەو پاڵەوانانەی کە ئایین ،داب و نەریتی خێڵەکییانە و سیاسەت خوڵقاندونی. (ئەزانم من ئیتر لەم بەیانییەوە ڕێبواری ناو مەملەکەتی قەدەر ئەبم ئەزانم ئیتر بە شووێنمەوە ئەبێ ئاگر دوام ئەکەوێ سەعیر و زەمهەریر و ڕێم پێئەگرێ باهۆزی لم و لەسەر لەوحەی وجودم ئەنووسرێ «بئس المصیر» (خۆم ئەو کاتەی باڵندەم ،ل ).....)١٥٢
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
253
بەاڵم ئەو ئاکامەش لە پەیامە مرۆڤانەکەی پاشگەزی ناکات و خۆی لە رەهابوونێکی تا ئەوپەڕی دەبێنێ و ئەو تەنها پەشیمانە لەوەی کە پێشتر بەو جۆرە رادیکااڵنەیەی ئێستا یاخی نەبووە چونکە تەمەنێکی درێژ و دوای شەست ساڵی ژیان ئینجا توانی دیووی ناوەوەی خۆی و ناڕەزاییەکانی لەو کلتوور و داب و نەریت و پیودانگە رەوشتییە نائاساییانەی سیستەمی باوکساالری بەو شێوەیەی ئێستا بە ڕاشکاوی و بوێرییەوە دەرببڕێ .ئێستا ئیدی ئەو کەسکی ترە. (عومرێکی درێژە من دیلی ناو رەنگی خۆمم! من لە گۆشەی ئەو تابووتەی تیا بووم هاتمە دەرێ و زریکانم ئەم بەیانییە ڕۆژباشم لە ترس نەکرد( ).خۆم ئەو وەختەی .ل ))١٥٣ لێکچواندنی ئەو قۆناغەی کە مرۆڤ بێدەنگە لە هەموو ئەو نادادپەروەری و نایەکسانییەی کە لە کۆمەڵگەکەیدا دەیبینی بە تابووت ،وێنەکە ئەوپەڕی ترسناک و ئەوپەڕی داهێنان .ئەو ڕووناکبیرانەی کە بێدەنگن لە دیمەنی ستەمکاری و ئەو ڕەوشەی ژن لە کۆمەڵگەکەیاندا پێوەی دەناڵێنێ ،وەک مردوویەک وان و لەناو تابووتەوە دەنووسن. شاعیر عومری پێش قۆناغی باڵندەیەتی و ڕەهایی خۆی بە زیندان دەزانێ و خۆیشی بە زیندانی .بەاڵم لەو بەیانییەوە کە ڕۆحی باڵندە جەستەی ئەمیان پۆشی و هەڵفڕی و بانگی بۆ ئازادی کۆمەڵگە و ژن و مرۆڤ دا ،ئیدی ناترسێ و بەیانیان چاو لەگەڵ ئەو ترسە هەڵناهێنێ کە پێی ڕاهاتبوو .کە نەشترسێ دەتوانێ ناسنامەی هەبێ و لە خۆی بدوێ و پرسیار بکات و گومان بوروژێنێ. (وێرام لە خۆم بدوێم وێرام ئیتر پرسیار بکەم وێران ئیتر گومان بکەم وێرام ڕووناکی قاچاخ و تیرێژی قاچاخ بدوێنم( ).خۆم ئەو وەختەی،ل))١٥٣ لەو سیستەمەدا مرۆڤ چاوی لە تارییکیدا هەڵهێناوە و ،بەو تاریکییە راهاتووە .کە هزری نوێ دەزێتە مێشکییەوە ،ئەو بیرە لەسەرەتادا وەک هەر شتێکی قاچاخ ،دەستاو دەست دەکات و وردە وردە پەیامی ئەو بیرە بەناو خەڵکدا باڵودەبێتەوە .هزری نوێ لێرەدا ،شاعیر ئەو ڕووناکییەی کردوۆتە سیمبوولی ،بیری ئەلتەرناتیڤێکە بۆ سیستەمی باوکساالری ،کە تیایدا دادپەروەری کۆمەاڵیەتی هەبێ و مرۆڤەکان نرخ و بەهایەکی مرۆڤانەیان هەبێ .بەاڵم نرخی ئەم هزرە الی مرۆڤی شاعیر بەتایبەتی ،رەنگە چارەنووسی بێت و ،شاعیر بۆ خۆیشی زیاتر لە جارێک دەرکی پێدەکات و لە ئەنجامی ئەم دەربڕینانەە 254
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
دەیەوێ زیاتر هێزی وێران و ئازایەتی بدا بە دەربڕینەکانی. (بەاڵم ئەم وەرچەرخانەم جەستەم ئەداتە دەست نادیار .ڕەنگە لوولم بدەن و لە شەوێکمەوە بپێچن و بمفڕێنن .ڕەنگە هەموو خەونەکانم لە بەردەمی خۆمدا بشکێنن و وردەشووشەی ئەو خەونانەیش بکەنە کاالنەی چاومەوە .رەنگە هەردوو کڵێنەشم بخەنە قولی مشتی رەشەباوە( ).خۆم ئەو وەختەی،..ل))١٥٤ سزاکانی بیرکردنەوە و پرسیارکردنەوە و پرسیارکردن و گومان دربڕین لە کۆمەڵگەیەکدا کە نەزانی بەڕێوەبەری دەبا سەختن .شاعیر بۆ خۆی یەکێک بووە لەو کەسانەی کە فەتوای لەسەر دەرکراوە لەسەر بیری شیعرەکانی خۆی ،کە گومانێکی سەبارەت بە دادپەروەری ئاسمان دەربڕیوە ،کە ئەمە لە الی هێزی فتوادەرەوە دەچێتە بۆتەی شکاندنی تابووەکان. جگە لەوەش هەر لە هەمان کۆمەڵگەی شاعیردا ،نمونەی عەبدولخالیق مەعروف هەیە کە لەسەر گومان خستنە سەر ئایین و پەیوەندییەکانی کۆمەڵگەی باوکساالری تیرۆر کرا .چارەنووسی نووسەرانی تر کە لە دەرەوەی جوگرافیای شاعیرن ،بەاڵم نموونەگەلێکی جیهانین و بەرهەڕەشەی هەمان هێزی تاریکی کەوتوون ،وێنەی سەلمان ڕوشدی ،نەوال سەعداوی و تەسلیمە نەسرین وهتد ،لە زەینی ئەو و ،هەموو نووسەرانی تردا چەسپیون. بۆیە شاعیر خۆیشی ناو لەو بوون بە باڵندەیەتی و رەهابوونەی خۆی دەنا وەرچەرخان و هەست بە روودانی شتێکی سەیروسەمەرە دەکات لەناو خۆیا کە هێزی ئەو گۆڕانانەی تیادا چاندووە. (ئەم بەیانییە شتێک روویدا لە روودانی بەریەککەوتنی دوو ئەستێرە ئەچوو لە ڕوودانی جیابوونەوەی گۆی سەرزەمین لە پشتێنەی هەسارەکەی .من ئێستاکە لە فەزایەکدا ئەخولێمەوە خۆڵەمێشی و پڕە لە دەست و پەنجەی بابردوو لە ڕەنگی بابردووی ئەوانەی بڕوایان بە یەک نەبوو .لە فەزایەکدام ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
255
پڕە لە زریکە و سیخناخە لە قریشکە و لە سووتانی بەردەوام .پڕە لە حەقیقەتە ئاوارەکان( ).خۆم ئەو وەختەی ،ل))١٥٤ بەریەککەوتنی دوو کلتووری جیاواز و پێچەوانەی یەکتر ،دوو فەلسەفە و بیری جیاواز و کۆنتراست وەک بەریەککەوتنی دوو ئەستێرە دەنگ و سەدای هەیە شاعیر بەم وێنەیە ئەو کۆنتراسە دەخاتە روو .کۆنتراسی ئەو دوو دنیا جیاوازەی پێش تەقینەوەکە و پاش تەقینەوەکە.. لەو تەقینەوەیەدا راستییەکان دەدۆزێتەوە ،ئەو ڕاستیانەی کە لە زەینی شاعیردا هەبوون ،بەاڵم لە ژینگەکەیدا نەدەکەوتە بەرچاو ،ئەو راستییانەی کە لە ژێر فشاری دژەراستییەکاندا ئاوارەبوون .ئەو راستییە ئاوارەیە دێتەوە الی شاعیر و ئاوێنەیەکی پیشان دەدات ،ئاوێنەیەکی پێژوو ،مێژوویەکی پیاوانەیە ،لە پەراوێزەکانی ئەو مێژووەدا ژن لە تاریکیدا ون کراوە و چرایەکی بەدەستەوە نییە تا دڕ بەو تاریکستانە بدات و بتوانێ بێتە ناوەندییەوە. (هەر بە نامە دوێنێتا ،چرایەکتبۆ ناردبووم بچکۆالنە. منی تاریک کە هەڵمکرد ،لە ئاوێنەی بەرامبەرما، خۆم بینییەوە مێژوویەکم لە تارمایی ئەو پیاوانەی چرایان کوشت لەناو ژندا .هەر بۆ ئەوەی:نە پەپولە و نە پەروانەیەک نەمێنێ بە دەوری عەشقا خول بخوا و، لە دواییشدا ریشەکان و چەقۆکان و پەڵە خوێنی سەر دەستی پیاو لە ئاوێنەی بەرامبەردا بزر بکا!( ).خۆم ئەو وەختەی..ل))٣٦ جەختکردن لەسەر ئەوەی کە هۆی ئەم تەقینەوەیە و ئەم دۆزینەوەیە لە ئاوەزی شاعیردا (ژن)خۆیەتی ،هەمیشە ڕۆڵی کارای ژن دووپات دەبێتەوە .نامەی ژنێکە دەروونی تاریکی ئەمی بە چرای وشەکانی رووناک کردۆتەوە. ئەو چرایە هزری شاعیری ئامادەی ئەو رووبەرووبوونەوەیە کردووە کە لە ئاکامیدا وەک بەریەککەوتنی دوو ئەستێرە ،تەقینەوەیەک لە ویژدانی شاعیردا رووبدات و راستییەکە شاراوەکان بدۆزێتەوە .ئەو جەختکردنانە لەسەر (سوبجێکتێتی) ژن ،کە شاعیر لە کاتی عاڵگرتندا ئافراندوویەتی و وروژێنەرەکەشی خودی ژن بووە ،پێکهاتەیەکی مرۆڤانە بە داهێنانەکانی و بە بیری شاعیر دەدات .کە ئەوە خەسڵەتێکی شیعرە کە دەبێ مرۆڤانە بێت .ئەگەر مرۆڤانە نەبێت ،ئەوە شیعر نییە)٨(». 256
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
مرۆڤبینی شاعیر دەکرێ لە ئاوێنەی ئەو شیعرانەدا ببینرێت کە پەیامێکی مرۆڤانەیان لە دووتوێی مانا و مەبەستەکانەوە دانابێت .حەمەسەعید حەسەن دەڵێ« :شیعری نوێ فیکری چاکیشی تێدایە ،بەاڵم تەنیا بە بیری چاک شیعری جوان پێکنایە .ئەو دەقەی گرنگی بە چارەنووسی ئینسان نەدات بەردەوام بوونی رەتدەکاتەوە)٩(». *** «مرۆڤ کۆمەڵگە دروست دەکا و کۆمەڵگاش مرۆڤ دروست دەکات» «مرۆڤ شتە کۆمەاڵیەتییەکان دروست دەکات و ،شتە کۆمەاڵیەتییەکانیش مرۆڤ دروست دەکەن». «مرۆڤ بەرهەمێکە لە بەرهەمەکانی خۆی» سارتەر بەشی چوارەم شیعر و ڕیالیتەی کۆمەاڵیەتی سەرنجێکی گوڵەبەڕۆژەیی لە ژن هەڵوێست و نرخی کۆمەاڵیەتی شکانی تەوقی باوک غەفڵەتەکانی باوکساالری شیعر و ڕیالیتەی کۆمەاڵیەتی:
ئەو ژینگەیەی کە شاعیری تێدا دەژی ،ئەو ڕیالیتە کۆمەاڵیەتی و ئابووری و سیاسییەی کە تێیدا فیکریشاعیر گەشەی کردووە ،ئەو فاکتەرە سەرەکیانەن کە جگە لە حاڵەتە دەروونییەکانیناوەوەی شاعیر ،بڕیاردەرن لە دروستکردنی وتاری شیعری یا بە واتایەکی تر لە داڕشتنی پەیامی شیعریدا .بەاڵم کاتێ زمان کامێرایەکی بێ ئەرزش بێ و هەر هەمان وێنەکانی ریالیتە ،بە بێ هیش ئارایشتێکی هونەری و بێ جوانکارییەکی چێژبەخشانە بگرێ ،ئەوسا لە نرخی هونەری شیعرەکە کەم دەکاتەوە و خوێنەریش لە دووبارەبینینەوەی ئەو دیمەنە وەرز دەکات .کامێرای وردبینی زمان دەتوانێ وا لەو وێنەیە بکات کە پێت وابێ بۆ یەکەم جارە دەیبینی.. بە ڕای پاپلۆ نێرۆدا»:ئەو شاعیرەی ریالیست نییە دەمرێ .بەاڵم ئەو شاعیرەشی کە تەنها ریالیستە دەمرێ.)١٠(». ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
257
لە کوردستاندا ،وەک زۆربەی کۆمەڵگاکانی دەوروبەری کوردستانیش ،ژن مارەی لە واقیعێکی لە مێژە تاڵ و هەمیشە پڕ ستەم بڕدراوە .ئەو ڕەوشەی ژنی تێدا ژیاوە گی لێوەدەنگەوەهاتن بووە لەالیەن ڕووناکبیرانی کۆمەڵگەوە و بە تایبەتیش شاعیران کە کەسایەتییەکی کارێزمایی و کاریگەرییان هەبووە لە ناو کۆمەڵگەدا .بەاڵم ژن لە وتاری ڕۆشنبیری رووناکبیرانی پیاو تەنها هی کایەپێکردنیێکی سێکسی بوون .ئەو ژنە کە لەژێرباری ستەمدا خۆشەویستی لێ تابۆکراوە و هۆشیاری سێکسی تا رادەی نەبوونە ،لە وتاری ڕۆشنبیری کوردیداو ،لە خەیاڵی شاعیران و نووسەرانی کورددا لە جەستەیەکی رووت و قووت و ئامرازێکی کایەی سێکسی بترازێ چیدیکە نەبوون و نین( .هەڵبەتە چەند دەقێکی کەم هەن کە ئەم بۆچوونەیان لەسەر دانارێژرێ و ئەم وتەیە نایانگرێتەوە) مەبەستم ئەوەیە کە ڕیالیتەی ژن و کۆمەڵگەی باوکساالری رەنگدانەوەکەی لە ئەدەبی کوردیدا بە شێوەیەکی چونکە تۆ دەتویستت لە هەموو شتێ بەهێز تر و یاخیتر بم چونکە تۆ دەزانی من تەنها پیاوێ نیم بەڵکو .هەموو پیاوانم) ())١٢ نێرۆداش ،چەشنی شێرکۆ بێکەس ژنێک کە خۆشی دەوێ فێری ئەو یاخیبوونە داهێنەرانەی کردووە .ئەویش وەک داهێنەرێک دەڕوانێتە ژن و تەنانەت دوای مردنی ئەو ژنەش کاریگەرێتی ئەوی هەر بەسەرەوەیە .ئارەزووی مردن دەکات تا بگاتە ڕۆحی ئەو ژنە ،بەاڵم کاتێ زەنگی قسەکانی ئەو سەبارەت بە ژیان و یاخیبوون ،لە پەناگوێیدا دەزڕنگێتەوە ،بەردەوامی دەدات بە ژیانێک کە ژن هێزی پێ دەخشیوە. فرناندۆ پسوا ،شاعیری مەزنی پرتوگالی بەچەند دێڕێکی چڕ وێنەیەکی دەگمەنی ژن دەخاتە روو ،ئەو جیهان دەداتە دەستی خانمێکەوە ،کە وەکو دەستەسڕێک بیسوڕێنێتەوە، بەاڵم ئەو خانمە ،هەر ژنێک نیە ،ژنێکی پڕ لە خواست و هیوایە ،لە پەنجەرەیەکەوە دەڕوانێتە ئاسۆ و خەون بە ئازادییەوە دەبینێ و ،شاعیر دەڵێ: ! (با هەموو جیهان لەسەر پەنجەمان بسوڕێنینەوە وەکو دەزوو یان دەستەسڕێ (خانمێ یاری پێ بکا .و لە پەنجەرەیەکەوە خەون ببینێ)١٣(). لێکچوونێک لە پەیامە مرۆڤانەکەی ئەم شاعیرانە و پەیامەکەی شێرکۆ بێکەسدا سەبارەت بە ژن بەدی دەکرێت .ئەویش لەالی هەرسێکیان ژن ڕۆڵە سروشتییە خوڵقێنەرەکەی
258
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
خۆی بە شانازییەوە پێبەخشراوەتەوە .ئەو شانازییەی کە بە درێژایی مێژووی باوکساالری لێیسەندراوەتەوە. *** «بەختەوەرترین ژنان ،وەک بەختەوەرترین نەتەوەکان ،مێژوویان نییە». جۆرج ئیلیوت «هەموو شتێک کۆتایی هەیە ،بێجگە لە کاری ژن و کەڵەوزی دۆزەخ». پەندێکی سوێدی «ڕەنگە ڕۆژێک بێت ،کە سوپایەکی ژن قژ خۆڵەمێشی بێن و دەست بەسەر دنیادا بگرن». گلۆریا شتاینم سەرنجێکی گوڵەبەڕۆژەیی لە ژن:
دێینەوە هەندێ دیمەنی تریش لە ئەلبوومە تایبەتییەکەی ئەمجارەی شیعرەکانی بێکەس هەڵدەبژێرین ،کە دەکرێ وەک ئەلبوومی ژن بە هەموان ژان و خواست و هیوا و مەینەتی و ستەمەکانییەوە پیشان بدرێت. لە ساڵدا٣٦٤یان ٣٦٥ڕۆژ هەیە ،لە ناو ئەواندا ڕۆژێك کراوە بە سیمبول و ناوی لێنراوە (ڕۆژی ژن) .هەشتی مارسی هەموو ساڵێک ،لە الیەن ژنانی داکۆکیکار لە مافی ژن ،پیاوانی دادپەروەریخواز و هەموو مرۆڤێکی ئاشتیخوازەوە یاد دەکرێتەوە .لە کۆمەڵگە نەریتییەکاندا کە هێشتا هێزی باوکساالری لە ترۆپگدایە ،نەک هەر پیاوان یادی ئەو یادە سمبولییە ناکەنەوە ،بەڵکو ژنانیش زۆر کەمیان دەوێرن بە شەرمێکەوە یادی بکەنەوە. لەو جۆرە کۆمەڵگانەدا نەک تەنها وتاری ژن شەرمنە و ناوێری رووبەرووی حەزیای دەسەاڵتی باوکساالری ببێتەوە ،بەڵکە پیاوانیش بە دەگمەن خۆ لە قەرەی وتاری بوێرانە و دەربڕینی بوێرانە دەدەن سەبارەت بەم پرسە. شاعیر لەو ڕۆژەدا ژن وەک گوڵەبەڕۆژە دەبینێ گوڵەبەڕۆژە کە هێمایە بۆ چاونەترسی و ڕوانینی روون و بااڵبەرزی .لە شیعری (ڕۆژی ژن ڕۆژی گوڵەبەڕۆژەکان) دا، دیسانەوە کامێرا وردبینە ،دووربینەکەی زمانی لە ناو هەموو کون و کەلەبەی ژیانی ژنی کوردستاندا دەگەڕێ و وێنەی یەک بە یەکیان دەگرێت. من ئەم یادەم کردووە بە گوڵەبەڕۆژەیەکی گەورە و (گوڵەبەڕۆژەیش لەگەڵ چاوانی ئەودا دەسوڕێتەوە( ).خۆم ئەو وەختەی،...ل)١٧٣ ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
259
ڕۆژێک کە شاعیر خوازیاری ڕۆژێکی ئاسایی نەبێت و بێ ڕامان و بێ داخوازی و بێ سەدا بەسەر نەچێ .ڕۆژێک کە هەموو پرسیارەکانی بوونی تیا چڕ بکرێتەوە و گەاڵڵەبکرێت .ڕۆژی وەبیرهێنانەوەی ئەشکەنجەکان ،مافە خوراوەکان و دەنگە قەتیس کراوەکان بێت. (با ئەم ڕۆژە پرچ درێژ و مل کەڵە بکەین بە ڕۆژی شارەپڕێشکی پرسیار و ئەشکەنجەی ژن و هاواری ژن و هەقی ژن و دەنگی ژنی تیا بوروژێنین!) (خۆم ئەو وەختەی...ل)١٧٥ با ،کە وەک ئامێزێک بۆ بانگەوازی فرمانێ بەکار دەبرێ کە قسەکەر بۆ خۆیشی بەشدار دەبێ لە جێبەجێکردنیدا ،فۆرمێکی خیتابی دەدات بە شیعرەکە .شاعیر دەیەوێ ئەو قۆناغەیکە پێی گەیشتووە و لەو قۆناغی باڵندەیەتی و رەهابوونەیدا کە حەقیقەتی ئاوارەی بۆ هاتەوە و لە ئامێزی گرت ،کەسانی تر بێبەش نەبن .ڕووی بانگەوازەکەشی لە هەموو ژنان و لە هەموو پیاوانە .ئەو ڕاستییەی کە پێی گەیشتووە و دەیەوێ بە کەسانی تریشی ڕابگەیەنێ ئەو زوڵمەیە کە مێژووی باوکساالری لە ژن کردوویەتی و دەیکات. لە دەڤەری شاعیردا ژنان شەرەفی پیاون ڕوونتر بڵێم ،ئەندامی زایەندی ژن شەرەفی پیاوە .لەو دەڤەرەدا چونکە جەستەی ژن شەرەفی پیاوانی خێڵ و هۆز و تایەفەیان هەڵگرتووە ،رەوایەتی دراوە بە دادڕین و لەتوپەتکردن و سوتاندن و زیندەبەچاڵکردنی و جەستانە ،ئەگەر نەیانتوانی شەرەفی ئەو پیاوانە بپارێزن .لە دەڤەری شاعیردا جەستەی ژن جگە لە قوتوویەکی بەتاڵ ،کە شەرەفی پیاوی تیادا دانراوە و قفڵ دراوە ،بترازێ ،هیچ مامەڵەیەکی تری بۆ ناکرێ. شاعیر پرسیار دەوروژێنێ و بانگەواز دەدات ،بانگەوازی کاریگەر .مەبەستیشی کارتێکردنە و ئاسایکردنەوەی ئەو ڕوانینە نائاسایی و نازانستی و نایاساییانەیە کە لە کۆمەڵگایەکدا سەپاوە. (با شارەپریشکی پرسیار بە هەر چوارالدا وشەبهاوێ لێنەگەڕێ .زوڵم هەروا سانا دانشێ لێنەگەڕێ .قریشکەی جەستە خاو بێتەوە لێنەگەڕێ .پیاو هۆزی تۆڵە و فتوا.. بەو خوێنەی لەبەر 260
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
دارگێالسەکانی لەشی ژن دەڕوا دەستنوێژ هەڵگرێ و پرسیار و پرسیار و پرسیار لە تەرازووە السەنگەکەی دادگا السەنگ بە یەک لەسەر سێ و السەنگ بە یەک سمێڵ و چوار ژن و( )...خۆم ئەو وەختەی ،..ل))١٥٧ کاتێ کە زوڵم لە ئارادا دەبێ ،ڕۆڵی دادگاو دادوەر و یاساکان ئەوەیە کە هەوڵی البردنی سەرچاوەی ئەو زوڵمە بدەن .بەاڵم لە دەڤەری شاعیردا ئەم حاڵەتەش نائاساییە. تەرازووی دادگا السەنگە. لەوێدا ژن نیو مرۆڤە .تەنها لەبەر ئەوەی ژنە ،دوانیان بە شاهێدی قبوڵن .تەنها لەبەر ئەوەی ژنن ،نیو بەشیان لە میرات بەرامبەر بە یەک بەشی پیاو دەدرێتێ .تەنها لەبەر ئەوەی ژنن ،وەک و مەڕو مااڵت چواریان لێ دەدرێت بە پیاوێ .بە کام لۆژیک؟! ئیدی شاعیر چۆن بتوانێ پەنگخواردنەوەی شەست ساڵی خۆی لەوەش زیاتر رابگرێ، کاتێک کە لوتکەی ناداد پەروەری لە هۆڵەکانی دادگا دەبینێ ،کاتێ کە ژنانی دەڤەرەکەی لوتیان دەبڕدرێ ،دەکوژرێن ،ئەتک دەکرێن و ،کاتێ ژن لە دەڤەرەکەیدا دەسوتێنرێ ،یان لە تاو ئەو نەهامەتییە خۆی ئاگر بەر دەدا لە ژیانی خۆی ،لە جەستەی خۆی ،ئەو جەستەیەی کە ئیدی بێزاری کردووە و زەردەواڵەی شەرەفی پیاوان ناوەوەی ئەو جەستەیەیان پڕ کردووە لە ژەهر و ژان. (لەم هەویرە نوێیە..لەم هەویری ئازادییە گەورەترین نانی خۆشەویستی بۆ ژن لێ دروست ئەکەم. لە ئاگری ئەو ئازارانەشدا ئەیبرژێنم.. کە ساڵەهایە جەستە و ڕۆحی ژنی تیا ئەسوتێ.. ساڵەهایە و ساڵەهایە.. قرچە قرچ و قرچە قرچ.. ڕەنگ و دەنگ و هەست و نەست و چرپە و عەشق و پێکەنین و پەپولەکانی ئەوین و کۆترەکانی سینەی ئەوانی تیا هەڵئەقرچێ( )..خۆم ئەو وەختەی..ل )١٧٧ ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
261
ئەگەر ژیان لەو دەڤەرەدا دۆزەخێ بێ بۆ ژن ،ئەو ژنەی کە شاعیری فێری هەڵمەتێکی لەم جۆرەی ئێستا و یاخیبوونێکی پیرۆزی لەم جۆرەی ئێستا کردووە ،ئیدی چۆن ئۆقرەی دەمێنێ و لە پێدەشتی پەخشانەشیعرێکدا کە باخچەی گوڵەبەڕۆژەیە ،هەموو مێژووی ژنانی دەڤەرەکەی ئاوەژوو ناکاتەوە .ئیتر چۆن دەتوانێ وەک جاران بنوسێ و چۆن رەوتی مێژووی شیعری کوردی هەڵناگەڕێنێتەوە.ئیدی چۆن دەتوانێ ژن وەک شتێک لە شتەکان ببینێ و وەک»پیرۆز» و ،وەک «کارا» و وەک «خوڵقێنەر»ێک نەیبینێ؟ شاعیر جوانی ژنی ال مەبەست نییە ،هێندەی لە هۆشی ژن و لە دنیای ناوەوەی ژن دەڕوانێ.وتاری ئێستای شاعیر وتارێکە باس لە ئاوەزی ژن دەکات و لە رووی دەمی لە جەستەی نییە .ئەو پێی وایە نابێ ژن جوانی بە سەرمایەی خۆی بزانێ ،چونکە ئەو سامانە چێی دڵنیایی نییە ،بەڵکە هزر و هۆشی دەوڵەمەند بکات و بیکات بە سەرمایەی خۆی ،کە سامانێکی دڵنیایە .کە ئەوەیان تاقە سەرمایەیەکی پارێزراوە و ناکەوێتە بەر هەڕەشەی زیان و هەمیشە سوودبەصش و چێژبەخش و ئازادیبەخشە بە مرۆڤی خاوەن ئەو (ژنێک هەبوو هەر خاوەنی چرایەکی جوانی لەش بوو. ژنێکی دی هەبوو ،جوان نەبوو ،هەر خاوەنی چرای عەقڵێکی گەش گەش بوو. کە یەکەم کەوتە ناو گەاڵڕێزان و ناو تەمتومان، تەمەن تاریکی کرد .چراکەشی کوژایەوە.. دووەمیان ئەویش گەیشتە گەاڵڕێزان بەاڵم چرای نەکوژایەوە.. دووەمیان دەستی یەکەمی لە تاریکیدا گرت و هەر لەبەر ئەو چرایەشدا.. بە یەکەوە بەهاری ڕابردووی خۆیان ئەخوێندەوە!) (خۆم ئەو وەختەی .ل)١٨٧ جوانی ڕێژەییە و دەکرێ لە چاوی کەسێکەوە بۆ کەسێکی تر جیاواز بێت. جوانی فاکتەرەکانی تەمەن ،ژینگە و بارودۆخ دەتوانن کاریتێبکەن و هەڵیوەرێنن، وەلێ زانست بناغەیەکی پتەوە بۆ باڵەخانەیەکی سەرنجڕاکێش .تەنها چرای زانستە کە تا ئەزموون زیاتر بێ و تا تەمەن هەڵکێشێ گەشتر دەبێتەوە .ژن بەو چرایەوە جوانە و، 262
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
هەمیشە لە ڕووناکیدا دەمێنێتەوە و مێژووی خۆی ڕۆشن دەکاتەوە .جوانی هەبوونی باشە، بەاڵم نەبوونی کارەسات نییە ،هەرچی زانستە هەبوونی سەرمایەیە و نەبوونی کارەساتە. شاعیر دەخوازێ ژنانی کۆمەڵگەکەی الوێتی خۆیان بپارێزن .الوێتیش بە هەڵکردنی چرا لە عەقڵ و هۆشدا بەردەوامی پێ دەدرێت .شاعیر خوازیاری ئەوەشە ئەو هزر و زانیارییەش کە مرۆڤ هەیەتی لە خزمەتی مرۆڤایەتیدا بخرێتە کار ،مرۆڤ نابێ دەرگاکان لە ڕووی کەسێ دابخات کە پێویستیان بە کۆمەکێتی .ئەوەتا لە پەسنی ژنێکی ڕۆژنامەواندا بە ناوی «پییا»دا دەڵێت: (ئەو ڕۆژە پیام دی دوو مەمکی ژنێکی سۆماڵی لەگەڵ خۆیدا ئەگێڕا مەمکێکیان دەغیلە و ئەویتر کۆترێکی مردوو بوو بە یەکەم یەک بە یەک لە دەرگای بەفرینی پایتەختی خۆی ئەدا و بە دووەم باڵندەی جیهانی ئەوروژاند) (خۆم ئەو وەختەی..ل)٦٠ لە پەسنی ئەو ژنە ڕۆژنامەوانەدا شاعیر پەیامێکی بۆ ڕۆژنامەوانانی کۆمەڵگەکەی خۆیشی هەیە و بەتایبەتی ڕۆژنامەوانانی ژن .ئەو دەیەوێ بڵێت مرۆڤبینییەکی لەو شێوەیە پییا لە ئاستێکی بڵنددایە .کاتێ هەموو جیهان دەکەی بە مەیدانی قەاڵمەکەت، جەربەزە و مرۆڤدۆستی .پرسیارەکان دەبێ ئاراستەی هەموو جیهان بن و لە دەرگای هەموو پرسە گرنگە کانی جیهان بدەین .لەخۆدا غەرق نەبین و تەنها بەدووی شتە بچوکەکانەوە نەبین .لە هەر کۆییەک چەوسانەوە هەبێ ،قەڵەمی ئێمە لەوێ بێت و لێی بدوێت و دوورەپەرێز نەبێت. (ئەو ئەیوت: لە هەر جێ و هەر ئاسۆ و هەر کەڵێ تا هەوای ژەهراوی بۆسەی خۆی بۆ ڕەنگ و بۆ تیشک و بۆ فرین دابنێ قەڵەمم مەلێکە و ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
263
نەفسی نەنگ ئەبێ و ڕۆژنامەم باخێکە و هەناسەی ئەگیرێ!) (خۆم ئەو .ل))٦٢ هێزی ڕاکێشەر لە «پییا» دا جوانییەکەی نییە ،بەڵکە سیفەتە مرۆڤانەکەیەتی ،پییا لەم شیعرەدا هاوکات هێمایە بۆ ژنی جەربەزە ،رووناکبیری و مرۆڤدۆست ،ڕۆژنامەوانێکی خاوەن پەیامێکی پیرۆزی مرۆڤانە و مرۆڤێکی لەخۆبووردووی گەردوونی .پییا هەموو گەردوون ماڵییەتی ،نەک تەنها سوێد کە زێد و جێگای گەورەبوونێتی .دڵی پییا لە هەڵەبجەشە و لە رووانداشە و لە سۆماڵیشە و لە زۆر جێگەی تریشە کە نادادپەروەری سیاسی و ئابووری و کلتووری و ئایینی مرۆڤەکانە ئەو دەڤەرانەی کردووە بە قوربانی. («بڕوانە ئەو هەموو خەزانی مرۆڤ و خەزانی باڵدار و وەرینی ئەو هەموو چاوانە بڕوانە پێدەشتی ئەو هەموو مردووانە!» ئەو ئەیوت: ئاوێنە و نیشتیمان لە کۆڵمان شێوەی حەشق لە کوێبێ ئاوێنەم لە وێیە!! ڕووبەری یەک واڵت.. بۆ سەمای ،گەردوونیم ،زۆر تەنگە من جیهان جەستەمە و پێناسەم تەیرێکە هەڵ ئەفڕێ و هەر ڕۆژەی ئەچێتە سەر لقی واڵتێ و ڕەگەزم شەبەنگی سەد ڕەنگە( ).خۆم ئەو...ل)٦٣ تۆ بڵێی ،کاتێ زەبر و زەنگی باوکساالری ،زەبروزەنگی سیاسەتی نەژادپەرستی، زەبروزەنگی ئایین و هەموو زەبروزەنگەکانی تر لەو دەڤەرەی ئێمەشدا وەک لە دەڤەرەکەی پییادا ،کاڵ بێتەوە ،ژنانی ئەو دەڤەرەی ئێمەش پییا ئاسا نەبن بە کۆترێکی ئاشتی و 264
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
پەیامێکی گەردوونی هەڵنەگرن؟ تۆ بڵێی ،کاتێ جەستەی ژنانی دەڤەرەکەی شاعیر، لە زەردەواڵەی شەرەفی نێرینە بەتاڵ بکرێت و بەهێز و تێکۆشانێکی شایستە شارژبکرێت، ئەوانیش ڕەهاییە و بە بێ پسولەی پیاو ،پەیامێکی گەردوونی هەڵنەگرن و دنیا تەی نەکەن؟!
هەڵوێست و نرخی کۆمەاڵیەتی:
رێکەوتنێکی هەمەالیی و قبوڵکراو لە الیەن گشتەوە لە کۆمەڵگەیەکی سەبارەت بە نرخی کۆمەاڵیەتی مرۆڤەکان و دیاردەکان و شتەکان هەیە ،وەک ڕێسای نۆرم و نرخاندن کاری پێ دەکرێت و جۆرە پێوەرێک پێکدەهێنێت ئەو پێوەرە کۆمەاڵیەتییە ئاراستەی ڕۆڵ و هەڵبژاردنەکانی مرۆڤی ئەو کۆمەڵگانە دیاری دەکات .ئەم نۆرم نرخاندنانە لە رەمەکی نین و فێرکراون .بێ ئەوەی هیچ یاسا و ڕێسایەکی نووسراو سەبارەت بەو نۆرم و نرخاندنانە هەبن ،لە کۆمەڵگەدا مرۆڤەکان ،فێر دەکرێ و فێر دەبێ چۆن نرخ و بایەخی مرۆڤەکان دیاردە و شتەکان دیاری بکات. سیستەمی باوکساالری ،پێوەرێکی نالۆژیکی و ستانداردێکی نادادپەروەرانەی بۆ ڕۆڵ و نرخ و نرخ و بایەخی مرۆڤی نێر و مێ داناوە .دیارە کە دەڵێین سیستەمی باوکساالری، یان کلتووری باوکساالری ،ئایین بەشێکی ئەو کلتوورە دادەپۆشێ و نۆرم و نرخاندنەکانی بۆ دەستنیشان دەکات. لە بەرامبەر نرخە کۆمەاڵیەتییەکانیشدا ،هەڵوێستی کۆمەاڵیەتی هەیە« .نرخی کۆمەاڵیەتی و هەڵوێستی کۆمەاڵیەتی پێویستە لەیەک جیا بکرێنەوە .هەڵوێست مەیلێکە بۆ کاردانەوەیەکی پۆزەتیڤ یان نێگەتیڤ بەرامبەر بەو شتێکی دیاریکراو، دیاردەیەکی دیاریکراو یان کەسێکی دیاریکراو)١٤( ». نرخە کۆمەاڵیەتییەکان گشتیتر و هەمەالیەن ترن و لە الیەن زۆربەوە پەیڕەودەکرێن، بەاڵم هەڵوێستە کۆمەاڵیەتییەکە ژمارەیەکی کەمتر و دەتوانرێ بوترێ ژمارەیەکی دیاریکراو لەو کۆمەڵگەیەدا پەیڕەویدەکەن .نرخ و نۆرمە کۆمەاڵیەتییەکان بە ڕێژەی هەڵوێستەکان دەکرێ گۆڕانیان بەسەردا بێت .مەبەستم لەمەش ئەوەیە کە هەرچەندە ڕێژەیەکی زیاتر لە مرۆڤی ئەو کۆمەڵگەیە هەڵوێست بەرامبەر بەو نۆرم و نرخاندنە وەردەگرن ،ئەو نۆرم و نرخاندنانە گۆڕانیان زیاتە بەسەردا دێت.. ڕووناکبیران ،بەهۆی ئەو سیفەتەی کە هەیانە(کە بیریان رووناکە) ،بەرپرسیارێتی ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
265
وەرگرتنی هەڵوێستە کۆمەاڵیەتییەکانیان دەکەوێتە ئەستۆ .ئەوان دەتوانن بە هەڵوێست وەرگرتنی پۆزەتیڤ ،بەرامبەر بەو دیاردەنێگەتیڤانەی کە لە کۆمەڵگەدا بەهۆی نۆرم و نرخاندنە نالۆژیکیانەوە رودەدەن ،ئەو ستانداردە بگۆڕن کە سیستەمێکی نادادپەروەر بۆ نرخ و بایەخ و ڕۆڵێ مرۆڤەکانی ئەو کۆمەڵگەیە دایناوە.. هەڵوێستی کۆمەاڵیەتی دەکرێ هەڵوێستێکی سۆزئامێزانەش لە دەوروبەرێکی دیاریکراودا دروست بکات .یان هەڵوێستێکی مەعریفی بێت و عەقڵ و زانست و لۆژیکەوە سەرچاوەی گرتبێ .کە ئەمەی دواییان دەتوانێ کاریگەرییەکی بنەڕەتی هەبێ و نۆر و نرخاندنەکانی کۆمەڵگە لە رەگ و ڕیشەوە بگۆڕێ. نۆرم و نرخاندنەکانی کۆمەڵگەی کوردەواری بۆ مرۆڤەکان و دیاردەکان و شتەکان، باوکساالرانەن و هیچ چوارچێوەیەکی لۆژیکی نایانگرێتە خۆی .ڕۆڵی پیاو ڕۆڵی ژن، پەیوەندییەکان و نرخ و بایەخەکانیان لە هەاڵواردنێکی ستەمکارانەوە دیاریکراون .ژن لە کۆمەڵگەی کوردەواریدا بە پێی ئەو داخوازییانەی کە لە الیەن نێرینەکانی کۆمەڵگەوە لێی کراوە و هەموو قۆناغەکانی تەمەنی بە گوێڕایەڵییەکی بێ چەندوچوون ،ئەو فەرمانانەی جێبەجێکردووە کە هەڵبژاردەی خۆی نەبوون و بەسەریدا سەپێنراون ،ئیدی کەسایەتی ئەم بوونەرە تا رادەیەکی زۆر بە شێوەیەکی پاسیڤ فۆرمی گرتووە .بەاڵم ئەم فۆرمە راستەقینەی ئەو نییە و ،ئەم سروشتەی ئەوی تێدایە ئەو سروشتە راستەقینەیە نییە کە دەبوایە مرۆڤێکی کۆمەاڵیەتی هەیبێ.. مرۆڤبینییەک کە لەگەڵ سروشتی مرۆڤدا کۆک بێت و بتوانێ بچێتە چوارچێوەی ئەو پێناسانەی کە دەروونناسی کۆمەاڵیەتی بۆ مرۆڤ هەیەتی ،ئەوەیە کە مرۆڤ (بە گشتی) زانیاریخوازە ،چاالکە ،لێکدەرەوەیە ،هەستیارە ،کۆمەاڵیەتییە و مێژوییە)١٥(. کە سەرنج لە مرۆڤەکانی کۆمەڵگە نەریتییەکان بدەین ،ئەو کۆمەڵگانەی کە کلتوورێکی باوکساالرانە هەموو نۆرم و نرخاندنەکانی بەو شێوەیە داڕشووە کە تاک ڕۆڵی مرۆڤانەی مێژوویی خۆی ،کە ڕۆڵێکی سروشتییە ،فەرامۆش بکات و ،ئەو ڕۆڵە ببینێ کە بەسەریدا سەپێنراوە ،بە تایبەتیش ژن لەو کلتوورەدا کە ناومان برد ،دەبینین ئەو پێناسەیەی بۆ مرۆڤێکی سروشتی دەکرێت ژن لێی بێبەش دەکرێ .ئەو ستایلی ژیانەی کراوە بە ڕێڕەوێکی نەگۆڕ و بۆ ژن دانراوە و بیر و جەستەی ژنی فۆرم داوە ،وایکردووە ژن بڕێک لە سیفەتە سروشتییەکانی مرۆڤبوونی خۆی پێ لەدەستبدرێ .وای کردووە کە ژن تا رادەیەکی زۆر ،زانیاریخواز ،پاسیڤ و لێکنەدەرەوە بێت ،کۆمەاڵیەتی بێت بەاڵم تەنها لە کۆمەڵگەیەکی تایبەت بە ژن و لەودیوی دیوارەوە ،هەستیار بێت بەاڵم
266
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
هەستیارییەکی سادە کە بۆ گەشەدان بە خۆی کەڵکی لێ وەرنەگرتووە هەموو ئەمانەش وایان کردووە ژن لە کۆمەڵگە ئێکسترێم باوکساالرییەکاندا بوونەوەرێکی مێژوویی نەبێت، بەڵکە هەمیشە لە پەراوێزی ڕووداوەکانەوە ببینرێت. لە دیوانی (خۆم ئەو وەختەی باڵندەم!) شێرکۆ بێکەس هەڵوێستێکی زۆر پۆزەتیڤی کۆمەاڵیەتی ،بەرامبەر بەو دیاردە زۆر و نێگەتیڤانە وەردەگرێت کە لە گۆڕینی نرخاندنە نالۆژیکییەکاندا .ئەو وێنەیەکی تری جیاواز لەو نۆرمانە پیشانی خەڵک دەدات و پێیان دەڵێت: (ئەمە کەرنەڤاڵی هەموو ڕاستییەکانە. کەرنەڤاڵی هەموو خەونەکانە و شارەکانە( ).خۆم ئەو .ل)١٦٥ لەو کەرنەڤاڵەدا ،بە خستنەڕووی راستییەکی مەترسیدار ،دەمامکی ئەو کەسانەهەڵدەداتەوە کە باس لە (حەرام) دەکەن« .حەاڵڵ و حەرام» ،پێوەرە خەتەرناکەکانی کۆمەڵگەی باوکساالریدا ئایینپەروەرن .حەرام کە هاوواتای ئایینی وشەی «قەدەغە»یە ،و بەرامبەر بەوەش حەاڵڵ کە هاوواتای ئایینی وشەی»ئازادکراو»ە ،لە کۆمەڵگەدا وەک نۆرمێک کاریپێدەکرێت و وەک ستانداردێکە بۆ نرخی کۆمەاڵیەتی و بەتایبەتیش لەسەر ژن پیادە دەکرێت .لە ژێر ئەو دەمامکی بە حەاڵڵ رەنگکراوەدا ،دەموچاوێکی دزێوی فێڵبازمان پیشان دەدات کە خۆی پەیڕەوی ئەو نۆرم و رێسایە ناکات کە بۆ ئەوانی تری داناوە. دەمامکێکی بەحەرام رەنگکراویش ت دەموچاوی کچێکی قوربانی لە ژێردا حەشاردراوە.. (کەرنەڤاڵی دەمامکە ئەم دەمامکەشیان .سەرو روخساری ئەو کچەیە ئەو حەرامەیە..بەسەر حەرامێکدا بازی دا و لە دواییدا حەاڵڵێکی ڕیش درێژ گرتی و لەپانا مزگەوتێکدا بێبنی کرد!) (خۆم ئەو .ل )١٦٩ نۆرمەکان لەالیەن دانەر و نێرەرەکان خۆیانەوە پەیڕەوی ناکرێن ،بەڵکو دژەکاریش پەیڕەوی دەکەن .خۆیان باوەڕیان بەو نۆرمانە نییە کە دەیدەن بۆ ئێنە کەواتە نۆرمەکانیان ساختەن و نابێ لێیان وەربگرین .کاتێ کە شاعیر لە هەڵوێستەکەیدا بەڵگەش بۆ ساختەیی نۆرمەکان دەهێنێتەوە ،هەڵوێستەکەی دەکاتە هەڵوێستێکی مەعریفی و راشونێل (عەقاڵنی) .بەمەش کاریگەرییەکەی دەبێتە کاریگەرییەکی ڕیشەییەو پانتاییەکی فراوانیش دەگرێتەوە .لە کاریگەرێتی ئەو هەڵوێستەشی دڵنیایە و دەرکی پێدەکات. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
267
(ئەم بەیانییە کە هاتمە دەرەوە بۆ یەکەم جار باران دواندمی و پێی وتم:: ئەوە ئیتر هەر چاوی خۆت نییە بۆتە چاوی کانییەکانیش بۆتە چاوی ڕێگاکانیش( ).خۆم ئەو ل)١٥٨ بۆ ئەوەی کاریگەری ئەو هەڵوێستە کۆمەاڵیەتییەی خۆی الی ئەوانیدی بچەسپێنێ و ،تا خۆیشی لە مەترسی و ئاکامە نێگەتیڤەکانی ئەو هەڵوێستە پۆزەتیڤە دڵنیاکاتەوە، خاڵێکی ڕووناکی خۆی وەبیر خۆی و خەڵکی دەخاتەوە .ئەوەی کە ڕۆڵێکی هەیە و پەیامێکی هەیە و ئەرکی ئەوەیە ئەو پەیامە بگەیەنێ.. (بۆ بترسم!لە کاتێکدا من هێشتا توانای ئەوەم هەبێ شتێک بگۆڕم .شتێک ئەگەر ئەوەندەی مێرۆلەیەکیش بچکۆلە بێت( ).خۆم ئەو..ل ))١٦٩ بۆ زیاتر خۆ دڵنیاکردنەوە و ،خەڵک هاندان بۆ هەڵوێستوەرگرتن ،مژدەیەکی خۆش بە خۆی و بە خەڵک دەدات .ئەو مژدەیەش سەبارەت بە داهاتووە و هەڵقواڵوی دەرکی شاعیرە و خوێندەوەیەتی بۆ دوا رۆژ .دەرکی شاعیر مژدەی دەداتێ کە دواڕۆژ دواڕۆژی گۆڕانکاری و یاخیبوونە و هەڵوێستوەرگرتنە.. بۆ بترسم! لە وەختێکد ( کە من بزانم پاشەڕۆژ لەگەڵ ئەم یاخیبوونەی مندایە کە بزانم نە هەڵقوڵینم وشک ئەکا و نە بوومەتە بتەوان و نە هیچ کام لەو ڕەشەبا و بتانە ئەپەرستم!) (خۆم ئەو..ل)١٦٩ ئایندە بینی شاعیر و دەرککردنی بەو گۆڕانکارییانەی پاشەڕۆژ چێدەبن ،لەوەوە سەرچاوە دەگرێ کە ئاگاداری ئەو خەباتە بەرفراوانەیە کە فێمینیستەکانی دنیا بۆ گۆڕینی ڕەوشی ژن و بۆ گۆڕینی سیستەمی باوکساالری پیادەیان کردووە .کە هاوڕا لەگەڵ ئەوانیشدا خەباتکارانی مافی مرۆڤ ،مافی منداڵ و ئاشتی خوازان بۆ دروستکردنی جیهانبینییەکی مرۆڤانە و مرۆڤبینییەکی یەکسانیخوازانە تێدەکۆشن.. شاعیر لەو کەرنەڤاڵەشدا ،کەرنەڤاڵی هەڵوێست بەرامبەر دەمامکەکان ،بۆ دانەوەی شکۆی زەوتکراوی ژن ،دەمامکی سەری تەوارێک دەپۆشێ .هەڵۆ ،ئەو باڵدارە شکۆدارەی کە شاعیر زۆر دەمێکە کردوویەتی بە سیمبولی پێشمەرگە و تێگۆشان ،ئەمجارەیان لە 268
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
تەوار دا(مێینەی هەڵۆ) ئەو شکۆیە بەرجەستە دەکات .هەموو ئەو کەرنەڤاڵۆ هەڵوێستەش بە یادی تەوارێکەوە دەکات ،کە کراوە قوربانی ئەو نۆرم و نرخە کۆمەاڵیەتییە ساختانە. (کەرنەڤاڵی دەمامکە دەمامکەی دەموچاوم سەری تەوارێکە.. کە ڕۆژێ لە ڕۆژان لە ئاسماندا مێیەکی بە شکۆبوو .ژنە باڵندەیەک بوو بەاڵم بە گەردنی منارەیەکەوە فاقەیان بۆ دانا و گرتیان و لە جەژنی قورباندا سەریان بڕی. ئێمە بەیادی ئەو عاشقانەوە میوانداریمان لەم کەرنەڤاڵە کردووە و ئێمە بە یادی ئەو تەوارەوە وا خەریکین ئەفڕین تازە ئەفڕین) (خۆم ئەو وەختەی ..ل)١٧٠ *** «ئێمەی مرۆڤ ئەندازیاری ژیانی خۆمانین .لە ئەنجامی ئەوەی هەموو کاتێ هەڵدەبژێرین و بڕیاردەدەین فۆرمێک دەدەینە ژیانی خۆمان و مانا و ناوەڕۆکێک دەدەینە ئەو فۆرمە». «مرۆڤ بڕیاری ژیانی خۆی دەدات ،مرۆڤ دواڕۆژی مرۆڤە». سارتەر شکاندنی تەوقی باوک:
لە کلتووری باوکساالریدا ،باوک خاوەن شکۆیەکی دردۆنگانەیە .چونکە ئەو شکۆیە کە بە دەستی هێناوە لە ئەنجامی زەبروزەنگ و کۆنترۆڵکردن و رێگەنەدان بە گەشەسەندنی ڕۆڵەکانییەوە بووە .بایەخ و پایەبەرزی خۆی لە ئەنجامی بێپایەکردن و بێبایەخکردنی کەسایەتی نەوەکانی بەدەستهێناوە .باوک خاوەنە ،خاوەنی ڕۆحدار و بێ ڕۆح ،نێر و مێ و هەموو شتێک لە سنووری دەسەاڵتی ئەودایە .ئەو لە جیاتی هەموان دەدوێ، لە جیاتی هەموان هەڵدەبژێرێ و بۆ هەموان بڕیار دەدات .بەرامبەر بەویش بوونەوەرێکی خوڵقێنەر هەیە ناوی دایکە .بەاڵم ئەم دایکە بە خۆی و ئەو مرۆڤانەشی کە خوڵقاندوونی ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
269
دەچنە ژێر ڕکێفی باوکەوە .دایک شکۆی لێ دەسێنرێتەوە و الواز دەکرێت ،توانای بڕیاردانی لێدەسێنرێتەوە ،و وا بەرتەسک دەکرێت ،مەودای جواڵنەوەی تەسک دەکرێتەوە و لە چوارچێوەدەنرێ ،مەودای بیر کردنەوەی تەسک دەکرێتەوە تا ڕادەی بیر نەکردنەوە لە ڕۆڵێکی تر ،جگە لە ڕۆڵی بۆدیاریکراو و بەسەرداسەپێنراو .کەواتە ئەو کچەشی کە هەمان سیفەتەکانی جەستەی ئەوی هەیە و کە ئەو پەروەردەی دەکات ،شکۆیەکی ئەتۆ پەیدا ناکات .ژن خاوەنی هیچ نییە ،تەنانەت جەستەی خۆیشی .کەوابێ جەستەی کە بەڵگەی بونێتی دەبێتە هی کەسانێکی تر و خۆی لێبێبەری دەکرێ .شەرەفی باوک و نێرینەکان لەو سندوقەدا دانراوە کە ناوی جەستەی ژنە ،باوک و نێرینەکانی بنەماڵەسەرپشکن لە شکاندنی ئەو سندوقەی کە موڵکی خۆیانە ،هەر کاتێک کلیلی ئەو سندوقە ،کە تەنها بە ئەمانەت دراوەتە دەستی ژن خۆی ،ون بوو ،سندووقەکە دەشکێنن. شێرکۆ بێکەس ،لە شیعری (مەرگی گۆرانییەکی سپیدا) کە پێشکەشی کردووە بە فادیمە شاهینداڵ ،گوزارە لەو حاڵەتە دەکات کە چارەنووسی (کچ)ی کۆمەڵگەکەی ئەوی تێدا دیلکراوە. فادیمە شاهیندال ،ژنێکی ٢٦ساڵە بوو ،هەموو ئەو سیفەتانەی تێدا بوو کە لە دەروونناسی کۆمەاڵیەتیدا بۆ مرۆڤێکی سروشتی و مێژوویی پێناسەکراوە .فادیمە مرۆڤێکی زانیاریخواز ،چاالک ،لێکدەرەوە ،هەستیار و کۆمەاڵیەتی بوو .لە واڵتی سوێد دەژیا ،جگە لە چەندساڵێکی تەمەنی منداڵی ،ئیدی لەگەڵ نۆرم و نرخاندنەکانی کۆمەڵگەی سوێددا گەورە بوو بوو .یەکێک لە پرەنسیپە سەرەتاییەکانی مرۆڤێکی سروشتی و مێژویی ئەوەیە بتوانێ لە هەڵبژاردندا ئازاد بێت .فادیمە هاوسەرێکی بە ئازادییەوە بۆ خۆی هەڵبژارد ،بەاڵم ئەم هەڵبژاردنەی ئەو لەگەڵ نۆرم و نرخاندنەکانی باوکیدا یەکیان نەدەگرتەوە .باوک کە هەمیشە خۆی بە خاوەن دەزانێ و بە تایبەتیش هی کچ ،چونکە لە سندوقی جەستەیدا (شەرەفی پیرۆزی ئەم!) دانراوە .لە سەرەتای ساڵی ٢٠٠٢دا لە شاری ئۆپسال (باوک)ی تیرۆری کرد. شێرکۆ بێکەس ،جگە لە پەسنێکی یەکجار خەمباری ئەو کات و شوێنەی کە ئەم ڕووداوەی تێدا ڕوویدا ،لە غەدرێکی گەورەی مێژوویی دەدوێ کە لە ژن کراوە و دەکرێ، فادیمە دەبێتە سیمبولێک بۆ تیرۆرکردنی ژن بە پاساوی شەرەفی باوکانی کۆمەڵگە. (ئەوە تاڤگەی غەدرێکە لەسەر زەمینەوە رووەو ئاسمان هەڵچووە
270
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ئەوە .مۆمی سەری ساڵە. بەفرە ئەو وەختەی ئەکوژرێ. عەشقە ئەو وەختەی ئەسوتێ و زوڵمە وەختێ دائەگیرسێ ئەوە سەری فادیمەیە پرچی ئەوە بە خوێنەوە سەما ئەکا و پێی ئەنووسێ. غەدر..غەدر..غەدر( )..خۆم ئەو وەختەی..ل )٢٠٥ لە سێبارەکردنەوەی وشەی غەدر ،شاعیر توڕەبوونێکی سامناک دەنوێنێ ،کە تا رادەی نەفرەتکردنێکی هەمیشەییە لەو کلتوورەی کە رەوایەتی دەدا بە کوشتنی ژن .بە سەمای قژی خوێناوی فادیمە ،کە قژی هەموو ژنانە ،مێژووی ئەو نادادپەروەرێتی و غەدرە دەنوسرێتەوە ،فادیمە کە قژی تەنها ژنێک نییە کە ئەو غەدرەی لێکرابێ ،ئەو یەکێکەلە هەموو ژنانی ئەو کۆمەڵگەیەی کە دەکرێ چارەنووسێکی لەو جۆرە فاتیمە لە چاوەڕوانێتیاندا بێت ،ڕووداوی کاریگەری کوشتنی ژن کارەساتێکی پاساوهەڵنەگرە. ئیدی ئەو پاساوانە هەر کەسێک بهێنێتەوە بۆ هەر مەبەستێک بێت. (ئەی مانگە شەوە جوانەکەی سەر و گەردنی فادیمە بەردەوام خول بخۆ.. تۆ کوردستانێکی بچکۆلەی سەربڕاوی منی بە ئاسمانەوە خول بخۆ خول بخۆ بە دەوری غیرەتی ئێمەدا بۆ ئەوەی هەمیشە لە بیرمان بێ .لە کوشتاری گوڵ و ژندا.. ئێمە چەند قارەمان و چەندکورد و چەند مرۆڤ بووین!) (خۆم ئەو وەختەی..ل)٢٠٨ ئەو ڕەخنەیەی کە شاعیر خۆی وەکو پیاوێک ،وەکو باوکێک وەکو کوردێک لە کلتووری ژنکوشتن هەیەتی ،گومانی تێدا نییە کە زۆر لە پیاوانی کۆمەڵگەکەی لەگەڵی نین و نابن بە هاوڕای .بەاڵم وەک ئۆسکار وایڵد دەیڵێ: «کاتێ خەڵک کۆک دەبن لەگەڵم هەمیشە ئەو هەستەم هەیە کە دەبێ من هەڵە بم)١٦(». ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
271
نووسەر ئەگەر چاو لە راستییەکان بپۆشێ ،تەنها لەبەر ئەوەی زۆربە رازی کات، ناتوانێ تێکستێکی مرۆڤانە بەرهەمبهێنێ .زۆربە کاتی بە نۆرم و نرخاندنێکی هەڵە و نادادپەروەرانە فریشکیان گرتبێ ،هەڵەن و هەڵسەنگاندنەکانیان نادادگەرانە دەبێ. مەرج نییە ئەوەی لەگەڵ ڕای زۆربە دا وێکنەیەتەوە رایەکی هەڵەبێ ،بەاڵم ئەو ڕایەی کە راست و دروست و دادپەروەرانە و هەقیقەتخوازانەیە ،دەبێ هەوڵی گۆڕینی نۆرم و نرخاندنەکانی ئەو زۆربەیە بدات. کە شاعیر بە ڕاناوی (ئێمە) دەدوێ و خۆیشی دەخاتە نێو ئەو زۆربەیەوە کە بریتین، لە پیاوان ،باوکان و کوردان ،ئیدی گومانی ئەوەی لەسەر نامێنێ کە تەنها مەبەستی ئامۆژگاریکردنی زۆربە بێت ،هێندەی ئەوەی کە پرسیار دەخوڵقێنێ و زۆربە ناچاری بەخۆداچوونەوە دەکات .کاتێ کە ئۆباڵی باوکی فادیمەیش کە بکوژی خۆشەویستییە لە ئەستۆی خۆی دەگرێ ،چونکە خۆیشی باوکە و ئەمجارەیان بە ڕاناوی کەسی یەکەمی لکاو سدەدوێ زیاتر مەبەستەکەی روون و مرۆڤانە دەبێتەوە. (ئەی سەری بڕاوی کەمان ئاوا مەبە بەشکۆ ئەمشەو لەبەر تریفەی کوژراوتا لەبەر چلچرای نارنجی حەشقی پاکتا قەسیدەیەک بۆ شەرمەزاریم بنوسم چکە چکە نەفرەتی لێ بچۆڕێتەوە.. چکە چکە عاری لێ بچۆڕێتەوە.. هەتاکو پەنگ ئەخواتەوە و وەکوو خم خۆرک رامئەکێشێ و قووتم ئەدا( )..خۆم ئەو وەختەی..ل)٢٠٩ کە فادیمە بەدەستی باوکی خۆی لە یەکێک لە واڵتە هەرە پێشکەوتووەکانی دنیادا بە پاساوی پارێزگاری شەرەف تیرۆرکرا! ،ماسمیدیای سوێدی بە بایەخێکی زۆرەوە لەم ڕووداوە نزیکبوونەوە .بە هۆی بەاڵم لەو بایەخدانەدا هێندە ملمالنێی نێوان کلتوور و شارستانییە جیاوازەکان ،ملمالنێی نێوان خۆرهەاڵت و خۆرئاوا ،ئیسالم و مەسیحی سەنتەر بوون هێندە خودی مەرگی فاتمە مەبەست نەبوو .دوو بەرە دروست بوو ،بەرەیەک کلتووری ڕۆژهەاڵتی ،پیاوی ڕۆژهەاڵتی و ئاینیی ئیسالمی دەخستە خانەی مرۆڤکوژ و ژنکوژەوە ،بەرەکەی تر داکۆکی دەکرد و نکۆڵی لەوە دەکرد کە کوشتنی ژن سەرچاوەیەکی کلتووری هەبێ لە ڕۆژهەاڵت و لە ئاینیی ئیسالم و لە ناو کورداندا. 272
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
هەبوون پاساویان بۆ ئەو کوشتنە بەوە دەهێنایەوە کە لە لە خۆرئاواشدا ژن دەکوژرێت ،زۆر باس و بابەتی دیکەش وروژان .بەاڵم ئەوەی راستی بێت دەشاردرایەوە و نەدەوترا. شێرکۆ بێکەس ،شاعیرێکی بە ئەزموونە و هەمیشەش پەیوەست بووە بە کلتوور و کۆمەڵگەکەی خۆی باش دەناسێ .ئەو پێی شەرم نییە دان بەو هەڵە و نادادپەروەری و رەوشتە بەدەدا بنێت کە باکئاسا بینی کۆمەڵگەکەی گرتووە ،بەڵکە ئەو ئەوەی پێ شەرمە کە ژن بە تاوانی خۆشەویستی بکوژێ.کە ئەمە تەنها لە فەرهەنگی باوکساالریدا جێگەی دەبێتەوە کە مرۆڤ بە خۆشەویستی بێڕەوشت ببێت ،ڕستی ئەوەیە، خۆی رەوشتە و خۆی پیرۆزترینە. شاعیر پاساو بۆ کوشتن ناهێنێتەوە ،تەنها لەبەر ئەوەی کوردە و باوکی فادیمەش کوردە ،یان تەنها لەبەر ئەوەی پیاوە و باوکە و باوکی فادیەش پیاوە و باوک ،بەڵکە ئەو بەوەی کە کردەوەی باوکێکی وا ڕیسوا بکات ،خۆی شەرمەزار دەبینێ و نەفرەت لەو ڕەفتارە دەکات .لە وشە و مانای پیاوەتی دەمانخاتە گومانەوە .پیاوەتییەک کە ڕێگاکانی لە پیاو تاریک کردووە ،پیاوەتییەک کە بەرشەوارەی خستوون، (ئاوامەبە وبە داگیرساوی بگەڕێ و سەیرمانکە و پیاوەتیمان بە شەوارەی سوری خوێن و چاوت بخە!! ئەی مەرگی گۆرانی سپی .ئاخ فادیمە! ئای کە ئەمشەو شەرمەزاریم سەر و چاوم پێ دائەخا و پەیتا پەیتا بە رەنگ عار ڕەنگم ئەکا!!) (خۆم ئەو وەختەی..ل)٢٠٩ کاریگەری کوشتنی ژن ،بەتایبەتی لە قۆناغی باڵندەیەتیدا ،لە قۆناغی هەڵفڕین و جیابوونەوە لە زەمینی پڕ ئاژاوەی کلتووری باوکساالری ،شاعیر تا ئەوپەڕی داخ دەکات و ئاخی پێهەڵدەکێشێ .شاعیر لەم قۆناغەدا پەیتا پەیتا دەیەوێ لەو کۆت و پیوەندانەزگاری بێت کە پیاوەتی خستویەتییە دەست و پێی ،لە زۆر وێنەی شیعریدا دەیەوێ لە پیاوەتی بەو مانا پڕ لە زەبروزەنگەی جیابێتەوە و لە کڵێشەی پڕ لە سۆزی ژندا ڕۆحی خۆی دابرێژێتەوە .دەیەوێ چێژی ژن بوون تاقی کاتەوە و لەناو ئازارەکانەوە لە ئازارەکان تێبگات ،چونکە الی ئەو ژن ئافرێنەری جوانییەکان و مرۆڤەکان و خواکانە. ژن بنەڕەتە. ( من ئەمڕۆ هەوڵ ئەدەم بچمە ناو قواڵیی ئازارە مێینەکانەوە. لەگەڵ زەردەی خۆرنشینی ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
273
خەمەکانیاندا بدوێم .هەوڵ ئەدەم بچمە ناو ساتە ژانی منداڵبوونی ژنەکەمەوە( ).خۆم ئەو وەختەی..ل )١٨٠ شاعیر بە هەوڵی چوونە ناو ساتی ژانی منداڵبوون ،کە ژانێکی مرۆڤانەی مرۆڤخوڵقێنە، ڕۆڵی دایکی ئافرێنەری هەموو شتێک ،دایکی بنەرەتی ژیان و بەخشندە بەرز دەنرخێنێ و ،بەرامبەر بەمەش باوک دەبینێ بە تەواوی شکۆی دردۆنگانە و زەبروزەنگییەوە .ئەو باوکەی کە ریسی دایک دەکاتەوە بە خوری .کە لەدایکبوون دەکوژێ و ،کە دەستی دەچێتە خوێنی ئەو مرۆڤانەی لە جەستەی ژنەکەیەوە و بە ژانە سەختە و بە بەخشندەییە بێوێنەیەی دایک دروست دەبێت. (منیش باوکم چونکە لە هەمان نەژاد و هەمان کیفی ئەو شمشێرەم.. چونکە لە هەمان ڕەگەز و هەمان مشتووی ئەو خەنجەرەم :کە بەهار و ستران و پەپولە و خۆشەویستی و ئازادییان لە تۆدا کوشت!) (خۆم ئەو وەختەی..ل)٢١٠ شاعیر خۆی بێبەری نابینێ لەو کلتوورە ،ئەهەر چی لەم قۆناغەدا زۆر نارازییە لە دۆخی پیاوبوون ،کە دۆخێکی پڕ لە زەبروزەنگە .بەدەم فڕینەوە بە حەسرەتەوە (باوک بوون)ی خۆی بەیان دەکات و وەک سزایەکیش بۆ باوک ،خۆشی لە پاڵ ئەو باوکانەدا مەحکوم دەکات ،کاتێ دەڵێت»منیش لە هەمان نەژاد و هەمان کیفی ئەو شمشێرەم، چونکە لە هەمان ڕەگەز و هەمان مشتووی ئەو خەنجەرەم» .شمشێر و خەنجەرەم ئاماژەن بۆ شەڕێکی بەردەوام لە کۆمەڵگە نەریتییەکاندا ،شەڕێکی نابەرامبەر .لە کاتێکی بەرەی شمشێر و خەنجەر بەدەست زەبروزەنگ بەرهەم دەهێنن و بەردەوامیش ئەو زەبروزەنگە خۆی بەرهەمدەهێنێتەوە ،بەرەی بەرامبەر خۆشەویستی بەرهەمدەهێنێ و وەک نمونەی فادیمە و سەدان کچی کوردەواری لە پێناوی خۆشەویستیدا دەدرێتە بەر خەنجەر .کۆتایی شیعرەکە زیاتر بەوە کاریگەر بووە کە شاعیر ئامادەیە تەنانەت نەفرەت لە خۆشی بکات، ئەگەر باوکێکی خۆشەویستیکوژ بێت ،ئەگەر پیاوێکی خەنجەربەدەست بێت و ،ئەگەر لە بەرهەمهێنانی ئەو ئاژاوە و زەبروزەنگەدا بەشدار بێت ،کە لە ئارادایە. *** «کەسایەتی تەواوـ متکامڵ ـ کارەکتەری بیر و هەست و شێوازی بوونی مرۆڤەکەیە». ئیمسن 274
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
غەفڵەتەکانی باوکساالری لە قۆناغی باڵندەیەتیدا:
مرۆڤ لە ئەنجامی گەڕانی بەدوای پەسەندبوونەدا ،پەیڕەوی نۆرمە کۆمەاڵیەتییەکان دەکات .جواڵنەوەی ئەو بە پێی چاوەڕوانییەکانی ئەویتر نەریتی و پەیڕەوکەری نۆرمەکان یان نێرەری نۆرمەکان ،ئەمیش پەسند و قبوڵکراو بەبێ .هەمیشە کۆنتڕۆڵێکی کۆمەاڵیەتی ئامادەیە بۆ ئەوەی مرۆڤ ناچاری پەیڕەوکردن بکات .چونکە ئەو نۆرمانە بە شێوەیەکی گشتی لەسەر بنەمای پاداشت و سزا بنیات نراون .کۆنترۆڵی کۆمەاڵیەتی،مەرج نییە کەسانی تری کۆمەڵگە لەسەر تاکێک پیادەی بکەن ،بەڵکە تاکێک خۆیشی دەبێتە بەشێک لەو میکانیزمەی کە پرۆسەی کۆنتڕۆڵی کۆمەاڵیەتی چێدەکات .بەشێک لە کەسایەتی دەروونی مرۆ ،کە «منی بااڵ»یە ،بەرپرسی ئەو کۆنترۆڵکردنەیە،لە ڕێگای فەرماندان بە مرۆڤ بۆ بەئایدیالکردنی رەفتارەکانی .رەفتاری ئایدیالیش لە کۆمەڵگەدا، ئەو رەفتارانەیە کە زۆربە قبوڵیانەوە لەسەر پێوەری نۆرم و نرخاندنەکان دارێژراون. «نێرەری نۆرمەکان بە چەند شێوەیەک کار لە لە وەرگری نۆرمەکان دەکەن. یەکەم :بە سزادان و بە زۆر .دووەم :بە پاداشت .سێیەم :بە گونجان و هاوهەستی. چوارەم :بە پسپۆڕی و ،پێنجەم :بە ڕەوایەتی و دەسەاڵتی یاسایی)١٧(». ئەو نۆرمانەی کە وەرگر لە ترسی سزا وەریان دەگرێت ،یان دەسەاڵتێکی یاسایی دەیسەپێنێت ،بە گۆڕینی سەرچاوەی سزاکان و لەدەستچوونی دەسەاڵتی یاسایی نێرەری نۆرمەکان ،ئاسانترە بۆ وەرگر بەرهەڵستییان بکات و رەتیان بکاتەوە .بەاڵم ئەو نۆرمانەی کە نێرەر پاداشتی لە ئەنجامی پەیڕەوکردنیدا بۆ وەرگر داناوە یان ئەو نۆرمانەی کە نێرەر لە ڕێگەی پسپۆر و شارەزایەکەوە بە وەرگری دەگەیەنێ ،هەروەها ئەو نۆرمانەشی کە لە ئەنجامی خۆگونجاندن و هاوهەستییەوە بە وەرگر دەگات ،بەرهەڵستیکردن و رەتکردنەوەیان ئاسان نییە. بۆ نموونە ،کاتێ پسپۆڕێکی ئایینی ،کە مامۆستای دەزگایەکی زانستی وەک زانکۆیە ،باس لە تەندروستی «پەچەپۆشین» بە بەڵگەوە بکات بۆ ژن ،ئیدی وەرگری ئەو نۆرمە« ،نۆرمی حیجابپۆشین» ،بە بێ بەرهەڵستیکردن قبووڵ دەکات و دەسەپێنێت. یان کاتێ مێردێک بە بەڵكگەوە دەیسەلمێنێ بۆ ژنەکەی کە ئەو لەبەر خۆشەویستی و عەشقە ،دڵی لێی پیسە ،نەک لەبەر کۆنترۆڵکردنی .ئیدی ئەو ژنە بە شانازییەوە ئەو نۆرمە وەردەگرێ و پەیڕەوی دەکات. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
275
یان کە پیاوێکی پیر لە پاسێکدا جێگەی خۆی بۆ ژنێکی گەنج چۆڵ دەکات .ئەگەر چی مەبەستی پیاوەکە ئەوەیە کە ژن بوونەوەرێکی گوناه و (زەعیفەیە!!) ،بەاڵم وەک نۆرمێک ئەوە دەدات بە چاو کە بۆ رێزگرتنی ژن بێت ژنەکە ئەوە قبووڵ دەکات و دەچێت لە جێگەی ئەو دادەنیشێت و وەک ئاسایی ئەو نۆرمە دەبینێت. زۆر نمونەی تریش هەن و رۆژانە لە ژیانی کۆمەاڵیەتیدا پەیڕەودەکرێن ،ئەو نۆرمانەش سەقامگیر دەکەن کە نێرە لە ڕگەی هاوهەستییەوە دەیگەیەنێ و وەرگریش بە خۆشییەوە قبوڵی دەکات. شێرکۆ بێکەس ،وەک پیاوێک و ئەندامێکی ئەو کۆمەڵگەیە ،تەمەنێکی درێژ لە ژیانی خۆی ،وەک دۆخێکی ئاسایی و وەکو هەموو ئەندامانی تری کۆمەڵگەی باوکساالری ،وەرگری ئەو نۆرمانە بووە کە نێرەکانی بەو پێنج رێگەیەی کە ناوم بردن سەپاندوویانە .لەم شیعرانەدا کە کەرەستە ی ئەم لێکۆڵینەوەن ،شاعیر توانیویەتی بەرهەڵستی ئەو نۆرمانە بکاتەوە کە نێرەکانی لەرێگەی زەبروزەنگ و سزا و دەسەاڵتی یاسایی سەپاندوویانە .دادگاکان و یاسا نادادپەروەرەکانیان رەت دەکاتەوە ،مەالکان و شەرعەکانیان ،باوکەکان و شکۆ دردۆنگەکانیان رەت دەکاتەوە ،بەاڵم لە هەندێ دیمەنی تردا لە نومایشتە شیعرییەکاندا هەست بەوە دەکرێ کە ئەو نۆرمانەی کە نێرەرەکان لە ڕێگەی هاوهەستی و خۆگونجاندنەوە ،یان لە ڕێگەی پاداشت و لە ڕێگەی پسپۆرانەوە هەناردوویانە لێیان غافڵ بووە و رەتی نەکردوونەتەوە. وەکو بە دەیان وێنەی سەرنجڕاکێش و نمونەی شیعری بینیمان شاعیر لەم گەشتە ئاسمانییەدا ،لەم هەڵفڕینە پڕ لە دۆزینەوەیەدا ،چۆن مرۆڤ دەبینێ ،چۆن ژن دەبینێ و چۆن خۆی دەبینێ .لەم قۆناغەدایە کە شاعیر هەوڵی داماڵینی هەموو ئەو دەمامکانە دەدات کە دەموچاوی ڕاستەقینەی کلتووری باوکساالری داپۆشیوە .شاعیر خۆیشی ،لە ڕێگەی ئەو نەفرەتانەوە کە ئاراستەی زەبروزەنگ و ئاژاوەکانی ئەم کلتوورەی کردووە، دەیەوێ هەموو ئەو رەگەزانەی کە لەم کلتوورەوە وەریگرتووە لە خۆی بکاتەوە و دایماڵێ. شاعیر تا رادەیەکی زۆر و تا ئەو مەودایەی هۆشی بڕی کردبێ لەمەدا سەرکەوتوو بووە، بەاڵم لە هەندێ جێگادا پاشماوەکانی ئەو کلتوورە لە هزری شاعیردا بە پێدرکێ خۆیان دەگەیەننە ناو دەقەکانەوە .کە من لێرەدا چەند نموونەیەکیان دەخەمە ڕوو.
276
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
نۆرمی (ژن بەسەر ژندا هێنان):
لە کورتە شیعری (هاوسەر) دا شیعر وەک هاوسەرێکی حولحولی دەبینێ ،کە جار و بار دێتە الی و جار و بار نایەت .شەوێک لەگەڵیدا دەنوێ و شەوێکی تر جێگەی جیا دەکاتەوە .لە ئاکامدا شاعیر لەم هاوسەرە تووڕە دەبێ .پێی وایە ئەو هاوسەرە لێی تێناگات .بۆ ئەوەی ئەم کێشەیە لە نێوانی خۆی و شیعری هاوسەریدا چارەسەر بکات، بڕیارێ دەدات کە بڕیاری چارەسەرێکی باوکساالرانەیە و ناردنەوەی نۆرمێکی نادروستی کۆمەڵگەیە ،کە لە قۆناغەکانی تری تەمەنیدا ،شاعیر وەرگریان بووە. (ئەم هاوسەرە حولحولییە لە من ناگات! گەر وا بڕوات من ناچارم ئەم زستانە ژنە چیرۆکێکی جوانی .کەڵەگەتی لە وێنەی « ئاناکارنینا»ی بەسەر بێنم!!) (خۆم ئەو وەختەی..ل )١٤٢ لە کلتووری باوکساالریدا ژن بەسەر ژندا هێنان باوە .بە تایبەت لە کلتووری گوند و لە ناو خێڵەکاندا .کاتێ شیعریش سیفەتی هاوسەرێکی دەدرێتێ و لە ئەنجامی کێشە و لێکتێنەگەی ئەو هاوسەرە(کە دەبێ لێرە ژن بێت ،چونکە شاعیر خۆی پیاوە) ،سزاکەی ئەوە دەبێ کە ژنێکی تری بەسەردا بێنێ .کە من پێم وایە پاشماوەی نۆرمەکانی کلتووری باوکساالرییە لە شاعیردا ماوەتەوە کە لە قۆناغی باڵندەیەتیشدا ،کە قۆناغی پاکبوونەوە و رەهایی شاعیرە ،وەک خەوشێک بە شێوەیەک لە شێوەکان دەرکەوتۆتەوە. ژن بەسەر ژندا هێنان ،نۆرمێکی کۆمەاڵیەتییە کە نێرە لە رێگەی خۆگونجاندن و هاوهەستییەوە هەیاندویەتییە وەرگر وەرگر .بۆ نمونە:زۆرمان ئەوەمان بیستووە کە پیاوێک بۆ گاڵتە بە ژنەکەی دەڵێ :ژنێکی تر دەهێنم بۆ ئەوەی خزمەتی تۆ بکات .ئەم نۆرمە چونکە لە کاتی دەربڕیندا نێرەرەکەی بەرژەوەندی وەرگرەکەی لەبەرچاوگرتووە ،وەرگر بەرهەڵستی ناکات .بڕگەی یەکەمی دەربڕینەکە« :ژنێکی تر دەهێنم» ،بڕگەیەکی ناحەز و قبوڵنەکراو بۆ ژنەکەی ،بەاڵم بڕگەی دووەمی «بۆ ئەوەی خزمەتی تۆ بکات»، لەبەرژەوەندی ژنەکەیدا ،بۆیە ژنەکە نۆرمێکی ئاسایی وەریدەگرێت. نمونەیەکی تر :زۆر جار پیاوی موسوڵمان بە گاڵتەوە بە ژنەکانیان دەڵێن :شەرع مافی ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
277
ئەوەی داومەتێ چوار ژن بهێنم .دیارە ئەم گاڵتەیە رەگەکەی لە راستییەکدایە .ئەوان راست دەکەن کە شەرع مافی چوار ژنی پێ رەوا بینیون .کە ئەمە بێگومەن مافێکی بنەما و نالۆژیکی و قابیلی قبوڵکردن نییە .بەاڵم چونکە لە دۆخێکی گاڵتەئامێزەدا دەردەبڕێت ،وەرگری ژن قبوڵی دەکات و پێی تووڕە نابێت. لە شیعرەکەیشدا هەر وا هەست پێدەکرێت .ئەو نۆرمە کە شاعیر خۆی لە رێگەی گونجاندن و هاوهەستییەوە وەریگرتووە لەو نێرەرانەوە کە خۆی لە سەرتاپای ئەم دیوانەدا نەفرەتیان لێدەکات ،بە هەمان شێوە خۆی دەبێتەوە بە نێرەری ئەو نۆرمە و لە رێگەی هاوهەستییەوە دەیداتە بە وەرگر .لێرەدا شیعر «ژنەکەیەتی» و وەرگری نۆرمەکەیە، شاعیر»مێردە» و نێرەری نۆرمەکەیە .شاعیر بۆ ئەوەی شیعر تووشی ئیرەیی (غیرە) بکات ،کە زەینی وەرگری ژندا نۆرمی ئیرەیی پیاو پەیوەستە بە خۆشەویستییەوە ،ئەو نۆرمەی بۆ دەنێرێت .ئایا شیعرەکە (ژنەکەی شاعیر) ئەو نۆرمەی لێ وەردەگرێت یان نا!؟ بێگومان ئەگەر شیعرێکی (ژنێکی) هاوچەرخ و هۆشیار بێت ،نا!. ژنی هاوچەرخ وەرگر و نێرەری زانستەکانە .ژنی پرسیارکار و پرسیاروروژێنە .ژنێکە بە ئاسانی و بێ کۆڵینەوە نۆرمەکان وەرناگرێ .نە بۆ پاداشت نۆرمێکی دژ بە خۆی قبوڵ دەکات ،نەش بە فێڵی هاوهەستی و گونجاندنەوە ،نۆرمێک کە ئازاری کەسایەتی بدات، وەردەگرێ .هەمیشەش بۆ گۆڕینی ئەو نۆرمانە تێدەکۆشێ ،کە شاعیریش لەم دیوانەدا کردوویەتی بە ئامانجی خۆی و پەیامێکی مرۆڤانەی پێ بەرهەم هێناوە. نۆرمی (بێوەژنکۆشی): لە کلتووری باوکساالریدا (بێوەژن) مرۆڤێکی ستەملێکراوە و بە هۆی ئەو ستەمە نائاساییەوە سیفەتە سروشتییەکانی خۆی لەدەست داوە ئیدی وەک بێدەسەاڵتێک تێیدەڕوانرێ .کاتێ شاعیر لە قۆناغی باڵندەیەتیدا ژن دەکاتە سیمبولی هێز و بەخشندەیی و توانایی و وزە ،بەاڵم بێوەژن تەنها وەک سیمبولی بێدەسەاڵتی و ستەم بەکار دەباتەوە. کاتێ کە بە مەبەستەوە دەیەوێ تێڕوانینەکان لە کۆمەڵگەدا بەرامبەر بە ژن ئاسایی کاتەوە ،ئەو هەوڵی ئاساییکردنەوەی تێڕوانینە بۆ بێوەژن بەچاوی ناکەوێ. (لە هەشتەم ڕۆژی مانگێکدا.. هەشتی شوبات! ،هەشتێکی دڕ ،جارێکی شووم.. دیرۆکی بوو بە قوربانی و زستانێکیش بە بێوەژن!) زستانی سارد و سڕ لێرەدا ڕۆڵی مێینەیەکی بێوەژنی دراوەتێ ،کە هەمان وێنەی 278
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
واقیعی بێوەژنە لە کۆمەڵگەدا ،مێژوو بەرگی پیاوی کراوەتەبەر ،هەر وەک چۆن لە واقیعیشدا وایە .کە ئەو دەبێ بە قوربانی ئەو زستانەش ئیدی کەساس و بێوەژنکۆشی دەکات! ئەو دۆخەی بێوەژنی لە کۆمەڵگەی کوردەواریدا تێدایە ،دۆخێکی ناعەقالنەیە و عەقلی باوکساالری بەرهەمی هێناوە .گواستنەوەی دەقاودەقی ئەو وێنانەی واقیعی بێوەژن بۆ ناو شیعر ،ئەگەر سیفەتەکانیشی بدرێ بە شتەکان و وەرزەکان ،نەک بە خودی ژن ،هێشتا هەر دەچێتە خانەی پاشماوەکانی عەقلی باوکساالری ،کە بە غەفلەت بۆ شاعیر لە قەڵەم دەدرێن. نوڤالیس دەڵێ»:شیعر ئەو زامانە سارێژ دەکات کە عەقل بەجێیان دەهێڵێ)٨(». کەواتە ئەو زامەی کە عەقلی باوکساالری لەسەر جەستەی ژن بەجێهێشتووە ،دەکرێ شیعر مرۆڤانە سارێژیان بکات .شێرکۆ بێکەس چونکە لە قۆناغی باڵندەییدا رامان دێنێ لەگەڵ بینینێکی جیاواز لە باو لە ژن و لە پیاو و پەیوەندییەکان و دیاردەکان بە گشتی، بۆیە خوێنەریش چاوەڕێی ئەوەش دەکات هەمان بینینی جیاوازیش بێوەژن ببینێ و پیشانی بدات .بێوەژن الی شاعیر لەم قۆناغەشدا نەبووە بە ژنێکی کارا و ،هێشتاش جیی بەزەیی و هێمای زەبوونی و چەوساندنەوەیە .ژیانێکی ساردوسڕی لە واقیعدا هەیە و الی شیعریش ئەو ژیانەی هەر تەزیووە. (لەم راڕەوە نسرمانەی لەشدا..گوڵێ! پرتەپرتی چرایەک لە شەوێکی بێوەژندا و لە بەرهەیوانێکی چۆڵدا و لە بەر هەیوانێکی سارددا..گوڵێ!( (خۆم ئەو وەختەی .ل )١٣ پێکەوە گرێدانی ساردی و بێوەژن و شەو و چۆڵوهۆڵیی و راڕەوی نسرم و پرتە پرتی چرا و کردنیان بە وێنەیەک کە سیمبولە بۆ خاوبوونەوە و پیری و چاوکزی و تەنیایی، دیمەنێکی نائومێد بەخشە .کۆکردنەوەی «بێوەژن» لەگەڵ ئەو هەموو ئیماژانە ،دەکرێ وێنە بێوەژنێکی زۆر پیر بێ بەاڵم بێوەژن دەکرێ ژنێکی الویش بێت دەکرێ ژنێکی هەژدەساڵی پڕ لە گەرموگوڕی و وزە و ژیان کە ئەشیان وێنەیەکی قبوڵنەکراوە و بە غەفڵەت بۆ شاعیر تۆمار دەکرێ. لەم دیمەنانە و لەم نۆرمانە زۆر نین لە ناو شیعرەکانی ئەم دیوانەی شاعیردا ،بە بەراورد لەگەڵ ئەو پانتاییە فراوانەی کە ژنی کارا و چاالک و کاریگەر و پیرۆز لە شیعرەکاندا بە گشتی و لە پێدەشتی پەخشاندا بە تایبەتی جموجوڵی مرۆڤانەی خۆیانی تێدا دەکەن. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
279
بۆیە دەکرێ ئەو چەند دیمەنە نەشازانە وەکو تۆز و گەردێک ببینرێن کە گەردەلوولی کلتووری باوکساالری لە قۆناگەکانی تری پێش باڵندەیەتی الی شاعیر بەجێیان هێشتبێ و کاریگەری زۆر کەمی مابێ و لە داهاتوودا و لە بەردەوامی ئەم قۆناغەیدا (کە من پێم وایە لە تەمەنی داهاتووی شاعیردا بەردەوامیدەبێ) ،ئەو تۆز و گەردانەشی دابماڵێت. *** «بۆ ئەوەی لەو جۆرە ژنە بیت کە ئەوەندە بەهێزن بتوانن لەگەڵ پیاوێکدا بژین ،لەو جۆرە ژنە بیت کە هیچ پیاوێک نەیەوێ لەگەڵیدا بژی». لۆتوس وینستۆک بەشی پێنجەم ڕامان و گفتوگۆ دۆخی شیعر و دۆخی دەروون ژن و ئەڤین و ئازادی ئەنجام دوا وتە ڕامان و گفتوگۆ:
ئەوە لەم لێکۆڵینەوەیەدا ،کە لێکۆڵینەوەیەکی سۆسیۆ سایکۆلۆژی بوو ،پشتبەستوو بە هەندێ پێناسە و تیۆری دەروونناسی و کۆمەڵناسی و دیاردەگەری ،هەروەها لە لێکدانەوەی تێکستە شیعرییەکانی دوو توێی دیوانی (خۆم ئەو وەختەی باڵندەم!) ،کە لێکدانەوەیەکی هێرمەنۆتیکی بوو ،کە خوێندنەوەی مەبەستی دیار و نادیاری وێنە شیعرییەکان سەنتەری لێکدانەوەکان بوون ،پێی گەیشتم ،و هێشتاش بەردەوامم و بەدوای بەڵگەی تریش دەگەڕێم بۆ پێگەیشتنیان دەکرێ بەم شێوەیە بیانخەمە ڕوو: شێرکۆ بێکەس ،دوای تەمەنێکی بەخشندە لە شیعری جۆراوجۆر ،لەم دیوانەدا بە تەواوی خۆی بۆ خوێنەر هەاڵودیو دەکاتەوە و وێنەکانی ناوەوەی خۆی پیشان دەدات .ئەو وێنەشیعرییانەی کە لەم دیوانەدا هەن بۆ پرۆسەیەکی زۆر چڕ و پڕی دەروونیدا تێپەڕیون، کە بە بۆچوونی من ،چڕوپڕتر لە هەموو وێنە شیعرییەکانی تر ،کاریگەری نەست و هۆشی ناوەکی شاعیریان لەسەرە .ئەو وێنانەی کە هەر لە منداڵییەوە ئارەزووی دەربڕینیان 280
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
کراوە لە الیەن شاعیرەوە و کات و ساتی خۆیدا نەیتوانیوە بۆ وتارێک ،یان رەفتارێک دەریان ببڕێ بە هۆی زەبروزەنگی کۆمەڵگە و کلتوورێکی باوکساالرانە و سیستەمێکی وشکەباوەڕ ،وێنەکان لە هۆشیت ناوەکیدا چەپیون و چەسپیون .لەم قۆناغەدا کە تەمەنی دەگاتە شەست و سەرووتر ،پەرجوویەک روودەدات و شاعیر دەکات بە خاوەنی هێزێکی ئەفسوناوی کە بتوانێ لە کاتی فڕیندا وێنەکانی ناوەوەی پیشانی جیهانی دەرەوەی خۆی بدات .ئەو وێنانەی کە سەبارەت بە ژن ،مرۆڤ ،ئایین ،ئازادی و هتد کە دەکرێ نرخی سەری بێت ،بێباکانە روهایان دەکات و نومایشیان دەکات .لەم قۆناغەدا شاعیرێکی سروشتی دەبینین کە تێڕوانینەکانی تێڕوانینێکی سروشتی و تەندروسن سەبارەت بە ژن و بە کۆمەڵگە. دۆخی شیعر و دۆخی دەروون:
ئەو پێناسەی کە دەروونناسی ئەڵمانی (ئیستەریش ) بۆ شیعری کردووە(بڕوانە بەشی تیۆری لێکۆڵینەوەکە) ،پێی وایە کە لە دۆخی شیعر نووسیندا شاعیر لە ئەنجامی وروژاندنێکی زۆرەوە دەهەژێ و ئەو هەژانەش وای لێ دەکات لە خۆی بێتە دەرەوە. بە پێی ئیستەرش هیچ مرۆڤێک ناتوانێت شیعرێک بنووسێت ئەگەر نەکەوێت نێو ئەو دۆخە هەژێنەرەوە .با بزانین ئەم دۆخە دەروونییە الی شێرکۆ بێکەس لە کاتی شیعر نووسیندا چۆنە! بۆ ئەم مەبەستە پشت بەو لێدوانانەی شاعیر خۆی دەبەستم کە لە چاوپێکەوتنەکانیدا سەبارەت بە شیعر و حاڵەتە شیعرییەکان دواوە .چونکە لەکاتی چاوپێکەوتنەکاندا شاعیر لە دۆخێکی ئاساییدا قسە دەکات و وروژێنەرێکی نائاسایی لە ئارادا نییە و ،شاعیر لە ئاگایی و لە هۆشیارییەکی تەواودا لە خۆی دەدوێ. شێرکۆ بێکەس بۆ چی دەهەژێ؟ ئایا ئەو کاتەی دەهەژێ دەچێتە دۆخی زایین و ئافراندنی شیعرێکەوە ،چێ لێدێت؟ ئایا لەو دۆخەدا پێناسەکەی «ئیستریش» دەیگرێتەوە؟ «لە دوای پەنگ خواردنەوە ،لە دوای ئەو بەیەکداچوون و هەڵچوونە بە گێنگاڵنەی دەروونم ئەکەن بۆ کوورەیەکی جۆش خواردووی نەسرەوت و لە دوای ئەو بینین و تاقیکردنەوانەیهەست و نەستم ئەخەنە ژێر کارتێکردنی قووڵ و بەردەوامی خۆیانەوە. شا شیدام بکەن ،یان ڕقم ئاگر بدەن ،یان سەرسامم بکەن ،ئەوسا تووشی جۆرە لە هۆش خۆچوون و حاڵلێهاتنێکی شاعیرانەم ئەکەن .... .ئەو کاتەی شیعریشم نووسی و دوای ئەوەی شەپۆلەکانی دامیان بە دەم خۆیانەوە ،ئیتر ئاگام لە دەوروبەر نامێنێ»..، (ئەزموون ل )١٩( .)١١ ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
281
هەموو ئەو پرسیارانەی سەرەوە ،لەو چەند دێڕەدا بەرسڤ دراونەتەوە .ئەوەی لەم لێدوانە رووندەبێتەوە ،دۆخی دەروونی لە ساتی لە دایکبوونی شیعردا ،الی شێرکۆ بێکەس هەست پێدەکات کە دەقاودەق دەچێتە ناو ئەو پێناسەیەوە کە ئیستەریش بۆ حاڵەتی شیعری و بۆ شاعیری دەکات ،ئەو جۆرە لەهۆشخۆچوونەی شێرکۆ بێکەس باسی دەکات حاڵەتێکی دەروونییە ،نەک لەهۆشخۆچوونێکی ئاسایی .لەم لەهۆشخۆچوونەدا شاعیر ئیدی تەنها ئەو کەسە نییە کە لە کاتی ئاساییدا بەو هەیکەلە فیزیکییەوە دەردەکەوێ .بەڵکە ئەو لەو خودە دێتە دەرەوە ،بەشەکانی تری کەسایەتیشی دەردەکەون و لەگەڵی دەکەونە ملمالنێوە ،بۆیە ئیدی لەبەر ئەو ملمالنێ ناوخۆییەی کەسەکانی خۆی ئاگای لە دەوروبەر دەبڕێ ،تا ئەو کاتەی کێشەی نێوان هەرسێکیان (من)( ،منی بااڵ) و (ئەو) بە الیەکدا دەکەوێت و بەرەنجامێک بەدەست دێت ،ئینجا ئاگای دێتەوە و لەگەڵ دەوروبەری خۆیدا پەیوەندی پەیدا دەکاتەوە .ئە بەرەنجامی ملمالنێیە دەبێ بە شیعرێک .شیعرێک کە لە ساتی هەژانەکەوە ،تا ساتی لەدایکبوونی شاعیری لە دنیای دەرەوەی خۆی دابڕێ و خستییە نێو پرۆسەیەکی دەوروونی چڕ و پڕەوە ،لەو پرۆسەیەدا هۆشی ناوەکی ڕۆڵی سەرەکی دەبینێ. فرۆید پێی وابوو کە نەست سەرچاوەی راستەقینەی هونەرە .هەروەها ئەو دەیوت مەیلەکانی زانست و هونەرە ،ڕەهەندەککانی خۆیان لە رەمەکەکانەوە وەردەگرن .هەروەها دەیووت ،یاریکردن بە وشەکان و بیرەکان ،چێژێکی سەرەتاییمان پێ دەبەخشن ،کە وەکو یاریدەدەرێک بۆ خاڵیکردنەوەی رەمەکە چەپەوەکانیش بەکار دێن .ئەی ئەمانە الی شاعیرەکەی ئێمە چۆن کەوتۆتەوە؟ رەمەکەکانی ژیان و مردن هەمیشە لە شیعری شێرکۆبێکەسدا بە ئاشکرا لە نومایشێکی هونەری چڕدا دەرکەوتوون .شاعیر لەسەرەتاوە تا کۆتایی زۆر لە شیعرەکانی خودی خۆی وەک ناوبژیوانێکی نێوان ئەم دوو هێزە ،ئەم دوو جەمسەرە ناتەبایە کار دەکات .کە شاعیر لە ژینگەیەکدا دەژی بە ئەگەرەکانی مەرگ ئابڵۆقە دراون زیاتر ئامادەی دەکات بۆ بەڕەنگار بوونەوەی ئەو رەمەکە .ئەو لە رەفتاریدا لەگەڵ هەردوو رەمەکی مردن و ژیاندا، هەمیشە هێزی ژیان و گەشبینی بەسەر هێزی مردندا زاڵ دەکات ،ئەگەر چی لەو دەڤەرەدا کە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستە و نشتیمانەکەی ئەوی تێدەکەوێ ،مەرگ دەبارێت. (ڕەگی ئەم مەرگە درێژە ڕێگای ئەم مەرگە لە فەوتی سەرچاوەدا کۆتایی دێ. مردن لە ناو مردندایە ،شمشێر لە ناو شمشێردایە.
282
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
لە ڕۆژهەاڵتی سەرتەوە تۆفانی ڕەش بەڕێوەیە( ).ئافات .ل)١١ (ئاوابوون بوو ئاوابوونی عەشق لە مەرگا ،مەرگ لە عەشقا) (ئافات .ل)٣٢ عەشق و ئەوین کە ڕۆحی ژیانن ،هەمیشە لە بەرامبەر ئەو هێزە سامناکەی مەرگدا ڕاوەستاون و لە زۆرانبازیدان .مەرگی سامناک لە بەختیارترین ساتی ژیاندا ئەوکی شاعیر دەگرێت و ئارەزووی تاسانی دەکات .لەو ملمالنێیەدا شاعیر چوون بەلەمێکی سەرەونخوون لە ناو دەریای ژیاندا خۆی بە شکستخواردووی بەرامبەر بە مەرگ دەبینێتەوە. (ئۆ‌‌ه! پەریزادەکەم ئەو سارتانەیش بەختیاریم شپرزە بوو. ئەو ساتانەیش هەر گوێم لە ترپەی پێی مەرگ بوو ئەو ساتانەیش هەر لە بەلەمێکی سەرەونخوون ئەچووم( ).ئافات .ل)٣٢ جگە لەم دوو گەریزە هەمیشە ئامادەیە ،گەریزەی سێکس بە نهێنی و لە پشت دیواری ئەستووری زۆر ماڵی شیعری ئەودا دەبینرێن ،کە دەکرێت دەیان نمونەیان لێ بهێنرێنەوە .بەاڵم لە نامیلکەی شیعری (ئافات) دا بە زەقی ئەم ڕەمەکە دەردەکەوێ و لە نومایشێکی بەمەبەستیش دەچێت .شاعیر لەوێدا کۆنترۆڵی لەسەر ئەو ڕەمەکە لەدەست دەچێت .تا زیاتر کۆنترۆڵی لەدەست دەردەچێ بۆ دووبارەکردنەوەی زیاتری وێنەشیعری و دەربڕینی (تێکەڵم بە!) نومایشی ئەو گەریزەیە دەکات (ئەی کچی مەرگەسات! ئەی ژنی بەفری ڕەش ،ئەی کچی واڵتی تاعوون و کارەسات! ئاوێزانم بە تێکەڵم بە تۆ گەردەلوول و من پێدەشت تێکەڵم بە تۆ دڵنیایی و منیش ترس تێکەڵم بە لە کەڵەموستی پێمەوە تا تەوقی سەرم تێکەڵم بە) (ئافات .ل )٧ هۆی خۆ کۆنترۆڵنەکردن و ئاشکرانومایشکردنی ئەو غەریزەیە لە کاتێکدا کە شاعیر لە کۆمەڵگایەکی داخراوی وادا دەژی کە خودی ئەو غەریزەیە لە کاتێکدا کە شاعیر لە کۆمەڵگایەکی داخراوی وادا دەژی کە خودی ئەو غەریزە نابووترینی تابووەکانە، ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
283
ئەوەیە کە ئەو باس لە ئەڤینێکی قەدەغە دەکات ،ئەڤینێک کە ئاکامی نییە ،ئەڤینێک کە هیچ ڕێگەیەکی تری نییە جغە لە چەپاندن و ئاودیووکردنەوەی بۆ قواڵیی نەست و زیندەبەچاڵکردنی. (با ئەم ئەوینە نەفرەت لێکراوە ئەم دوو جەستە قەدەغەیە یەک خاچی دەم بە زەردەخەنە دوای خۆیان بە جێ بهێڵن!) (ئافات..ل )٨ کە شاعیر دەزانێ بۆ دواجارە ئەڤیندارەکەی دەدوێنێ و ئیدی ناهێڵن نیگای ئەو بدوێنێ و زەردەخەنەی ئەو مەستی کات ،ئیدی کۆنتڕۆڵی ئەو غەریزە بەتەوژمەی لەدەست دەردەچێت و لەو شیعرەدا لە دێڕی وا هەیە سێ جار دەڵێ (ئاوێزانم بە) یان (تێکەڵم بە)، لێشاوی ئەم دەربڕینە شیعرەکە داگیر دەکات بە تەواوەتی هەست بە نەزیف بوونی غەریزەی سێکسی شاعیر دەکرێت بەاڵم لە دوای شیعری (ئافات) ەوە تا ئەم دیوانە نوێیەش کە تا ئێستا لێی دەکۆڵمەوە هەست بە دەرکەوتنەوەی ئەو غەریزەیە بە زەقی ناکرێ ،بەڵکە لە هەندێ شوێندا وەک لە پشت دەیان دیواری ئەستوورەوە ئامادە بێ بە کاڵی دەردەکەوێتەوە ئەمەش دەمانهێنێتە سەر ئەو باوەڕەی کە لە کاتی نووسینی (ئافات) ی نەزیف بە غەریزەی سێکسەوە ،ئیدی ئەم غەریزەیە شوێنێکی دوورەدەستی بۆ خۆی لە هۆشی ناوەکی شاعیردا گرت. دێینە سەر زمان و سەمای شێرکۆ بێکەس لەناو زمان و سەمای زەمان لەناو ئەودا. دەپرسین داخۆ ئەم سەمایە چێژێکی پێ دەبەخشێ و دوای ئەو سەمایە هەست بە چی دەکات. «ئەگەر هەست بکەم کارێکی تازەم بە ئەنجام داوە ،لەو ساتەدا وا هەست ئەکەم ،وا ئەزانم لەم دنیایەدا کەس لە من بەختیارتر و ئاسوودەتر نییە! ئینجا وەک لە سەفەرێکی دوور و درێژ گەرابمەوە و لە سەر تینوێتییەلی ئێجگار زۆر دەم دەنێم بە پلوسکی ئاوێکەوە و تێر بخۆمەوە ،هەست بە حەسانەوەیەکی لەو جۆرە ئەکەم .. .خۆشییەکی منااڵنە هەموو گیانم ئەگرێ(».ئەزموون .ل )١٢ تینوێتی ڕەمەکێکی مرۆڤە کە بە ئاو تێر دەکریت .هیچ لەو قسەیەی شاعیر خۆی باشتر ناتوانێ گوزارە لەوە بکات کە هونەر سەرچاوەکەی لە غەریزەکانەوە هەڵدەقوڵێ. دەنا بۆچی دوای نووسینی ئەو شیعرە ،ئەو یاریکردن و سەماکردن لەگەڵ زماندا ،شاعیر تینوێتی دەشکێنێ؟شاعیر بەو شیعرە ،بەو نومایشە هونەرییە کە سەمای زمانە لەسەر 284
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
شانۆی دەروونیدا غەریزەکەی تێر دەکات(.کە شاعیر خۆی وەک تینوێتی گوزارەی لێ دەکات). ***
ژن و ئەڤین و ئازادی:
شیعرەکانی (خۆم ئەو وەختەی باڵندەم!) کە وەک کەرستەیەکی بەهادار خۆی سەپاند و ئەم لێکۆڵینەوەیەی کرد بە پێویستییەک ،ئەو شیعرانەن جیاوازن و لە تێڕوانینێکی نوێوە ژن و ئەڤین و ئازادی و پەیوەندی ئەمانە پێکەوە و ،پەیوەندی شاعیر بەمانەوە و بە کۆمەڵگەوە دەردەبڕن ئەم شیعرانە هێشتا ساوان و مێژووی لەدایکبوونیان سەرەتای ساڵی ٢٠٠٢،ئەشتوانین بە تەواوی بڵێین لە مانگی فەبریوەسی (شوبات) ی ئەمساڵدا شاعیر ئەو تێڕوانینەی خۆی تەقاندۆتەوە. پرسیارێک خۆی دەسەپێنێت ،بۆچی دەبێ ئەم سەدەیە و ئەم ساڵە و ئەم مانگە و ئەم ساتە ببێتە ساتی تەقینەوەی ئەم تێڕوانینە و ئەم یاخیبوونە و ئەم رەهابوونەی شێرکۆ بێکەس؟ هێندەی خوێندنەوەی من بۆ شیعرەکان و لێکدانەوەی من بۆ مەبەستەکان و هۆشی من بۆ ڕووداوەکان و دیاردەکان بڕبکا ،دەمگەیەننە ئەو باوەڕەی کە دەکرێ ئەم فاکتەرانە کاریگەر بووبوون لە دیاردەکردنی ئەو کات و ساتانە بۆ تەقینەوەکە. تیف هەڵمەت) لەو نوێکردنەوەدا وەکو خۆی دەدرەوشێتەوە ئەگەر چی ئەو لەگەڵ گروپی ڕوانگەدا ساڵی حەفتا ساڵی نوێبوونەوەی شیعر بوو هاوکات لە گەرمیان و کوێستان شاعیران کەوتبوونە خۆیان بۆ دۆزینەوەی کڵێشەیەکی نوێ و ناوەڕۆکێکی نوێ بۆ شیعر ڕۆڵی شاعیری داهێنەر و بوێر (لەپەیوەندییەکی ئەوتۆشی نەبوو بەڵکە لەگەڵ ئەو شاعیرەی کە لە دیوانی (پرۆژەی کودەتایەکی نهێنی)دا نوێخوازی دەدرەوشێتەوە ئەویش فەرهاد شاکەلی بوو. یەکەم :مەسەلەی ژن و ئازادی ژن مەسەلەیەکیی نوێ نییە بۆ شاعیر ،رەگی ئەم خولیایە دەگەرێتەوە بۆ سەرەتای ساڵی ١٩٧٠،کە شاعیر و چەند نووسەرێکی تری کورد مانیفێستی نوێخوازانە (ڕوانگە) باڵودەکەنەوە. ڕوانگە چی بوو؟ ڕەنگە وەاڵمی ئەم پرسیارە بۆ نووسەران و شاعیران و رووناکبیرانی باشووری کورستان روون بێت ،بە تایبەتی ئەوانری هاوچەرخی شاعیرن ئەوانەشی کە ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
285
لە مەیدانەکەدان و ئاگاداری مێژووی بزوتنەوەی ئەدەبین لە باشووری کوردستاندا. بەاڵم گریمانی ئەوەش دەکرێ کە بەهۆی سنوورەکانی نێوان بەشەکانی کوردستانەوە، بەاڵم گریمانی ئەوەش دەکرێ کە بە هۆی سنوورەکانی نێوان بەشەکانی کوردستانەوە، نووسەران و شاعیرانی بەشەکانی تر ئاگاداری نەبن .بۆیە دەکرێ لە لێدوانێکی شاعیر خۆیەوە وەاڵم هەڵێنجێنین. «لە سەرەتای حەفتاکاندا ڕوانگە یەکەمین پەنجەرەی نوێخوازی و تازەگەری ،لەسەر شیعر و کورتەچیرۆکی کوردی کردەوە ،بە واتایەکی تر یەکەمین پرسیاری جیدی ئەو سەردەمە بوو بۆ ئەوەی زمانی کوردی کاژی کۆن فڕێ بدات و مانایەکی تازە بە ئەدەب ببەخشێ( ».ئەزموونل )٤٠٦ ساڵی حەفتا ساڵی نوێبوونەوەی شیعر بوو ،هاوکات لە گەرمیان و کوێستان شاعیران کەوتبوونە خۆیان بۆ دۆزینەوەی کڵێشەیەکی نوێ و ناوەڕۆکێکی نوێ بۆ شیعر .ڕۆڵی شاعیری داهێنەر و بوێر (لەتیف هەڵمەت) لەو نوێکردنەوەدا وەکو خۆی دەدرەوشێتەوە. ئەگەر چی ئەو لەگەڵ گروپی ڕوانگەدا پەیوەندییەکی ئەوتۆشی نەبوو ،بەڵکە لەگەڵ ئەو شاعیرەی کە لە دیوانی (پرۆژەی کودەتایەکی نهێنی)دا نوێخوازی دەدرەوشێتەوە، ئەویش فەرهاد شاکەلی بوو. بەاڵم ئەوەی پرۆژەی نوێخوازانەی ڕوانگەی بەرجەستە دەکرد تەنها شیعر و چیرۆکی نەدەگرتەوە ،بەڵکە مەبەستێکی تریش لە ئارادابوو بۆ نوێخوازی و گۆڕانکاری لە بواری کۆمەاڵیەتیدا و بە تایبەتیش گۆڕانکاری لە تێڕوانینی کۆمەڵگە بۆ «ژن» و بۆ پەیوەندییەکانی نێوان نێر و مێ و بانگەوازێک بوو بۆ ئازادی ژنیش .هەر لە مانیفێستی (ڕوانگە)دا ،مانیفێستی(قەڵەمە نەترسەکان یەکگرن) باڵو دەکرێتەوە. «ئەوەی ڕاستی بێ ئێمە بە چاوێکی زۆر پێشکەوتوخواز و ڕادیکااڵنەوە تەماشای دواڕۆژی مرۆڤ و یەکسانی و ئازادی و ژنمان ئەکرد .یەکەم بەڕەنگاری ئێمە لەگەڵ فیکری سەلەفیدا بوو لەسەر ئەو مەسەلەیە بوەستم ،چونکە ئەو سەردەمە ئێمە بەیانێکمان لەسەر ئازادی ژن ،دەرکرد بە ناوی (قەڵەمە نەترسەکان یەکگرن) ئەو بەیانەش هەر من نووسیم ...... .دواتر بەزم و هەاڵیەکی گەورەی نایەوە(».ئەزموون ل )٤٠٩ ناوەڕۆکی ئەو بیر و تێڕوانینەی کە ئێستا دەتەقێتەوە لە الی شاعیر دەکرێ سەرەتاکەی بۆ ئەو مێژووە بگەڕێنرێتەوە کە پرۆژەی ڕوانگەی تیا بەیان کرا ،واتە سەرەتای ساڵی .١٩٧٠بەاڵم لەم بارەیە و دوای ئەوە خامۆشی و مەنگییەک سەبارەت بەم مەسەلەیە الی شاعیر هەست پێدەکرێت .ئەو تێڕوانینە سەبارەت بە ژن و ئەڤین و ئازادی بەشێوەیەکی
286
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
رشتووشکراو دەردەکەونەوە .لە قۆناغەکانی تری شاعیرێتیدا شێرکۆ بێکەس ناچێتەوە سەر ئەو بابەتە و وەک ئەوەی هەستێکی هەڕەشەلێکراو بێ و لە نەستی خۆیدا حەشاریدابێ و هەر چاوەڕێی فرسەتێک بکات بۆ تەقینەوە و ڕەها بوون .شاعیر سەرقاڵی کێشەی نەتەوەکەی دەبێت و داهێنانێکی خۆی بەرەو ئەوێ ئاراستە دەکات .ئیدی خەونی ئەو دەبێتە ئازادی گەلەکەی. دووەم :کە ڕاپەڕین ،بەشێک لە خەمەکانی شاعیر ڕادەماڵێ .کە لە بەشێکی خاکەکەیدا بۆ یەکەم جار هەناسەیەکی جیاواز هەناسەی ئازادی هەڵدەمژێ ،ئیدی خەونە چەپاوەکانی تری سەرهەڵدەدەنەوە .دیسانەوە ژن دێت و خۆی دەسەپێنێتەوە بەاڵم هێشتا بە کاڵێ و تەنها هێمای بچوک بچوکی ئەو خەونە دەردەکەوێتەوە. سێیەم :شاعیر تەمەنی هەڵدەکشێ و ئەزموونەکانی بااڵدەکەن و سەفەر دەکات. کلتووری جیاواز دەبینێ ،جۆرێکی تری ژن دەبینێ ،لە سوێد ،لەو واڵتەی کە ژنان لە بەڕێوەبردنیدا ڕۆڵێکی کاریگەر دەبینن ،دەژی و دەبینێ و بەراورد دەکات .ئەم بینینانە ،ئەم بەراورد کردن و ڕامان قووڵ و ماقواڵنە وەک زەنگێکی وەبیرهێنانەوەی خەونەکەی ئەوسای ،ڕایدەچڵەکێنن بەاڵم هێشتاش هەر خەونەکە بە کاڵی دێتەوە و لە وێنە شیعرییەکانیدا دەردەکەوێتەوە .بۆچی؟ چونکە تارمایی ترسی سەلەفییەکان لە ئارادایە! ئەو تارماییەی کە نزیکترین هاوڕێی تیرۆر دەکات ،عەبدولخالق مەعروف ،کە لەسەر هەمان مەسەلە شەهید دەکرێت .چونکە هەر ئەو تارماییانە فەتوای مەرگ بۆ خودی شاعیر دەدەن .هێشتاش خەونەکەی دەچەپێنێ ،بەاڵم ئەم خەونە چەپاوە ئازاری دەدات و بەردەوام چاوەڕێی هەلێک دەکات. چوارەم :هەزارەی دووەم ،هەزارەی چەوسانەوەی ژن کۆتایی پێدێت .لە کۆتاییەکانی ئەو هەزارەیەدا ژنان خۆیان ،تێکۆشانی شایستە دەکەن ،بۆ ئازادکردنی خۆیان ئەم تێکۆشانەش ئاکامی زۆری دەبێت ،بەاڵم چەوسانەوە هەر ماوە و لە هەندێ دەڤەردا هەر وەکو خۆیەتی .هەزارە دەگۆرێت .لە هەزارەی سێیەمدا مژدەی گەورە بۆ ژن چاوەڕوان دەکرێ ،دەزگاکانی ڕاگەیاندن و ژنانی تێکۆشەر خۆیان ئەمە ڕادەگەیەنن ،سەدەی بیست و یەکەم سەدەی ژنە .ئەمانە هەموویان شاعیرن لە خەونەکەی و لە تەقینەوەی خەونەکەی نزیکدەخەنەوە .چونکە کاتێکی لە بارن و خەتەر تا دێ کەمتر دەبێتەوە. پێنجەم :لە ساڵی ٢٠٠٠دا ،شاعیر دیوانی (ژن و باران) باڵو دەکاتەوە ،لەوێدا هەندێ بۆ ژن دەدوێ .ئەو داستانی چەوسانەوەی خۆی بۆ دەگێڕێتەوە و ئەمیش بۆی دەکات بە سەمای شیعر و بە ژێی ئەو زمانە سەرسامکەرەی دەیژەنێ خەمی ژن و منداڵ وەک ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
287
خەمێکی لە مێژینە لە کۆڵ دەنێت و دەیگەڕێنێ. ژن فرمێسکی مێژووی منە .منداڵ گریانی گەنم و جۆ و کانی منە. ژن ئاسکێکی زامدارە و لە بەراکوی حیکایەتی ساڵەکانما ئەبارێنێ و ژن ڕوخساری دوو هەزار ساڵەی سەرسامی و بێدەنگیمە و منداڵ سترانی ناو تەم و پەپولەی قوڕگی ئاگر و زەردەخەنەی بێشکەیەکی سەرهەڵدێری کێوەکانی ژانی منە( ).ژنو باران ل )١٥ لەگەڵ ئەوەشدا کە ناوی ژن دێنێ و بە دەوری ئازارەکانیدا دەخولێتەوە ،بەاڵم هێشتا شتێک لە تەقینەوەی ئەو خەونە بە روونی دیار نییە .ساڵێکی تریش تێدەپەرێ، سەلەفییەکان هێشتا بە گوڕ و تینەوە لە کوشتنی بیر و ئازادی بەردەوامن .ساڵی دووهەزار و یەک ،ڕۆمانە شیعری (ڕەنگدان)یش لە دایک دەبێت .لەوێدا ژن ئاماژەیە ،بەاڵم ڕەنگە زەقەکانی تر دایپۆشیون و هێشتا ڕەنگی ڕاستەقینەی ژن ،هێشتا تێڕوانینێکی بااڵ ،وەک ئەوەی ئێستا قۆناغی باڵندەیی دەرناکەوێ .بەاڵم شاعیر هەست بەو کەموکوڕییە دەکات کە مێژووی دەڤەرەکەی ،مێژوویەکی بێ ژنە.هەست بەو ناتەواویە دەکات کە هەموو دیاردەکانی گرتووەتەوە بەهۆی بێ ژنییەوە و بە هۆی ئەو تێڕوانینەی کە لەئارادایە سەبارەت بە ڕۆڵ و کاریگەری ژن. (لەو دۆڵەدا رەنگەکانمان بێ ژن بوون و ڕەنگی بێ ژن لە ژیانی خۆمان ئەچوو :لە پەنجەرەی بێ شووشەمان، لە ڕەنگی نایلۆنی بەربا وەختێ سووچێکی بەرئەبوو. لە رەنگی پەتووی سەردەرگا کە بارانی هەڵئەمژی و ال نەئەدراو قورس قورس ئەبوو. رەنگی بێ ژن رەنگی الیتی دەستمان بوو وەختێ لە ڕۆشتنی شەودا لە نیوەی ڕێ یان پیلەکانی ئەمرد ویان چاوی تەواو کز ئەبوو. رەنگی بێ ژن لەو دۆڵەدا لە رەنگی پێخەفی چڵکن لە کراسە بێ قۆپچەکان لە سوراحی دەسک شکاو لە رەنگی زەردی پڵیتەی زۆپایش ئەچوو کاتێ ئیتر شین نەئەبوو( ).رەنگدان ل)٧٨ هەموو ئەو وێنە ناتەواوانە کە شاعیر پیشانی ئەدات ،پێکەوە ئەلبوومی شۆڕشی ئیفلیج 288
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
«بێ ژن»ی کورد و مێژووی تاریکی «بێ ژن» ی کورد پێکدەهێنن .وێنەکان و وشەکان ڕۆژانە و سادە و بێ فیزنن ،بەاڵم پڕن لە مەغزا و چڕن بە مانا و مەبەست، هەموو ئەمانە شاعیر دەریاندەبڕێ ،دەربڕینی بێزارییەکی کوشندەیە لە سیستەمێک کە هەمووان لە کۆمەڵگەدا پەیڕەوی دەکەن لە ڕاستڕەوە خێڵەکی و پارێزگارەکانەوە بۆ چەپڕەوە پێشکەوتنخوازەکان .لە شاخ و لە شار هەمان شت دەبینێ .ئازادی ژن کە ئامانجێکی سەردەمە هەرزەکاری شاعیر بوو ،لە سەرەتای ساڵی ١٩٧٠دا بانگەوازی بۆ دابوو ،ئەو ئازادییە لەناو شۆڕشی ڕزگاریخوازی گەلەکەیدا نابینێ ،لە شاردا نەیبینی .و کە چووە شاخیش هەر نەیبینی لەو شۆڕشە بێ ژنەدا کە شاعیر خۆی پێشمەرگەیەکی قەڵەم بەدەست بوو تێیدا ،کە شاعیر لە بەر بێ ژنی ئەو شۆڕشە بە (دۆڵ) ناوی دەبا و (دۆڵ) بە پێچەوانەی (لووتکە) کە هێمای سەربڵندییە ،شاعیر بە هۆی نەبوونی ژن و ڕۆڵی ژن لە شۆڕشدا ،شۆڕش سەرنەوی دەبینێ و سیفەتی دۆڵی دەداتێ نەک لووتکە .شۆڕشی ڕزگاریخوازی! کورد جێگەی ژن ناکاتەوە بۆ خەبات ،بۆ ئەوەی نەیکات بە خاوەنی شانازییەک لە قۆناغی ڕزگاربووندا .بەاڵم ژن ،ڕێک وەکو پیاو بەر ئەو شااڵوانە دەکەوێر کە داگیرکەرانی کوردستان دەیهێنن .ساڵی١٩٨٨،شااڵوەکانی ئەنفال ،بۆ سڕینەوەی ناوی کورد و شۆڕشی ڕزگاریخوازی کورد شار و گوند و شاخ و دۆڵەکان ڕادەماڵێت ،لە کیمیابارانی هەڵەبجەدا ،ژەهر دەبێتە هەناسەی ژن و پیاو و منداڵ .لە شااڵوەکانی ئەنفالدا ژمارەی قوربانی ژن لە پیاو کەمتر نییە .شاعیر وا لە ژنێکی ئەنفال دەدوێ: (ژاڵە بووم گەورە بووم .چوون ئازار غەدریشیان لە گەڵما گەورە کرد .رەنگ بووم و رەنگ نەبووم مێینەی ڕەنگێ بووم هەر بە زۆر تێکەڵی ڕەنگێکی نێرینە کرام و .وا شووم کرد .ژنێکی کەالریم، من ڕەنگی سوتماکیی و ڕەنگدانی ئەنفالیم حەوت رەنگ بووین لە خەونی باخێکدا سێ رەنگی مێیینە و چوار رەنگی نێرینە عەوت رەنگ بووین لە باوەشی کوڵدانی گردێکدا ڕۆژێکیان ڕۆژی حەشر ،ئێوارە ڕۆژێکیان ئێوارە نەفخی سوور ،ئێوارە لە پڕدا ئێوارە ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
289
هاتن و خۆیان کرد بە زام و زریکە و ناو ژان و ناو ماڵ و ناو باخدا( ).رەنگدان ل )٥٠ لە (رەنگدان)ی لەدایکبووی ساڵی ٢٠٠١دا پانۆ رامایەک لە ژانی ژن ،لە بێ ئاستی شۆڕشی کوردی بێ ژن ،لە مێژژووی سارد و سڕ و بێ تام کە بە بێ ژن بەڕێوە چووە، دەخرێنە ڕوو .بەاڵم هێشتاش چەخماخەی ئەو هەورەی کە بارانی تیشکی روانینێکی نوێی پێیە لێی نەداوە. شەشەم :لە دوایین وەرزی هەمان ساڵ ،کارەساتێکی گەورە لە دنیادا دەقەومێ. یانزەی سێپتەمبەری ئەو ساڵەی کە (رەنگدان) ی تیا لە دایک دەبێ ،نەیارەکانی شاعیر (سەلەفییەکان) لەناوجەرگەی ئەو واڵتەی کە کلیلی دەرگاکانی هەموو دنیای لە گیرفاندایە ،دوو باڵەخانەی سەدویانزە نهۆمی ،کە سەنتەری بازرگانی دنیان ،کە سیمبولی شکۆ و سەروەری ئەمریکان ،دەتەقێننەوە ،هەروەها لێدانی پێنتاگۆن کە شکۆی سەربازی ئەمریکایە ،سەرەتای سەدەی بیست و یەکەمی بە گۆڕانکاری داهاتوو ئاوس کرد. هەرزوو هەست بەوە کرا کە ئەم رووداوە دنیا دەگۆرێ و کاریگەری لەسەر هەموو دیاردەکان و هەموو شتێک دەکات لە هەرکوێی دنیادا بێ .هەر لەساتەکانی یەکەمی رووداوەکە سیماکانی شەڕی نێوان دوو شارستانییەت ،دوو ئایین و دوو روانگە جیاواز دەرکەوتن ،دیارە تۆوەکان ئەم جەنگە کلتوورییەش ئەهریمەنەکانی شەڕ لە هەردوو بەرەوە، بۆ بەرژەوەندی سیاسی و ئابووری چاندنیان و بەرپایان کردن .شەڕێ کە نە شاعیر سەری لێ دەردەکات و نەش کەسانی ئاسایی ئاشتیخواز .شەڕێ کە لەوە دەچێ درێژە بکێشێ و تا کاتێکی دیارینەکراو درێژە بکێشێ. خۆ هەرەسهێنانی ئەو باڵەخانانە ،هەرسێ شۆڕشی کورد نییە تا کەس لێی وەدەنگ نەیەت .خۆ خوێنی زیاتر لە سێ هەزار کەسی نا ئەو باڵەخانانە و بە تایبەتیش ئەوانەی (پێنتاگۆن) ،خوێنێ شەهیدانی هەڵەبجە و ئەنفال نییە ،خوێنی عەبدولخالق مەعروف نییە تا بە فیرۆ بچێ .خۆ ئابڕووی سیاسی ئەمریکا هی کورد نییە لە بەردەم دەگیرکەردا بچێ و سەرکردەکانی نەتوانن بیگێڕنەوە .سەلەفییەکان بەم کارە و بەم کارەساتە ،فەتوای مەرگی خۆیان تۆمار کرد ،هەر زوو ئەمریکا فەتوای بۆ فەتوا دەرەکان دا و ،شەڕی جیهانی دژی تیرۆریزمی راگەیاند. راگەیاندنی ئەم شەڕە و لە الیەن ئەمریکاوە و جدیبوونی ئەم هەڕەشەیەش لە پیادەکردنی لە (ئەفغانستان)دا ،هێمایەکی ئاشکرابوو بۆ ئەوەی ئیدی ئەو هێزانەی کە فەتوایان بۆ 290
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
ئازادیخوازەکان دەردەکرد ڕیشەکێش دەکرێن .ئەم هێزانە ئیتر دواڕۆژیان تاریکە و ناتوانن وەک جاران ممن بە ڕێگر لەبەردەم ئازادی ژن و کۆمەڵگە و دیموکراسی و هتددا. شێرکۆ بێکەس ،کە ئامانجێکی گەورەی هەیە و سیی ساڵ زیاترە چەپاندوویەتی ،وردە وردە هەست بە الچوونی ئەو تارماییە دەکات و ئەو گرێ کوێرەیەی ،کە تەمەنێکی درێژە پڕی کردووە لە هەژان دەکرێتەوە .هێندە نابا لە دەڤەرەکەی شاعیردا کارەساتێک ڕوودەدات ،پەیوەندیدار بەم قۆناغە ،لە (ئاوایی خێڵی حەمە)دا نەیارەکانی شاعیر و ژن و ئەڤین و ئازادی دەستەیەک پێشمەرگە گوشاوگۆش سەردەبڕن .ئەم ڕووداوە کاریگەری زۆر لەسەر هەست و نەستی شاعیر دادەنێت ،ئەم ڕووداوە یەکێکە لەو هۆیانەی شاعیر لە قۆناغی یاخیبوون نزیک دەکاتەوە و ئامادەی تەقینەوە دەکات. (لەوێوە ،لە ئاوایی حەمەی خڵتانی غەدرەوە، لە دەروونە خاڵییەکەی نالییەوە کە وەک نەی ئەناڵێنێ و وەک ناخی وەلیش قرچە ئەسووتا ،لەوێوە لە سەرچاوەی تەقیوی بەلووزەی لەشمانەوە خوێنیش بازرەقەی بەست ،خوێنێک بە خوڕرەم هات و بوو بە سێاڵو و بااڵی وەرزێکی کەڵەگەتمانی داپۆشی( ).خۆم ئەو وەختەی .ل)٢٢٧ نەیارەکان هێشتا لە فەتوادان و لە خوێنڕشتن و لە دەمامکدارکردنی ژن و لە زیندانیکردنی بیر نەکەوتوون .شاعیر لە ناخی ناخەوە هەڵدەتەکێتەوە ،ئیدی تا کەی ئەو چەپاندنە و تا کەی نەکردنەوەی ئەو گرێیە .تا کەی قبوڵکردنی ئەو غەدرە ،ئیدی شاعیر لە وزەیدا نامێنێ بەرگەی ئەو غەدرە بگرێت. (قیژەیەک لە وشە هەستا قیژەیەک لە خاکەوە بەرزبووەوە... .، ... غەدر لە شێوەی تەورێکی ڕیشندا غەدر .لە شێوەی نیفاقێکی دەمامکداردا) ( خۆم ئەو .ل )٢٢٧ حەوتەم :ئەم وەرزەش و ئەو ساڵەش کۆتایی دێت .ساڵێکی تر ،ساڵی ٢٠٠٢دێت ،بەاڵم لەم ساڵەیاندا هەموو گێتی هەست بە بنەماکانی گۆڕانکاری دەکات .فەتوادەرەکانیش زەبری کوشندەیان بەردەکەوێ .بەاڵم ئەو تۆوەیت کە ئەوان بە درێژایی چەندان سەدە وەشاندوویانە رەگی لەناو خەڵکدا داکوتاوە و بە سانایی هەڵناکێشرێ .ئەو نۆرمەی ئەوان ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
291
لەبارەی ژن و پیاو و پەیوەندییەکان بە زەبر و زەنگ و بە شەرع و بە دەستوور و بە هەموو شێوەیەکی تر ،ناروویانە و خەڵک وەریانگرتوون بە ئاسانی رەت ناکرێتەوە .ژن تازە لە تێڕوانینی ئەو کۆمەڵگانەدا شتێکە لە شتەکانی پیاوەکانی ئەو دەڤەرە بەڵکە ژنەکانی خۆشیان تۆمار بووە. لە یەکەمین وەرز و یەکەمین مانگی ٢٠٠٢دا لە سوێد زێدی دووەمی شاعیر رووداوی کوشتنی کچێکی ٢٦ساڵی بە ناوی (فاتیمە شاهینداڵ) روودەدات ئەمجارە شاعیر بە تەواوی شێتگیر دەبێت ئەم کارەساتە دەبێتە هۆی تەقینەوەی ئەو هەستەی کە زۆر لە مێژ بوو لە نەستی شاعیردا چەپیبوون سی و دوو ساڵیش پێش ئەوسا بە ئاشکرا ئەوەی دەربڕی و دیسانەوە نەیارەکان چەپاندیانەوە و دووبارە ئاودیوی نەستی بووەوە دووبارە پرسیارەکە بە شێوەیەکی تر دەکەینەوە بۆچی ڕێک ئەوسات و کاتە بوو بە سەعات سفری تەقینەوەکە؟ ئایا شاعیر خۆی بە هۆشیارییەوە پالنی بۆی داناوە یان هەر بە ڕێکەوت بووە؟ ئەو هەستە چەپاوانەی کە لە قواڵیی نەستدا حەشارن لە دۆخێکی نائاساییدا ئەو جێگەیەیان بەسەردا سەپێنراوە هەر دۆخێکی ئاسایی هەر هەلێکی لەبار بێتە پێشەوە هەستە چەپاوەکان پێشبڕکێ دەکەن لە خۆ قوتارکردن لەو جێگا تەنگ و تارەی کە تێیدان یاخوود هەر وروژێنەرێکی زۆر گەورە و زۆر کاریگەر بیانهەژێنێ و بیانبزوێنێ ئامادەن بۆ تەقینەوە و ڕزگاربوون لەو کات و ساتەدا کە ناومان برد هەردوو دۆخەکە الی شاعیر ئامادە بوون هەم هەلومەرج و باری نالەباری نەیارەکان و هەمیش ئەو وروژێنەرە زۆر کاریگەرەی کە لە ناخەوە هەژاندی (کوشتنی فادیمە شاهینداڵ). ڕنگە پرسیارێکی تریش خۆی بسەپێنێ کە پرسیارێکی ڕەوایە لە دەڤەری شاعیردا ئەوە یەکەمین ژن نییە کە بەو شێوەیە و لەسەر شەرەف بکوژرێ سەدان ژن هەمان چارەنووسی ڕەشی لەو شێوەیەیان هەبووە و الشەکانیان فڕێدراوەتە سەرانگوێلکەکان بۆچی کوشتنی فادیمە کاریگەری لە هەموان زیاتر بوو لەسەر شاعیر تا رادەی تەقینەوە و یاخیبوونێکی رەها لە هەموو نۆرمەکانی کلتووری باوکساالری؟ الی من وەاڵمی ئەم پرسیارە ڕوونە چونکە فادیمە لە ژیانی خۆیدا ئازایانە ڕۆڵی ژنێکی ئاسایی و ئازادی بینی و توانیبووی کاریگەری هەبێ لەسەر ژیانی خۆی وەک پێشتریش ئاماژەم پێکردبوو فادیمە هەموو ئەو سیفەتانەی تێدا بوو کە لە پێناسەی دەروونناسی کۆمەاڵیەتیدا بۆ مرۆڤێکی سروشتی و مێژوویی کراوە پێناسەکەش ئەوەیە کە مرۆڤ بە گشتی زانیاریخوازە چاالکە لێکدەرەوەیە هەستیارە کۆمەاڵیەتی و مێژوییە هەر بۆیە توانیبووی کاریگەری هەبێت بۆیە وەک چۆن لە کاتی ژیانیدا نەیویست جەستەیەکی کۆلۆنیکراو و عەقڵێکی قفڵدراوی هەبێ و کەسانی تر خاوەنی عەقڵ و 292
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
جەستەی بن لە دوای تیرۆرکردنەکەشی ئەو کاریگەرییەی هەر بەردەوام بوو ئەوەی لە ژیاندا کردبووی لە پاش مەرگیش کاریگەری هەت بەردەوام بوو بۆیە کەس نەیدەتوانی لە کوشتنێکی وەها بێدەنگ بێت و ماسمیدیای سوێدی و ڕێکخراوەکژانی ژنان و کەسایەتییە ئازادیخوازەکان و نووسەرانو شاعیران هەموویان وەدەنگ هاتن مەرگی ئەو هزری زۆرکەسی هەژان فادیمەشاهینداڵ شکۆدارانە و بە ئامادەبوونی سێهەخزارکەس بە شاژن و چەندان شاڵیار و ئەندام پەرلەمان و نووسەر و ناودارانی سوێد و کورد لە ئۆپساالی واڵتی سوێددا نێژرا. بۆیە ئاساییە کە فادیمە شاهینداڵ شێرکۆ بێکەسی هێندە هەژاندبێ تا ئەو رادەیەی کە ڕوانگە ئەوی گۆڕیبێ و بۆ هەتاهەتایە نەفرەت بکات لەو سیستەم و کلتوورەی باوکساالری لەسەر پایەی زەبروزەنگ بنیادی ناوە شاعیر پێشتر دەقی وای بەرهەمهێناوە کە سەرنجێکی جیاواز لە هی باو لە ژنی کۆمەڵگەکەی بدات هەر وەک لە هەندێ وێنەی شیعری دیوانەکانی پێشووی و بە تایبەتیش لە(خاچ و مار و ڕۆژژمێری شاعیرێک) (ژنو باران) و (ڕەنگدان) دا بەرچاو دەکەون بەاڵم سەرنجدانێکی کاڵ و سەرپێیی بوون و هیچ یەکێک لەو تێکستانە ئەو رامانانە دروسە ناکەن وەک دەقەکانی ئەم دیوانەی دروستی دەکەن. دەقەکان پرسیار وروژێنن و هاندەرێکی باشیشن بۆ یاخیبوون و نەفرەتکردن لە سیستەمێک کە تا سەر ئێسقان زەبروزەنگە و مرۆڤانە نییە کە بە رای من کاریگەریشی دەبێت لەسەر خوێنەرانی و لە ڕێگەی ئەوانیشەوە بۆ ناو کۆمەڵگە ڕووناکبیر ئەو بوونەوەرەیە بە هۆی سیفەتی ڕووناکبیربوونیەوە ئەرکی هەڵوێستوەرگرتنی پۆزەتیڤی دەکەوێتە ئەستۆ. ئەگەر ئەو شیعرانەی کە بۆ بەرهەڵستیکردنی داگیرکەران دەنوسرێن شیعری بەرگریکردن بن لە ئازادی سیاسی کورد ئەم شیعرانەش دەچنە خانەی شیعری بەرگری لە ژن و لە ئازادی ژن بەو پێیەش کە ئەدەبی کوردی ئەدەبێکی باوکساالرانە بووە و وتاری نووسەران وتارێکی باوی ناو کۆمەڵگە بووە دەکرێ ئەم دەقانە ببن بە خاڵی وەرچەرخان بۆ تێڕوانینێکی نوێ لە شیعری کوردیدا کە تێڕوانینێکە لە مرۆڤبینێیەکی پۆزەتیڤەوە سەرچاوەی گرتبێ کە ئەمەیان دەکرێ پاڵپشتێکی باش بێت بۆ ئەو تێکستە ئەدەبییانەی کە ژنان خۆیان بەرهەمی دەهێنن بۆ بەرگریکردن لە خۆیان دژ بە سیستەمی باوکساالری. شاعیر لە هەستیارترین تەوەری ئەو کێشەیە دەدوێ کە ژنی کردووە بە کۆیلە رەوشت لە کۆمەڵگەی باوکساالریدا ،ئەویش کێشەی شەرەفە گومان خستنە سەر چەمکی شەرەف و وێنەکێشانی ئەو چەمکە بەو وێنە شیعرییە کاریگەر و سەرنجراکێشانە سامی ئەو چەمکە الی خوێنەرانی پەروەردەی کلتووری باوکساالری دەشکێنێ بە چەندپاتکردنەوەی ئەو ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
293
وێنەیە و دزێوکردنی ئەو چەمکە کە پێناسەیەکی هەڵەی دراوەتێ لەو کلتوورەدا پرسیار دەوروژێنێ و خوێنەر وردکۆڵ دەکات کە بە دووری بنەرەت و پێناسەی راستەقینەی ئەو چەمکە بکەون و بیدۆزنەوە. چونکە تەمەنی ئەو تێڕوانینە باوکساالرییە لە مرۆڤ و لە دیاردەکان درێژە و بەردەوامیش هەیە شاعیریش جاروبار ناخودئاگا وێنەی شیعری وا کە پاشماوەی ئەو کلتوورەیە لە قەڵەمی دەترازێ و دەیکێشێ بەاڵم لەم دیوانەدا لەو وێنانە زۆر نین و تەنهاچەند وێنەیەکی وا بەرچاودەکەون ئەمەش ئەوە دەگەیەنێ کە مرۆڤی کۆمەڵگەی ئێمە دەبێ چەند بەخۆداچوونەوە و چۆن فڕینێکیان پێویست بێ تا تێڕوانینی خۆیان لە هی باوکساالری جیابکەنەوە ڕامان لە شتێکی تریش جێگای خۆیەتی ئایا شێرکۆ بێکەس ئەگەر تەنها لە جوگرافیایەکی سنوورداری وەک کوردستاندا بوایە و زەمینەی ئەو گەڕان و بینین و سەفەرانەی نەبوایە کە ئەمڕۆ هەیەتی ئێستاش دەگەیشت بەو قۆناغە؟ یان پرسیارەکە بە شێوەیەکی تر دەکەم ئاخۆ پرۆسەی گەردوونگەرایی کە لە خۆرئاوادا پیادە و کاریگەری لەسەر ورد و درشتی مرۆڤەکان و دیاردەکان هەیە کاریگەری هەبووە لەم یاخیبوونە بنەڕەتییەدا کە رەتکردننەوەی سەرلەبەری سیستەمی نادادپەروەرانە و مرۆڤخەسێنەرانەی باوکساالرییە؟ (لە دوانزە ساڵی رابردووەوە واتە لە نوسینی قەسیدەی درێژی»دەربەندیپەپوولە»ەوە ئەم جیهانبینی و جیهانگەراییە کاریگەری خۆی لە سەر بیرکردنەوەم داناوە زووتر داخراو بووم و ئەمڕۆ کراوەترم! ئەمە خۆی لە خۆیدا گەڵێ مانای هەمەجۆر لە خۆ ئەگرێ من وا هەست ئەکەم ئاسۆکانی بیرکردنەوەم ڕوانینم بۆ دنیا بۆ مەسەلەی جۆراوجۆر و کێشەی مرۆڤایەتی بە گشتی مەسەلەی ئازادی ژن گۆڕانی گەورەیان بەسەردا هاتووە پێشتر وەک شوشەیەکی تەماوی وابووم و هەر لەبەر ئەوەش مەوداکانی بینینم بۆ دنیا کورتتر بوون من هۆی ئەمە بۆ ئەوە ئەگێرمەوە کە دنیای جۆراوجۆر و لەیەکنەچووم زۆرتر بینی و باشتریش لە نزیکەوە لێیان وردبوومەوە)٢٠( ). شێرکۆ بێکەس عەوداڵی نوێیە و پشکنەرێکی هەستیارە و دەزانێ چۆن سوود لە هەموو قۆناغێکدا شتێکی نوێ لە بەرژەوەندی شاعیرێتی و لە پێناوی شیعرەکانیدا بدۆزێتەوە شاعیر جگە لە زمانی عەرەبی زمانێکی تر نازانێ کە یارمەتیدەری بێت لە دۆزینەوەکانیدا بەاڵم بە هەستەکانی زۆر هەرێمی نەدۆزراوەی دۆزییەوە و ئاوێتەی بەهرەی خۆی کرد دەوترێ کە ئەمڕۆ هەستێکی لەدەست دەچێ هەستەکانی تری بەهێزتر و کاراتر دەبنەوە ئەو مرۆڤەی هەستی بینینی الوازە هەستی بیستنی لە کەسێکی ئاسایی بەهێزترە و کاراترە من لەو پرسەش هەر وا دەڕوانم کە شاعیر کەموکوڕی هەبووە 294
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
لە فێربوونی زمانێکی تردا هەرچی هێز و توانای هەیە لە زمانی کوردیدا رەنگی داوەتەوە هیچ نکۆڵی لەوە ناکرێ کە شاعیر گەنجینەی زمانی کوردی لە الیە و نەک تەنها شیعرەکان کە زمانێکی سیحراویان تیا بەکار دەبات بەڵکە ئاخاوتنی ئاسایی و رۆژانەشی بە هەمان شێوەیە کە ئەمەیان لە چاوپێکەوتنەکانیدا کە لە گەڵیدا کراون و دەکرێن بەدیدەکرێت. جیهانگەڕۆکی شاعیر خۆی و پرۆسەکانی جیهانگەرایی پێکەوە کاریگەریی زۆریان هەبووە لە شەقڵگرتنی ئەم تێڕوانینە نوێیەی کە بووە بە هەوێنی ئەم لێکۆڵینەوە نەک هەر تێڕوانین بۆ ژن و بۆ پەیوەندییەکان بەڵکە مرۆڤبینی شاعیر لەمقۆناغەدا هەمان کاریگەری لەسەرە دیارە پرۆسەکانی گەردوونگەرای تەنها الیەنی پۆزەتیڤیان تێدا نییە بەڵکە کۆڵێ ئازار و و نەهامەتیشیان لەگەڵ خۆیان بۆ زۆر لە گەالن هێناوە شاعیر کام ڕووی گەردوونگەرایی هەڵدەبژێرێ و چۆن لە رووەکانی رادەمێنێ؟ من لەم جیهانبینییەدا جەوهەری مرۆڤایەتی و خۆشەویستی ئەکەمە پێوانە الیەنە جوان و پاکەکانی جێی تێڕامان و شیعری منن چونکە هەروەکو ئاماژەم بۆ کرد من لەم گەردوونگەراییشدا بە تایبەتی ئەو وەختەی بەرژەوەندییە بازرگانییەکان ئەبنە کۆمەڵە جیهانبینییەکی چاوچنۆک و هەموو شتێ لە چاوی بورصە و کۆمپانیاکانەوە تەماشا ئەکەن من ئەو کاتە لەواندا گەردوونگەراییەکی دژ بە شیعر و خۆشەویستی ئەبینم!گرنگ چۆنێتی بەکارهێنانە کتومت وەک وزەی ئەتۆم ئەتوانیت بیکەیتە سۆنگەیەکی هەرەگرنگی ئاشتی و خۆشەویستی و ئەشتوانین دنیای پێ کاول بکەیت!) ()٢١ هەموو ئەمانە دەمانگەیەننە ئەو ئەنجامەی کە شاعیر بۆ گەشەپێدانی بەهرەی خۆی سوودی لە گەڕان و بینین و پشکنین و دۆزینەوەکانی خۆی وەرگرتووە. کە ئەمە لە جوگرافیایەکی بەرتەسکدا مەحاڵ بەە بەدی بێت دیارە هەوڵدان و وردکۆڵی شاعیر خۆی و ئارەزووی بۆ گەشەسەندن لەسەرووی هەموویانەوە دێت ئەو لەگەڵ چەرخدا هەنگاودەنێت و پڕ بە مانای وشەکە هاوچەرخە. ئەوەی شاعیر پێی گەیشتووە تێڕوانینێکە کە تێیدا سیستەمێکی باوکساالری هەڵدەوەشێتەوە ئەو باڵەخانە هەزاران نهۆمییەی کە لە فیکری مرۆڤی پەروەردەی ئەو سیستەمە بە میکانیزمەکانی زەبروزەنگ بنیادی نرابوو الی ئەم هەرەس دێنێ و دادپەروەردووی دێتە خوارەوە ئێستا ئەو بناغەی بۆ باڵەخانەیەکی تر دانراوە سیستەمێ کە چەوساندنەوەی تێدا نییە کە ژن تەنها لەبەر ژن بوون نابێت بە کەرەستەی خاو بە ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
295
شتوومەک یان بە سندوقی شەرەفی پیاو ئیدی پەیوەندییەکان بەسەرداسەپینراو نین و لە ڕق و ناتەباییەوە سەرچاوە ناگرن. (ئێستا خۆشەویستی من و ئەم شارە لە لێبووردن و گونجانەوە سەرچاوە ئەگرێ)(خۆم ئەو وەختەی..ل )١٦٤ لە ناو ئەدەبی کوردیدا و لەو دێباتەی کە تا ئەمرۆ لەبارەی نوێخوازییەوە دەکرێ ڕوانینێک بووە بۆ رووکەشی کەرەستەی ئەدەبی و بە تایبەتیش بۆ شیعر نووسین و ئەدەب بە تێکڕرای ژانرەکان و لقوپۆپی ئەو ژانرانەشەوە بەرهەمی فیکر و تێڕوانینی ئەو نووسەر و شاعیرانەن کە پێکهاتەی عەقڵ و جەستەیان لەناو ئەو کلتوورەدا شەقڵی گرتووە کە زەبروزەنگ لە سیما هەرە ناسراوەکانیتی بونیادنانی نوی لەسەر بنچینەیەکی کۆن و ڕزیوو گۆڕانکارییەکی رووکەش دەهێنێتە بەرهەم و ناکرێ پیی بوترێ نوێ دەبێ بنچینە نویبکرێتەوە بنچینەش ئەو کلتوورەیە کە پیکهاتەکان و فیکری مرۆڤ و جەستەی مرۆڤ تیایاندا گەشەدەکەن. تێڕوانینێکی نوێ بۆ مرۆڤ بۆ جەستەی مرۆڤ بۆ بیر و رای جیاواز مرۆڤ بۆ کلتوور بۆ زمان و بۆ هەموو پێکهاتە گرنگەکانی کە دەبن بە کڵێشەیەک بۆ گۆڕانکاری پۆزەتیڤ و نوێخوازی لە کۆمەڵگادا ئەوسا لەناو ئەدەبدا نوێخوازی مەحاڵ نییە! *** ئەنجام:
ئەنجامی ئەم لێکۆڵینەوەیە دەکرێ وەاڵمی ئەو پرسیارانە بێت کە لە سەرەتادا ئاراستەی خۆمان کرد و بە درێژایی لێکۆڵینەوە و لێکدانەوەکان لە دووی وەاڵمیان دەگەڕاین کە دەکرێ ئەو وەاڵمانەش وابنوێنن ١ـ ـ لە هەموو شیعرەکانی ناو ئەم دیوانەدا ژن وەکو سوبجێکتێک بینراوە بە پێچەوانەی وێنەکانی تا ئێستای ژن لە ئەدەبی کوردی بە گشتی و شیعری کوردی بە تایبەتی. گرنگ و پێویستیشە ئاماژە بەوەش بکەم کە لەم جۆرە تێڕوانینە لە کۆمەڵگەی باوکساالری و واقیعی نادادپەروەرانەی سەپاوی ئەو سیستەم بە زمانێکی هونەری چڕ هەست پێدەکرێ بۆیە دەکرێ وەکو شیعری بەرهەڵستی سیستەمی باوکساالری لە الیەن شاعیری پیاوەوە لە قەڵەم بدرێ کە کەموێنەیە لە ئەدەبی پیاواندا 296
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
٣ـ شاعیر خاوەنی مێژوویەکی شیعری دوورودرێژە و شیعرەکانی کاریگەرن و دەکرێ ئەو بەرهەڵستییەی ئەو وەک هەڵویستێکی کۆمەاڵیەتی ،کاریگەری و کاردانەوەی پۆزەتیڤی لەناو کۆمەڵگەدا هەبێ. ٤ـ شاعیر مرۆڤ وەکو بەرهەمێکی ئەو کلتەەرە دەبینێ کە تیایدا گەشونما دەکا پیاو لە ئەنجامی نرخاندنەکانی کۆمەڵگەی باوکساالرییەوە دەبێتە کەسێکی ئەگرەسیڤ و بە گژ ژناندا دەچێتەوە بەهەمان سۆنگە ژن بێدەسەاڵت دەکرێت و لە پایینی هەرەمی کۆمەاڵیەتیدا شوێنێکی دەدرێتە کە شیاوی مرۆڤبوونی ئەو نییە بەاڵم شاعیر ئەو وێنەیەی مرۆڤ لە تێکستەکانیدا دەگرێ کە شیاوی مرۆڤێکی ئازاد و سروشتییە مەبەست لە ئازاد و سروشتیبوونی مرۆڤیش ئەوەیە خۆی لە کاریگەرییەکانی کلتووری باوکساالری ڕزگارکردبێت و سیفەتە سروشتییەکانی خۆی تەی بکات. ٥ـ شاعیر توانیویەتی ریالیتەی کۆمەاڵیەتی کۆمەڵگەی کورد لەو تێکستانەدا بەرجەستەبکات و شێوەی پەیوەندییەکان بخاتە روو لە هەمان کاتدا چونکە بەو ڕیالیتە و بەو پەیوەندییانەی کە لەسەر بناغەی باوکساالری هەڵچنراون رازی نییە هاتووە وێنەیەکی خۆی دەیەوێ کۆمەڵگەکەی هەیبێ و پەیوەندییەکی کە خۆی دەیەوێ لە نێوان مرۆڤە نێرینە و مرۆڤە مێینەکانی کۆمەڵگەکەیدا هەبێ و بەرجەستە کردووە ئەو ڕیالیتە کۆمەاڵیەتییەش کە هەیە دەقاودەق نایگوێزێتەوە ناو شیعرەکان بەڵکە هێندە بە چڕی کاری هونەری لەسەر دەکات و هێندە بە قوڵی کاریگەرییە دەروونییەکانی خۆی ئاوێتەی دەکات کە وا بزانێ ئەو دیاردانە یەکەم جارە روو دەدەن. *** «مرۆڤ خۆی قەت هێندەی بۆچوونەکانی باش یان خراپ نەبووە». جێمس ماکینتۆش دوا وتە
ئێدیپ سوێدرگران دەڵێ»:من شیعر نانوسمەوە ،بەڵکە خۆم دەخوڵقێنم ،شیعرەکانم بۆ من رێگایەکن بەرەو خودی خۆم )٢٢(».لەبەر ئەوەی ناوەوەی مرۆڤێکی شاعیر کۆگاو سەرچاوەی ئەو هونەرە بااڵیەیە کە ناوی شیعرە لە هەموو بەرهەمهێنانێکی نوێدا شاعیر دەتوانێ بە گواستنەوەی وێنە حەشاردراوەکانی ناوەوەی بۆ دەرەوەی خۆی خۆی نوێکاتەوە یان خۆی بخوڵقێنێتەوە .لەو نوێکردنەوەیەدا دەکرێ ڕۆحی خۆی لە گەرد و بەردی ئەو کلتوورانە بشواتەوە کە مرۆڤیان نامۆ کردووە لە خۆی ،لە یەکتری و لە دیاردەکان. ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
297
لە دیوانی (خۆم ئەو وەختەی باڵندەم!) دا ،شاعیری بەخشندە کارێکی زۆری لەسەر ئەو وێنانە کردووە کە لە ناوەوەیدا پەنگیان خواردبووەوە و گەردوو بەردی کلتووری باوکساالری کە مرۆڤی ئێمەی لە خۆی نامۆ کردووە ،ژنمانی لە پیاوانمان نامۆ کردووە ژنان و پیاوانمانی لە مندااڵن و نەوەکانیان نامۆ کردووە مرۆڤی ئێمەی لە دیاردەکان و لە رووداوەکان و لە هەموو شتێک نامۆ کردووە لە خۆی بکاتەوە و بە سەرنجی نوێوە لە ژن لە مرۆڤ لە دیاردەکان بڕوانێ. بەڵگە نەویستە کە گۆڕانکارییەکی لەم ئاستە بۆ سەرجەم ئەدەبی کوردی بە هەموو ژانرەکانییەوە پێویستییەکی بنا‌‌غەییە تا پەیامی نووسەران و شاعیران و بیریان و پەروەردگار و هتد مان لە پەیامێکی باوکساالرانەوە بۆ پەیامێکی مرۆڤدۆستانە بگۆڕدرێ تا لە ڕێگەی ڕووناکبیرانەوە بەرگێکی نوێ و ناوەڕۆکێکی نوێ بدرێت بە کلتووری کورد و کۆمەڵگەی کورد. گۆڕانکاری پۆزەتیڤی نۆرم و نرخاندنەکانی کۆمەڵگە بەرەو ئاراستەیەکی مرۆڤانە ئەرکی رووناکبیرانی کوردە دەبێ رووناکبیری کورد بوێرێ دان بەوەدا بنێ کە کەمتەرخەم بووە لەم بوارەدا چونکە هەنگاوی دوای ئەو دانپێدانانەی دەستپێکردنە. *** «پرسیاری ساویلکانە ئەو شاعیرانە دەیکەن کە وەاڵمەکەی دەزانن .ئەوەی وەاڵمێک پێشکەش دەکات هیچ نازانێت». گابریل الب
298
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
پەراوێز و سەرچاوەکان پەراوێزەکان: (.144.s ،1992 Imsen، G.)1 (25.s ،1996،Schultz Larsen،O)2 (.27.Ibid، s)3 (.19.s ،1998،Alessandra Tony)4 ()٥دالبیر روالن،١٩٨٣،ص.٢٨١،٢٨٣. ()٦هەمان سەرچاوە،ل.٣٨٧.٣٨٨ (.2.s،1969،Lundyn،W)7 (.131.s،1996،A bcrg،G)8 ()٩حەمەسەعید حەسەن،١٩٩٨،ل.٩ (.136.s،1998،A bcrg،G)10 ()١١حەمەسەعید حەسەن،١٩٩٢ ،ل .١٥٠ ()١٢مەهاباد قەرەداغی،١٩٩٤،ل.٨٠ ()١٣ه.س.پ .ل.٨٢ (.50.s،1985،Allardt،E)14 (.32.s،1996،Nilsson،B)15 (.15.s،1987،Brombergs)16 (.54.s،1985،Allardt،E)17 (.136.s،1996،A berg،G)18 ()١٩ئەزموون شێرکۆ بێکەس .چەپکیک هەڤپەیڤین. ()٢٠ئەم دێڕانە لە وەاڵمی چەند پرسیارێکدا سەبارەت بە کاریگەری گەردونگەرای (گلوبالیزم) لەسەر کورد و کلتتور و زمان و ناسنامەی کورد ،من (مەهاباد)لە شاعیرم کردووە و ڕاسکاوانە وەاڵمی داوەتەوە دوایین پرسیار ئەوە بوو کە پرۆسەی گەردوونگەرای چ کاریگەرییەکی لەسەر ئەو وەک شاعیرێک داناوە و لە وەاڵمی ئەو پرسیارەدا ئەو چەند دێڕۆم خواستووە کە لەم لێکۆڵینەوەیەدا هاتووە .بۆ ڕوونکردنەوەی زیاتر دەمەوێ ئەوە بڵێم کە ئەو پرسیارانەی لە شاعیری کرابوو بۆ مەبەستی لێکۆڵینەوەیەکی تر بوو ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
299
کە بە زمانی سوێدی دەنوسرێت و هەمان ئەو پرسیارانە لە زۆر نووسەر و رووناکبیری تری کوردیش کراوە وەکو ڕەوشتی لێکۆڵینەوە دەبێ ئەو وەاڵمانە تەنها بۆ ئەو مەبەستە بەکار بهێنرێت کە لە پێناویدا ئەنجامدراوە بەاڵم بە مۆڵەتی شاعیر خۆی ئەو وەاڵمەی کە تایبەت بە خودی خۆیەوە لێرەشدا سوودی لێ دەبینم هەروەها وەکو پاشبەندێکی پێویستیش ئەو چاوپێکەوتنە لەم کتێبەدا پێشکەش بە خوێنەر دەکەمەوە بێگومان بۆ لێکۆڵینەوە لە .قۆناغەکانی شیعری شاعیر لێکۆڵەر دەتوانێ سوودی لێ ببینێ .)هەمان سەرچاوەی پێشوو واتە چاوپێکەوتنەکەی من لەگەڵ شاعیردا٢١( .137.Ibid،s)22( سەرچاوەکان :بە زمانی ئینگلیزی و سوێدی Karisma. Overs. Karlstrom Brihhita.:)1998(Alessandra Tony -1 .Malmo: FalunAB .Varldens basta citat- sodertalja :)1987(Blombergs -2 .Elevens varld – lund:studentlitteratur :)1992(Imsen G -3 Personality A Behavioral Analysis.:)1969( Iundin W، Robert -4 .London. Collier- Macmillan Limited. Second prinring Psykologiska perspektiv. Lund: student :)1996( Schwlzt Larsen، O -5
.litteratur
De basta citaten، visdams ord fran A till O. :)1996(A berg G -6 .Danmark .socialpsykologi. Lund: studentlittera-tur :)1996(Nilsson bjorn-7
.rod flykt-Overs.Arif K-Stokholm:APEC -)2000(Bekes، Serko
-8 -9
Sociologi. Symbolmiljo، samhallsstruktur :)1985( Allardt،Erik .och institutioner. Stockholm: Ewa/Bebers
٢٠١٣ پایزی3 ژمارە
300
سەرچاوەی کوردی و عەرەبی: -١دالبیر ،روالن -گریقە التحلیل النفسی و العقدە الفرۆیدیە -ترجمە .د.حافڤ الجمالی- الموسسە العربییە .الگبعە االولی.١٩٨٣ - -٢بێکەس،شێرکۆ-خۆم ئەو وەختەی باڵندەبووم! ،٢٠٠٢-سلێمانی:دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم. -٣بێکەس ،شێرکۆ -خاج و مار ڕۆژژمێری شاعیرێ -چاپی یەکەم،١٩٩٧: ستەکهۆلم:ئاپێک. -٤بێکەس ،شێرکۆ-باننامە،١٩٩٨ -سلێمانی چاپی یەکەم:داناز. -٥بێکەس،شێرکۆ -ژنو باران-٢٠٠٠-سلێمانی. -٦بێکەس ،شێرکۆ-رەنگدان -٢٠٠١-ناوەندی چاپ و ڕاگەیاندنی خاک-سلێمانی. -٧یاسین عومەر -ئەزموون،٢٠٠٠-١٩٨٥شێرکۆ بێکەس چەپکێک هەڤپەیڤین -سلێمانی – -٢٠٠٠دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم. -٨بێکەس،شێرکۆ-ئافات. ١٩٩٥ -چاپی دووەم:ستۆکهۆڵم. -٩حەمەسەعید حەسەن -شیعر و تەور-ستۆکهۆلم. -١٠حەمەسەعید حەسەن -سەبارەت بە شیعری هاوچەرخی کوردی و چەند مەسەلەیەکی ئەدەبی دیکە -چاپی یەکەم– ١٩٩٢.سیۆکهۆلم :ئاپێک. -١١و:مەهاباد قەرەداغی -شیعر هەناسەی گەردوونە -هەڵبژاردەیەک لە شیعری هاوچەرخی جیهان – ،١٩٩٤چاپی یەکەم:ستۆکهۆلم. فەرهەنگی دەستەواژەکان: *سوبجێکت :کارا ،بڕیاردەر و خاوەن هەست و هۆش. ئۆبجێکت :لێرەدا بە مانای شت کەسی ناکاریگەر دێت. **ڕێتوریک :ئەو پرسیارەی کە نووسەر یان شاعیر خۆی وەاڵمی دەداتەوە. مەبەست لە کردنی پرسیاری ریتوریک لە نووسیندا تەنها بۆ جوانتر روونکردنەوەی مەبەستەکەیە. ***کۆنتراست :تەواو پێچەوانەی یەکتری. «دەرک پێمان دەڵێ شتێک لە ئارادایە، بیرکردنەوە ئاگادارمان دەکاتەوە ئەو شتە چییە، ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
301
هەست پێمان دەڵێ ئەو شتە چاکە یان خراپ، ئاوەزیش زانیاری سەبارەت بەو شتە دەدات، وەکو :لە کوێوە هاتووە و چی لێ بەسەر دێ». کاڕڵ گوستاڤ یونگ پاشبەندێکی پێویست تێبینی :ئەوەی لەم پاشبەندەدا دەیڤەمە ڕوو چاوپێکەوتنێکی بایەخدارە لەگەڵ شاعیردا لە راستیدا ئەم چاوپێکەوتنە لەسەر ئەم باسە ئەکتوێل و گرنگە تەنها بۆ یەک مەبەست ئەنجام نەدراوە .چاوپێکەوتنەکەم لە کاتێکدا کرد کە لێکۆڵینەوەکەم لەسەر شیعرەکان دەست پێ کردبوو ئەو گریمان و گومانەی کە هەمبوو لەسەر کاریگەرێتی گلوبالیزم لەسەر شاعیر تەنها لە چاوپێکەوتنێکی وادا بەدەست دەهات ئەمە یەکێک لە مەبەستەکانم بوو مەبەستیکی تر بۆ ئەم چاوپێکەوتنە ئەوە بوو کە من لەگەڵ هاوڕێیەکمدا کاک بەهمەنی قارەمانی بەشداری - -ـجیهانگیری و ناسنامە ) کە پرۆژەیەکی Globalization and I dentityپرۆژەیەکین ( زانستییە لەالیەن گروپیک لێکۆڵەرەوەی زانکۆی ستۆکهۆڵم پالنی بۆ دانراوەبۆ ئەوەی کۆرسێک لەسەر ئاستی دانیشگادا لەسەر بابەتی جیهانگیری و ناسنامە دابنرێت ئەنتۆلۆژییەک بە پێویست زانرا بیرۆکەی ئەنتۆلۆژییەکە ئەوەیە کە هەموو الیەنەکانی بابەتەکە داپۆشێت ئێمەش (بەهمەن و من) بە لێکۆڵینەوە لە (کاریگەری جیهانگیری لەسەر کێشەی کورد کلتوور و زمان و ناسنامەی کورد) بەژداری ئەو پرۆژەیە دەبین» دیارە بە زمانی سوێدی دەبێت و دواتریش ڕەنگبێت بکرێت بە ئینگلیزی». دەستەیەک ڕووناکبیر و نووسەر و شاعیر و سیاسەت مەدارمان هەڵبژارد وەک لێزانی کورد وەاڵمی هەندێ پرسیارمان بدەنەوە ،تا لەبەر تیشکی بۆچونەکانی ئەوان پەیوەندی و کاریگەری جیهانگیری بە ناسنامەی کوردەوە بدۆزینەوە و بخەینەڕوو. لە مانگی ئۆگوستی ئەمساڵدا ،٢٠٠٢،کە کاک شێرکۆ بێکەس دوای کۆمەڵێک چاالکی ئەدەبی لە واڵتەکانی تری وەکو سوریا لوبنان بەریتانیا هۆڵەندا و ئەڵمانیا گەڕایەوە بۆ ستۆکهۆڵم بە فرسەتم زانی راو بۆچوونی ئەویش لەم بارەیەوە کۆ بۆ لێکۆڵینەوەکەی ئێمە جێی بایەخ دەبێت بزانم بۆیە هەردوو بابەتەکەم گرێدا و ئەم چاوپێکەوتنەی لێ کەوتەوە من لێرەدا لەگەڵ پێشەکییەکی کورتدا ڕێک وەکو خۆی دەینووسمەوە. ***
302
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
شێرکۆ بێکەس لە گلوبالیزم و کاریگەرییەکانی دەدوێ -گلوبالیزە لە پێناسەی کۆمەڵناسی هاوچەرخی
ژمارە 3پایزی ٢٠١٣
303
Analytical, academic, quarterly Magazine Issued by (K.W.U) institute for social Issues Volume(3), October 2013 Editor in chief Mahabad Qaradaghi Phone nr : 00964(750)4451932 Email: mahabad07@gmail.com Managing Editor Dana Shwany Phone nr: 00964(750)4755490 Email: dana.shwany@ymail.com
٢٠١٣ پایزی3 ژمارە
304