خاوەنی ئیمتیاز یەكێتی ئافرەتانی كوردستان
سەرنووسەر مەهاباد قەرەداغی mahabad07@gmail.com 07504451932 بەرێوەبەری نووسین دانا شوانی Dana.shwany@ymail.com 07504755490 دیزایین بەرگ و ناوەوە هێمن خدر He mn89@gmail.com تیراژ 1000 نرخ 2000
گۆڤ ارێكی هزری ئەك ادیمی وەرزانەیە پەیم انگەی (ی.ئا.ك) بۆ پر سە كۆمەاڵیەتی یە كا ن دە ری دە كات ساڵی دووه‌م – ژمارە ( )5ب ههاری 2014
پێرست سه‌روتار ................سه‌رنووسه‌ر5 .................................................................... به‌ها كۆمه‌اڵیه‌تی و مرۆییه‌كانی مافی مرۆڤ .......ئاالن شێروانی7 ........................................ دیدێكی جه‌وهه‌رگه‌رایان ه له‌باره‌ی مافه‌كانی مرۆڤ.......ڕه‌گه‌ز حه‌وێزی15 ................................. ئافرەتی کورد لە پەراویزەکانی مێژووی کالسیک و نوێدا.......مەهاباد قەرەداغی23 ........................ له‌باره‌ی فێمینیزمی كوردییه‌و‌ه مه‌سه‌له‌ی ژن ،مه‌سه‌له‌ی كۆمه‌ڵگه‌یه.......سمكۆ محه‌مه‌د49 ............... كورته‌یه‌كی مێژوویی ل ه باره‌ی كاركردنی ئافره‌ت .......وه‌رگێڕانی /هێرش حه‌سه‌ن59 ..................... ئه‌قاڵنیه‌تی زیندانیكراو ،ب ه ناوی ئه‌قاڵنیه‌تی ئازاده‌وه!.......غه‌مگین بۆڵی65 .............................. ڕۆڵ و كاریگەری ئافرەت و پەروەردە......مەهاباد گەرمیانى71 ............................................ به‌ربه‌سته كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی به‌رده‌م خوێنده‌واری.......دانا شوانی83 ..................................... سۆز و الوانه‌وه‌ی مناڵ و شێوازی په‌روه‌رده‌بوونی ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كورده‌وارییدا .......ئه‌حمه‌د باوه‌ڕ97 ..... ئافره‌ت و پهروهرده مشتومڕ له‌گه‌ڵ د .محه‌مه‌د .......ئا :گۆڤاری شیكار109 .............................. كۆمه‌ڵناسیی ئه‌ده‌بیات.....یه‌دوڵاڵ موه‌قێن...ل ه فارسییه‌وه :ئیسمایل ئیسمایل زاده127 ................... ماركس ،ئاكار و سه‌رمایه.......ئا /دانا له‌تیف جه‌الل141 ................................................. ده‌سه‌اڵتدارێتی زمان.......ساڵح سوزه‌نی149 .............................................................. ئەو کچەی بەرەنگاری کۆیلەیی بووەوە.......ڕووناک شوانی161 ............................................ كولتووری جه‌نگی ئاو!.......هێرش شكاك167 ............................................................ فشاری ده‌روونی.......ئاماده‌كردنی :دانـا سه‌الم كه‌ریم191 ................................................. زه‌مینه‌کانی ڕوودانی ئه‌نفال.......م.جلیل مرادی201 ....................................................... گرنگی ڕۆشنبیری له ژیانی فێرخوازی زانكۆدا .......كنێر عه‌بدواڵ217 ....................................
سەروتار سەرنووسەر
سوپاس بۆ وزەی بااڵی گەردوون کە ئەمجارەش هاوکارمان بوو بتوانین ژمارەیەکی نوێ لە گۆڤاری شیکار بە دەست و هەستی خوێنەرە بەڕێز و زانیاریدۆستەکانی بگەیەنین .ژمارە پێنجی گۆڤاری شیکار بە کۆمەڵێ بابەتی نوێوە نمایشی هەندێ لە پرس و کێشەی کۆمەاڵیەتی دەکات و بە میتۆدی زانستە کۆمەاڵیەتییەکان هەڵیاندەسەنگێنێ .ڕۆچوون بە قواڵیی کێشەکان و شیکردنەوەی پەیوەندی نێوان هۆ و ئەنجامی دیاردەکان بە پێوەرە زانستییەکان ،کردنەوەی دەروازەیەکی نوێیە بۆ خوێندنەوەیەکی واقیعییانەی کێشەکان و هەوڵدانی دروست بۆ چارەەرکردنیان .ئێمە خۆشحاڵین بەوەی گۆڤاری شیکار توانیویەتی لە ناوەندە ئەکادیمییەکاندا جێگەی خۆی بگرێت و قوتابیانی زانیاریخوازی زانکۆکان بە تایبەت دێن و داوای گۆڤارەکە دەکەن و بۆ لێکۆڵینەوە زانستییەکانیان سوودی لێ وەردەگرن ،کە ئەمەش یەکێک بووە لە ئامانجە سەرەکییەکانی ئێمە ،کە خۆشبەختانە ئامانجەکەمان پێکاوە. ژمارەی پێنجەمی گۆڤاری شیکار ڕێکەوتی بەهارێکی پڕ لە بۆنە و ڕووداوی خۆش و ناخۆشە بۆ گەلەکەمان و بۆ تاک بە تاکی ئێمەی کورد .یادی هەڵەبجە و ئەنفال دوو یادن کە لە یادگای ئێمەدا هەردەم زیندوون بەاڵم لە بەهاردا زیندووتر خۆیان دەنوێننەوە .ئەوەی گرنگە بۆ ئێمە ئەوەیە ئەو ئازارانەی کە لە جینۆسایدەکانەوە پێمان گەیشتووە بیکەین بە پرۆژەی ئاوەدانکردنەوەی واڵت .ئەو ڕقەی کە داگیرکەرانی کوردستان بەسەر ئێمەیاندا ڕشتووە و ئامانجیان وێرانکردنی واڵتمان و ڕووخاندنی کەسەیاتیمان بووە ،لە الی ئێمە ببێتە وانەیەک بۆ خۆشەویستی و ژیاندۆستی و ئەم وزەیەش بۆ ئاوەدانکردنەوەی واڵت و بەرپاکردنی ئاشتی کۆمەاڵیەتی و سیاسی بەکار ببەین .هەر لەم ماوەیەدا ڕژێمی ئێستای عێراق بە مەبەستی دروستکردنی بشێوی و شێواندنی دەروونی خەڵکی ئێمە بە مەبەستەوە قەیرانێکی دارایی ساز کرد و ئەو مافە ڕەوایەی خۆمان لە بودجەی عێراق کە بەشی کوردستانە دوای خست و موچەی خەڵک دواکەوت و کار و پرۆژەکانی پەکخست و بازاڕی سارد کردەوە. دەوڵەتی عێراق لەوەتی دامەزراوە سامانە سروشتییەکانی کوردستان کە خودا بۆ خەڵکی کوردستان لە سەر ئەم خاکە و لە ژێر ئەم خاکەی داناوە بۆمان ،دەیخۆن و ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
5
هەشتا ساڵە نەوتی کەرکووک دەفرۆشن ،کە خاکی کوردستان و سامانەکەی سامانی خەڵکەکەیەتی ،کەچی ئێستا دەیەوێ نەوتی شوێن و شارەکانی تریش بچێتە گیرفانی ڕژێمی تازەی عێراق و ئەویش بە منەتەوە و مانگ بە مانگ بەم دەردیسەرییە بۆمان بنێرێتەوە .کوردستان خاوەنی ئابووری سەربەخۆی خۆی نەبێت ،مەحاڵە بتوانێت ببێت بە دەوڵەتێکی سەربەخۆ .بۆ ئەو مەبەستە پێویستمان بەوەیە الیەنگری ئەو سیاسەتە ئابوورییە بین کە کوردستان بەرەو سەربەخۆیی دەبات لە ڕێگەی سوودوەرگرتن لە سامانە سروشتییەکانی .مامەڵەکردنێکی دروست و هۆشیارانە لەگەڵ ئەم دۆخەدا گرنگە و تێگەیشتن لەم دۆخە و تێگەیاندنی خەڵک بۆ ئەم دۆخە ،ئەرکی ڕۆشنبیران و سیاسەتمەدارانە و میدیاکان دەبێ ڕۆڵی گرنگی تێدا ببینن .بە هیواین کوردستان هەر ئاوەدان و ئااڵکەی هەر شەکاوە بێت و لەسەر نەخشەی جیهانیشدا نەخشەکەی بدرەوشێتەوە .کورد شایانی دەوڵەتێکی سەربەخۆیە و بۆ ئەوەش بووە کە ئەو هەموو قوربانییەی پێشکەش کردووە .بڕێکی زۆری کێشەکانی نێو کۆمەڵگەی ئێمە بەندن بەو داگیرکراوییەی کوردستان و سەپاندنی کولتووری بێگانە لە نێوماندا .کۆلۆنیالیزەبوونی کوردستان وای کردووە لە ڕووی دەروونییەوە مرۆڤی ئێمە گیرۆدە بێت بە گرێوگۆڵەی دەروونی و هەستی خۆبەکەمزانین زاڵ بێت بەسەریدا .چارەسەرکردنی کێشەی کەسایەتی و تاک بە تاکی کورد ،پەیوەستیشە بە چارەسەری پرسی نەتەوەیی و ئازادی خاک و پێناسە و قاوارەیی نەتەوەیی سەربەخۆمانەوە. شیکار لە خزمەتداندایە و هیواداریشین لێکۆڵەران بۆ هەموو پرسە پەیوەندیدارەکان بە تاک و کۆمەڵگەوە هاوکارمان بن و بابەتەکانیان لەم گۆڤارە بە ئەرزشەدا باڵو بکەنەوە ..وێڕای خۆشەویستیمان بۆ هەمووان.
6
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
و
به‌ها كۆمه‌اڵیه‌تی مرۆییه‌كانى مافی مرۆڤ دیدێكی كۆمه‌ڵناسانه
ئاالن شێروانی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
7
8
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ئه‌م نووسین ه ئاماژه ب ه به‌هاكانی مافی مرۆڤ ده‌كات ،به‌اڵم له پێش په‌رژان ه سه‌ر بابه‌ت ه سه‌ره‌كییه‌كه ،ڕوونكردنه‌وه‌یه‌كی كورت ل ه باره‌ی چه‌مكی به‌ها ،كارێكی پێویسته .به‌ها یه‌كێك ه له چه‌مكه سه‌ره‌كییه‌كان له باسه شیكارییه‌كانی لكاو به زاست ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان .له‌مه‌ڕ ئه‌م چه‌مكه ،پانتاییه‌كی به‌رباڵو و تێگه‌یشتنگه‌لی هه‌مه‌چه‌شن بوونی هه‌یه .به گشتی له به‌هاوه ،الیه‌نگیرییه‌كی پایه‌داری مرۆڤ ل ه په‌یوه‌ست ب ه خواست ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان سودی پێ ده‌گه‌یه‌نرێت .به‌هاكان به‌م مانایه ،ئه‌ركگه‌‌‌لێكیان له ڕێنمونی ڕهفتاره مرۆییه‌كان و خه‌سڵه‌تی هه‌ڵبژێردراو ل ه نێو كرده جۆراوجۆره‌كاندا هه‌یه .به‌هاكان وه‌ك پرۆژه‌گه‌لی جێگیربوو ل ه سیسته‌می بیروباوه‌ڕی تاكه‌كاندا ڕه‌نگ ده‌داته‌وه ،به‌اڵم ئه‌مه‌ش ئه‌گه‌ر گۆڕانی سیسته‌می به‌هایی كۆمه‌ڵگه له ڕه‌وتێكی ماوه دوور و درێژ نه‌فی ناكات .ل ه توێژینهوه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا ،به‌گشتی ،به‌هاكان به‌شتێكی وه ده‌زانرێت ك ه ده‌ربڕینی خۆی له دامهزراوه سه‌ره‌كیی ه دیاریكراو ل ه الیه‌ن كۆمه‌ڵگه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانه‌وه به‌ده‌ست دێنێت و ل ه الیه‌ن تاكه‌وه ل ه ڕه‌وتی سۆسیالیزه‌بوون په‌سه‌ند ده‌كرێت یان وه‌رده‌گیردرێت .بۆیه له‌گه‌ڵ ئه‌م ڕوونكردنه‌وه كورته ،پێویست ه نیشانی بده‌ین ك ه ك ه «پله‌وپایه‌ی مرۆیی» سه‌ره‌كیترین به‌های فه‌لسه‌فیی مافی مرۆڤه. بۆ ڕۆشنایی خستنه سه‌ر الیه‌نه جۆراوجۆره‌كانی «پله‌وپایه‌ی مرۆیی» ،بۆ نموون ه ده‌توانین ئه‌و به‌هایانه‌ی تر ك ه به‌شه‌كانی دروستبوونی پێك ده‌هێنن و هاوكات خۆی وه‌ك به‌هاكانی ماف مرۆڤ دێنه هه‌ژماردن ،ده‌خرێته ژێر سه‌ره‌نجه‌وه .ل ه خوارهوه ،ل ه گۆشه‌نیگای نۆرمییه‌وه ( )normده‌په‌رژێین ه سه‌ر ئه‌م به‌هایانه. ژیــان ژیان وه‌ك به‌ها ،پشت ئهستووره به به‌هادانان بۆ ژیانی مرۆیی ،هاوشێوه‌ی پێشمه‌رجێكی حه‌تمی بۆ هاوژیان له نێوان مرۆڤه‌كان و سه‌رچاوه‌ی ته‌واوی ئایدیاله‌كان و وێناكردن ه به‌هاییه‌كانی لكاو پێی .ئه‌و كرده‌ییه‌ی ك ه مه‌یلداره به به‌دیهاتنی به‌های ژیان ،نه‌ك ته‌نها پێویسته ل ه به‌رامبه‌ر هه‌موو شتێك و هه‌موو كه‌سێك به‌رگری بكات كه ده‌په‌رژێت ه سه‌ر نه‌فیكردنی ژیان ،به‌ڵكوو هه‌روه‌ها پێویسته ته‌واوی چاالكیی ه پارێزگارییه‌كانی ژیان ته‌با بێت له‌گه‌ڵ ئهوهی ب ه هیمه‌ته‌و‌ه ده‌خرێته ژێر پشتیوانكردنه‌وه .یه‌كێك ل ه توخمه گرنگه‌كانی «ژیان» وه‌ك مافی مرۆڤ ،پارێزگاریكردن ه له ته‌ندروستی جه‌سته‌یی و گومان هه‌ڵنه‌گری فیزیكی مرۆڤ .هه‌موو مرۆڤێك له بوونی خۆیدا ،ڕووبه‌رووی ئه‌و پله‌وپایه‌ی ه دهبێتهوه كه ل ه خۆیدا ب ه به‌ها دێته هه‌ژماردن .به‌هایه‌كی وه‌ها ،له‌گه‌ڵ هیچ كااڵیه‌ك شایه‌نی به‌راوردكردن یان ئاڵوگۆرپێكردن نییه و به‌م پێیه ،نرخدانان بۆی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
9
شایه‌نی وێناكردن نییه و پێویست ه ئه‌وه‌ش وه‌ك ئامانجی سه‌ره‌كی خۆی پاسه‌وانی لێ بكات .به‌م جۆره ،پاسه‌وانی ل ه به‌ها ل ه خودی مرۆڤدا ،پێش هه‌موو شتێك ،پاسه‌وانیی ه ل ه ژیانی مرۆیی و ڕێزدانان ه بۆ پله‌وپایه‌ی مرۆڤ .ل ه پله‌ی یه‌كه‌مدا ده‌توانین به هه‌مان شێوه له‌گه‌ڵ ژماردنی به‌های ژیانی مرۆیی لێی تێبگه‌ین« .ژیان» وه‌ك به‌هایه‌ك، به‌رجه‌سته‌بوونی خۆی ل ه «مافی ژیان» دهبینێتهوه ك ه له بهنده نێو نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی مافی مرۆڤدا ،ڕه‌نگدانه‌وه‌یه‌كی ڕوونی ههبووه. ئازادی و سه‌ربه‌خۆیی به‌های ئازادیی و سه‌ربه‌خۆیی له‌الیه‌ك پشت ئهستووره ب ه ئازادی هه‌موو مرۆڤه‌كان ل ه هه‌ر چه‌شن ه كۆیله‌یی و به‌نده‌ییه‌ك ،ئه‌شكه‌نجه و ڕه‌فتار و سزای بێ ڕه‌حمانه و نامرۆیی و ڕێزشكێنانه ،گرتن ،زیندانی و دوورخستنه‌وه‌ی خۆوه‌كی و ههنگاوه هاوشێوه‌كان ،و ل ه الیه‌كی تر ،پشت ئهستووره به ئازادی هه‌موو مرۆڤه‌كان ل ه پرۆژه‌سازی ئازادی و سه‌ربه‌خۆیی ژیانی خۆیاندا .ئازادی و سه‌ربه‌خۆیی ،توخم ه سه‌ره‌كی و ناوه‌ندییه‌كانی چه‌مكی «كه‌س»ـن و له‌سه‌ر پێكهاته‌ی پله‌و پایه‌ی مرۆڤ جێگیرن .پێویسته ئه‌وان ه وه‌ك سه‌ربه‌خۆی یه‌كه‌مینی ویست و ئیراد‌ه تێبگه‌ین .ئه‌و ده‌ركه‌وتان ه توانا و هێز و كارامه‌یی مرۆڤه‌كانن ،ئه‌و مرۆڤانه‌ی ك ه به شێوه‌ی خودخواز و پشت ئه‌ستوور ب ه عه‌قڵی خۆبونیاد« ،ده‌ستپێكردن»ـی خۆی ڕێسابه‌ندی ده‌كات .ئازادی و سه‌ربه‌خۆیی ب ه شێوه‌یه‌كی جیانه‌كراوه و به‌رده‌وام له په‌یوه‌ندیدایه له‌گه‌ڵ پله‌وپایه‌ی مرۆڤ .مافی ئازادییه‌كان ل ه به‌نده‌كانی مافی مرۆڤدا ،كۆكردنه‌وه‌ی په‌ناگه به‌رده‌وام سه‌ربه‌خۆیی و ئازادی وه‌ك به‌هایه‌كه .به‌م هۆیه‌یه ،له‌م به‌ندانه‌دا ،له‌ته‌ك مافی ئازادی گشتی درێژه‌ی پێدراوه ،مافێكی تریش له‌په‌یوه‌ست ب ه ئازادیییه‌كان ،ب ه شێوه‌یه‌كی جودا پێناس ه كراون ،وه‌ك مافی هاواڵتیبوون ،مافی ئازادی نووسین ،مافی ئازادی ئه‌نجومه‌نه‌كان و جڤاته‌كان و ...هتد. دادپه‌روه‌ری به‌های دادپه‌روه‌ری ،ك ه پێویست ه ل ه الیه‌نی قانونی ،كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوورییهوه بخرێته‌ژێر سه‌ره‌نجه‌وه ،پێكهاته‌ی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یان ه دروست ده‌كات كه تێیاندا پله‌وپایه‌ی مرۆڤ و ئاسایش و سه‌ربه‌خۆی كه‌سییه‌كه‌ى ل ه په‌الماردان به دووره .ئه‌م كۆمه‌ڵگه‌یانه له‌گه‌ڵ ده‌رهاویشته‌گه‌لی وه‌ك :یه‌كسانی مرۆڤه‌كان له به‌رامبه‌ر یاسا و دادگا ،و دابه‌شكردنی عادیالنه‌ی ده‌ستكه‌وت ه ماددیه‌كان .ئه‌گه‌ر به‌هاكانی پێشووتریشی بۆ زیاد بكه‌ین ،ده‌توانین 10
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
بڵێین ئه‌و سیسته‌م ه كۆمه‌اڵیه‌تیی ه عادیالنه‌یه كه زیاتر له به‌رێزدانانی به‌های بنه‌ڕه‌تی «ژیان» ،بتوانێ به‌هاكانی «ئازادی» و «یه‌كسانی» ل ه گونجاوییه‌كی عادیالنه پێكهوه و له‌گه‌ڵ یه‌كتر بێنێت ه دی .كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی وه‌ها ،به په‌یدابوون و پاراستنی یه‌كسانی ،بۆ هه‌ر تاكێك فه‌زای ئازادی دروست داده‌هێنێت كه بتوانێ له چوارچێوه‌ییه‌وه كه‌سایه‌تی ی ئه‌م كاره ،په‌خشكردنه‌وه‌ی ئازادی كه‌سایه‌تی ئه‌وانیتر خۆی په‌خش بكاتهوه ،بێ ئهوه تووشی ڕووشان بكات. «دادپه‌روه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی» یه‌كێك له‌و چه‌مكانه‌یه كه نزیكه ل ه چه‌مكی دادپه‌روه‌رییه‌و‌ه ب ه شێوه‌یه‌كی گشتی« .دادپه‌روه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی» ب ه بایه‌خدان به پله‌وپایه‌ی یه‌كسانی مرۆڤه‌كان ،خوازیارانی هه‌لومه‌رجی ژیانی مرۆیی بۆ هه‌مووان دابین ده‌كات وه‌ك سه‌رهه‌ڵدانی شانسی یه‌كسان و به‌دیهاتنی عادیالنه‌ی ویست ه مرۆییه‌كان .سه‌رهه‌ڵدانی شانسی یه‌كسان ،ب ه واتای به‌رزكردنه‌وه‌ی هه‌ر چه‌شنه هه‌اڵوردێكی نێوان مرۆڤه‌كان ب ه هۆی په‌یوه‌ستی بوونیانه‌وه به ڕه‌گه‌ز ،چین ،نه‌ژاد ،بیروباوه‌ری مه‌زهه‌بی و ئایدۆلۆژیكی تایبه‌ت .له‌و مافانه‌ی ك ه ده‌توانن «دادپه‌روه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی» وه‌ك سه‌رهه‌ڵدانی شانسی یه‌كسان دابین بكه‌ن ،ده‌توانین ناوی ئه‌م مافانه‌ی خوارهوه ببه‌ین :مافی كاركردن ،مافی خوێندن ،مافی به‌شداریكردن له ژیانی كولتووری ،مافی سوودمه‌ندبوون ل ه هه‌لومه‌رجی كاری مرۆیی ،مافی سوودمه‌ندبوون ل ه ده‌ستكه‌وته‌كانی پێشكه‌وتنی زانستی و مافی پارێزگاریكردن ل ه منااڵن و نه‌وجه‌وانان« .دادپه‌روه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی» له‌به‌رئه‌وه‌ی ك ه بااڵتر له ویست ه یه‌كه‌مین ه مرۆییه‌كانی وه‌ك خۆراك و پۆشاك و دانیشتوانن ،لكاو ده‌بێ ب ه به‌دیهاتنی ویست ه مرۆیی ه گرنگه‌كانی تره‌وه ،كه له خۆگری مافگه‌لێكی وه‌ك :مافی وه‌رگرتنی كۆمه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی له بواری بێكاری ،نه‌خۆشی و خانه‌نشینی .باڵوكردنه‌وه‌ی جیهانی مافی مرۆڤ ،پێگه و پله‌وپایه‌كی ته‌واوی ئه‌ندامه‌كانی خێزانی مرۆیی و مافی یه‌كسان و نه‌گوازراوه‌یان ب ه پایه‌ی دادپه‌روه‌ری له جیهان ده‌زانێت .له‌م ڕوهوه ،هه‌وڵ ده‌درێ تاوه‌كو پاسه‌وانی ل ه مافه‌كانی مرۆڤ ،له سیسته‌مێكی جیهانی و له ڕێی په‌یمانه‌كان و بهنده نێو نه‌ته‌وه‌ییه‌كانه‌وه دابین بكرێت .به‌اڵم واقیعه‌تی ئه‌م جیهانه‌مان نیشانده‌ری ئهوهی ه ك ه «دادپه‌روه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی» ته‌نانه‌ت له كۆمه‌ڵگ ه پێشكه‌وتووه‌كانیش ،ل ه په‌یوه‌ندی توندی له‌گه‌ڵ گرفتی جیاوازی چینایه‌تی نێوان مرۆڤه‌كان بوونی هه‌یه .به‌م هۆیه ،ده‌توانین بڵێین مافی مرۆڤ ب ه تێگه‌یشت ه ئه‌مرۆییه‌كه‌ی و ل ه واقیعه‌تی ئه‌م جیهانه‌ماندا ،ب ه ناچاری ته‌نها ده‌توانێت پرۆژه‌یه‌كی كه‌م له دادپه‌روه‌ری بخات ه ڕوو.
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
11
یه‌كانگیری ()solidarity یه‌كانگیری وه‌ك به‌هایه‌ك ،پێكهاته‌ی كرده‌ی هاوبه‌شی مرۆیی دروست ده‌كات و ده‌ستگه‌یشتن ب ه پێكه‌وه‌ژیانی سه‌ركه‌وتووی نێوان هه‌موو مرۆڤه‌كان ب ه ئامانجی خۆی ده‌زانێ .یه‌كانگیری ،ته‌نها داوا له مرۆڤ ناكات تاوه‌كو به‌رامبه‌ر ب ه ڕه‌نج و ئازاری ئه‌وانیتر هاوده‌ردی و هاوئازاری بكه‌ی ،به‌ڵكوو چاوه‌ڕوانی لێت هه‌یه ك ه مرۆڤ ڕه‌نج و ئازاری هاوجۆران به ڕه‌نج و ئازاری خۆت بزانیت و ل ه هه‌وڵى به‌رزكردنه‌وه‌یاندا بێت. چه‌مكی «یه‌كانگیری» وه‌ك به‌هایه‌ك ،پایه‌ی به‌ڵگه‌خوازی خۆی ل ه به‌كۆمه‌اڵیه‌تیبوونی مرۆڤ به‌ده‌ست دێنێت .مرۆڤ ل ه ڕووی توانا بایه‌لۆژییه‌كانی خۆی ،تووشی كه‌می و ئه‌و ناساغییانه‌یه كه ته‌نها له جڤاتێكی مرۆیی ده‌توانێ زاڵ بێت به‌سه‌ریاندا .به‌م جۆره ،مرۆڤ پێویستی ب ه یارمه‌تی مرۆڤه‌كانی تره .چ له قۆناغی منداڵی كه وابه‌سته‌ی ه به‌سه‌رپه‌رشتی دایك و باوكان ،چ له سااڵنی پێگه‌یشتووی ك ه وابه‌سته‌ی ه به دابه‌شكردنی كاری كۆمه‌اڵیه‌تی بۆ دابینكردنی هه‌بویه‌كی هاوبه‌شی هه‌موو مرۆڤه‌كان و چ ل ه ڕۆژانی پیری ك ه وابه‌سته‌ی ه ب ه كامڵی و ده‌ستگرتنی ئه‌وانیتره‌وه .ل ه الیه‌كی تر ،ته‌نها مرۆڤ ده‌توانێ زۆرێك له ده‌ركه‌وته كه‌سییه‌كانی خۆی ك ه پله‌وپایه‌ی ئه‌و لێیهوه سه‌رچاوه‌ی گرتووه ،ته‌نها له‌ئاڵوگۆركردن له‌گه‌ڵ مرۆڤه‌كانی تر په‌خش بكاتهوه .مرۆڤ به تایبه‌ت بۆ په‌ره‌سه‌ندن و كامڵبوونی ئاگایی خۆی ،به قووڵی وابه‌سته‌یه به كۆمه‌ڵگه‌وه .به‌م جۆره، مرۆڤه‌كان له ب ه مرۆڤبوونی خۆیان ،له به‌رامبه‌ردا وابه‌سته‌ن به یه‌كتری. به‌رپرسیارێتی كۆمه‌اڵیه‌تی ئاگایی به‌رامبه‌ر ب ه به‌رپرسیارێتی كۆمه‌اڵیه‌تی ،یه‌كێكی تره ل ه به‌هاكانی مافی مرۆڤ و دواهات و ئاكامی ڕاسته‌وخۆی «یه‌كانگیری»ـه .به‌رپرسیارێتی كۆمه‌اڵیه‌تی ،وا ل ه مرۆڤه‌كان ده‌كات كه ب ه یارمه‌تی هاوجۆره‌كانی كه تووشی ڕه‌نج و كاره‌سات و بێبه‌شبوون هاتوون ڕزگارییان بێت .ئه‌گه‌ر «یه‌كانگیری» پتر به‌های له وه‌سفكردنی «ئهوهی هه‌یه» كۆمه‌اڵیه‌تی بێت ،ده‌توانین «به‌رپرسیارێتی كۆمه‌اڵیه‌تی» به‌های ل ه وه‌سفكردنی «ئهوهی ك ه پێویسته ببێ» هه‌ڵبسه‌نگێنین .به‌رپرسیارێتی كۆمه‌اڵیه‌تی، مرۆڤ ب ه فه‌رمانبه‌رێك ده‌زانێ تاوه‌كو وه‌ك بونه‌وه‌رێكی كۆمه‌اڵیه‌تی ڕه‌فتار بكات. ئاگایی به‌رامبه‌ر به به‌رپرسیارێتی كۆمه‌اڵیه‌تی ،واته دیاریكردنی ئه‌ركێك بۆ مرۆڤ، تاوه‌كو كرده‌ی خۆی له ڕاسته ڕێی به‌دیهاتنی به‌هاكانی مافی مرۆڤ الیه‌نگیری بكات. گواستنه‌وه‌ی به‌های «به‌رپرسیارێتی كۆمه‌اڵیه‌تی» بۆ ناو په‌یوه‌ندی ه نێو نه‌ته‌وه‌ییه‌كان، له‌گه‌ڵ خۆیدا به‌رپرسیارێتی و مافه نێوه نه‌ته‌وه‌یی ه یه‌كالیه‌نه‌كان ده‌هێنێت ،ل ه وێنه‌ی مافگه‌لێكی وه‌ك ئاشتی وىپارێزگاركردن ل ه ژینگه و ئیكۆلۆژیا. 12
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ئاشتی و خۆپارێزی ل ه توندوتیژی ئاشتی ئه‌و به‌هایه‌ی ه ك ه نه‌ك ته‌نها له‌ده‌ستدانی ملمالنێی ه به‌دامه‌زراوه‌یبووه‌كان وه‌سف ده‌كات ،به‌ڵكوو ده‌رخه‌ری ئه‌و ڕه‌وشه‌یه كه تێیدا پێكهوه ژیان ل ه نێوان مرۆڤه‌كان نیشانه‌ی سه‌ركه‌وتنه .ئاشتی ب ه مانای ئهوهی ه ك ه ملمالنێیه‌كان وه‌ك به‌رهه‌مێكی حه‌تمی پێكهوه ژیانی نێوان مرۆڤه‌كان ،ب ه گۆڕینی به‌كارهێنانی میتۆد و ڕێباز‌ه توندوتێژئامێز و وێرانكه‌ره‌كان ،بۆ كه‌ڵكوه‌رگرتن ل ه ڕێباز و میتۆده چاكئامێز و ناتوندوتیژ و دروستكه‌ره‌كان چاره‌سه‌ر بكه‌ین« .له‌ده‌ستدانی هێزی كه‌سی و بونیادی» ك ه ل ه ڕوونكردنه‌وه‌ی چه‌مكی ئاشتی به‌كار ده‌بردرێت ،ده‌رخه‌ری ئه‌وه‌یه كه بۆ چاره‌سه‌ركردنی ملمالنێیه‌كانی نێوان تاكه‌كان یان گروپ ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان یان ده‌وڵه‌ت ه جیاوازه‌كان ،نابێ سوود ل ه توندوتیژی وه‌ربگیردرێ ،تاوه‌كو پله‌وپایه‌ی مرۆڤ ل ه ئاسایش و هێمنی دابێت .له‌م ڕوهوه ،ئاشتی ته‌واو پێگه‌یشتوو زه‌روره‌تی خۆی له به‌هاگه‌لی وه‌ك توندوتیژپارێزی و په‌ره‌سه‌ندن و كامڵبوونی پل ه به پله‌و‌ه دهبینێتهوه .گه‌شه‌سه‌ندن و په‌ره‌سه‌ندنی پله به پل ه له ڕێی ده‌سته‌واژه‌كان ،ئه‌و به‌هایانه‌ی كه له خاڵی به‌رامبه‌ر ڕێباز و میتۆده شۆرشگێرییه‌كان بوونی هه‌یه ك ه خوازیاری وێرانكردن و ل ه نوێوه‌ه‌دروستكردن ده‌بن .به‌م شێوه‌ی ه ده‌توانین بڵێی ن ئاستی په‌ره‌سه‌ندنی پله به‌پله له ڕێگای ده‌سته‌واژه‌كان و توندوتیژپارێزی ،ئه‌و به‌هایانه‌ن ك ه له بنه‌ره‌تدا ژیانێكی به‌رێز بۆ پله‌وپایه‌ی مرۆیی دابین ده‌كه‌ن. ئیكۆلۆجیایه‌كی بێ خه‌وش به‌های په‌یوه‌ندی بێ خه‌وشی نێوان مرۆڤ و سروشت ،ڕیشه‌ی به‌م زانینه‌دا هه‌ی ه ك ه مرۆڤایه‌تی ب ه هۆی وێرانسازی ئیكۆلۆجیای سروشتی خۆی له ڕێگای :سیسته‌می ئابووری جیهانی ،ناساغی مۆدێله‌كانی گه‌شه‌پێدان ،ناهه‌وسه‌نگی ل ه سوودوه‌رگرتنی شیاو ل ه سهرچاوه سروشتییه‌كان ،ئاڵوده‌بوونی پیشه‌سازی و ناوه‌كی ،مه‌سره‌فكردنی له‌راده‌به‌ر و هه‌روه‌ها كوێری هه‌ژاری ،هه‌ره‌شه‌یه‌كی جددیان بۆ سروشت و ئیكۆلۆجیا هێناوه‌ت ه كایه‌وه« .ئیكۆلۆجیای بێ خه‌وش» وه‌ك به‌هایه‌ك ،پشت ئهستووره به‌م واقیعه‌ته‌ی ك ه مرۆڤه‌كان ته‌نها ل ه هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ سروشت و ئیكۆلۆجیای بێ خه‌وشدا ده‌توانن خاوه‌ن ژیانی مرۆیی و پله‌وپایه‌بن .مرۆڤه‌كان ڕێك به‌م هۆیه‌یه بۆ به‌ده‌ستهێنانی ویست ه سه‌ره‌كییه‌كانی خۆیان ل ه وێنه‌ی خۆراك و ئاو لكاون به سروشته‌وه ،ناتوانن و نابێ ئه‌ركی ڕاستی سروشت تووشی تێكچوون بكه‌ن ،له‌به‌رئه‌وه‌ی جگ ه له‌م وێنه‌یه ،بونیادی ژیانی خۆیان وێران كردووه .ئه‌مرۆ پارێزگاریكردن ل ه ئیكۆلۆجیا ،ب ه به‌های مافی مرۆڤ و ئه‌ركێكی گه‌وره‌ی ئه‌خالقی دێته هه‌ژماردن .به گووته‌ی یه‌كێك ل ه زاناكان :ئێم ه زه‌ویمان له ڕابردوومانه‌و‌ه بۆ به‌جێ نه‌ماوه ،به‌ڵكوو ئه‌ومان له داهاتووه‌كانه‌وه وهرگرتووه. ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
13
14
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
د ی د ێ ك ی ج ه و ه ه ر گ ه ر ایان ه ل ه ب ا ر ه ى م ا ف ه ك ا ن ى م ر ۆڤ ڕه گه‌ز حه‌وێزی
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
15
16
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ئاشنابوون ب ه چه‌مكی مــافی مـرۆڤـ یه‌كه‌م /مێژوو و وه‌رچه‌رخانی چه‌مكی مــافی مـرۆڤـ مــافی مـرۆڤـ به بڕوای هه‌ندێ كه‌س پێشینه‌یه‌كی هێنده‌ی مێژوویی ژیانی مرۆیی هه‌یه .هه‌ندێك كه‌سی تریش له‌و بڕوایه‌ن ك ه ناوی مــافی مـرۆڤـ ده‌رخه‌ری ئــازادی مـرۆڤـــه‌كانه .یه‌كه‌مین نیشانه‌كانی مــافی مـرۆڤـ ل ه یاسای حامورابی ،پادشای بابل (1730-1658ق.ف) ده‌بینرێت ،هه‌ر چه‌ند جاڕنامه‌ی حامورابی له زه‌مینه‌ی مــافی مـرۆڤـ زۆر سه‌ره‌تاییه ،به‌اڵم هه‌ندێكیان یه‌كه‌مین هه‌نگاویان به‌ره‌و مــافی مـرۆڤـ هه‌ڵناوه ،له سه‌ده‌ی شه‌شه‌می پێش زایین ،كۆرشی گهوره باڵوكراوه‌یه‌كی ڕێكخست ك ه تێیدا ئاماژه‌ی كردبوو ب ه ئازادی ئایینه‌كان و نهتهوه بێگانه‌كان .فه‌رمانی كۆرشی گه‌رو‌ه ل ه دوای ئازادكردنی بابل ،به یه‌كه‌مین و كۆنترین به‌ڵگه‌ی مێژوویی له زه‌مینه‌ی مــافی مـرۆڤـ دێته هه‌ژماردن .ل ه سه‌ده‌كانی ناوه‌راستیش (جاڕنامه‌ی گامناكارتا)ـی ناسراو ب ه جاڕنامه‌ی گه‌وره‌ی ئینگلستان له ساڵی 1215ز ده‌رچوو ،ل ه دوای ئهوه یه‌كه‌مین مــافی سیاسی و مه‌ده‌نی كه ب ه شێوه‌یه‌كی واقیعی ب ه هاوواڵتیانیان ده‌دا ل ه پرۆسه‌ی «جاڕنامه‌ی سه‌ربه‌خۆی ئه‌مریكا» ( )1776و «جاڕنامه‌ی ناسراوی مافه‌كانی مـرۆڤـ و هاواڵتی» بوو ( )1789ل ه شۆرشی فه‌رنسادا. ل ه سه‌ده‌كانی نۆزده‌هه‌م دابینكردنی چاودێری مافه‌كانی مـرۆڤـ ،ل ه نێوان خودی ده‌وڵه‌ته‌كان ئه‌نجام درا .نێونه‌ته‌وه‌یبوونی مافه‌كانی مـرۆڤـ ل ه سه‌ده‌ی بیسته‌م له‌گه‌ڵ ئیمزای په‌یمانی پارێزگاری له كه‌مینه‌كان ،له‌ژێر چاودێری كۆمه‌ڵگای نێو ده‌وڵه‌ت ه شێوه‌ی گرت .ب ه دامه‌زراندنی كۆمه‌ڵگای نێو ده‌وڵه‌تی بایه‌خ ب ه مافه‌كانی ژنان و مندااڵنیش درا .ل ه 25سێپتمبه‌ری 1926گفتوگۆنامه‌ی لكاو به كۆیله‌یی له جنێڤ ئیمزای له‌سه‌ر كرا و ل ه ساڵی 1930ز گفتوگۆنامه‌ی كاری زۆره‌ملێ ك ه كۆنفرانسی گشتی دانیشتنه‌كانی چواره‌می ده‌زگای نێونه‌ته‌وه‌یی ڕه‌زامه‌ندی له‌سه‌ر نوێنرا .له ماف ه نێونه‌ته‌وه‌یی ه كالسیكیه‌كان ،ته‌نها ده‌وڵه‌ته‌كان هه‌ڵگری ماف و ڕوولێنان بوون یان ب ه ده‌ڕبرینی پاشكۆ ماف ه نێو نه‌ته‌وه‌ییه‌كان دێنه هه‌ژماردن و تاك بۆ خودی خۆی جێی سه‌ره‌نج نه‌بوو .تاك ل ه زۆربه‌ی بواره‌كاندا وه‌ك «په‌یڕه‌وكار» یان «بێگانه» جێ سه‌ره‌نج ده‌بوو و ڕه‌فتاری ده‌وڵه‌ته‌كانیش له‌م ڕوهوه تاوتوێ ده‌كرا ،ڕه‌فتاری ده‌وڵه‌ت له‌گه‌ڵ بێگانه‌گان مومكین بوو ببێت ه هۆی به‌رپرسیارێتی نێو نه‌ته‌وه‌یی ،به‌اڵم چۆنییه‌تی ڕه‌فتاركردن به كوێرایه‌ڵی ل ه كایه‌ی ده‌سه‌اڵندارێتی مۆنۆپۆڵی ده‌وڵه‌ته‌كان بوو. به دامه‌زراندنی ده‌زگای نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان ب ه هۆی ئه‌زموونی ته‌ڵخی كه‌وموكوری ه تونده‌كانی مــافی مـرۆڤـ ل ه دووه‌م جه‌نگی جیهانی پرسی مافه‌كانی مـرۆڤـی وه‌ك ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
17
یه‌كێ ل ه ئامانجه‌كانی جاڕنامه‌ی نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان ل ه به‌ندی سێ ماده‌ی یه‌كی باڵوكراو‌ه باسكرا« .ده‌ستگه‌یشتن به هاوكاری نێونه‌ته‌وه‌یی ل ه چاره‌سه‌ركردنی گرفت ه نێو نه‌ته‌وه‌ییه‌كان به ماهیه‌تێكی ئابووری ،كۆمه‌اڵیه‌تی ،كولتووری ،مـرۆڤـدۆستانه، په‌ره‌سه‌ندن و گه‌شانه‌و‌ه و ڕێزی مافه‌كانی مـرۆڤـ و ئازادی ه سه‌ره‌كییه‌كان بۆ هه‌مووان بێ جیاوازی ل ه ڕووی نه‌ژاد ،ڕه‌گه‌ز ،زمان یان ئایین».... ل ه مادده‌كانی 55و 56ی جاڕنامه‌كه‌ش به‌لێنگه‌لێك له‌م چوارچێوه‌یه‌دا ڕیز كراوه: به‌م شێوه‌ی ه پرسی مافه‌كانی مرۆڤ ل ه ڕه‌هه‌ندگه‌لی به‌رفراوان له زیندانی حاكمیه‌تی ده‌وڵه‌ته‌دا هاتۆت ه دهرهوه و چۆته نێو پانتایی مافه نێو نه‌ته‌وه‌ییه‌كان. یه‌كه‌مین و باشترین هه‌نگاوی ده‌زگای نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان ڕه‌زامه‌ندینواندن له‌سه‌ر (جاڕنامه‌ی جیهانی مافه‌كانی مرۆڤ بوو ل ه 10دیسێمبه‌ری .1948جاڕنامه‌ی جیهانی مافه‌كانی مرۆڤ باشترین ئامرازی گۆڕانی بڕیاره‌كانی جاڕنامه‌یه ل ه زه‌مینه‌ی پرسه‌كانی مافه‌كانی مرۆڤ .جاڕنامه‌ی جیهانی له ڕووی حقوقییه‌وه جاڕنامه‌یه‌كه ك ه له‌و كۆمه‌ڵیه‌دا سوودی لێ وهرگرتووه .ته‌نانه‌ت ووشه‌ی «بڕیار ده‌دات»ـیش به‌كار نه‌براوه .به‌اڵم ئه‌م جاڕنامه‌ی ه ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ی كه تێیدا ڕیز كراوه «مرۆڤایه‌تی» ل ه ئه‌ركه جۆراوجۆره‌كانی ده‌زگای نه‌ته‌وه‌یی كاریگه‌ری زۆری ههبووه و بووه‌ت ه هۆی ده‌ركه‌وتنی به‌ڵگه‌ی جۆراوجۆر. ل ه دیسێمبه‌ری 1966ز دوو «به‌ندی حقوقی ئابووری –كۆمه‌اڵیه‌تی و كولتووری» و به‌ندی ماف ه مه‌ده‌نی و سیاسییه‌كان ب ه ڕه‌زامه‌ندی كۆمه‌ڵه‌ی گشتی گه‌یشت .ڕه‌زامه‌ندی ئه‌م دوو بهنده شۆرشێك بوو له زه‌مینه‌ی مافه‌كانی مرۆڤ .له ته‌ك ئه‌م به‌ندانه ئیدی په‌یمانگه‌لی نێونه‌ته‌وه‌یی مافه‌كانی مرۆڤ هاتن ه گۆره‌پانه‌كه‌وه ،ل ه وێنه‌ی «كۆنفانسیۆنی قه‌ده‌غه‌كردن و سزایی كوشتار‌ه ده‌سته جه‌معییه‌كان» (()1951جینۆساید)« ،كۆنفانسیۆنی نێو نه‌ته‌وه‌یی ڕه‌شكردنه‌وه‌ی هه‌ر چه‌شنه پاكتاوكردنێكی نه‌ژادی» (« ،)1969كۆنفانسیۆنی ڕووبه‌رووبونه‌و‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌شكه‌نجه‌ی ڕه‌فتاره‌كان و سزایی ه توند و نامرۆییه‌كان» (« ،)1969كۆنفانسیۆنی نێونه‌ته‌وه‌یی قه‌ده‌غه‌كردن و سزای نه‌ژادپه‌رستی ئاپارتاید» (« ،)1976كۆنفانسیۆنی ڕه‌شكردنه‌وه‌ی ده‌ڤه‌رانی پاكتاوكردنی دژه ژنان» (،)1987 «كۆنفانسیۆنی مافه‌كانی منداڵ»(« ،)1990كۆنفانسیۆنی نێونه‌ته‌وه‌یی پارێزگاری ل ه مافه‌كانی هه‌موو كرێكارانی كۆچكردوو و خێزانه‌كانیان» (.)1990 ل ه ته‌ك ئه‌م كۆنفانسیۆن ه جیهانیانه‌دا ،بۆ پارێزگاریكردن ل ه مافه‌كانی مرۆڤ كۆنفانسیۆن ه ناوچه‌ییه‌كان ل ه ناوچ ه جیاوازه‌كانی جیهان هاتنه گۆره‌پانه‌وه تاوه‌كو زه‌مینه‌ی پارێزگاریكردن ل ه هه‌موو الیه‌نه‌كان له مافه‌كانی مرۆڤ فه‌راهه‌م بكات وه‌ك: «كۆنفانسیۆنی ئه‌وروپای مافه‌كانی مرۆڤ» (« ،)1950كۆنفانسیۆنی ئه‌مریكایی 18
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
مافه‌كانی مرۆڤ» (« ،)1969كۆنفانسیۆنی ئه‌فریقایی مافه‌كانی مرۆڤ» (.)1981 ئه‌م سێ كۆنفانسیۆن ه هه‌ڵگری میكانیزمی چاودێرین ،كه بۆ جێبه‌جێكردنی مافه‌كانی مرۆڤ له نێو وواڵتانی ناوچه‌یی ،چاودێری ده‌كه‌ن .ل ه شێوه‌ی كه‌موكوڕی مافه‌كانی مرۆڤ ئه‌گه‌ری پێگیری و گه‌یشتنی تاكه‌كان یان وواڵتانی تر دژ به وواڵتێك هه‌ڵه‌یه‌ك بوونی هه‌یه .وواڵتانی موسڵمان ئه‌ندامی ده‌زگای كۆنفرانسی ئیسالمیش « 1990جاڕنامه‌ی مافه‌كانی مرۆڤی ئیسالمی» له قاهیره ئیمزای له‌سه‌ر كراوه. دووه‌م :نه‌وه‌كانی مــافی مـرۆڤـ ل ه وه‌رچه‌رخان ه مێژووییه‌كانی مــافی مـرۆڤـ ئێمه شاهیدی بیچمگرتنی سێ نه‌وه‌ی مـرۆڤـ بووین .نه‌وه‌ی یه‌كه‌م ،مافه مه‌ده‌نی و سیاسیییه‌كانن ك ه ڕیشه‌یان ل ه به‌ها لیبرالیستی ه كالسیكییه‌كاندا هه‌ی ه و مافگه‌لی بنه‌ڕه‌تی وه‌ك ،مــافی ژیان ،ئازدی بیروڕا ،ڕاده‌ڕبرین، كۆبوونه‌وه ،ئاسایش و گرێنتی داوه‌ری دهگرێتهوه و نه‌وه‌ی دووه‌می مــافی مـرۆڤـ ،ماف ه ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تی و كولتووریییه‌كانن ك ه په‌یدابوونیان بۆ دووه‌م جه‌نگی جیهانی دهگهرێتهوه و مافگه‌لێكی وه‌ك ده‌سته‌به‌ری كۆمه‌یه‌اڵتی ،كار ،ئاستی ژیانێكی شایست ه و پهروهرده كه ل ه ڕاگه‌یاندنی جیهانی 1948دا هاتووه ،دهگرێتهوه .ئه‌م ده‌سته‌یه ل ه ماف ب ه سوربوونی وواڵتانی سۆسیالیست ل ه دوای دووه‌م جه‌نگی جیهاندا ل ه ڕاگه‌یاندنی جیهانی مافه‌كانی مـرۆڤـدا هاتووه. نه‌وه‌ی سێیه‌می مافه‌كانی مـرۆڤـ ،نوێتر و پێشكه‌وتر له هه‌ردوو نه‌وه‌كه‌ی پێشووتری ،ماف ه جه‌معییه‌كان یان «ماف ه یه‌كانگیرییه‌كان» ئه‌و چه‌مكانه‌ن كه بۆ ئه‌م نه‌وه‌یه دهگهڕێتهوه و مافگه‌لێكی وه‌ك په‌ره‌سه‌ندن ،سوودمه‌ندبوون ل ه ژینگه ،ئاشتی و دیموكراسییه‌ت ل ه خۆ ده‌گرێت. نابێ ئه‌م خاڵه له‌به‌ر چاو نه‌گرین ك ه مافه‌كانی مـرۆڤـ تاك ه كۆمه‌ڵێك ه ك ه شایه‌نی گۆڕان نییه .ماف ه جیاوازه‌كان په‌یوه‌ندی ڕاسته‌وخۆیان له‌گه‌ڵ یه‌كتردا هه‌یه و له یه‌ك جیاناكرێنه‌وه. له نێوان مافه‌كانی نه‌وه‌ی یه‌كه‌م و دووه‌مدا دیموكراسییه‌ت په‌یوه‌ندییه‌كی ڕاسته‌وخۆی هه‌یه ،پاراستنی ڕاستی و ئاسایشی نێو نه‌ته‌وه‌یی كه له ئامانج ه سه‌ره‌كی و ناوه‌ندییه‌كانی نهتهوه یه‌كگرتووه‌كانه و له‌گه‌ڵ دیموكراسییه‌ت و مافه‌كانی مـرۆڤـ له‌مامه‌ڵكردندای ه و به‌دیهاتنی ئاشتی بێ ئه‌م دوو كاتیگۆره‌ی ه ل ه جیهاندا ئیمكانی نابێت. له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه له‌گه‌ڵ ده‌زگای نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان ب ه دانانی نۆرمه‌كان و به‌هاكان، بۆ پارێزگاری ل ه مافه‌كانی مـرۆڤـ ل ه سه‌رتاسه‌ری دونیا هه‌وڵیان داوه .ئه‌م ڕێژه‌ی ه ل ه ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
19
حاڵی په‌ره‌سه‌ندن و پێشكه‌وتندان و له‌م چوارچێوه‌یه‌دا ڕۆڵی ده‌زگا ناده‌وڵه‌تییه‌كات نابێ له‌به‌ر چاو نه‌گرین ل ه وێنه‌ی ده‌زگای ئه‌ندام ه نێو نه‌ته‌وه‌ییه‌كان Ampesty Internationaو بینینی مافه‌كانی مـرۆڤـ Human Rights Watchك ه ڕۆڵێكی چاالكترییان هه‌یه .تا پێش كۆتایهاتنی جه‌نگی سارد الیه‌نگیرانی نه‌وه‌ی یه‌كه‌م و نه‌وه‌ی دووه‌می مافه‌كانی مـرۆڤـ ڕای جیاوازییان هه‌بوو .الیه‌نگیرانی نه‌وه‌ی یه‌كه‌م داكۆكیان ل ه ئازادی فه‌ردی و لیبرالیزم ده‌كرد و الیه‌نگیرانی نه‌وه‌ی دووه‌م پارێزگارییان ل ه ماف ه ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی تاكه‌كان ده‌كرد .به‌اڵم كۆتایهاتنی جه‌نگی سارد ئه‌م ڕا جیاوازانه‌ی له نێو برد و وواڵتان ڕایه‌كی هاوشێوه‌یان له‌سه‌ری هه‌بوو ك ه به‌دیهاتنی مافه‌كانی نه‌وه‌ی دووه‌م دیموكراسییه‌ت و ماف ه مه‌ده‌نیی و سیاسییه‌كانی ل ه ته‌ك یه‌كتر داده‌نا و ئه‌م مافان ه بایه‌خێكی وه‌ك یه‌كیان هه‌ی ه و دابه‌شنه‌كراون .به‌م جۆره هه‌نوك ه كۆمه‌ڵگای نێو ده‌وڵه‌تی ب ه كۆده‌نگیه‌ك گهیشتووه كه هه‌موو به‌نده‌كانی مافه‌كانی مـرۆڤـ په‌یوه‌ندیه‌كی دووالیه‌نه‌یان له‌گه‌ڵ یه‌كتردا هه‌یه و له‌یه‌كتر جیانابنه‌وه. سێیه‌م :پارێزگاری ل ه مافه‌كانی مـرۆڤـ به سه‌ره‌نجدان ل ه بونیادی ناوه‌كی كۆمهڵگا و چه‌ندوچۆنی ده‌وڵه‌تی حاكم ،تاكه‌كان پێویستیان به‌و بڕیار و بودجانه هه‌ی ه كه ل ه به‌رامبه‌ر ده‌وڵه‌تدا پارێزگاری ل ه مافه‌كانیان بكا .بودجه‌ی مافه‌كانی مرۆڤ كه له به‌ڵگه ئاڵۆز و چڕه‌كاندا باسی لێوه‌كراوه، هه‌موویان ب ه ئامانحی پارێزگاری له مافه‌كان و ئازداییه تاكه‌كه‌سییه‌كان له‌به‌رامبه‌ر ده‌وڵه‌ته‌كاندا هاتونه‌ت ه كایه‌وه. ده‌ركردن و بڕیاره‌كان و ڕه‌زامه‌ندی به‌ڵگه‌ی نێو نه‌ته‌وه‌یی به ته‌نها نابێت ه هۆی پارێزگاركردن ل ه مافه‌كانی مرۆڤ ،له‌م ڕووه‌و‌ه پێویستمان به‌و میكانیزمانه هه‌ی ه ك ه پارێزگاری ل ه مافه‌كانی مرۆڤ ده‌كه‌ن و چاودێری له‌سه‌ر جێبه‌جێكردنیان ده‌كه‌ن .ل ه چوارچێوه‌ی ئهوهی ك ه ڕۆڵی ده‌زگا ناده‌وڵه‌تییه نێو نه‌ته‌وه‌ییه‌كان ( )INGOله‌م زه‌مینه‌یه‌دا شایه‌نی ڕهتكردنهوه نییه .هه‌نوك ه ده‌په‌رژێینه سه‌ر ناساندنی گشتی و سه‌رتاپاگیری ئه‌و میكانیزم ه نێو نه‌ته‌وه‌ییه ده‌وڵه‌تیانه. ئه‌لف /میكانیزم ه جیهانییه‌كان یه‌كه‌م /میكانیزم ه باڵوكراوه‌كانی نه‌ته‌و ه یه‌كگرتووه‌كان میكانیزمه‌كانی ناو سیسته‌می نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان بۆ پارێزگاری ل ه مافه‌كانی مرۆڤ له‌به‌ر چاو گیراون و ئه‌و دامه‌زراوانه‌ی ك ه ل ه ژێر ناونیشانی كۆمه‌ڵه‌ی گشتی ده‌زگای نهتهوه 20
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
یه‌كگرتووه‌كان ده‌بن له وێنه‌ی كۆمیسیۆنی ماف ه نێو نه‌ته‌وه‌ییه‌كان ك ه ئه‌م سااڵنه‌ی دوای پرۆژه‌ی كۆمیسییۆن ه نێو نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی وه‌ك كۆنفانسیۆنی قه‌ده‌غه‌كاری نه‌وه‌كوشتن، بنه‌ره‌تنامه‌ی كۆمیساریاری بااڵی نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان ...به ئه‌ستۆ گرتووه .ئه‌رك ه اله‌وه‌كییه‌كانی تر ،وه‌ك كۆمیساریای بااڵی مافه‌كانی مرۆڤ ،كۆمیته‌ی تایبه‌تی دژ ب ه پاكتاوی نه‌ژادی و كۆمیساریای بااڵی نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان بۆ په‌ناهه‌نده‌كانیش بوونیان هه‌یه. كۆمیسیۆنی مافه‌كانی مرۆڤ ئه‌گه‌ری الوه‌كی شورای ئابووری كۆمه‌اڵیه‌تییه ،ك ه چااڵكی له‌سه‌ر زه‌مینه‌ی مافه‌كانی مرۆڤ ده‌كات. دووه‌م /میكانیزم ه په‌یمانكارییه‌كان وه‌ك «كۆمیته‌ی مافه‌كانی مـرۆڤـ» ك ه میكانیزمی جێبه‌جێكردنی به‌ندی ماف ه مه‌ده‌نی و سیاسییه‌كانه كه ب ه هۆی ماده‌ی بیست و هه‌شته‌و‌ه ( )28دامهزراوه. «كۆمیته‌ی به‌رزبوونه‌وه‌ی پاكتاوی نه‌ژادی» كه به هۆی ماده‌ی ()81ـهوه « كۆنفانسیۆنی نێو نه‌ته‌وه‌یی ڕه‌شكردنه‌وه‌ی جۆره‌كانی پاكتاوی نه‌ژادی» دامهزراوه« .كۆمیته‌ی به‌رزبوونه‌وه‌ی پاكتاوی دژ ب ه ژنان» كه ب ه هۆی مادده‌ی ()17ـهوه كۆنفانسیۆنی به‌رزبوونه‌وه‌ی ڕێورێبازان ،پاكتاوی دژ به ژنان پێكهاتووه« .كۆمیته‌ی مافه‌كانی منداڵ» ك ه بۆ چاودێری به‌سه‌ر جێبه‌جێكردنی كۆنفانسیۆنی مافه‌كانی منداڵ له به‌رچاو گیراوه« .كۆمیته‌ی قه‌ده‌غه‌ركدنی ئه‌شكه‌نجه« ك ه له‌مادده‌ی()17ـهوه «كۆنفانسیۆنی قه‌ده‌كردنی ئه‌شكه‌نجه« پێكهاتنی پێشبینی كراوه و ..... بێ /میكانیزمه ناوچه‌ییه‌كانی مافه‌كانی مـرۆڤـ میكانیزم ه ناوچه‌ییه‌كان له هه‌ر ناوچه‌یه‌كی جیهان بۆ پارێزگاری و چاودێری به‌سه‌ر مافه‌كانی مـرۆڤـه‌و‌ه هاتونه‌ت ه كایه‌وه ،له ئه‌وروپا دوو كۆنفانسیۆن بوونیان هه‌یه. كۆنفانسیۆنی مه‌ده‌نی و سیاسی و جاڕنامه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌وروپا ،بۆ چاودێریكردن به‌سه‌ر جێبه‌جێكردنی ئه‌مه له كۆنفانسیۆنی دیوانی ئه‌وروپایی مافه‌كانی مـرۆڤـ ب ه ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری پێشبینینه‌كراودا. ل ه جێبه‌جێكردنی كۆنفانسیۆنی ئه‌مریكایی مافه‌كانی مـرۆڤـ له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ته‌كان و مافه‌كانی مـرۆڤـ كۆمیسیۆنی ئه‌مریكایی مافه‌كانی مـرۆڤـ و دیوانی ئه‌مریكایی مافه‌كانی مـرۆڤـ پێشبینیكراوه. ل ه نێو قاره‌ی ئاسیادا ،كۆنفانسیۆنی ناوچه‌یی مافه‌كانی مـرۆڤـمان نییه له‌م ڕوهوه دامه‌زراوه‌یه‌كیش له‌م ناوچه‌یه‌دا نیی ه و بۆ چاودێری له‌سه‌ر ڕاگه‌یاندی ئیسالمی مافه‌كانی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
21
مـرۆڤـ قاهیره‌ش دامه‌زراوه‌یه‌كی پێشبینی نه‌كراوه. له‌گه‌ڵ ناسینی مێژووی وه‌رچه‌رخان و بیچمگرتنی مافه‌كانی مـرۆڤـ ،ئاشنابوون به نهوه سیانه‌ییه‌كانی مافه‌كانی مـرۆڤـ و میكانیزمه‌كانی و چاودێریكردنی تا ڕاده‌یه‌ك له‌گه‌ڵ چه‌مكی مافه‌كانی مـرۆڤـدا ئاشنا بووین ،به‌اڵم خستنه‌ڕووی پێناسه‌یه‌ك له مافه‌كانی مـرۆڤـ كارێكی زه‌حمه‌ت و دژوار‌ه و وێرای ئهوهی له نێو پێناسه‌كاندا ئێم ه ئه‌م پێناسه‌ی خوارهوه ب ه كامڵترین پێناسه‌ی مافه‌كانی مـرۆڤـ ده‌زانین: مافه‌كانی مـرۆڤـ ب ه واتای ئه‌و پێدراوه گشتیانه‌ی ه كه هه‌ر تاكێكی مرۆیی هه‌ڵگرییه‌تی. ئه‌م پێدراوان ه له شێوه‌ی به‌دیهاتنی پێوه‌ری ئه‌خالقی ڕه‌وایه‌تی و پێودانگی سنوردارێتی ئۆتۆرێتی ده‌وڵه‌ت ه له به‌رامبه‌ر تاكه‌كاندا. سهرچاوه: -1سایتی باشگاه اندیشه www.irane mrooz.com -2 -3ده‌قی جاڕنامه‌ی مافه‌كانی مرۆڤ.
22
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
لە
ئافرەتی
کورد
په‌راوێزەکانی مێژووی کالسیک و نوێدا مەهاباد قەرەداغی
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
23
24
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
پێشەکی: ئەگەر ئێستا پرسیار لەبارەی کێشەی ئافرەتی کوردەوە بکرێت ،ئەوەی بە خێرایی بە خەیاڵدا گوزەر دەکات کێشەی داماڵینیەتی لە مافەکانی و بریندارکردنی مرۆڤایەتی و شکۆیەتی و سنووردارکردنی جوڵە و تەسککردنەوەی مەودای بیر و خەیاڵیەتی بە میتودی بەربەستئامیزی جۆراوجۆر ،کە ئەمانە تێكڕایان کارەساتئامیزن بۆ ژن و کەسایەتی ژنیان شێواندووە. نەبوونی وێنەیەکی چوست و چاالکی ژن لەناو مێژووی نەتەوەی کورد ،جێگەی نیگەرانی و تاڕادەیەکیش نەنگیی و شەرمە .ڕەنگە مێژووی جیهانیش لە سەدەکانی دێرین و تا یەک دوو سەدەی ڕابردووش ،بە گشتی لەو بارەیەوە هێندە جێگەی شانازی نەبێت ،بەاڵم هەرچۆنێک بێت وەک دیرۆکی ئێمە تاریکی نەکردووە بە دیاری بۆ ژن و کۆمەڵگەکانیان بە شێوەی کۆمەڵگەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و کوردستان ،بە بێ ئافرەت بەڕێوە نەبردووە .نە شۆڕشی فەرەنسای ساڵی ١٨٧٩بە بێ بەشداری ژن دەبووە ئەو دیاردەیەی کە مێژووی وەرچەرخاند ،نە شۆرشی جەزائیر و ڤێتنام و هتد بە بێ ڕۆڵی کارای ژن دەیانتوانی ئەو سەرکەوتنە مەزنانە تۆمار بکەن. داماڵینی مرۆڤ لە مافەکانی ،بە هەر بۆنە و لە هەر کات و شوێنێکدا بێت، لێسەندنەوەی سیفەتە مرۆڤانەکەیەتی ،زەوتکردنی توانای سروشتی بیرکردنەوەیەتی، توانای بەکاربردنی کارایانەی بیر و خەیاڵ و عەقڵ و هەموو ئەو پێدراوانەی کە مرۆڤی کردووە بە سەروەری سروشت و بەهۆیانەوە داهێنان بەدی دێنێت و نوێکردنەوە و گۆڕان دێنێتە بەرهەم. ئەفسوس و مەخابن دادمان نادات ،پێویستمان بە شیکردنەوەی دیاردەکانی نێو مێژوومانە ،بە کۆن و نوێیەوە ،تا لە ڕێگەی دۆزینەوەی هۆکارە نێگەتیڤەکانی دیاردە ستەمئامێزەکان ،دەستنیشانی چارەسەرییەکانیان بۆ بکەین .مێژووی کۆمەاڵیەتی کوردستان ،ڕێک وەک مێژووی سیاسی کورد شایان بە لێکۆڵینەوەی وردبینانەیە، لە پێناوی ڕۆشنکردنەوەی بەرپێی خۆمان لە هەنگاونانمان بەرەو ئایندە .بۆ ئەوەی داهاتوو وەک ڕابردوو نێگەتیڤ نەبێت ،پێویستمان بە هەڵکردنی چرای زانستەکان و توێژینەوەی دیاردەکانی کۆمەڵگەی کوردستانە .شیکردنەوەی ڕابردوو بۆ مەبەستی بەهرەمەندانە سوودڵیوەرگرتنیەتی ،لە پێناو داهاتوویەکی مرۆڤانە تر .بۆ ئەو مەبەستە پرسیار دەوروژێنین و لە وەاڵم دەگەڕێین .بیرمان تەرخان دەکەین بۆ دۆزینەوەی کۆدەکانی نێو دیرۆکی هەرە دێرین ،تا لە نهێنی بێپایەکردنی ئافرەت لە مێژوودا تێبگەین. ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
25
پرسیارەکانی توێژینەوەکە: بۆچی ئافرەت لە ڕابردووی تەمەنی هەزارساڵەیدا ،لەم بەشەی دنیا کە ئێستا واڵتیئێمەیە و لەو کۆمەڵگانەدا کە ڕەگی ڕابردووی کۆمەڵگەی کوردە ،هیچ ڕۆڵێکی بەرچاوی نەبینییوە؟ بۆچی ئافرەت لە پەراوێزی ڕووداوەکاندا بووە و ئامادەیی ئەو لە نێوەندی مێژوودابەدی نەکراوە؟ چ قۆناغێکی مێژوویی و کەی ژنی کورد خاوەنی خۆی بووە و کەی و لە کوێ و بۆئەو مافەی لەدەست داوە؟ ژنی هاوچەرخی کوردستان چۆن دەژی؟ چۆن تێدەکۆشێ بۆ مافەکانی و گەڕانەوەیپێگەی سروشتی خۆی؟ باکگراوندی مێژوویی: ژنی کورد لە پێگەی(دایک) لە ناوەندی کۆمەڵگەدا: دیمەنی گشتگرەوە و هەمەالیەنەی کۆمەڵگەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بە شێوەیەکی گشتی و کۆمەڵگەی کوردستانیش بە تایبەت کە مەبەستی توێژینەوەکەی ئێمەیە، ئەوە دەنوێنن کە کولتوور و سترەکتووری ئەم کۆمەڵگانە لەسەر بناغەیەکی پتەوی تا هەنووکە لەقنەبووی سیستەمی باوکساالری دامەزراوە و بەڕێوەدەچێت .مێژووی هەزاران ساڵەی ناوچەکە گەواهی ئەوەن ،بەاڵم لێكۆڵەرەوە و مێژوونووسان تیشک دەخەنە سەر قۆناغێکی دووری مێژووی ئەم دەڤەرە کە تیایدا ژن لە پێگەی (دایک)دا خاوەنی سەروەری بووە و لە ناوەندی خێزان و کۆمەڵگەشدا ڕۆڵی سەرەکی بینیووە. سیستەمی ئابووری بەڕێوەبەری ئەو قۆناغە ،سۆنگەی ئەو پێگە پتەوەی دایک بووە لە ناوەندی کۆمەڵگەدا .بایەخی مرۆڤی بەرهەمهێنەر و پەیداکاری بژێوی و ڕێکخەری ژیانی خێزان ،ئەو پێگەیەی بۆ دەستەبەر دەکات کە بریاردەر بێت و هەڵسوڕێنەر بێت نەک هەڵسوڕاو ،لە ناوەند بێت نەک لە پەراوێز. لە ڕووی دەروونییەوە ،بۆچوونێک هەیە دەیەوێت ئەوە بسەلمێنێت کە گەڕانەوە و باسکردنی ڕابردوو نیشانەی ڕەشبینی و خەمۆکییە و باسکردنی داهاتووش هێمایە بۆ گەشبینی و هیوا .مەبەستی ئێمە لە تاوتوێکردنی ڕابردووی ئافرەتی کورد لە ڕەشبینی و خەمناکییەوە نییە ،به‌ڵكوو بۆ ڕەواندنەوەی خەمۆکی و هەڵکردنی چرای هیوایە لە مێژووی داهاتوودا .ئافرەتی کوردستان پێویستی بە ناسینی ڕەگ و ڕیشەی 26
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
خۆیەتی و پێویستی بە گەڕانە بەدوای هۆکارەکانی لەقبوونی جێگە و پێگەی لە نێو خێزان و لە نێو کۆمەڵگەدا .بە مەبەستی دانانی بناغەیەکی شارستانی بۆ کۆمەڵگەی ئێستا و دوارۆژی کوردستان ،پێویستمان بە گەڕاندنەوەی بایەخی ژنی کورستانە و هێنانەوەیەتی بۆ ناوەند ،لە ڕێگەی زانینی هۆکاری پاراوێزبوونییەوە ،چونکە بە زانینی هۆکارەکان ،پالن بۆ هەڵگرتنی بەربەستەکانی ڕێگەی گەیشتن بە پێگەی ڕاستەقینەی خۆی ،ئاسانتر دەبێتەوە. سەرەتا کولتوور دەپشکنین و تیایدا بەدوای وەاڵمی ئەو پرسیارە دەگەرێین کە ئایا لە قۆناغێکی مێژوویی دێرینی کوردستاندا ،وەک هەموو کولتوورەکان و شارستانییەکانی دیکەی دنیا ،کاتێک هەبووە تیایدا ئافرەتی کورد ،یان بە گوزارەیەکی تر ژن لە پێگەی (دایک)دا لە ناوەندی خێزان و کۆمەڵگەدا ،وەک کەسی سەرەکی و بڕیاربەدەست، ژیابێ؟ ئەگەر وایە و ئەمە ڕاستییە ،تا چەند خوێندنەوەی مێژوویی ئێمە دەتوانێ سەلمێنەری ئەو بۆچوونە بێت و بەڵگەکان لە کوێی ئەو ڕاستییانەدا بەرجەستە دەبن؟ خوێندنەوە بەراییەکان ئەوەمان بۆ دەخەنە ڕوو کە کولتووری کورد ،کارتێکەر و کارتێکراوی کولتوورە هەرە دێریینەکانی ئادەمیزادە ،کە لەبەرەبەیانی مێژووی مرۆڤایەتییدا برەویان هەبووە .کوردستان بە پێی جوگرافیا بایەخدارەکەیەوە کە مەڵبەندێکی خاوەن زەوی بەپیت و بەرفراوان و ئاوی سازگار و ڕەوان بووە ،بۆیە بوەتە النکەی یەکەمین شارستانیش لە مێژووی مرۆڤدا .کوردستان جێگەی گرووپە هەرە دێرینەکانی مرۆڤە ،کە سەرووی میسۆپۆتامیایە و مێژووش ئەم پێگەیەی لە الپەڕە پڕشنگدارەکانی خۆیدا بۆ تۆمار کردووە. لێکۆڵەرەوە و ئەرکیۆلۆژەکان ،لە ئەنجامی خوێندنەوەی ئەو کۆدانەی کە لە شوێنەواری شارستانییە دێرینەکانی مرۆڤدا کە لە میسۆپۆتامیا بەجێماون ،بەدەستیان هێناوە، بەو ئەنجامە گەیشتوون کە لە سەرووی کوردستاندا کولتووری هیتییەکان ،سەروەر و گەشەسەندوو بووە .سەرچاوەی ئەم بۆچوونەش ئەوە بووە کە لەو کولتوورەدا کە ١٣٠٠ساڵ درێژەی هەبووە و کۆمەڵگەی پی بەڕێوە چووە ،ژنان گوێڕایەڵی مێرد و براو باوک نەبوون و خۆیان لەبارەی کاروبارەکانیانەوە بڕیاڕیان داوە .ئەم بۆچوونەیان لەو هێڵکارییانەوە سەرچاوەی گرتووە کە وا دەردەخات (پودوهیپا)ی شاژنی (هاتوسیلی سێیەم) کە فەرمانرەوای دەوڵەتی هیتی بووە ،خاوەنی مۆری تایبەتی خۆی بووە و بە ناوی خۆیەوە نامەی گۆڕیوەتەوە و واش گومان دەکرێت کە دوای مێردەکەی، ماوەیەکیش فەرمانڕەوایەتی دەوڵەتی هیتی کردبێت .هەروەها واشی بۆچوون کە نەک هەر شاژن ،به‌ڵكوو لەناو چینەکانی تری کۆمەڵگەشدا ،ژنان خاوەنی سەربەخۆیی و ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
27
بڕیاڕی خۆیان بوون. بەاڵم هەندێ دابونەریتی بەڕێوەبراو لە دەوڵەتی هیتیدا بە پێی وتەی ئارکیۆلۆژەکان لە دژایەتی ئەو بۆچوونەدایە کە پێگەی ژن ئەوەندە زۆر چەسپاو بووبێت لە ناوەنددا، یان دەشێ ئەو پێگەیە تەنها لە قۆناغێک لە قۆناغەکانی فەرمانڕەوایی دەوڵەتی هیتیدا بووبێ ،کە هاتوسیلی سێیەم بەڕێوەی بردووە .کە باس لە قۆناغی دیکە دەکرێت، بۆ نموونە کە باس لە زەماوەند و پەیوەندی ژن و مێردایەتی لە دەوڵەتی هیتیدا دەکرێت ،وا پێدەچێت لەسەر بناغەیەکی مێردساالری دامەزرابێت .مارەیی ژن ،کە بریتیی بووە لە کەلوپەلی ناوماڵ ،لە کاتی جیابوونەوەدا بۆ پیاو گەڕاوەتەوە ،بەاڵم دوای مردنی مێرد ،ژن پابەند بووە بەو نەریتەی کە شوو بە برای مێردەکەی بکاتەوە. ئەگەر شووبراشی نەبووایە ،دەبووایە شوو بە خەزووری بکات ،ئەویش نەبووایە ،بە نزیکترین پیاوی خزمی مێردەکەی .بەم نەریتە ژن پابەستکراوە بەو پیاوەی کە شووی پێکردووە و ئاستەم بووە لەو پابەندێتییە ڕزگاری بێت .کەواتە ئەگەرچی لە کولتووری دەوڵەتی هیتیدا هەندێ ئاماژە بۆ دەسەاڵتی ئافرەت هەبووە ،بەاڵم ئەو قۆناغە نەبووە کە پێگەی ئافرەت لە تەواوی سەردەمی فەرماندارێتی دەوڵەتی هیتیدا بە تەواوەتی لە ناوەندا بووبێت. هەندێ تێکستی یاسایی کە لە (ئۆگاریت) دۆزراونەتەوە ،کە شارێکی فینیقی بووە و دەکەوێتە باکووری سووریاوە ،واتە (رۆژئاوای کوردستان) ،مێژوویان دەگەڕێتەوە بۆ ١٣٠٠ساڵ پێش زایین ،ئەوە ڕوون دەکاتەوە کە ژیانی خێزانی بریتی بووە لە ئامرازێك بۆ درووستکردنی کوڕی شەرعی .مارەیی ژن ئەو کاتە دەبووە گەرەنتییەک بۆی ،ئەگەر لەو ژیانی هاوسەردارییەی کوڕی هەبووایە .ئەگەر لەو ژیانەدا کوڕی بەرهەم نەهێنابایە ،کە یبانوو دەبووایە خۆی ژنێکی کۆیلە بۆ پیاوەکەی بهێنێ و ئەو منداڵەشی کە لەو ژنە کۆیلەیە دەبوو ،دەبووە منداڵی ژن و مێردە شەرعییەکە. ئەم کولتوورە هاوچەرخی کولتووری هیتییەکان بووە و لە جوگرافیایەکدا بووە کە بەشێکی کوردستانە ،نزیک بوون لە یەکترییەوە لە ڕووی دابونەریتی ژن و مێردایەتی و پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانەوە .ژنەکان بە بێ کوڕ خاوەنی هیچ بوون ،کەواتە بوونیان بەردەوام بەهۆی نێرینەیەکەوە بایەخی هەبووە .ستاتووی ژن لە کۆمەڵگەی فینیقیدا بەند بووە بە ستاتووی کۆمەاڵیەتی خێزانەوە .ژنانی سەر بە خێزانی هەژار خۆیان کاروبارەکانی نێوماڵیان بەڕێوە بردووە ،بەاڵم دەستڕۆیشتووەکان ،کۆیلەکان کارەکاری ماڵەکانیان بوون .پیاوان بۆیان هەبووە چەند ژنێکی کۆیلەیان هەبێ و کاروبارەکانیان بۆ بەئەنجام بگەیەنێت .لە کاتی داوەتکردن ژنان میوانیان تا سەر خوان ڕێنوێنی 28
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
کردووە .1کەواتە لەم وێنانەوە ئاشکرا دەبێ کە نە کولتووری هیتییەکان و نەش فینیقییەکان ئەو کولتوورانە نەبوون کە ژن پێگەی لە ناوەنددا هاوسەنگی پیاو بووبێت. کەواتە دەبێ پشکنینەکان بۆ پێش ئەو قۆناغانە چڕ بکرێنەوە. لە شاری چەتاڵ هیووک ،لە ئەنادۆڵ ،ڕووبەڕێکی ١٣٠٠٠٠کم ،٢سەد و سیی کیلۆمەتری دووجا ،لە الیەن شوێنەوارناسەکانەوە دۆزراوەتەوە ،کە شوێنەواری کولتوورێکە بۆ چەندین هەزار ساڵ دەگەڕێتەوە .شوێنەواری ئەو شارستانییە لە الیەن جێمس مێالرت هەڵکەندراوە و ئەنجامەکەی پیشان دراوە .بە پێی شیكارییه‌كه‌ى مێالرت ،ئەوان خاوەنی کولتوورێکی بەرز و گەشەسوندوو بوون .ژوورەکانیان بۆ یەک كراو بووە، وێنەی هەڵکۆڵدراوی مرۆڤ و ئاژەڵی بەسەرەوە بووە .وا دەردەکەوێت کارگەی مس و قۆرقۆشمیان هەبووبێت ،هەروەها کارگەی چنین و خشڵ و ئاوێنە و خەنجەر. ئەم کولتوورە بە پێی جێمس مێالرت لە ٩٠٠٠تا ٦٠٠٠ساڵ پێش زایین لە گەشەسەندندا بووە .میالرت و شوێنەوارناسانی تریش وای بۆچوون کە ئەو کولتوورە ژن بەڕێوەی بردووە و فەرمانرەوایەتی بەدەستی ئافرەتان بووە .ژن لە ناوەنددا بووە لە هەموو بار و بوارەکانی ژیاندا .ژنان لەگەڵ منداڵەکانیان و خشڵ و ئاوێنەکانیان لە ناوەراستی ژێرخانی ماڵەکانیاندا نێژراون ،بەاڵم پیاوان لە پەنایەکی بچووکدا لەگەڵ تفاقەکانی سەردەمی بەردینیاندا ،نێژراون .پەیکەرە مێینەکان هەرچەندە بچووکن بەاڵم لە پەیکەرە نێرینەکان گەورەتر و بەرجەستەترن و بە ڕوونی ئەو بۆچوونە دەردەبڕن کە ژنان لە کاروباری کۆمەاڵیەتی و ئایینی و سیاسیدا کاریگەرییان هەبووە. هەڵکۆڵینەکانی میالرت ،لە کۆتایی ساڵی ١٩٦١ەوە دەستی پێکردووە و بەردەوامە. بە پێی ڕاپۆرتەکانی میالرت ،کۆنترین دۆزراوە ،مێژووی دەگەڕێتەوە بۆ ٧٠٠٠ساڵ پێش زایین ،واتە ٩٠٠٠ساڵ بەر لە ئێستا .ڕاپۆرتەکان لە ساڵی ١٩٦٦نووسراون و پیشانی دەدات کە چەتاڵ هیووک لە دەهەزار ساڵ پێش ئێستاوە ناوی شارەکە بووە .میالرت پێی وایە سیستەمی کۆمەاڵیەتی ئەو کولتوورە نەک تەنها دایکساالری بووە ،به‌ڵكوو کۆمەڵگەیەکی یۆتۆپیاییش بووە .لەو جێگایەدا نزیکەی ١٠٠٠ساڵێک هیچ جۆرە شەڕ و ئاژاوەیەک هەڵنەگیرساوە و بە شێوەیەکی ژییرانە بەرێوە چووە .لەوێ نە مرۆڤ و نە ئاژەڵ لە ئەنجامی زەبروزەنگدا نەبوونەتە قوربانی .هیچ شوێنەوارێکی ئەوتۆ دیار نییە کە مردنێک لە ئەنجامی زەبروزەنگەوە ڕوویدابێت .ئاژەڵ تەنها بۆ خۆشی و هاوەڵێتی ڕاگیراوە و خۆراکی مرۆڤیش ڕووکی بووە .سوود لە شیر و خۆری ئاژەڵ وەرگیراوە، بەاڵم بە هیچ شێوەیەک بۆ خواردنی گۆشتەکەی بەخێو نەکراوە و سەرنەبڕدراوە. میالرت جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە ئەو کولتوورە یۆتۆپیاییە لە الیەن ژنەوە ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
29
بەڕێوەبراوە و «بەرزترین و پایەبڵندترین خواوەند لە پەرستگاکاندا ژن بووە2».
لە دێی هاجیلەر ،کە دێیەکی بچووکە لە نزیک چەتاڵ هیووک ،کە شوێنەواری کولتووری ٦٠٠٠ساڵ پێش زایینە ،تیایدا بەهیچ شێوەیەک پەیکەری پیاو نەبووە3. وا گومان دەکرێت ئەم کولتوورە خزمایەتی هەبووبێت لەگەڵ کولتووری مینۆیی کە لە کرێتا لە دووهەزار ساڵ پێش زاییندا پەرەسەندوو بووە 4.هەروەها نزیکایەتیشی هەبووە لەگەڵ کولتوورە کۆنەکانی تری ئەوروپا ،چونکە سیمبۆلەکان و جلوبەرگی پەیکەرەکان هەمان شێوەن .ئەو هونەرانەی کە لە کولتووری مینۆیی بەجێماون ،وا پیشان دەدەن کە ژنان بەکاری هەمەجۆری وەکو بازرگانی ،کاپتنی کەشتی ،شۆفێری گالیسکە، ڕاوچێتی ،جوتیاری ،قەشەی پەرستگاکانەوە خەریک بووبێتن .ئەمەش مانای ئەوەیە ژنان لە ناوەندی کۆمەڵگەدا ڕۆڵیان هەبووە و خاوەنی کەسایەتی و پێگەی ئابووری و سیاسی و ئایینی و کولتووری خۆیان بوون .تەنانەت ئەو مێژوونووسانەش کە پێیان وانەبووە کە ژنان لە کولتووری کرێتادا واڵتیان بەڕێوەبردبێ ،جەخت لەوە دەکەنەوە کە ژیانی ئایینی هەر لە سەردەمی برۆنزییەوە تا سەردەمی کالسیکی ،لە الیەن ژن (زەوی دایک)ەوە بەڕێوە چووە .باوەڕی وا هەیە کە پەرستنی خواژنەکان تا سەردەمی کالسیکی درێژەی بووبێت5. ئەو کولتوورانەی کە لە نزیک یەکترەوە بوون لە ڕووی جوگرافییەوە ،کاریگەرییان بۆ سەر یەکتری هەبووە و لەو نموونانەدا دەردەکەوێت کە ئافرەتانی هاوچەرخی ئەو کولتوورانە تا ڕادەیەکی زۆر شێوەی ژیان و کەسایەتییان وەک یەک بووە و خاوەنی دەسەاڵتی ئایینی و سیاسی و ئابووری بوون .توانای ئابووری لەم پەیوەندییەدا ڕۆڵێکی سەرەکی هەبووە لەوەی کە ژنان لە بەڕێوەبردنی کولتوورەکاندا ڕۆڵیان لە ناوەنددا هەبووبێت .هەر کاتێ ئافرەتان پەیوەست بە کارەکانی نێو کۆمەڵگە بووبێتن، کاریگەری ڕاستەوخۆشیان بەسەر کۆمەڵگەدا هەبووە و لە ناوەندی ئەو کولتوورانەدا خاوەنی پێگە و دەسەاڵت بوون ،هەر کاتێکیش کە توانای ئابووری ژنان الواز بووبێت و وابەستەی پیاو بووبێتن لە ڕووی ئابوورییەوە ،ئەوە دەسەاڵتیشیان لەدەست داوە و لە پەراوێزی کۆمەڵگەدا جێگەیان هەبووە. هەندێک وای بۆدەچن کە بااڵدەستی ژن لە بەخێوکردنی ئاژەڵدا ،ڕۆڵێکی سەرەکی بینیوە لەوەی کە ئافرەتان پێشرەو بن .کەواتە لە ژیانی کۆچەرییدا ژنان پایەی کۆمەاڵیەتی و ئابوورییان چەسپاوتر بووە بەهۆی ئەوەی کە کاری بەرهەمداریان کردووە و خاوەنداریی ئاژەڵیان کردووە .لە زۆربەی کولتوورەکانیشدا ئاژەڵ و بەرهەمەکانی موڵکی ژن بوون و خۆی سەرپشک بووە لە سەرفکردنی داهاتەکەیان. 30
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
لە کوردستاندا ،شوێنەواری کولتووری کشتوکاڵی زۆر بە ڕوونی لە دۆزراوەکانی قەاڵی یارمۆ(چەرمۆ) دا بەدیدەکرێت ،کە مێژووی بۆ هەزارەی پێنجەمی پێش زایین (نزیکەی ٤٧٥٠ساڵ) لەمەوبەر ،دەگەڕێتەوە 6.ئەوەش سنووری ژیانی کۆچەرایەتیمان لە هی نیشتەجێبوون بۆ جوودا دەکاتەوە لە کوردستاندا .ئەوە ڕوون دەبێتەوە کە لە کام قۆناغدا ژن لە کوردستاندا (کولتوورەکانی نیشتەجێی کوردستان» ،دەسەاڵتی ئابوورییان لە دەست داوە ،بەوەش پێگەی خۆیان لە ناوەنددا هێدی هێدی لەدەست داوە. «کشتوکاڵی سیمایەکی تری بۆ نیشتەجێکان زیادکرد ،ئەمان چیتر وەکو ڕاوکەرانی کەژیی لە ئۆردوگاکاندا نەمانەوە ،به‌ڵكوو گوندی تەواو ڕێکوپێکیان دامەزراند و هەر گوندە و مەشاعەتی بنەماڵەیەک تیایدا دەژیا .دانیشتوانی یارمۆ خانووی گۆشەڕاستیان دروست دەکرد ،دیوارەکان لە قوڕی پەستراو یان ڕەنگبێ خشتی قوڕ و هەندێ جار لەسەر بناغەی بەرد دادەنران .لە ناوەوەی ماڵەکاندا لە هەرە ناوەڕاستدا تەندوورێکی خڕ دەکرا .ماڵەکان هەموویان وەک پەراسووی لەشێکی گەورە لەیەکەوە نزیک بوون. ئەو لەشە گەورەیەش مەشاعەتی بنەماڵە بوو کە لە سەر بنچینەی کاری هاوبەش و یاسای (ماتریارخی) دایکساالری دامەزرابوو. گۆڕانکاری لە ژیانی واقیعیدا ،لە بیروباوەڕی ئایینی دانیشتوانی قەاڵی یارمۆ ڕەنگی دایەوە .گرنگترینی ئەم بیروباوەڕانەش پەرستنی بەپیتی و ئافرەت بوو چونکە یەکەمین بەرهەمهێنەرە .خواوەندی دایک شێوەی ئافرەتێکی دانیشتووی هەبووە .پەرستنی خووداوەندی ڕووەک کە پیاو بوو ،پەیوەندی هەبوو بە خواوەندی دایکەوە و لە دواتردا هەمیشە پیکەوە بوون .لەناو ئەم پەرستن و بیروباوەڕانەدا ،بێگومان گەلێ توخمی بەمیرات ماوەی چەرخەکانی پێشووتر مابوونەوە .پەرستنی خووداوەندی ژیان(دایک) کە بە ڕەچەڵەک بۆ پەرستنی دایک(داپیرەگەورە)ی چەرخی پالێولێتی- کۆنترین قۆناغی چاخی بەردین -چاخی بەردینی کۆن ،دەگەڕێتەوە .داب و دەستووری کشتوکاڵی ،هی پەرستنی پیت و بەرەکەتی ڕووەکەکان لە شەعایری زاوزێی دڕندەکان و ڕاوچییانەوە هاتووە .بەاڵم بە گشتی ئەمانە ئێستاکە بیروباوەڕی ئایینی تازەی جوتیارە کۆنەکان بوون 7.کەواتە دەتوانین بڵێین سەردەمێکیش لە قۆناغی کشتوکاڵی هەبووە کە سیستەمێکی هاوچەشنی دایکساالری لە کوردستاندا برەوی هەبووە و کۆمەڵگەی پێ بەڕێوە چووە .جوتیارەکان لێکچوونێکی سروشتییان لە نێوان ژن و ئەو بەرهەمەی زەویدا بینیوە و هەردوکیانیان بە پیرۆز زانیوە .هەمیشە بە بیستنی وشەی زەوی ،ژن بە بیردا هاتووە و بەرهەمەکانیان ،کە ئەمیان مرۆڤ و ئەویان بەرهەمی خۆراکی بۆ بەردەوامی ژیانی مرۆڤ بووە ،وەک زنجیرەیەکی لێکدانەبڕاو هاتووەتە پێش ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
31
چاوان .تەنانەت ئەمڕۆش لە ئەدەبیاتی فەنتازیدا دایک سیمبۆلی خاکە ،بە تایبەتی لە نێو ئەدەبیاتی کوردیدا ڕووناکتر ئەوە دەردەکەوێت و ڕادەی پەیوەندی بە خاکەوە دەردەخات کە لە زۆربەی کاتدا بە گوزارەی دایک دەریبڕیوە. هەرەسهێنانی سیستەمی دایکساالری: کەی سیستەمی دایکساالری بەرەو هەرەسهێنان چوو؟ ئاخۆ بەهۆی دروستبوونی دەوڵەت و مەملەکەت و گۆڕانی سنووری دەسەاڵتی گروپەکان بووە؟ یاخوود بەهۆی گۆڕانکارییە ئابووری و کۆمەاڵیەتییەکانەوە بووە؟ یان ئەمانە و هۆکاری تریش هەبوون کە پێگەی سیستەمی دایساالرییان لەق کرد و بە سیستەمێکی تر جێگەیان گرتەوە کە تیایدا پیاوان لە سەنتەر و ژنان لە پەراویزی کۆمەڵگەدا بوون؟ ئەو شەڕانەی کە لە دیرۆکی هەرەکۆنی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا لە پێناوی دەسەاڵت و گۆڕانی حوکمی کۆمەڵگە لە گروپێکەوە بۆ گروپێکی تر ڕوویان داوە و لەو قۆناغە ترسناکەی شەڕەکاندا وەرچەرخان دروست بووە و یەکێک لەوانەش کودەتا بووە بۆ سەر دەسەاڵتی ئافرەت و جێگۆرکێی سیستەمی دایکساالری بووە بە سیستەمی باوکساالری. لە میزۆپۆتامیا ،لە ئەنجامی جەنگی گەورەدا ئیمپراتۆریەتە هەرە دێرینەکان جێگەیان بەیەکتر لەقکرد ،سۆمەرییەکان جێگەی خۆیان بۆ بابلییەکان بەجێهێشت و ئاشورییەکانیش هاتن و ئەوانیان لە دەسەاڵت خست .ئەم دەسەاڵتانە یەک لەویتر دڕندەتر هەڵسوکەوتی بەرامبەر بە ئەندامەکانی کۆمەڵگە کردووە و زەبروزەنگی نواندووە ،بەاڵم لە سەرچاوەکانی مێژووەوە وا دەردەکەوێت کە ژن لە کولتووری سۆمەرییەکاندا لە سەرەتادا پایە و دەسەاڵتی خۆی هەبووە ،وشەی سۆمەری لە قۆناغی یەکەمی سێیەم هەزارەی پێش زایین Amargiبوو کە ڕێک مانای گەڕانەوە بۆ دایکی دەگرتەوە8.ئەمەش ڕوونیدەکاتەوە کە ژنی سۆمەری پیگەیەکی بڵندی لەو کولتوورەدا هەبووە و وەک سەرچاوە تەماشا کراوە و ناوەندێتی دایک ،تا ئەو کاتەش هەر لە گەشەسەندندا بووە. لەگەڵ داگیرکارییەکان و لە ئەنجامی جەنگ و لێکەوتەکانی جەنگدا ،کۆمەڵگە دابەش بووەتە سەر چین و توێژی جیاواز و بەکۆیلەکردنیش یەکێک بووە لە لێکەوتەکانی ئەو جەنگانە ،کە واپێدەچێ یەکەمین بارمتە و کۆیلەکانیش لەو قۆناغەدا ئافرەت بووبێت. هۆی ئەوەی کە ژن زیاتر بە کۆیلە کراوە و نرخی لەهی کۆیلەی پیاو زیاتر بووە، ئەوە بووە کە پیاوان بەهۆی بەشدارییان لە جەنگەکان ،تەمەنیان کورت بووە و لە 32
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
شەڕەکاندا لەناوچوون ،بەاڵم ئافرەتەکان بەشداری شەڕ نەبوون و تەمەنیان زیاتر بووە و بۆ کاروبارەکان بەکارهێنراون. جەنگ و زەبروزەنگ ،کە بەرهەمهێنەری یەکترن و سەپاندنی دەسەاڵتی ڕەها بەسەر کۆمەڵگەدا لە الیەن پیاوانەوە کە بەڕێوەبەڕانی شەڕەکان بوون ،بوو بە شانازی و یەکێک لە سیفەتەکانی پیاو کە الفی پێوە لێداوە ،چونکە دەستکەوتی ئابووری تێدا بووە بۆی .دیارە بەهۆی ئەو دەستکەوتە ئابوورییانەی کە لە ئەنجامی تااڵنی و دەستبەسەرداگرتنەکانەوە بەدەستیان هێناوە سیفەتی تووندوتیژی لە خەسڵەتیاندا چەسپاوە و هەر بەو هێز و زەبرەش پێگەی خۆیان لە ناوەنددا قایم کردووە و پاڵیان بە ئافرەتەوە ناوە بۆ پەراوێزەکان ،کە ئەمە وەک خاڵی وەرچەرخانی مێژوویی سیستەمە کۆمەاڵیەتییەکانیش دادەنرێت .لەوەتی شەڕ و داگیرکردن پێگەی بڕیاربەدەستی لە ناوەندە گرنگەکاندا بۆ دەستەبەرکردووە و بۆی پاراستووە ،شانازیکردن بە هێز و کردنی بە خاڵی ئیمتیاز بەسەر ژنەوە ،دەستی پێکردووە و پیاوان کەوتوونەتە عەشق و خۆشویستنی دەسەاڵت و ئەم سیفەتەش تا ئەمڕۆ لە پیاواندا درێژەی هەیە .ژنان بە پێچەوانەوە ،هۆی ئەوەی دەسەاڵتیان لە دەست داوە و دەستبەرداری پلەی ناوەندێتی خۆیان بوون ،چونکە ژن ،کە لە پێگەی دایکدایە بەرهەمهێنەری نەوەکانە بە نێر و مێینەکانیشەوە ،بۆیە ئەستەمە لە الی زەبر لە کەسانی بوەشێنێ کە بەرهەمی مرۆیی خۆی بوون و ئەم سیفەتەش بووەتە خەسڵەتێکی سروشتی ژن لە تەواوی مێژووی مرۆڤایەتیدا. جەنگەکان هاوکێشەی دەسەاڵتیان گۆڕی .لە جیاتی پەرستنی خواوەندی ژن و دیاردە سروشتییەکان ،پاشاکان خۆیان وەک سیبەری خوا بە خەڵک ناساند و هەر ئەوان فەرمانی مەرگ و ژیانیان بەسەر خەڵکدا دەدا .لە «ئوور» گڵکۆی پاشاکان ئەو قوربانییانەشیان تێدا بووە کە بە فەرمانی پاشاکان بۆ نێو ژێرخانەکان ڕاپێچ کراون و سەربردراون .ئەو گڵکۆیانە پر بوون لە ژن و پیاوی قوربانی .یەکەمین نووسراوەکانی سەردەمی دێرینی مرۆڤ هی سۆمەرییەکان بووە .کە بە خەتی بزماری ناوزەد کراوە و بەو خەتە لەسەر تابلۆ قووڕەکان قۆناغی پر لە زەبروزەنگی باوکساالری و دەسەاڵتی پاشا زۆردارەکان تۆمار کراوە. بابلییەکان بە هەمان شێوە ،لە قۆناغی فەرمانرەوایی حەمورابیدا کە لە نێوان ١٦٨٦-١٧٢٨ی پێش زاییندا بووە ،مێژووی قۆناغێکی پر لە کێشە و ملمالنێ و پیادەکردنی زەبروزەنگ بووە لە میزۆپۆتامیا .بە پێی یاساکانی حەموورابی لە بابلدا پیاو دەیتوانی منداڵەکانی بفرۆشێت ،هەروەها ژنەکەشی سەودا و مامەڵە پێوە بکات. ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
33
خێزان یەکەیەک بوو ،باوک لە ناویدا بریاردەری ڕەها بوو ،هەر ئەویش (کەشیش) یان (مەال) ی ماڵەکە بوو .واتە دەسەاڵتی ئایینی وژیانی ڕۆحی بنەماڵە پەیوەست بوو بە پیاوی ماڵەوە و ئەو بریاردەر بوو لەو پەیوەندییەدا .خزم لە سەرووی خێزانەوە بوو، لە کاتێکدا کە موڵکێک دەفرۆشرا ئەو بریاری دەدا و دەیتوانی سەودا و مامەڵە بە ژن و بە کۆیلەکانەوە بکات .مارەیی ژن هەروەکو هی کۆیلەکان مەڕ و مااڵت و قاپ و قاچاخی ماڵەوە بوو .بەتەنیا ئەوانە موڵکی ژن بوون .پیاو بۆی هەبوو بەکاریان بهێنێ بەاڵم بۆی نەبوو ئەو قاپ و قاچاخانە بفرۆشێ ،بەاڵم لە کاتی جیابوونەوەدا دەبوایە مارەییەکە بگەڕێندرێتەوە بۆ پیاو 9.ئەم یاسایانەی حەمورابی کە لەسەر بناغەی باوکساالری و تووندوتیژی هەڵچنرابوو ،بوو بە لێژاییەک بۆ خزاندنی ژنان و دیلکردنیان و کردنیان بە موڵکی پیاو .ئەمەش لە کولتوورەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ڕەگی داکوتا کە کارتێکراوی میزۆپۆتامیا بوون ،لەژێر کاریگەری ئەو یاسا و ڕێسایانەی بابلییەکان و فەرمانرەوایەتی حەمورابیدا بوون. فاکتەری تریش جگە لە کاریگەری کولتوورەکانی دەوروبەر لە هێنانەخوارەوەی پلە و پایەی ژنی کوردستاندا ڕۆڵیان هەبووە .بۆ نموونە پەیوەندی پێچەوانەیی نێوان ئەسپداری و بایەخی ژن الی چیاییەکان و الی کۆمەڵگەی نیشتەجێی دەشتاییەکان. گەشەسەندنی شێوەکانی ئاژەڵ بەخێوکردن لە هەلومەرجی تایبەتی سەر چیابەرزەکان، زەمینەیەکی وای بۆ کەمکردنەوەی دەوری ئافرەت و چەسپاندنی دەسەاڵتی پیاو لە خێزان و کۆمەڵگە نەڕەخساند .دەوری ئافرەت و کارکردنی لە بەخێوکردنی مەڕومااڵتدا، هەروەکو بەخێوکردنی واڵخی بەرزە و بە تایبەتیش ئەسپ ،گەلێ زیاتر بوو .جگە لەوەش خێڵە شوانکارییە چیاییەکان ،بە پێچەوانەی کۆچەرییەکانی دەشتایی ،دەبوایە زیاتر بەرگری لە خۆیان بکەن و سامانی خۆیان بپارێزن لە ترسی هێڕشە وێرانکارییە لەبن نەهاتووەکانی بێگانە نەک شااڵو بۆ سەر خەڵکی تر ببەن .ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە شانبەشانی سیستەمی هێزی چەکداری خێڵەکان ،هەروەها سیستەمی خێڵە نیوەچەکدارەکان پەیدا ببێت .ئەوەی تاوەکو ئێستا و بە تایبەتیش لە نێو کورداندا هەر ماوە 10.ژنانیش بەشداری ئەو هێزە چەکدارییەیان کردووە و شانبەشانی پیاو پاریزگارییان لە سامانی بنەماڵەکەیان کردووە ،چونکە ژنان بەهۆی ئەرکی سەختی ژیان ،بونیادی جەستەیان پتەو و تووندوتۆڵ بووە ،وەک ئێستا بە بەراورد لەگەڵ ژنانی نیشتەجێی دەشتایی ،ژنانی چیایی و شوێنەسەختەکان بەهێز و گورجوگۆڵترن .هەر ئەم سیفەتانەشە کە ڕۆژهەاڵتناس و کوردناس و گەریدەکانیان تووشی ئەو دڕدۆنگییە کردووە کە لە ڕابردوویەکی نزیکی کۆمەڵگەی ئێمەیان کۆڵیوەتەوە و پێیان وابووە 34
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ژنانی کورد ئازادن و جیاوازن لە ژنانی کولتوورەکانی دەوروبەریان .لە کاتێکدا کە لەو ماوەیەدا و تاكوو ئێستاشی لەگەڵدا بێت سیستەمی کۆمەاڵیەتی بنەماڵەیی و خێڵەکێتی بە سەر کولتووری کوردستاندا زاڵە و لەو جۆرە سیستەمە کۆمەاڵیەتییەشدا ماوەی ژنان تا ئەو کاتە دەدرێت کە بۆ بەرژەوەندی پیاوانی بنەماڵە و هۆز و خێڵ بەکار بێت و لەژێر کۆنتڕۆڵی خوودی ئەواندا بیت ».ئەو کۆچەرییانەی کە لە دەشتاییە دوورەکانەوە هاتبوون لە ماوەیەکی کورتدا ئەسپەکانیان کە لە چیاکاندا سوودیان کەم بووەوە ،بە مەڕ و بزن گۆڕییەوە ،بەاڵم دەوری پێشڕەوی ئافرەتەکانیان لە پەیوەندی کۆمەاڵیەتییدا هێشتەوە ،لە کاتێکدا هەر هەمان ئەو خێاڵنە ،یان خزمەکانیان کە لە دەشتاییەکاندا مانەوە ،ئەسپەکانی خۆیان پاراست و زیاتریشیان کردن و بایەخیشیان گەلێ پتر بوو، بەاڵم ئافرەتەکانیان بە تەواوی کەوتنە ژێر دەسەاڵتی پیاوان 11.ئەمە دەمانگەیەنێتە ئەو ئەنجامەی کە ژنانی نیشتەجێی دەشتاییەکان پایەی کۆمەاڵیەتیان لە بەر چەند هۆیەک دابەزی ،کە سەرەکیترینیان ئەمانە بوون: .1لە قۆناغی نیشتەجێبووندا ،کشتوکاڵ بووە کاری سەرەکی و بایەخی ئاژەڵ کەمتر بووەوە ،کە ژنان سەرپەرشتیکار و خاوەنی بەرهەمی ئاژەڵەکان بوون. .2بە کەمبوونەوەی بایەخی ئاژەڵداری و بەرهەمی ئاژەڵ ،داهات و بەرهەمی ئابووری ژنان کەم بووەوە ،بەپێچەوانەشەوە ،پیاوان بەرهەمی ئابووریان زۆرتر بووەوە لە ژیانی نیشتەجێبوون و خەریک بوون بە کاروباری کشتوکاڵەوە. .3ژنان بوونیادی جەستەیان و ئەو هێزەی کە لە چیاکاندا هەیانبوو ،لە نیشتەجێبوون لە دەشتاییەکاندا ،کەم بووەوە .لە چیاکاندا ،کاری سەختی ئافرەتان وای کردبوو بونیادی جەستەیان بەهێز بێت وەک پیاوەکان ،بەاڵم لە دەشتاییەکاندا ،هاوسەنگی نەما لە نێوان هێزی جەستەیی پیاوان و ژنان ئەوەش لە بەرژەوەندی پیاو و بە زیانی ئافرەتان شکایەوە. .4فراوانخوازی بوو بە کولتوور و سیفەتی پیاوان و سەپاندنی دەسەاڵتیش لە الیەن پیاوانەوە یەکەمجار لە خێزانەوە بووە و بەسەر ژناندا سەپێندراوە. دەگووترێت شوێنەواری دایکساالری لە کوردستاندا تا ئێستاش هەیە ،بانگکردنی کوڕانی ئازا بەناوی دایکییانەوە لە زۆربەی شار و گوندەکانیان ،یەکێکە لەو سیمایانەی میراتی ئەو سیستەمەیە لە زەینی کۆمەڵگەدا ماوەتەوە .ئەو بروایەی کە دایک ناوکی خێزان و کۆمەڵگەیە ،وەک زانیاری گوازراوە لە نەوەکانەوە ،لە سەردەمی دایکساالرییەوە تا ئەمڕۆ12. ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
35
لە کۆمەڵگەی کوردەواری کۆندا بە هیچ شێوەیەک عەبا و پەچە و حیجاب بۆ ئافرەتی کورد نەکراوەتە فەرز و بە ئازادییەوە بەرگی ئااڵ و وااڵ و تەنکیان پۆشیووە. ئەمە لە چاو کولتوورەکانی دەوروبەریدا جێگەی سەرنج و ڕامان بووە و تەنانەت لە الیەن کولتوور و ئایینەکانی ترەوە لەبەر پۆشاکی جیاواز و سەرنجڕاکێشیان وەک الدان لە داب و نەریتی ناوچەکە ئەژماریان کردووە .بە پێی ئەو ئایین و کولتوورانەی ناوچەکە» ئەمە الدانێکی ئاشکرایە لەو داب و نەریتە باوەی دانی پێدا نراوە ،نەک هەر لە ڕوانگەی ئیسالمی ئۆرتۆدۆکسەوە ،کە ئافرەتی کردە کۆیلە ،به‌ڵكوو لە گۆشەنیگای یاساکانی ئاشووریشەوە ،کە پرۆسێسی ژێردەستکردنی دەستپێکرد .بە پێی ئەم داب و نەریتانە ،تەنها جیاوازییەک لە نێوان ئافرەتی سەربەست و ئافرەتی کۆیلە ،یان ئافرەتی بێئابڕوو ،ئەوە بوو کە ئەمانەی دوایی نەدەبووایە ڕووی خۆیان ببەستن .ڕووبەستن نیشانەی ئافرەتی سەربەست بوو لە ڕۆژهەاڵتی کۆندا 13.سروشتی سەختی کوردستان هۆیەکی سەرەکی بووە لە دیاریکردنی جۆری پۆشاکی ئافرەتان و پیاوانیش .تەنها کراوەیی کولتووری نەبووە ،چونکە کولتوورەکانی دەوروبەر لە ڕووی بەخشینی ئازادی و تێڕوانیان بۆ ئافرەت ،کۆمەڵگەیەکی تەواو داخراو بوون و کوردیش کارتێکراوی کولتوورەکانی دەوروبەری خۆی بووە .ئەو پۆشاکەی سروشتی شاخاوی کوردستان فەرزی کردبوو بۆ پۆشاکی کیژان و ژنانی کورد ،وای کردبوو لە ڕوانگەی دانیشتوانی نیشتەجێی ئاسیای بچووکەوە ،ئافرەتی کورد بە بێ ئابڕوو سەیر دەکرا و لە الیەن تێڕوانینی چینی دەسەاڵتداری کۆمەڵگەی کۆیلەداریشەوە ڕەنگبایە هەر وەک کۆیلەیەک تەماشاکرابایە14. یەکێکی تر لەو کاریگەرییانەی کە ژنی لە ناوەندەوە بەرەو پەراوێز خلۆرکردەوە، بەستنەوەی شەرەف بوو بە جەستە و سێکسوالێتی مێینەوە .پەیوەندی شەرەف بە سێکسی ژنەوە لە ئەنجامی کاریگەری ئایینەکانەوە بوو کە بۆ مەبەستی کۆنتڕۆڵکردنی ژیانی کۆمەاڵیەتی خەڵک سەدان ڕێسا داهێنرا و پیادەکرا .ژمارەیەکی زۆر ئایینی تایبەت بە کوردان لە کوردستاندا هەبوون و هەن ،جگە لە کارتێکردنی ئایینە ئاسمانییەکان و باوەڕە جۆراوجۆرەکانی تر ،بەاڵم ئایینی ئیسالم بە شێوەیەکی بەرفراوانتر لە هەموو باوەڕەکانی تر کاریگەری خۆی دانا وچەسپاند. ئافرەتی کورد لە پەراوێزی مێژووی نوێدا: مێژووی نوێی کورد و ،ئەو ڕووداوانەی کە لەم سێسەد ساڵەی ڕابردوودا ڕوویانداوە و تا کۆتایی سەدەی بیستەمیش ،وێنەیەکی چووست و چاالکی ئافرەتی کورد لە نێو 36
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
مێژووی نەتەوەی کورددا ڕەنگدانەوەیەکی سەرنجڕاکێشی نەبووە. شەرەفنامەی بەتلیسی ،کە بە ماتریالێکی مێژوویی بێهاوتا دەژمێردرێت کە دەربارەی کورد نووسرابێت لە چوارسەد ساڵی پێش ئەمڕۆ ،مێژووییەکی پیاوانەی تۆمار کردووە و تەنها باسی دەسەاڵتەکانی ئیماراتە کوردییەکان و پیاوانی بەڕێوەبەری ئەو ئیماراتانەی کردووە ،کە بریتیی بوون لە سەرۆکی هۆز و تایفە و خێڵەکان .کتێبە مێژووییەکەی مەحەمەد ئەمین زەکی بەگیش هەمان شێوە تەنها ڕووناکی خستووەتە سەر هێز و دەسەاڵت و چاالکی پیاوان لە کۆمەڵگەدا و بەهەنگاوێکیش باسی چاالکییەکی ئافرەتانی نێو کۆمەڵگە نەکراوە .بە پێی ئەم ڕاستییە ،دەتوانین بڵێین کە مێژووی نوێی نەتەوەکەمان و تا نیوەڕاستی سەدەی بیستەمیش ،ژن نەک لە پەراوێزدا ،به‌ڵكوو لە نێو تاریکی مێژوودا ون بووە. هۆیەکی سەرەکی ئەو نادیارییەی ئافرەتی کورد لە مێژووی ئەو چەند ساڵەی پێشوودا ،ئەوەیە کە خاکی کوردستان بە تایبەت لە دوای شەڕی چاڵدێڕانی ساڵی ٥١٣ی زایینییەوە و تاكوو ئێستاش ،شەڕ و ملمالنێی ئیمپراتۆریەتەکانی ساسانی و عوسمانی لە الیەک و پێکدادانی خێڵ و تایفەی سەرداری ئیمارەتەکان لە الیەکی ترەوە ،وای کردووە مێژووی کوردستان مێژوویەکی سیاسی خوێناوی بێت و بۆ شەڕ و کوشتاریش لە کۆمەڵگەدا پیاو برەوی هەبووە و ڕۆڵی چەکدار و چەتە و تااڵنکاریش هەر ڕۆڵێکی پیاوانە بووە و بووەتە تاقە سواری مەیدانی کۆمەڵگەیەکی پڕ ئاژاوە و شەڕ. ئافرەت بەهۆی سروشتی تایبەتی خۆیەوە دوور بووە لە شەڕەکان و مەیدانە گشتییەکان و زیاتر لە ماڵەکاندا کە فەزای تایبەتن ،نیشتەجێ بووە و ئەرکی پەروەردەکردنی مندااڵن و کاری ناوماڵی پێ سپێردراوە. کەسایەتی ئافرەت و چاالکی ئافرەت زیاتر لە فەزای هێمن و ئاشتیدا گەشە دەکات و بەو پێیەش نیو هەزارەی ڕابردوو کوردستان مەیدانێک نەبووە بۆ ئارامی و ئۆقرەگرتن، ئافرەتی کوردیش چاالکییەکانی لە چوارچێوەی ماڵدا سنووردار بووە و ئەم دۆخەش تا کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدە و سەرەتاکانی سەدەی بیستەم درێژەی هەبووە. ئەگەرچی بە شێوەیەکی ناڕوون زانییارییەکان هاتوونەتە دەست دەربارەی ناو و ناوبانگ و دەسەاڵتی ئەو تاک و تەرا ئافرەتانەی کە لە مێژووی کوردستاندا ڕۆڵیان لە فەرمانڕەوایەتیدا بینیبێت ،کە ئەوانیش ئەو ئافرەتانە بوون کە کچ یان هاوسەر یان خوشکی یەکێک لە فەرمانڕەواکانی میرنشینەکانی کوردستان بوون .لە تەواوی سەدەی شازدەیەمی زایینیدا تەنها ناوێکی ئافرەتی فەرمانرەوا بیستراوە ،ئەویش «خانزادی میری سۆران»ە .بە پێی ئەو کەمە سەرچاە مێژووییانەی کە ئاماژەیان پێ کردووە ،خانزاد ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
37
خانمی میری سۆران ،کچی شاقوڵبەگی سولەیمان بەگی میر سەیدبەگی سۆران بووە و لە ناوەڕاستی سەدەی شازدەدا کە میرنشینی سۆران بە پێوە بووە و میر سولەیمان بەگی برای فەرمانڕەوا بووە ،خانزاد پێگەیشتووە و هەندێ لە ئەرکەکانی بەڕێوەبردنی کۆمەڵگای لە ئەستۆ گرتووە .بەاڵم پاش ئەوەی کە سەرفەرمانداری سۆران بەناوی «لەشکری» لە ڕێگەی سەفەریدا لەگەڵ سولەیمان بەگ بە پیالنێک لەناوی بردووە، خانزاد خانم خۆی فەرمانرەوایەتی میرنشینی سۆرانی کردووە .سەرچاوەکان ئاماژە بە ساڵی ١٥٩٧ی زایینی دەدەن کە ساڵی کۆچکردنی میرخانزادە و لە ساڵەکانی کۆتایی فەرمانرەوایەتی و تەمەنیشیدا خانزاد بایەخی بە دروستکردنی قەاڵ و مزگەوت و قولە و قەڵغانی سوپایی داوە و شوێنەواری هەندێکیان تا ئێستاش لە ناوچەی هەریر دا بەدی دەکرێت .لە دیارترین ئاسەوارەکانی ئەو باڵەخانە ،گەلی خانزاد ،کۆنەدیوار و وێنەکەی چیای هەریر ،قوڵگە سووپاییەکانی ناوچەی هەریر و قەاڵی خانزاد لە دەشتی نێوان هەولێر و پیرمام15. لێرە و لەوێ لە نێوان سەدەی شازدە و سەدەی هەژدەدا ناوی چەند ئافرەتێکی کەم کە زیاتر وەک شاعیر ناویان هاتووە بیستراوە ،بەاڵم لە سەدەی هەژدەدا ناوی مەستۆرەخانمی ئەردەاڵنی درەوشاوەتەوە .مەستۆرە لە نێوان ساڵەکانی()١٨٤٨-١٨٠٤ ژیاوە و ناوی ماهشەرەفخانم بووە .مەستۆرەش لە بنەماڵەی دەسەاڵتداری شاری سنە بووە کە بە قادرییەکان ناسراون .ئەو لە ڕۆژهەاڵت هاتووەتە دنیاوە و لە سلێمانی کۆچی دوایی کردووە .مەستۆرە نازناوی ئەدەبی ئەو بووە و جگە لە شیعرنووسین و خولیای بۆ ئەدەب ،لە مەیدانی مێژوونووسیندا کارامە بووە و مێژووی میرنشینی ئەردەاڵنی نووسیووەتەوە .بەوەش مەستۆرە بووە بە یەکەمین ئافرەتی کوردی مێژووینووس لە دیرۆکی کورددا. ئافرەتی کورد لە سەدەی بیستەم: لە چارەکی یەکەمی سەدەی بیستەمدا ،کوردستان بوو بە کۆلۆنییەکی نێودەوڵەتی. شەڕی یەکەمی جیهانی کاریگەری خۆی گەیاندە تەواوی ناوچەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و زیانی گەیاندە نەتەوە و کولتوورەکان بە گشتی و کوردیش بە تایبەت بوو بە قوربانی سیاسەتی کۆلۆنیالیزم .دابەشکردنی کوردستان بەسەر چوار دەوڵەتی دراوسێی خۆیدا و کۆلۆنیبوونی ئەو دەوڵەتانەش لە الیەن دەوڵەتە کۆلۆنیالیستەکانی ئەوروپاوە، زەمینەیەکی تری بۆ بێئۆقرەیی و ناسەقامگیری دروست کرد .کوردستان بوو بە واڵتێکی داگیرکراو لە الیەن سێ نەتەوەی ناوچەکە و چوار دەوڵەتەوە .نەخشەی نوێی ڕۆژهەاڵتی 38
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ناوەڕاست ،گورزی گەورە بوو بۆ پارچەکردنی ڕۆحی نەتەوەیی کورد و دابەشکردنی جوگرافیاکەی و شێواندنی مێژووەکەی ،کولتوورەکەی و زمانەکەی .کوردستان بووەوە بە مەیدانی شەڕێکی نوێ و جیاواز لە مەیدانە کالسیکییەکە و ،ئەمجارە بە چەکی قورس و مۆدێرن بوردومانی کوردستان دەستی پێکرد و لە کاردانەوەی ئەوەشدا بۆ ڕزگارکردنی خاک و نەتەوە ،بزاڤی سیاسی شۆڕشگێرانە دروست بوو ،چەندی شۆڕشی یەک لە دوای یەک بۆ بەرهەڵستی و ڕەتکردنەوەی ئەو سیاسەتە دروست بوو. لە دۆخی شەڕدا ،لە کولتووری مرۆڤایەتیدا بە گشتی پیاو برەوی زیاتری پەیدا کردووە، چونکە لە الیەن دەسەاڵتدارانی ئەو دەوڵەتانەوە کراوە بە کەرەستەی ڕاستەوخۆی شەڕەکان و لە سەدەی بیستەمیشدا بۆ جەنگەکان پیاو بەکار برا .لە سەدەی بیستەمدا دوو جەنگی جیهانی و سەدان جەنگی نێوان دەوڵەتەکان بە مەبەستی کۆلۆنیالیزم و دەستبەسەراگرتنی سامانی سروشتی دەوڵەتەکان ،داگیرکاری و کوشتن و تااڵنکردن ڕووی داوە ،کە بۆ هەموو ئەمانە بازووی بەهێز و عەقڵی خۆسەپێنەرانە و فراوانخواز پێویست بوو .لە کوردستانیشدا لە سەدەی بیستەمدا وەک نەتەوەیەکی ژێردەستکراو و کۆلۆنیکراو ،خەڵکی کوردستان چەندین شۆڕشیان هەڵگیرساند. شۆڕشی ساڵی ١٩٢٠لە عێراق دژ بە ئینگلیز و کۆلۆنیالیزمی بەریتانی کوردستانیشی گرتەوە و شۆڕشی شێخ مەحموودی حەفید لە باشووری کوردستاندا داخوازی مەملەکەتێکی تایبەت لە کوردستانی کرد بە ئامانج و شەڕی لە دژیان هەڵگیرساند. ئەگەر بۆ ڕۆڵی ئافرەت بگەڕێین لەو قۆناغەدا ،ناوی حەپسەخانی نەقیب وەک ناوێکی بەرجەستە و ئافرەتێکی کارا لەو سەردەمەدا بەدی دەکەین .حەپسەخانی نەقیبیش وەک ئەو ئافرەتە دەسەاڵتدارانەی سەدەکانی پێش خۆی سەر بە بنەماڵەی فەرمانرەوا بووە .حەپسەخانی نەقیب لە نێوان ساڵەکانی ()١٩٥٣-١٨٩١ی زایینی لە سلیمانی ژیاوە و ئامۆزای مەلیک مەحموود بووە و هاوسەری شێخ قادر بووە کە برای شێخ مەحموودی حەفیدە .حەپسەخان لە ٢٨ی حوزەیرانی ساڵی ١٩٣٠دا کۆمەڵەی ئافرەتانی کوردی دامەزراندووە و هانی خوێندنی کچانی داوە و یەکەمین خوێندنگەکانی کچانی کردۆتەوە و لە دەستەخوشکانی خۆی چەندین ئافرەتی کارامە هاوکاری بوون بۆ بەڕێوەبردنی ئەو خوێندنگایانە وەک بەڕێوەبەر و مامۆستا .ئەمەش کاریگەرییەکی باشی بۆ بەرەوپێشەوەچوونی ڕۆڵی ئافرەت لە کۆمەڵگەی کوردستان هەبووە و بە تایبەتی لە شاری سلێمانی کە لەم بوارەدا پێشەنگێتی بۆ خۆی لە مێژوودا تۆمار کردووە. ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
39
حەپسە خانی نەقیب ،وێڕای ڕۆڵە کۆمەاڵیەتییە چاالکەکەی هەوڵی بەشداری لە بواری سیاسەتیشدا داوە و نامە بەناوبانگەکەی بۆ ڕێکخراوی کۆمەڵەی نەتەوەکان لە ساڵی ١٩٣٥دا کە لە جنێڤ بەڕێوە دەبرا ،بە بەرجەستەیی لە مێژوودا وەک تۆمارێکی شانازی ماوەتەوە. حەپسەخانی نەقیب ،لە ساڵی ١٩٤٦دا پشتیوانی دامەزراندنی کۆماری کوردستانی کردووە لە شاری مەهاباد و بۆ ئەو مەبەستەش کۆمەکی بەخشیووە و لە الیەن پێشەوا قازی مەحمەد سەرۆککۆماری مەهاباد سوپاسنامەی بۆ ڕەوانە کراوە و وەک بەڵگەی هۆشیاری سیاسی ئەو لەو سەردەمەدا ،ئاماژەیەکی ڕوونە. لە سەروەختی کۆماری کوردستان لە شاری مەهابادیشدا ئاماژە بە ڕۆڵی میناخانمی هاوسەری پێشەوای سەرکۆمار دەدرێت .تەمەنی کۆماری کوردستان لە مەهاباد کەمتر لە ساڵێک بووە ،بەاڵم هاتنەمەیدانی هەندێ لە ئافرەتانی کۆمارەکە نواندنی ڕۆڵی کۆمەاڵیەتی و سیاسی ئەوە ڕووندەکاتەوە کە سەرکردەکانی کورد دەرکیان بە بۆشایی ڕۆڵی ژن کردووە لە بزوتنەوەکانیاندا و بە تایبەتی لە دامەزراوە سیاسی و دەوڵەتیەکانی وەکو دامەزراوەیەکی گرنگی کۆمار ،کە ئااڵ و سوپا و حکومەتی تایبەتی هەبووە و نزیکەی ساڵێک وەک دەوڵەتێکی سەربەخۆ کاروباری خەڵکی لە ڕۆژهەاڵتی کوردستاندا ڕاپەراندووە. هەر لە ساڵی ١٩٤٦دا پارتی دیموکراتی کوردستان دامەزراوە و سەرۆکەی مستەفا بارزانی بوو .بارزانی کە جەنەڕاڵیش بووە لە سوپای کۆماری کوردستاندا و لە نزیکەوە ملمالنێی نێودەوڵەتی نێوان بلۆکی سەرمایەداری و سۆشیالیستی نێوان ئەمریکا و ڕووسیای هەڵسەنگاندووە و ڕووخانی کۆماری مەهابادیشی دیووە ،هەوڵی داوە لە شێوازێکی نوێتردا هەلومەرجی جیهانی و بەتایبەتیش پاش کۆتایی شەڕی جیهانی دووەم بخوێنێتەوە .دامەزراندنی پارتی دیموکراتی کوردستان لەو کاتەدا و چەند ساڵێکیش دوای ئەوە دامەزراندنی ڕێکخراوە پیشەییەکانی وەکو یەکێتی قوتابیانی کوردستان و یەکێتی ئافرەتانی کوردستان و یەکێتی الوانی کوردستان هەر لە چوارچێوەی ئەو حیزبەدا ،هەوڵێک بووە بۆ جۆرێک لە بەدامەزراوەکردنی ڕێکخستنەوەی کۆمەڵگەی کوردستان. نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم دەکرێ وەک سەرەتایەکیش بۆ بەدامەزراوەییکردنی خەباتی ئافرەتان و جواڵنەوە کۆمەاڵیەتییەکانیش دابنرێت .یەکێتی ئافرەتانی کوردستان لە ١١ی دیسەمبەری ١٩٥٨دا دامەزرا و لەو چوارچێوەدا هەوڵی بەدەستهێنانی مافە سیاسی ،کولتووری و کۆمەاڵیەتییەکانی ژنانی دەدا. 40
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ئافرەتی کوردستان لە هەوڵیدا بۆ بەدەستهێنانەوەی پلەی ناوەندێتی و دەرباز بوون لەو قۆناغە هەزاران ساڵەیەی پەراوێزبوونی لە نێو کۆمەڵگەدا ،لە سییەکانی سەدەی بیستەمدا هەنگاوی زۆر سەرەتایی بۆ نراو و لە چلەکاندا یەک هەنگاوی تر چووە پێشەوە و لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا هێدی هێدی هەنگاوەکان سەقامگیرانەتر بوونەوە ،بەاڵم هێشتاش ڕۆڵی ئافرەت پەراوێزەکانی مێژووی نوێی نەتەوەی کوردی تێنەپەڕاند. ئافرەتی کورد لە شۆڕشەکانی ڕزگاریخوازی گەلی خۆیدا ڕۆڵی ناڕاستەوخۆی بینی و کە باسی کاریگەرییان دەکرێت ،تەنها وەک دایک و هاوسەر و خوشکی پێشمەرگەی شۆڕش و خزمەتکردنی ئەوان شانازی پێوە دەکرێت ،بەاڵم وەک ڕۆڵی ڕاستەوخۆ، جگە لە چاالکی ئافرەتان لە ڕێکخراوەکەی خۆیاندا ،لە خەباتی پێشمەرگایەتیدا لە سەروەختی شۆڕشی ئەیلوودا تەنها ناوی مارگرێت دێتە ئاراوە ،کە پێشمەرگەیەکی چەکدار بووە و ناوبانگی شۆڕشگێڕێتییەکەی بەرباڵوە .مارگرێت جۆرج کچێکی ئاسووری کورد بووە و بە یەکەم ئافرەتی پێشمەرگە لە باشووری کوردستاندا ناوی لە مێژوودا تۆمار کراوە .مارگرێت لە ساڵی ١٩٦٩شەهید کراوە. حیزبی شیوعی عێراق لە حەفتاکان و هەشتاکاندا ئافرەت لە ناویاندا وەک پێشمەرگە، بە تایبەت لە بوارەکانی ڕاگەیاندندا ڕۆڵیان بینی و کاریگەری خۆیان هەبوو .کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستانیش لە ناوەڕاستی حەفتاکاندا ،بە تایبەت لە بواری ڕێکخستن و خەباتی ژێرزەمینی ناوشارەکاندا ئافرەت بە بەرجەستەیی و کاراییەوە ڕۆڵی تێیاندا بینی. ئافرەتی کورد لە سەدەی بیستەمدا تاكوو تەرا هاتە نێو بواری هونەر و ئەدەب، بەاڵم تا حەفتاکانی سەدەی بیستەمیش ژمارەی ئەو ئافرەتانەی وەک نووسەر و شاعیر و هونەرمەند دەرکەوتن ،ژمارەیان لە پەنجەکانی دەست تێنەدەپەڕی .بەهۆی ئەوەی کوردستان لە دۆخی داگیرکراوی و نەتەوەی کورد لە دۆخی ژێردەستەیی دەوڵەت و نەتەوەکانی تردا بوو ،دەرفەت و بواری ئافرەتانی کوردستان هیچ فەراهام نەبوو ،ئەو تاک و تەرایەش کە دەهاتنە مەیدان ،ئابلۆقە دراو بوون لە الیەن سیاسەتی دەوڵەتە داگیرکەرەکان و داب و نەریتی و ڕێسا کۆمەاڵیەتییەکانیشەوە. رێکخراوە سیاسییەکانی هەشتاکان ،ڕۆڵی ئافرەتیان کەمێ بەرجەستەتر پیشان دا و لە هەر بەشێکی کوردستاندا ئەم ڕۆڵە بە شێوەیەک دەرکەوت. لە ڕۆژهەاڵتی کوردستاندا ڕێکخراوی کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان بە ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
41
کاراییەوە ژنی گرتە خۆی و وەک پێشمەرگەی چەکدار بەشداری شۆڕش بوون .لە ڕۆژهەاڵتی کوردستاندا بە تایبەت ڕۆڵی کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستانی ئێران، خاڵی وەرچەرخانی تۆمار کرد لە بەشداری ژن لە سیاسەت و خەباتی چەکداریدا. دامەزراندنی پارتی کرێکارانی کوردستان لە باکووری کوردستان لە ساڵی ١٩٧٨ و دەستکردنیان بە خەباتی چەکداری لە ساڵی ١٩٨٤بە بەشدارییەکی کارای کچان و ژنانەوە ،خاڵی وەرچەرخانی لە مێژووی نەتەوەی کورد تۆمار کرد لە باکووری کوردستاندا .سەرۆکی پارتی کرێکارانی کوردستان عەبدواڵ ئۆجەاڵن ،بۆ شێوازی بەشداری ژن لە شۆڕشدا تیۆری داڕێژا و پێداگری کرد لەوەی لە هەموو جومگەکانی شۆڕشدا ڕۆڵی ژن بەرچاو بێت ،چ لە بواری سیاسی ،چ لە بواری چەکداری و چ لە بواری بزاڤی کۆمەاڵیەتیدا .هەشتاکانی سەدەی بیستەم بۆ باکووری کوردستان دەیەیەکی ناوازە بوو ،بۆ ژنی کوردستان تایبەتیتر بوو .ژنی کوردستان لە دیاسپۆراشدا ئەکتیڤ کرایەوە و دەیان گروپ و ڕێکخراوی دروستکرد و بەشدارییان لە خۆپیشاندانە جەماوەرییەکانی ئەوروپادا کە ژمارەیان سەدان هەزاری تێدەپاڕاند ،ژنان زیاتریش بوون وەک ژمارە و کاریگەری. نەوەدەکانی سەدەی بیستەم دەساڵێکی جیاواتر بوو چ بۆ نەتەوەی کورد و چ بۆ ئافرەتی کوردستان .بۆ باشووری کوردستان بە تایبەت ،ڕاپەڕینی ساڵی ١٩٩١مێژووی ئەم بەشەی کوردستانی لە ڕووی ستەمی نەتەوەییەوە وەرچەرخان بۆ ئازادبوون و دروستکردنی حکومەتی خۆجێی و پەرلەمان و دامەزراوەی سیاسی و کۆمەاڵیەتی زۆر و هەمەچەشن .دەیەی هەشتاکان لەم بەشەدا بۆ نەتەوەی کورد ڕەشترین و تاریترین قۆناغی مێژووی بوو ،تیایدا هەزاران مرۆڤی کوردی سیڤیل لە کیمیاباران و هێڕشەکانی ئەنفالدا لەناو چوون و ژنی کوردستان لەم بەشەدا بوو بە سووتەمەنی سیاسەتی پاکتاوی ڕەگەزی .بەاڵم لە نەوەدەکانی سەدەی بیستەم ڕاپەڕین الپەڕەی ئەو مێژووە تاریکەی گۆڕی و ڕۆشنایی خستە سەر ڕۆڵی ئافرەتیش لەو گۆرانکارییانەدا. رێکخراوەکانی ئافرەتان و کۆمەڵگەی مەدەنی لە دوای ڕاپەڕینی بەهاری ١٩٩١ەوە دەستیان بە کار و چاالکی کرد و دروشمی دیموکراسی کە زۆرێک لە حیزبە سیاسییەکان هەڵگری بوون و کردبوویان بە ئامانجی سەرەکی خۆیان ،هەوڵی پراکتیزەکردنی دەدرا. لە ساڵی ١٩٩٢دا هەڵبژاردنێکی ئازاد بۆ یەکەمجار لە کوردستاندا ئەنجام دراو و لەو هەڵبژاردنەشدا ئافرەت مافی دەنگدان و خۆپااڵوتنیشی هەبوو .بەشداری ژن وەک دەنگدەر نیوەی ڕێژەی دەنگدەران بوو ،بەاڵم وەک پاڵێوڕاو بۆ خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان ،تەنها %٥پێنج لەسەدی کورسییەکانی پێدرا .نوێنەرایەتی 42
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ئافرەت لە ناوەندێکی گرنگی بڕیاردانی وەک پەرلەمان بە پێی ڕێژەی ژمارەی ئافرەت لە کۆمەڵگەی کوردستاندا کە زیاتر لە نیوەی ڕێژەی دانیشتوان بوو ،زۆر کەم بوو ،بەاڵم یەکەمین هەنگاوی دوای پرۆسەی ئازادی بوو بۆ گەراندنەوەی دەسەاڵت بۆ ئافرەتی کوردستان دوای مێژوویەکی هەزاران ساڵەی پەراوێزخستنیان .هەوڵەی ڕێکخراوەکانی ئافرەتان و کۆمەڵگەی مەدەنی بەردەوام بوو بۆ داواکردنی مافەکانی دیکەی ئافرەت، بەاڵم مەخابن شەڕی ناوخۆیی ناسراو بە شەڕی براکوژی ،بۆ ماوەیەکی تریش بزوتنەوەی سیاسی گەیاندە کۆمەاڵنێکی بنبەست و بزوتنەوەی یەکسانیخوازانەی ئافرەتانیش بۆ ماوەیەک ناکارا و بێ کاریگەری مایەوە. ئافرەتی کوردستان لە سەدەی بیست و یەکەمدا: ئافرەتانی جیهان ،کە بەهێز و پێزەوە خەباتیان بۆ بەدەستهێنانەوەی مافەکانیان لە سەدەی هەژدەوە لە ئەمریکا و ئەوروپا دەستپیکردبوو ،دەستکەوتی گەورەشیان بەدەستهێنابوو .دروشمی «سەدەی بیست و یەک دەبێتە سەدەی ژنان» یان هەڵگرت و بەهێز و گوڕێکی بەتینترەوە بۆ یەکسانی و دادپەروەری تێدەکۆشان .کاریگەری ئەم دروشمە هەر بۆ خۆرئاوا نەبوو ،به‌ڵكوو پەڕییەوە بۆ بەشەکانی تری دنیاش و ڕۆژهەاڵتی ناوەراستیش پرشی ئەو تیشکەی بەرکەوت .لە ساڵی ٢٠٠٠بەوالوە ،کوردستانیش بە شێوەیەکی جیاوازتر مامەڵەی لەگەڵ پرس و پرنسیپە جیهانییەکانی وەکو مافی مرۆڤ و مافی ئافرەتان و دیموکراسی و فرەیی دا کرد. جەنگی ئەمریکا لە دژی ڕژێمی عێراق و ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس و مانەوەی ئەمریکا و هێزی هاوپەیمانەکان لەناو عێراقدا و بەڕێوەبردنی عێراق لە الیەن هێزەکانی ئەمریکاوە، لە مێژووی عێراقدا گۆڕانکارییەکی زۆری دروست کرد .نووسینەوەی دەستووری عێراق بە ڕێککەوتنی هەموو پێکهاتەکانی عێراق و بە شێوازێکی مۆدێرن کە پرنسیپەکانی دیموکراتی تێدا بێت و وەک مۆدێلەکانی خۆرئاوا ،دەروازەی بەشداری ئافرەتانیشی کردەوە لە ناوەندەکانی بڕیاردا .لە دەستووری نوێی عێراقدا یەکسانی وەک پرنسیپێک دانرا و سیستەمی کۆتاش بۆ بەشداری ژنان بە ڕێژەی %٢٥بیست و پێنج لە سەد لە ئەنجومەنی نوێنەراندا بوو بە خاڵێکی بەرجەستە و لە هەڵبژاردنی سەرانسەریدا لە عێراق و هەرێمی کوردستانیشدا پەیڕەوی کرا. خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان بەهۆی شەڕی ناوخۆ و ناکۆکییە سیاسییەکانەوە لەباتی چوار ساڵ سیازدە ساڵی خایاند .ساڵی ٢٠٠٥لە هەڵبژاردنی دووەمدا ،پەیڕەوی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
43
یاسای کۆتای ئافرەتان کرا و لە پەرلەمانی کوردستان و عێراقیشدا ڕێژەی %٢٥ ی نوێنەران بوون بە ئافرەت .لە هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠٠٩دا هەرێمی کوردستان بۆ ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستان و ئەنجومەنی پارێزگاکان ڕێژەی کۆتای ئافرەتانی بەرز کردەوە بۆ % ٣٠و ئەمەش لە ساڵی ٢٠٠٩ەوە پەیڕەوی دەکرێ .ئەم ڕێژەیە لە هەڵبژاردنی ٢٠١٣شدا بۆ پەرلەمانی کوردستان پەیڕەوی کرا ،بەاڵم لە عێڕاقدا هێشتا %٢٥ی ڕێژەی بەشداری بە پێی دەستوور پەیڕەوی دەکرێت. لە باشووری کوردستاندا بەهۆی پەرلەمان و حکومەتێکی خۆماڵییەوە کە زیاتر دوای ڕووخاندنی ڕێژمی بەعس بە یەکجاری لە ساڵی ٢٠٠٣دا و بەهۆی سەقامگیرییەکی ڕێژەیی سیاسی و کۆمەاڵیەتی لەم بەشەی کوردستاندا ،پرسی ژنیش پێشکەوتنی بەخۆیەوە بینی و بایەخی پەیدا کرد .لە ساڵی ،٢٠٠٤بۆ یەکەمین جار سەرۆک وەزیرانی کابینەی چوارەم نێچیرڤان بارزانی ڕاوێژکارێکی بۆ کاروباری ئافرەتان و یەکسانی دانا و «مەهاباد قەرەداغی» بۆ ئەم پۆستە دەستنیشان کرد .لە ٨ی مارسی ٢٠٠٤دا لە ڕێ و ڕەسمێکی شایستەدا کە سەرۆک وەزیران لە وتاری خۆیدا ئەو گۆڕانکارییەی ڕاگەیاند ،سەرەتای سیاسەتێک بۆ حکومەت ڕاگەیەندرا بەناوی «سیاسەتی یەکسانی». بەوەش حکومەتی کوردستان بوو بە یەکەمین حکومەتی ڕۆژهەاڵتی ناوەراست کە سیاسەتی یەکسانی ڕاگەیاند و لە نیو ئەو سیاسەتەشدا باس لەو میکانیزمانە کرابوو کە دەیەوێت پێگەی ئافرەت لە کوردستاندا هەنگاو بە هەنگاو بەرەو یەکسانی ببات و هاوسەنگی بگەڕێنێتەوە بۆ ڕۆڵی ئافرەت و پیاو لە کۆمەڵگەی کوردستاندا .ئەگەرچی ڕاگەیاندنی ئەو سیاسەتە دەنگدانەوەی زۆری هەبوو ،لەهەمان کاتدا بەرپەرچدانەوەی زۆری ڕووبەڕوو بووە و بەرهەڵستی لە دژی دروست بوو .جگە لەوەش بووە هاندەرێک بۆ حیزبەکانی کوردستان کە کێبەرکێیەکی پۆزەتیڤ لە نیوانیاندا دروست ببێت بۆ هێنانەپێشەوەی ئافرەت بۆ ناو سیاسەت و کایەکانی کۆمەڵگەوە. لە باکووری کوردستانیش بەشداری ژن لە خەباتی سیاسی و چەکداریدا چ بە ژمارە چ بە قەوارە گۆڕانی زۆری بەخۆیەوە دی و باشتر بووەوە .ژنانی چین و توێژە جیاوازەکانی کوردستان بەشداری کاری سیاسی و کۆمەالیەتی جۆر بەجۆر بوون .لە خۆپیشاندانە ملیۆنییەکاندا لە ئامەد ڕێژەی بەشداری ژن موژدەبەخش و نیشانەی پۆزەتیڤ بوو بۆ ئایندە .لە هەڵبژاردنەکاندا بۆ شارەوانییەکان کورد سەرکەوتنی گەورەیان بەدەست هێنا و ژمارەیەکی باش لە ژن بوون بە سەرۆکی شارەوانی چەندین شوێنی باوکوری کوردستان ،وێڕای ڕێژەیەکی بەرچاو لە نێو پەرلەمانی تورکیادا کە شێرئاسا بەرگرییان لە مافی خەڵکی کوردستان کردووە .بۆ یەکەمین جار لە مێژووی 44
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
کورددا ژن لە باوکووری کوردستان وەک سەرۆکی پارتی سیاسی هاوشانی پیاوی سیاسەتمەدار ئەرکی وەئەستۆ گرت .داهێنانی بیری هاوسەرۆکی و بوونی چەندین ژن بە هاوسەرۆکی پارتی گەورەی سیاسی لە باکووری کوردستان ،نەخشەیەکی نوێ بوو لە مێژووی خەباتی یەکسانخوازی و مێژووی نەتەوەی کورددا .کە خوودی ئەم بابەتە لێکوڵینەوەی تایبەت و چڕ هەڵدەگرێ ،بەاڵم ئێمە لێرە تەنها تیشکێکی دەخەینە سەر. ژنانی کورد لە دیاسپۆرا و لە شارە گەورەکانی ئەوروپا و ئەمریکادا خەباتیان دەستپێکرد و سوودمەند بوون لەو دەرفەتانەی کە کەشی جیهانی بۆیانی ساز دابوو .لە نەوەدەکانەوە زیادبوونی ڕێژەی ئاوارەبوون و نیشتەجێ بوونی کورد لە واڵتانی ئەوروپا و لەناو ئەوانەیشدا بەرزبوونەوەی ڕێژەی ژنی خوێندەوار لە ئەوروپا ،ئەم خەباتەی گەرم و گوڕتر کرد .بەهۆی تەنگپێهەڵچنینی ڕژێمی ئێران ،پارتە سیاسییەکانی ڕۆژهەاڵتی کوردستان بەشێکی زۆری ئەندامەکانیان ناردە دەرەوەی کوردستان و نیشتەجێی ئەو واڵتانە بوون .ژنی کوردی ڕۆژهەاڵتی کوردستان ،چاالکانە لە دەرەوەی واڵتدا دەستیان بە کاری سیاسی و خەباتی فێمینیستیش دا. هەموو ئەمانە ،دەمانگەیەننە ئەو ڕاستییەی کە دەرفەتە مێژووییەکان بۆ نەتەوەی کورد ،هاوکات دەرفەتی مێژوویین بۆ پێشکەوتنی خەباتی یەکسانخوازی .پرسی یەکسانی لە کەشی ئاشتیدا زیاتر برەو پەیدا دەکات و پێش دەکەوێت .هەر دەستکەوتێک و مافێک لە خەباتی ئافرەتان بەدەستی دەهێنن و دەیگێڕنەوە ،هەنگاوێک لە پەراوێزەوە بەرەو ناوەند نزیکیان دەخاتەوە .بۆ ئەوەی هاوسەنگی بگەڕێتەوە بۆ کۆمەڵگەکان، پێویستە ئەو هاوسەنگییە لە هەموو بار و بوارێکی ژیاندا دەربکەوێت و کاری پێ بکرێت. کورد لە ڕۆژئاوای کوردستان هەنووکە لە دۆخی شەڕی دژواردان لەگەڵ نەتەوەکانی دیکەی سوریا بۆ ڕووخاندنی ڕژێمێکی درێژخایەنی دیکتاتۆری کە تەواوی مافە نەتەوایەتییەکانی کوردی بنپێ خستبوو .ژنان لەناو پارتە سیاسییەکاندا کار دەکەن، بەاڵم هێشتا بەهۆی بەردەوامی شۆڕشەوە دەرنەکەوتووە چەند حیزبەکانی رۆژئاوای کوردستان دەرفەتیان پی دەدەن بە کردار و بە شێوەیەکی کاریگەر بێنە نێو مەیدانی سیاسەتەوە و لە ناوەندەکانی بڕیاڕداندا ڕۆڵی خۆیان بگێڕن. هەوڵەکان بۆ گەڕاندنەوەی دەسەاڵتی ئاسایی بۆ ئافرەت بە پێی ڕێژەی خۆی لە نیو کۆمەڵگەدا و بە پێی ئەو کاریگەری و پێگەیەی کە لەناو خێزان و کۆمەڵگە پێویستە هەیانبێ ،بەردەوامە .بزوتنەوەی فێمینیزمی لە کوردستاندا وەک پێویست ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
45
ڕەگی دانەکوتیوە بە هۆکاری زۆر ،کە سەرەکیترینیان کولتووری نێرساالرییە کە ڕیشەیەکی هەزاران ساڵەی هەیە و هەڵکێشانی نزیکە لە ئاستەمەوە. بەرەنجام: ئەوەی لەم لێکۆڵینەوەیەدا بۆ ئێمە ڕوون دەبێتەوە ئەوەیە کە لە ڕابردووی کولتووریماندا شوێنێک لە نزیک ناوەندەوە هەبووە بۆ ئافرەتان ،ئەگەرچی بە تەواوی لە ناوەندیشەوە نەبووبێت ،لە مێژووی چەند هەزار ساڵەی ناوچەی سەرووی میسۆپۆتامیا و ئەو کولتوورانەی تیا ژیاون و دەکرێ وەک پاشخان یان ڕەگ و ڕیشەی نەتەوەی کوردیش ناوزەدیان بکەین. لە ئەنجامی گۆڕانکاری لە دەسەاڵتەکان و سەپاندنی دەسەاڵت بە نیازی فراوانخوازی و پاوانخوازی ئەو هێزانەی کە لە قۆناغە جیاوازەکاندا ئەو کولتوور و واڵتانەیان بەڕێوە بردووە ،شەر و تووندوتیژی برەوی پەیدا کردووە و پیاو وەک هێزی شەڕ بووەتە جێگەی بایەخ و ئافرەتیش بەهام هۆ بایەخی لەدەست داوە ،چونکە هیچ کاتێک وەک هێزی بەکاربراو بۆ شەڕ بەکار نەبراوە. لێژبوونی پێگەی کۆمەاڵیەتی و ئابووری ژنان لە گۆڕینی قۆناغی کۆچەری و شوانکارییەوە بۆ قۆناغی کشتوکاڵی و ئاژەڵداری ،دەستی پێکرد و هێدی هێدی زیاتر بەرەو لێژی چوو .ئافرەت لە ناوەندی خێزان و کۆمەڵگەوە بەرەو پەراوێزەکانی هەنگاو بە هەنگاو هات و ناسنامە و کەسایەتی بەرەو بێ دەسەاڵتی چوو. تا ئەمڕۆش لە زۆربەی کولتوورەکانی دنیادا جێگەی ژن لە پەراوێزدایە ،بەاڵم خەباتی چەند سەد ساڵێکی فێمینیزم لە خۆراوا هەوڵێکی تۆکمە بووە بۆ هەنگاو نانەوە بۆ بەدەستهێنانەوەی ناوەندێتی. لە ڕۆژهەاڵتی ناوەراستدا پێگەی ژن لە هەموو بار و بوارێکدا لە پەراوێزی مێژوودایە، کوردستانیش وەک واڵتێکی کۆلۆنی نێودەوڵەتی ڕۆڵی ژن تێیدا زیاتر پەراوێز خراوە. لە مێژووی کالسیکی کوردیدا ڕۆڵی ئافرەت ونە ،لە مێژووی نوێشدا ،کە چەند سەد ساڵی ڕابردووە ،سەرچاوە مێژووییەکان ئاماژەیان بە ڕۆڵی نەکردووە لە نێو بزوتنەوە سیاسی و کولتووری و کۆمەاڵیەتییەکاندا. لە سەدەی حەڤدە و هەژدە و نۆدزدەدا ،تەنها یەک دوو نموونەی ئافرەت دەبینین کە ڕۆڵێکیان بینیبی ،ئەویش بەهۆی بنەماڵە دەسەاڵتدارەکانیانەوە بووە .لە نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا ئافرەتی کورد لە هەموو بەشەکانی کوردستاندا جوڵەیەکی 46
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
کەمی دەست پێکرد ،بەاڵم لە نیوەی دووەمی ئەو سەدەیەوە هەنگاوەکان گەورەتر بوونەوە بەوەی دەرفەتی خۆرێکخستنی ئافرەتان ڕەخسا و هەلومەرجی دوای جەنگی جیهانی دووەم کاریگەری خۆی لەسەر واڵتانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستیش دانا و ئافرەتیش سوودی لەو دەرفەتانە بینی. سەدەی بیست و یەکەم ،دەکرێ وەک سەرەتای سەدەیەکی پڕ دەسکەوت و گۆڕانکاری گرنگ ناوزەد بکەین کە ئافرەت سوودمەند بوو بە دەرفەتە جیهانی و ناوچەییەکان. شۆڕشی ڕزگاریخوازی نەتەوەی کورد لە هەموو بەشەکاندا پێشڤەچوونی بەخۆیەوە بینی و بزوتنەوەی ئازادیخوازی ژنانیش لە هەموو بەشەکانی کوردستاندا بە پێی ئەو هەلومەرجە مێژووییە ڕەخساوەدا ،خۆی گونجان و دەسکەوتی هەبوو. لە باشووری کوردستاندا بە تایبەت ،بەهۆی فەراهامبوونی ئازادی سیاسییەوە لە دوای ڕاپەڕینی بەهاری ١٩٩١ەوە ،بە تایبەتیتریش لە دوای ڕووخانی یەکجارەکی ڕژێمی سەددامەوە لە ساڵی ،٢٠٠٣ئافرەتانیش هەوڵیان دا پەراوێزەکان بەجێ بهێڵن و بەرەو ناوەندەکانی بڕیاری سیاسی و کۆمەاڵیەتی و کولتووری بێن و پێگەی خۆیان دیاری بکەن. دوا وتە: هیچ کۆمەڵگەیەک پێشکەوتن بەدەست ناهێنێ ،ئەگەر نیوەی ئەندامەکانی لە پەراوێزدا بن .ئافرەتانی کوردستان پێویستیان بەوەیە خێراتر پەراوێزەکان جێ بهێڵن و بەرەو ناوەندەکان هەنگاو بنێن .هەنگاوی واش ئەرککێشان و ماندوونەناسی دەوێ، وێڕای خۆ چەکدار کردن بە هۆشیاری و زانست و زانیاری .هێشتا سەدەی بیست و یەک یەک دەیەی تێپەڕاندووە و نۆی دیکەی ماوە .پێویستییەکی حەتمییە کە ئافرەتی کوردستانیش دروشمی هاوسەنگی و دادپەروەری بۆ تەواوی کۆمەڵگە بکاتە ئامانج و بۆ بەدیهێنانیشی کار بکات و تێبکۆشێ.
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
47
په‌راوێزه‌كان:
-1بڕوانە سەرچاوەی سویدی: .1975,Thalin Lena, Forntiders Kvinnor. Hälsingborg,LT Förlag -2بڕوانە: Davis Elizabeth Gould. I begynnelse var kvinnan. Stockholm. Almqvist och .1971 .Wiksell förlag -3بڕوانە: .47 P .1975,Thalin Lena, Forntiders Kvinnor. Hälsingborg,LT Förlag -4کرێتا شارێکە لە گریکستان (یۆنان) .کولتووری مینۆیی لە گریکستان بووە. .p38.1975,Thalin Lena, Forntiders Kvinnor. Hälsingborg,LT Förlag -5 -6ئۆ.ل.ڤێلچێڤسکی .ڕەوتی مێژوویی دروستبوونی میللەتی کورد .وەرگێڕانی ڕەشاد میران .ستۆکهۆڵم .١٩٩٣ -7ه.س.پ.ل ٤٢ -8بڕوانە: .49.p.1975,Thalin Lena, Forntiders Kvinnor. Hälsingborg,LT Förlag -9بڕوانە :ه.س.پ Hagnell Axel. Olander Gunnar och Granfelt Hagle. Brättelser och bilder ur .1980 .Gävle. Skolförlaget.1.världshistorien, vol -10بڕوانە ل ١١٩لە کتێبی: ئۆ.ل.ڤێلچێڤسکی -ڕەوتی مێژوویی دروستبوونی میللەتی کورد -وەرگێڕانی :ڕەشاد میران .ستۆکهۆڵم .١٩٩٣ -11هەمان سەرچاوەی پێشوو ،ل .١١٣ -12لە کوردەواریدا لە هەندێ شارۆچکە و دێدا پیاوانی ئازا بە ناوی دایکیانەوە بانگ دەکرێن و دەناسرێن ،بۆ نموونە خوولە پیزە ،عەبە ئامە و هتد. بڕوانە ل ١٢٠لە سەرچاوەی: -13 ئۆ.ل.ڤێلچێڤسکی -ڕەوتی مێژوویی دروستبوونی میللەتی کورد -وەرگێڕانی :ڕەشاد میران .ستۆکهۆڵم .١٩٩٣ -14هە.س.پ ،ل .١٢٠ -15سوود وەرگیراوە لە وتارێکی رێناس نەورۆزی بەناونیشانی خانزاد میری سۆران ،لە ئینتەرنێتەوە.
سەرچاوەکان: .1ئۆل .ل .ڤێلچێڤسکی -ڕەوتی مێژوویی دروستبوونی میللەتی کورد -وەرگێڕانی: ڕەشاد میران -ستۆکهۆڵم.١٩٩٣. French Marilyn. Bortom makten: Om kvinnor,män .2 .1986.och moral. StockholmÖ Legenda Hagnell Axel, Olander Gunnar& Granfelt Hegle. .3 GävleÖ .1.Berättelser och bilder ur världshistorian, Vol .1980,Skolförlaget Thalin Lena, Forna tiders kvinnor. Hälsingborg: LT:s .4 .1975,förlag Davis Elizabeth Gould, I begynnelsen var kvinnan. .5 .1971,StockholmÖ Almqvist&Wiksell
48
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ل ه ب ا ر ه ی ف ێمینیزمی ك و ر د ی ی ه وه
مه س ه ل ه ی ژ ه ن ،م س ه ل ه ی ك ۆم هڵگه‌ی ه سم كۆ محه‌م هد ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
49
50
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
فێمینیزم چییه؟ فێمینیزم ڕه‌وتێكی فیكری ڕادیكاڵی ژنان ه دژ به‌سیستمی باوكساالری ل ه كۆمه‌ڵگه‌دا، ئه‌م ڕه‌وت ه ل ه ئه‌نجامی توندوتیژی به‌رامبه‌ر به‌ژنان هاتۆت ه ئاراوه ،ته‌نانه‌ت ئه‌و كاته‌ی كه ژنان تاڕاده‌یه‌ك ئازادبوون ل ه نێو حیزبه سیاسیه‌كاندا ،ژنان له‌چاوی پیاوانهوه به پل ه دوو هاتوون ،دواتر ئه‌م ڕه‌وته فۆڕمی گۆڕا بۆ ڕه‌وتێكی توندڕه‌و به‌رامبه‌ر به پیاو ل ه ڕۆژئاوا ،به تایبه‌تیش سیستمی قه‌شه‌سازی و پاپا و كڵێسا ته‌ماشای بوونی ژنانیان ده‌كرد ،ئیدی چه‌مكه‌ك ه له پزیشكییه‌وه بوو ب ه ڕه‌وتی فیكری سیاسیی ژنان و درێژه‌ی كێشا تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی ڕۆژهه‌اڵتیشی گرته‌وه .هه‌ڵبه‌ت «بۆ یه‌كه‌مجار زاراوه‌ی فیمینیزم ( )feminzmeسه‌ره‌تا به‌شێوه‌ی نیمچ ه بابه‌تێكی پزیشكی به زمانی فه‌رانسه‌یی بۆ گه‌شه‌ی ئه‌ندامه‌كان و تایبه‌تمه‌ندی ڕه‌گه‌زی نه‌خۆشه‌كانی ژنان و دواتر به‌تایبه‌تی بۆ پیاوێك كه پزیشكه‌كان وای بۆده‌چوون پزیشكه‌كان كه هه‌ندێكجار پیاوان جه‌سته‌یان له‌ژن نزیكه و ( )tenssexwalیان ئه‌و پیاوانه‌ی به جه‌سته‌ی خۆیانه‌و‌ه ئازاریان ده‌كێشا ،پاشان ئه‌لكسه‌نده‌ر دیری نوسه‌رێكی ناسراوی فه‌رانسه‌یی بوو ،ئه‌و زاراوه‌یه‌ی ل ه نامیلكه‌یه‌ك‌دا بۆ ئه‌و ژنان ه به‌كارهێنا كه مێردیان هه‌یه و به‌رواڵه‌ت وه‌كو پیاو هه‌ڵسوكه‌وت ده‌كه‌ن»)1(. بۆچونێكی دیك ه هه‌ی ه ك ه فێمینیزم چه‌مك و ده‌سته‌واژه‌یه‌كی یاسایی نییه و له ساڵی 1873هاتۆت ه نێو كولتووری فه‌رانسه‌ییه‌و‌ه و دواتر تایبه‌تمه‌ندی وهرگرتووه و هه‌ڵگری پێناس ه و پێكهێنه‌ری ڕێبازێكی تایبه‌تی وهرگرتووه و پاشان پاشگری ئیزمی بۆ زیاد كراوه ،چونك ه بووه ب ه ئایدیایه‌ك له ئایدیاكانی یه‌كسنیخوازی ژن و پیاو له ژیاندا ،ئه‌و ڕه‌وته پێشتر توندڕه‌و نه‌بوون ،چونك ه ئیلهامیان له‌و تێگه‌یشتنه‌ی ماركس وه‌رگرتبوو ك ه ده‌یگوت «له‌سیستمی سه‌رمایه‌داریدا ژنان كۆیله‌ن له‌ژێر ده‌ستی پیاو و هه‌تا یه‌كسانی به‌ده‌ست نه‌یات ،ژنان به‌كۆیله‌یه‌تی ده‌مێننه‌وه» .دواتر كه‌سانی وه‌كو (رۆژه كاوز و سیمین دی بۆڤارا) و ده‌یان ژن ده‌ركه‌وتن پێشڕه‌واتیان كرد و بوون ب ه تێوه‌ره‌سازی ئه‌و ڕه‌وته‌و و توندڕه‌وی تێكه‌وت (میری دیلی) وه‌كو كۆمه‌ڵناسێك له‌راپۆرتێكدا له‌باره‌ی ژنانهوه كه‌له‌ژێر كۆنتڕۆڵی ێ «وه‌ختێك پیاوان بانگه‌شه‌ی پیاوان و سه‌ركوتیان ده‌كه‌ن ئه‌نجامیداو‌ه و ده‌ڵ خاوه‌ندارێتی كه‌ره‌سته‌ی ژیانی به‌كارهێناوه و دابینی كردووه ،هه‌روه‌ها وه‌كو خاوه‌ن جه‌سته‌یه‌كی به‌هێزی جومگه ،هێزی كاری دابینكردووه ،ئیتر هاوسه‌ره‌كانیان ده‌كردن به به‌خێوكه‌ری منداڵ و ده‌یانخستن ه ژێر كۆنتڕۆڵی خۆیانه‌و‌ه و په‌راوێزیان ده‌خستن». ێ پیاوان كه‌ڵكیان له‌زه‌بر و زه‌نگ به‌رامبه‌ر به ژنان وهرگرتووه ،ئه‌م ڕه‌وت ه هه‌روه‌ها ده‌ڵ ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
51
له‌سه‌ده‌ی 19زیاتر سه‌ریهه‌ڵدا و بوو به‌باو له‌نێو ژنان و به‌تایبه‌تیش ل ه ڕۆژئاوا ،دواتر گه‌شه‌ی كردوو و ڕه‌وته‌ك ه گه‌یشت ه ڕۆژهه‌اڵت و به‌تایبه‌تیش ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یانه‌ی ك ه به‌كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسالم ناسراون( ،قاسم ئه‌مین) نوسه‌رێكی به‌ره‌گه‌ز عه‌ره‌ب ه و له‌كتێبی ( المرا الجدیده) ده‌ڵێ پێشتر هه‌وڵێك له‌نێو دونیای عه‌ره‌بی ئیسالمیش هه‌بوو ژنان له دژی پیاوان بێده‌نگ نه‌بن و داوای مافی خۆیان بكه‌ن ،به‌اڵم شه‌ریعه‌ت ئهوهی بۆ ژنی دانابوو ده‌بوو په‌یڕه‌وی بكات و ئاینیش بۆچوونی كۆنكریته و نه‌ده‌بوو بگۆڕدرێت، به‌اڵم بۆ ئهوهی ژنانی ئیسالمیش كه‌مێك له‌زه‌بروزه‌نگ و كوشتن و په‌راوێزخستن دوور بكهونهوه ،له‌وێوه ده‌ستیان پێكرد سه‌ره‌تا له‌گرینگیدا به‌نه‌خۆشی ژنان و بردنیان بۆ نه‌خۆشخان ه و چاره‌سه‌ریان له‌و سه‌روه‌خته‌دا و دواتر چوونیان بۆ به‌رخوێندن و پاشان ماف ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان و شوكردن به‌ئاره‌زووی خۆیان و هتد ،به‌اڵم ئه‌مه ته‌نها له‌نێو ئه‌رستۆكرات و بنه‌ماڵ ه ناوداره‌كان بوون ،چونك ه ژنه‌كانیان به‌ناز بوون له‌الیه‌ن پیاوانهوه، بۆی ه نه‌بوو به‌عاده‌ت بۆ ژنانی وه‌كو بنه‌ماڵه ئاساییه‌كان( ،د .ئیمام عه‌بدولفه‌تاح ئیمام له‌و كتێبه‌ی وه‌ریگڕاو‌ه به‌ناوی (ئه‌فاڵتۆن و ژن) باس لهوه ده‌كات كه به‌شێك له‌و هۆكارانه‌ی كه‌ژنانی خستۆته ژێر ڕكێفی پیاوانهوه ،په‌یوه‌ندییان به‌فه‌لسه‌فه‌وه ههبووه و فه‌لسه‌ف ه كاریگه‌ری زۆری ههبووه ،مه‌سه‌له‌ی هۆكاری الوازی جه‌سته‌ی ژنان كه ل ه رێگه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی كالسیكیه‌و‌ه هاتۆته به‌رباس ،ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ی بۆ كۆمه‌ڵگه‌كان دروستكردوو‌ه و سه‌پاندوویه‌تی و به‌تایبه‌تی ل ه سه‌رده‌می یۆنانی كۆندا هاتووه ،كه ژنان ناتوانن سه‌ركردایه‌تی بكه‌ن مه‌گه‌ر ده‌گمه‌ن ژنێك هه‌ڵبكه‌وێ ،له كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك سه‌ركردایه‌تی پیاو وه‌كو مێژوو باسی ده‌كات ،تاقمێكی تر له فه‌یله‌سوفان باس لهوه ده‌كه‌ن تازه بوونی ژن بۆ به‌رهه‌مهێنانی منداڵ و به‌خێوكردن و خۆ ئاماده‌كردن بۆ به‌تاڵكردنه‌وه‌ی سێكسی پیاوان ،وه‌كو حاڵه‌تێكی سروشتی لێهاتوو‌ه و بووه به‌نه‌ریت و عادات و ته‌قالید و به‌شێكی زۆریش له یاسا ،كه‌وات ه هه‌وڵه‌كان بۆ ڕزگاركردنی ژن ته‌نها له‌پێدانی هه‌ندێ مافی ئینسانی و شارستانی و كاركردن ده‌بێت نه‌ك بۆ سیاسه‌ت و كاری قورس كه‌ن ه جه‌سته‌ی ژن ڕێگه‌ی پێده‌دات و ن ه بواریشی هه‌یه بتوانێ له‌یه‌ك كاتدا هه‌موو ئه‌و كاره سروشتییان ه و كاری دیكه‌ی سه‌ركردایه‌تی و كارگێڕی و شه‌ڕ و هتد بكات ،هه‌ندێك له‌و ژنانه‌ی كه‌وه‌كو فیمینیست خۆیان نیشانده‌ده‌ن ،نه‌ك هه‌ر له‌و بواری فه‌لسه‌فه و فیكره‌وه وه‌اڵمی ئه‌م باسه‌یان پێ نییه ،به‌ڵكوو ناتوانن ئه‌و فیكره‌یه‌ی كه‌هه‌ی ه به‌خودی ژنانیشی بگه‌ێنن ،چونك ه هێشتا به‌چاوی سۆز و به‌زه‌ییه‌و‌ه ته‌ماشای كێشه‌ی كۆمه‌ڵگ ه ده‌كه‌ن و ب ه مه‌سه‌له‌ی ژنان پێناسه‌ی ده‌كه‌ن ،له حاڵێكدا مه‌سه‌له‌ی ژن مه‌سه‌له‌ی كۆمه‌ڵگه‌یه ،ئه‌گه‌رنا ژنێك له‌هه‌ر كونجێكی دونیا كێشه‌ی 52
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ێ پیاو دژی هه‌بێت به‌بی پیاو یان برا یان باوك و كه‌سوكار كێشه‌ی نییه ،بۆچی ده‌ب ژن بێت ،به‌اڵم سیستمی سیاسی له‌به‌رچاو نه‌گیرێ ،ئه‌مه له‌كاتێكدا سیستمی سیاسی ژنی كردووه به پل ه دووی كۆمه‌ڵگه به‌درێژایی مێژوو ،نه‌ك پیاو. گۆشه‌گێری ژنان ئه‌گه‌رچی هیچ شه‌رع و یاسایه‌ك و نه‌ریتێك ڕێگه نادات ژن گۆشه‌گیر بێت ،به‌اڵم ئه‌م حاڵه‌ت ه ل ه هه‌موو كونجێكی دوونیادا به واڵت ه پێشكه‌وتووه‌كانیشه‌و‌ه بوونی هه‌یه، بۆ نموونه له‌واڵتانی ئه‌سكه‌نده‌نافیا به‌هۆی كه‌شوهه‌وا و نه‌بوونی په‌یوه‌ندییه‌كی پته‌وی كۆمه‌اڵیه‌تی و به‌هۆی تاكگه‌رایی و ئازادی له ڕاده‌به‌ده‌ری تاكه‌وه ،هه‌روه‌ها به‌هۆی ئه‌و ئازادیه‌ی ك ه له‌الیه‌ن دهوڵهتهوه به‌ده‌ستوور و یاسا ڕێكخراوه و فه‌زڵیان به‌سه‌ر پیاوانهوه هه‌یه ،گۆشه‌گیر بوون و زۆرجاریش ئه‌و گۆشه‌گیریی ه ده‌بێت ه هۆی خۆكوشتن، له‌واڵتانی ئه‌فریقا نه‌ریتێك هه‌ی ه كه‌ژن ده‌توانێ به‌ته‌نها بژی و پێویستی به‌پیاو نه‌بێ، ئه‌م نه‌ریت ه به‌قسه‌ی كۆمه‌ڵناسه‌كان گورزێكی كوشنده‌ی له‌ژیانی سروشتی و خێزانداری و سێكسی ئاسایی داوه و چاره‌سه‌ریشی ئه‌سته‌مه ،چونك ه بووه به‌نه‌ریت و ئاسان نیی ه بگۆڕیت ،ل ه كورده‌واریشدا ئه‌م ه به‌شێوه‌یه‌كی تره ك ه گۆشه‌گیری مه‌رج نیی ه ژن به‌ته‌نها بژی تاكوو دووچاری ئه‌و حاڵه‌ته ببێتهوه كه گۆشه‌گیر بێت ،به‌ڵكوو زۆرجار به‌ناچار له نێو خه‌ڵك و كۆمه‌ڵگه‌شه ،به‌اڵم هه‌میش ه هه‌ست به‌ته‌نهایی ده‌كه‌ن ،یان ئه‌وه‌تا به‌هۆی جه‌سته‌یانه‌و‌ه ك ه زۆرجار یان توشی شۆكی پیاو و خێزان بوونه و وێنه‌ی ناشیرین و ئه‌زموونی ناحه‌زیان بینیوه و بیستووه ل ه گێرانه‌وه‌ی چیرۆك ه خه‌مناكه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه ك ه چۆن ژنان بوون به‌قوربانی سێكس و خێزان و هتد ،ئیتر ئه‌م ه بۆته هۆی گۆشه‌گیر بوون ،یان ئه‌وه‌تا به‌هۆی هارمۆنی تێكه‌اڵوه‌و‌ه له‌جه‌سته‌یان كه‌هه‌ندێكجار ئه‌ندامی زایه‌ندیان نێره و بۆخۆیان به‌جه‌سته و ب ه رواڵه‌ت ژنن ،ئیدی ناتوانن وه‌كو ێ پێویست وه‌كو ئینسانی ئاسایی هه‌ڵسوكه‌وت بكه‌ن ل ه نێو خه‌ڵكدا ،بۆی ه به‌ناچار ده‌ب گۆشه‌گیر بن و ن ه شوو بكه‌ن و نه‌تێكه‌اڵوبن ،نه‌ك تووشی ته‌شیر و سوكایه‌تی ببن، به‌اڵم له‌گه‌ڵ ته‌نها بوونه‌وه‌یان به‌هۆی نه‌مانی كه‌سوكار له ده‌وروپشتیان یان مردنی ئه‌وانیدیكه‌ی كه‌سوكار ،كه‌سه‌كه به‌ته‌نها ده‌بێته كه‌ره‌سته‌ی ئه‌وانی تر بۆ گاڵته‌جاڕی و سوكایه‌تیپێكردن ،هۆكاری ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌یه ك ه هیچ یاسایه‌ك نییه به‌رگری له‌ژیانی ئه‌م جۆره كه‌سان ه بكات ،یان به‌رگری له‌مافیان بكات و موماره‌سه‌ی ژیان بكه‌ن وه‌كوو ئه‌وانی تر ،بۆی ه زۆرجار خۆیان ده‌كوژن یان بزرده‌بن له كۆمه‌ڵگه و تووشی حاڵه‌ت ه ناسروشتی ده‌رونی ده‌بن و كێشه بۆ كۆمه‌ڵگ ه و ده‌وڵه‌تیش دروست ده‌كه‌ن ،ئه‌م حاڵه‌ت ه له رۆژئاوا ئاساییه‌و‌ه ده‌وڵه‌ت یانه‌ی شه‌وان و دكتۆری تایبه‌ت و سه‌ندیكای ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
53
تایبه‌ت و ژیانی تایبه‌تیان هه‌یه به‌هۆی كولتووری ڕۆژئاوا ،بۆیه به‌شێك له كێشه‌كانیان چاره‌سه‌ر كراوه ،به‌اڵم ل ه كوردستان وێڕای ئه‌و هه‌موو ڕێكخراوانه‌ی ده‌رباره‌ی ژنان كار ده‌كه‌ن ،باسی ئه‌م كێشه‌ی ه ناكه‌ن و به‌دوایدا ناچن ك ه له كێشه‌ی ژن كوشتن مه‌ترسیدارتر‌ه و كێشه‌ی گه‌وره‌ی هه‌نوكه و داهاتووی كۆمه‌ڵگه‌یه. جۆرێكی تری گۆشه‌گیری ژنان له وێو‌ه سهرچاوه ده‌گرێ كه به‌هۆی حاڵه‌تی نائاسایی و شه‌ڕ و ماڵوێرانی و نه‌بوونی ئه‌منیه‌ت و جێگیربوونی كۆمه‌ڵگه ،ڕێژه‌ی هاوسه‌رگیری كه‌م دهبێتهوه ،بۆی ه قه‌یر‌ه كچی ڕێژه‌كه‌ی به‌ره‌و هه‌ڵكشان ده‌چێت و ده‌بێت ه هۆی گۆشه‌گیرییان ،به‌پێی ڕاپۆرتێكی یه‌كێك له رۆژنامه‌كانی كوردستان ساڵی ت له كوردستان ته‌نها ئهوهی به‌ده‌ستی ده‌زگا 2009ئامارێكی چنگ كه‌وتبوو ،ده‌ڵێ ته‌ندروستی كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی حكومه‌ت گهیشتووه ،ژماره‌ی قه‌یركچی 700قه‌یره‌ی ه له‌كوردستان و زۆربه‌شیان ئامار ده‌ستی پێڕانه‌گه‌یشتووه. ئه‌م حاڵه‌ته بهپێچهوانهوه بۆ ئه‌و پیاوانه‌ش كه‌به‌جه‌ست ه پیاون به‌ئه‌ندامی زایه‌ندنیان ژنن یان هه‌ر نیانه ،به‌هه‌مان شێوه‌یه كه‌كێشه‌ی ئازادی و هه‌ڵبژاردنی شێوه‌ی ژیانیان هه‌یه ،ئه‌مان به‌هۆی ئهوهی له‌ده‌روه‌ن وه‌كو ژنان نین بشاردرێنه‌وه ،هه‌م بۆ كاتی ێ ك ه پیاو نیی ه و هاوسه‌گیری زۆر و فشاریان بۆدێت ،هه‌م سوكایه‌تییان پێده‌كر مه‌رجی پیاوه‌تی نیی ه و سوكایه‌تیان پێده‌كرێ ،بۆ نموونه له رابردوودا چه‌ند دیمه‌نێكی وه‌ها له‌الیه‌ن پۆلیسی عێڕاقییه‌و‌ه له یوتوب باڵوكراوه‌ته‌وه ،ئه‌و كوڕانه‌ی به‌رواڵه‌ت پیاون و به‌جه‌ست ه سینگیان و ئه‌ندامی زایندیان مێینه‌یه ،به‌زۆر ڕووتیان ده‌كه‌نه‌وه و سوكایه‌تیان پێده‌كرێ ،له به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌شدا ن ه یاسا هه‌یه ك ه ئه‌و كه‌سان ه سزا بدات یاسا پێشێل ده‌كه‌ن و خۆشیان پیاوی به‌ناو یاسان ،نه له رووی نه‌ریت و شه‌رعه‌و‌ه ێ به‌ناچار گۆشه‌گیر بن له‌دیوی ماڵهوه ،یان ئه‌وه‌تا خۆیان به‌رگریان لێده‌كرێ ،بۆیه ده‌ب بكوژن. فێمینیزمه‌كان له‌هه‌موو بواره‌كان زه‌حمه‌تكێكی زۆر بۆ كۆمه‌ڵگه ده‌خوڵقێنن ،له‌وانه‌ش مه‌سه‌له‌ی ڕێگری له‌زیادكردنی ئینسان وه‌كو منداڵ بوون له الیه‌ن ژنانهوه ،ئه‌مه ده‌ڵێم مه‌به‌ستمه باس له‌و تێگه‌یشتن ه بكه‌م كه له زۆر شوین هه‌ی ه و تاڕاده‌یه‌كیش له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌ی ڕۆژهه‌اڵتیش بوونی هه‌یه ،بۆ نموونه ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ی كه فیمینسته‌كان بۆ ژنانیان په‌خشكردووه ،ئهوهی ه ك ه سته‌می سه‌ر ژنان و كۆیله بوونیان له‌مێژوودا ،دروست و ڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی ب ه پیاوانهوه هه‌یه و بۆ خۆشبه‌ختی پیاو بووه و هیچی تر تاكوو بۆ موڵك و ماڵ پاراستن كه‌ڵك له‌و كوڕو كچان ه وه‌ربگرن كه له‌به‌رهه‌می ژنه‌كانییانه، بۆی ه ژنه‌كان ڕێگه‌یان نه‌ده‌دا منداڵیان له پیاوه‌كان ببێت ،له‌به‌ر ئهوهی تێگه‌یشتن ه 54
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ێ دوور بكهونهوه له‌هه‌ر چاالكیه‌ك وه‌ها كه‌وتبۆوه ك ه ئه‌گه‌ر ژنان منداڵیان ببێت ده‌ب ێ خه‌ریكی منداڵ هێنان بن و منداڵ به‌خێو بكه‌ون و ببن كه‌وه‌كو پیاو بیكه‌ن ،هه‌رده‌ب به‌كارێكته‌ری ماڵهوه و نه‌یه‌ن ه دهرهوه وه‌كوو پیاو ،له‌بارێكی تره‌وه به‌و هۆیه‌و‌ه بوو ك ه فێمینسته‌كان ژنانیان وه‌ها تێگه‌یاندبوو ك ه نابێ ژن ئهوهنده خۆیان به‌كه‌م بزانن و له كاتی سێكس كردندا ته‌نها بۆ به‌تاڵكردنه‌وه‌ی غه‌ریزه‌ی سێكسی پیاو بن و دواتر سكیان پڕبێت و منداڵ بۆ پیاو بهێنن ،ئه‌م ه دهبووه هۆی ئهوهی ك ه نابێ ژن خۆی له‌و كاته‌دا ێ ك ه سوك ده‌بێ له‌به‌رچاوی پیاو و سكی پڕده‌بێت ،ئه‌مه بوو به‌نه‌ریتێك بۆ ژنان ببین ك ه دوور بكهونهوه له‌پێكهێنانی خێزان له‌الیه‌ن ژنانهوه ،سه‌ره‌تاكه‌شی له‌و مێژووه‌و‌ه ێ و ئه‌فه‌ریقا و مایكرۆزۆن ئاسام وه‌رگیرابوو وه‌كو نه‌ریت ك ه له‌ئوسترالیا و گینه‌ی نو ویرمانی خواروی ئامریكا و چه‌ند شوێنێكی تر ،ئه‌م نمونه‌ی ه له‌باكوری پاپۆش ههبووه و خراپتریش ،بۆ نمونه هیچ ژن و پیاوێك بۆیان نه‌بووه له‌یه‌كتر نزیك ببنه‌وه له‌شوێن ه گشتیه‌كاندا ،ئه‌گه‌رچی ژن و پیاوی یه‌كتریش بن یان دایكی منداڵی پیاویش بێت، بۆی ه خێزان هیچ مانایه‌كی نه‌مابوو له‌ئه‌نجامدا هاوڕه‌گه‌زی دروست بوو ،به‌ومانایه‌ی پیاو له‌گه‌ڵ پیاودا سێكسییان ده‌كرد و ئێستا به‌شێوه‌یه‌كی دیك ه ل ه هه‌موودوونیادا بووه‌ت ه باو هاوڕه‌گه‌زی به‌یاسا ناسراوه و دیسان یانه‌ی تایبه‌ت و شوێنی تایبه‌تیان هه‌یه و پارێزراون له‌الیه‌ن دهوڵهتهوه ،فیێمینیستی كوردی ئه‌گه‌ر هه‌بێ وه‌كو ڕه‌وتێك یان دیارده‌یه‌كی ڕێكخراوه‌ی ژنان ،كه‌مو زۆر به‌الی ئه‌م كێشانه‌دا ناچێت ،جگه له‌وه‌ی باس له‌دروستكردنی شێڵته‌ر بكات بۆ پاراستنی ئه‌و ژنانه‌ی كێشه‌ی خێزانیان هه‌یه، یان ل ه نه‌ریتی كۆمه‌ڵگ ه الیانداوه ،به‌اڵم چاره‌سه‌ری ئه‌و ڕێكخراوانه‌ش له‌چوارچێوه‌ی سۆز و به‌زه‌یی بۆ ژنان ده‌رنه‌چووه ،یان ئه‌وه‌نده‌ی خۆیان به‌و ژنانهوه خه‌ریك كردووه كه له سه‌نته‌ره‌كانن و بازرگانیان پێوه‌ده‌كه‌ن به‌شێك له‌رێكخراوه‌كان ،ئهوهنده باسی هۆشیاری ناكه‌ن كه‌ژنان چۆن بتوانن ببن به‌خاوه‌نی ئیراده‌ی خۆیان ،یان چۆن نزیك ببنه‌وه له‌دروستكردنی بڕیار له‌سه‌ر چاره‌نووسی كۆمه‌ڵگه.. به‌كااڵكردنی ژن له‌بازاڕ نزار قه‌بانی ده‌ڵێ «له هه‌موو شتێك سه‌یرتر ئهوهی ه ببینم ژنان خۆیان سته‌م له خۆیان ده‌كه‌ن». ێ ئهوه بڵێم ل ه په‌راوێزی ئه‌م دێڕه‌ی شاعیری ناسراوی عه‌ره‌ب نزار قه‌ببانی ده‌مه‌و ك ه كێشه‌ی ژنان كێشه‌ی ڕه‌گه‌زێكی دیاریكراو نییه ،یان باشتر بڵێم كه‌ژنان خۆیان به‌شێكی گه‌وره‌ن له‌خوڵقاندنی سته‌م له‌سه‌ر خۆیان ،خۆ به‌كااڵكردن ته‌نها له‌یانه‌ی شه‌وان و سێكس فرۆشتن و مه‌لهاكان نییه ،به‌قه‌د ئهوهی خۆ به‌كه‌مزانین و خۆفرۆشتن ه ب ه پیاو له‌الیه‌ن ژنه‌و‌ه به‌رامبه‌ر به‌وه‌ی سه‌ره‌تا ده‌بێت كوڕ داوای كچ بكات وه‌كو ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
55
كااڵیه‌ك له‌ماڵی باوكی ژن ،دواتر خه‌رجیه‌كان به‌شه‌هامه‌ته‌و‌ه بخاته سه‌ر شانی ،وه‌كو ئهوهی له‌خواره‌و‌ه باسی ده‌كه‌م. هه‌ڵبه‌ت له‌خۆڕایی نیی ه ك ه پێگه‌ى كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووری ژنان كه‌وتۆته چێشتخان ه و ئه‌كری په‌روه‌رده‌كردنی منداڵ و هتد ،به‌ڵكوو له‌وێوه سه‌رچاوه‌ی گرتووه كه ل ه سه‌ره‌تای شوكردنی كچ به‌كوڕ و سه‌پاندنی به‌رپرسیارێتی له‌سه‌ره‌تای هاوسه‌رگیرییه‌و‌ه سه‌رهه‌ڵده‌دات ،ماره‌یی و پێشه‌كی و كڕینی ماڵ و پێداویستی و كه‌ره‌ست ه و تێچوونی ئاهه‌نگی هاوسه‌رگیری و كڕینی خشڵ و زێڕ و كه‌ره‌سته‌كانی تر و گرتنی خانوو و هتد، ل ه الیه‌ن ماڵی كچه‌وه به‌سه‌ر ماڵی كوڕ ،یه‌كێك له كێش ه هه‌ره گه‌وره‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردییه ،لێرهوه به‌كااڵكردنی ژن بۆ موڵكدارێتی پیاو ده‌ستپێده‌كات ،فێمینیسته‌كان ئه‌م باسه‌یان شینه‌كردۆته‌و‌ه بۆ كچان و بنه‌ماڵ ه و نه‌ریتی كۆمه‌ڵگه و نه‌هێشتنی ل ه رووی یاساییه‌و‌ه ل ه رێگه‌ی میدیا و هۆكاره‌كانی دیكه‌وی گه‌یاندنی ئه‌م تێگه‌یشتن ه سوننه‌تیی و پڕ له كێشه‌یه ،كه‌چی باس له مافی ئافره‌ت ده‌كه‌ن ك ه له راستیدا سه‌رتای مافی ئافره‌ت ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی نه‌ریتخواز و كۆنه‌په‌رست و دواكه‌وتوو و پیاوساالر و هتد ،له‌م به‌كااڵكردنه‌ی كچانه‌وه ده‌ستپێده‌كات كه پیاوان خۆیان به‌خاوه‌نی ژنان بزانن و ڕێگه‌نه‌ده‌ن ژنان وه‌كو پێویست بچن ه دهرهوه و ئیراده‌یان هه‌بێت له‌هه‌موو بوراه‌كاندا. ئه‌مه به‌شێكی به‌بازاڕكردن و به‌كااڵكردنی ژنانه ،به‌شه‌كه‌ی دیكه‌ی ئهوهی ه كه له بازاڕی سیاسه‌تدا ژنان وه‌كو كه‌ره‌سته‌ی ڕیكالم به‌كاردێن بۆ هه‌موو پێداویستییه‌كی ڕۆژانه‌ی ئینسان ،ئیدی هه‌ر ل ه شامپۆ وه بگره تاكو ماشین و كه‌ره‌سته‌ی نێو ماڵ ،ئه‌م به‌كااڵكردنه ته‌نها بۆ سته‌مگه‌ری له‌سه‌ر ژنان نیه له‌الیه‌ن پیاوانهوه ،بگره له‌وێوه‌ی ه ك ه سیاسه‌ت ڕێگریی یه‌كه‌می ئه‌م باسه‌ی ه كه دواجار بازاڕی پێگه‌رم ده‌كات و هاوكێشه‌ی سیاسی له‌بیر خه‌ڵك ده‌باته‌وه ،خۆشگوزه‌رانكردنی خه‌ڵك به‌شێكی له‌وێوه سه‌رچاوه‌ی گرتووه ك ه ده‌وڵه‌ت و سیستم ،بۆئه‌وه‌ی یاخیگه‌رێتی له‌سیستم و شه‌رع و یاسا و هتد ڕوونه‌دات ،هه‌رچی زیاتر مه‌سه‌له‌ی ژنان ده‌كات به‌دوو به‌شه‌وه ،هه‌م هێشتنه‌وه‌ی ژن له‌ژێر ده‌ستی پیاو به‌یاسا ،هه‌م دروستكردنی فه‌زایه‌ك بۆ ئازادی ژن تاكو ئازادبوونی خۆیان له‌وێدا ببینن ك ه پۆشاك و خۆڕازاندنه‌وه و موڵكداری و وه‌گرتنی ئه‌ركی ئاسان و سه‌فه‌ركردن و هتد ،بۆی ه بااڵنسكردنی یه‌كسانی به‌م شێوه‌ی ه له‌نێو ژن پیاودا له‌سیستمی جێگری ئێستادا به‌یان كراوه و بووه‌ته تێگه‌یشتن. مه‌سه‌له‌ی ئه‌خالق و پاراستنی نه‌ریت و هێشتنه‌وه‌ی ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی كه‌له‌بنه‌ڕه‌تدا به‌ده‌ست سیستمی سیاسیه‌وه‌یه ،دواجار ڕاده‌ستی پیاو كراوه بۆئه‌وه‌ی هاوكێشه‌ك ه 56
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
به‌هه‌ڵواسراوی بمێنێته‌وه ،ژنان ئه‌مه‌یان پشتگوێخستووه و به‌تایبه‌تیش ئه‌و ژنانه‌ی ڕێكخراویان هه‌یه و ئه‌وانه‌ش ك ه خۆیان به‌فێمینیست ده‌زانن ،ل ه حاڵێكدا به‌شێكی زۆری كێشه‌ی ژنان له‌كۆمه‌ڵگه‌ی سوننه‌تی و دواكه‌وتوویی و نه‌بوونی ده‌ستوور و یاسایی پێشكه‌وتنخوازی و شارستانی ،له‌وێدای ه ك ه ئه‌خالق جێگه‌ی بۆ یاسا نه‌هێشتۆته‌و‌ه و بووه به‌به‌شێكی گهوره له‌فه‌زای كۆمه‌اڵیه‌تی و ده‌سه‌اڵتی كۆمه‌ڵگه .فێمیسنته‌كان ده‌بێت ئه‌م تێگه‌یشتنان ه بخه‌نه به‌رباس و موناقه‌شه و هۆشیاركردنه‌وه‌ی ژنان ،نه‌ك كێشه‌ی الوه‌كی و دوورخستنه‌وه‌ی ژن له‌كێشه ئه‌سڵیه‌كه‌یان كه‌كێشه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یه.
سه‌رچاوه‌كان :1كتێبی فێمینیزم .وه‌رگێرانی بۆ كوردی ،شنۆ میهر په‌روه‌ر ،ده‌زگای وه‌رگێران. ساڵی 2011 :2د .ئیمام عه‌بدلفه‌تاح ئیمام .ئه‌فالتۆن و ژن .وه‌رگیڕانی بۆ كوردی .هاوار محه‌مه‌د .ده‌زگای چاپ و باڵوكردنه‌وه‌ی موكریانی. :3قاسم امین .المرا‌و الجیده .دار النشر .بیروت2010 .
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
57
58
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ك و ر ت ه ی ه ك ی م ێ ژ و و ی ی ب ا ر ه ی ك ا ر ك ر د ن ی ئ افر بامال ا ب و ت ك ل ر واالس و هرگێڕان ی / ه ێ ر ش حه‌سه‌ن
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ل ه
ه‌ت
59
60
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
تاوتوێكردنی كورته‌ی مێژوویی كاركردنی ئافره‌ت په‌یوه‌ندییه‌كی ئاڵۆز ل ه نێوان كاركردن ل ه ماڵ و كاركردن ل ه بازاڕ ئاشكرا ده‌كات .ل ه به‌ڕیتانیای پێش به‌پیشه‌سازیبوون جیاكردنه‌وه‌یه‌كی دیاریكراو له نێوان كار و ماڵ بوونی نه‌بووه ،به‌رهه‌مهێنانی ئابووری ل ه كارگه‌كان و به‌رێوبه‌رایه‌تیه‌كانی دیكه‌ی ناوه‌نده‌كانی كار جێگیر نه‌بووه ،زۆرتر خه‌ڵك ل ه ماڵ یاخود ل ه نزیك ماڵه‌كانیان كاریان ده‌كرد ،هه‌روه‌ها هه‌وڵێكی ئه‌وتۆ له‌باره‌ی جیاكردنه‌وه‌ی ڕه‌گه‌زی لهنێوان كاری به‌رهمهێن و كاری نابه‌رهمهێنه‌ر ل ه ئارادا نه‌بووه .ههرچهنده هه‌ندێك ئه‌ركی تایبه‌تی پیاوان به پسپۆری ژنان ل ه قه‌ڵه‌م ده‌درێت، ێ هه‌موو ئه‌و ئه‌ركان ه ل ه خزمه‌ت مانه‌وه‌ی خێزان دابوون ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ شۆرشی وه‌ل ێ له‌ماڵه‌كانه‌و‌ه بۆ كارگ ه و به‌رێوه‌به‌رایه‌تیه‌كه‌كان پیشه‌سازی سه‌ده‌ی نۆزده‌م كاری كر گواسترایه‌وه ،پیاوان و ژنان ته‌نانه‌ت منداڵه‌كانیشیان (الیه‌نی كه‌م له چینی كرێكار) بۆ كار له‌ماڵ چوون ه دهرهوه .به‌رهه‌مهێنان له به‌كارهێنان جیابۆوه و كاری به‌رهه‌مهێن ل ه كاری نابه‌رهه‌مهێن دوور كه‌وته‌وه ،ژنان ده‌ستیان به ئیش ده‌كرد و به‌كارێكی سروشتیان زانی ك ه ژنان یاخود الیه‌نی كه‌م ژنی هاوسه‌ردار پێویسته ل ه ماڵهوه بمێنه‌وه ،بۆ ئهوهی چاودێری منداڵه‌كانی بكات .زۆر جار ،فیمینیسته‌كانی سه‌ده‌ی نۆزده‌م و سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی بیسته‌م ئه‌م واقیعه‌یان قبوڵ كرد بوو ،ئه‌م باس ه ته‌نیا ل ه زه‌مینه‌ی هه‌ڵبژاردنی مافدا بوو ،هه‌ڵبژاردن ل ه نێوان كار و هاوسه‌رگیری ،شتێك ك ه له سه‌ده‌ی نۆزده جێگای نیگه‌رانی بوو ،مه‌سه‌له‌ی پێویستی كاركردنی ژنان نه‌بوو ،به‌ڵكوو سه‌رهه‌ڵدانی ژنانی كرێكار بوو ل ه كایه‌ی گشتی دا .كاری ژنان ل ه بنه‌ره‌تدا ل ه سنوری مااڵن بۆ پاشه‌كه‌وت نه‌بوو .ئه‌و ئاماده بوون ه ڕووبه‌ڕووی چاوه‌ڕوانییه‌كی زۆر توندوتیژان ه دهبووه .ژنانی ئیشكه‌ر ب ه تایبه‌ت ژنانی هاوسه‌ردار و دایكان ،تاكه ناسروشتی و نائه‌خالقییه‌كان دایك و باوكیان بهوه له‌قه‌ڵه‌م ده‌دران ك ه كاركردن له ده‌ستی پیاوان ده‌ر ده‌هێنن. بنچینه‌ی ئه‌و تێبینیان ه مه‌رامی گه‌شه‌سه‌ندووی ژیانی مااڵنه‌یی پێك ده‌هێنا كه له ماوه‌ی ساڵه‌كانی ( )1835 _ 1785له نێو چینی ناوه‌راستدا بهره بهره به ته‌واوی ێ ته‌شه‌نه‌ی سه‌ند ،ئه‌و مه‌رام ه دونیای بۆ چینه‌كانی تر ب ه هه‌ردوو ڕه‌گه‌زی نێر و م دوو سنووری جیاواز دابه‌ش كرد ك ه ئه‌وانیش ماالنه‌یی و گشتی بوو ،پیاوان پێویست ه له كایه‌ی گشتی سیاسه‌تدا خه‌ریكی به‌ده‌ستهێنانی داهات و ده‌سته‌به‌ری خێزانی خۆیان بن ،ژنانیش پێویست ه له‌كایه‌ی ماڵدا خانه‌نشین بكرێن و ببن ه هاوسه‌ر و دایكی منداڵه‌كان و پارێزگاری ل ه ماڵی هاوسه‌ره‌كانیان بكه‌ن. هه‌ر چه‌ند جۆرێك له ژنان ته‌نانه‌ت ژنانی هاوسه‌رداری چینی كاركه‌ر ناچار بوون ك ه كار بكه‌ن ،وه‌لێ ل ه كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی نۆزده‌م ،هه‌موو ئه‌وانه‌ی ك ه ل ه بنه‌ڕه‌تدا ژیانی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
61
ماڵه‌وه‌یان قبووڵ كردبوو ،چاوه‌ڕوانی ئهوه نه‌بوون تا كۆتایی ته‌مه‌نیان به ئیشكه‌ر بمێننه‌وه .ژنانی هاوسه‌ردار بیر و باوهڕیان وابوو كه به‌رپرسیارێتى بنه‌ڕه‌تیان به‌رامبه‌ر ب ه خێزان .ته‌نیا سه‌رده‌مێك بۆ كاركردن ده‌چوون كه مانه‌وه‌ی خێزان ده‌سته‌به‌ر بكه‌ن. ب ه پێی سه‌رژمێری ساڵی ( 25% )1851ژنانی هاوسه‌ردار ئیشكه‌ر بوو ،وه‌لێ تا ساڵی ( )1901ئه‌و ژماره‌ی ه بۆ له 10%دابه‌زی ،له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌وانه‌ش هه‌ژارییه‌كی زۆر ل ه ژیانی هاوسه‌رداریدا هه‌بوو ك ه ڕه‌وانه‌ی بازاری كاركردن كران ،ڕه‌نگه ل ه ماوه‌ی سااڵنی ( )1940 _ 1890له‌گه‌ڵ ئهوهی سه‌رژمێرییه‌كه نیشانی ده‌دا 40 %له‌و ژنانه‌ن كه ل ه قۆناغی هاوسه‌رداری بن و كار ده‌كه‌ن ،هه‌روه‌ها ڕه‌نگ ه ئاماری سه‌رژمێرییه‌كان ڕێژه‌ی كاركردنی ژنان به‌دروستی نه‌ده‌ن به دهستهوه یاخود كه‌متر بێت ل ه ڕێژه واقعیه‌كه‌ی، ئه‌مه‌ش بۆ هۆكاری چییه‌تی كار دهگهڕێتهوه ،بۆ نموونه خزمه‌تكاری یاخود جل شوشتن ،به‌اڵم هه‌م به‌و هۆكاره‌ی ك ه پیاو داهاته‌كه‌ی به‌سه بۆ دڵنیاكردنی ژن و منداڵه‌كانی خۆی ل ه دابینكردنی پێگه‌یه‌كى باش بۆیان ،له‌به‌رئه‌وه‌ی له‌وانه‌ی ه هه‌ندێك ل ه پیاوان خواستی تۆماركردنی كاركردنی هاوسه‌ره‌كانیان له بڕگه‌كانی سه‌رژمێری نه‌بێت .به‌هه‌ر شێوه‌یه‌ك بێت به‌شداریكردنی ژنان له بازاری كار زۆر زیاد ده‌بوو، زۆرینه‌ی ژنان ته‌نیا كاریان ده‌كرد ،هه‌روه‌ها له هه‌ندێك له ساڵه‌كانی سه‌ده‌ی نۆزده ژماره‌یان بۆ یه‌ك له‌سه‌ر چواری هه‌موو ژنان ڕۆیشت له ساڵی ( ) 1871له 31%ژنانی سه‌رووی د‌ه ساڵ ئیشكه‌ر بوون ،ل ه ساڵی ( )1931ئه‌و ڕێژه‌یه بۆ ژنانی سه‌رووی چوارده ساڵ بۆ 34%ڕۆیشت ،ل ه ساڵی ( )1971كۆتایی قوتابخان ه ل ه د‌ه ساڵیدا بوو، به‌اڵم ل ه ساڵی ( )1931ل ه چوارده ساڵی بوو. ل ه كۆتاییدا ،ده‌ست هه‌قی ژنان نه‌یده‌توانی وه‌ها پاساوێك بهێنێته‌وه ك ه چۆن زۆرێك له ژنان ل ه دوایی هاوسه‌رگیری ده‌ست له‌كار به‌ربده‌ن یاخود واز له‌كار بهێنن .ژنانی ئیشكه‌ر ب ه به‌راورد له‌گه‌ڵ پیاوان گه‌نج تر بوون .یه‌كێتی ه كرێكارییه‌كانی پیاوان ل ه به‌ده‌ستهێنانی ژنانی ئیشكه‌ر كه ده‌ست هه‌قیان زۆرتر بێت ،پێشگرتن و خه‌باتی ئه‌وان بۆ به‌ده‌ستهێنانی ده‌ستهه‌قی خێزان بۆ پیاوان بوو ،وات ه ده‌ستهه‌قێك ك ه بۆ دڵنیاكردنی ژنی ئیشنه‌كه‌ر و منداڵه‌كانیان بوو .ژنان ته‌نانه‌ت بۆ كاره هاوشێوه‌كانیان له‌گه‌ڵ پیاوان ده‌ستهه‌قی یه‌كسانیان وه‌رنه‌ده‌گرت .بۆ نموونه؛ یه‌كسانی ده‌ستهه‌قی مامۆستایانی ژن و پیاو تا ساڵی ( )1962هێشتا به ته‌واوی جێبهجێ نه‌ببوو .ده‌وڵه‌تیش ڕۆڵی ل ه هه‌بوونی جیاوازی پیشه‌یی و گرینگتر نیشاندانی پیاوان بۆ به‌كارهێنانی ههبووه، ئه‌و یاسا سنورداركه‌رانه‌ی ك ه ب ه مانایه‌ك بۆ پارێزگاریكردن له ژنان ده‌رچوو بوون، له‌هه‌مان باردا ل ه به‌شێك ل ه پیشه‌كانی دوورده‌خستنه‌وه و كاتژمێری كاری سنوردار 62
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ماوه‌یه‌كی زه‌مه‌نی دیاریكراوی بۆ كاری ژنان ده‌ستنیشان كرد .یاسای كانزاكانی ساڵی ( )1884جگه له‌وه‌ی كاری ژنانی ل ه كانزاكانی ژێر زه‌ویدا كرد ،به‌اڵم هێشتا ده‌بوو له‌سه‌ر ڕووی زه‌ویش بۆ كاره الوه‌كیه‌كانی كانزا سودییان لێ وه‌رگرتبایه .چه‌ندان پارێزگاری له‌م یاسای ه نه‌ك ماڵداری ،یان خزمه‌تكاری مااڵن بگرتایه‌ته‌وه ،ك ه نه‌بوبای ه ڕێگر له به‌رده‌م كاری ژنان ل ه كاره قورس و ترسناكه‌كانی وه‌ك كشتوكاڵ. پیاوان زۆرجار ژنانی ئیشكه‌ریش به‌تایبه‌تی هاوسه‌رداره‌كان ب ه هه‌ره‌شه‌یه‌ك بۆ كار و شێوه‌ی خۆیان وه‌ك به‌ده‌ستهێنانی نان ده‌زانن و ده‌ڵێن ژماره‌ی كاره كرێیه‌كان سنوردار‌ه و ئه‌گه‌ر بڕیار بێت ژنانیش كار بكه‌ن و به‌شێك له خێزانه‌كان داهاتیان ده‌ست ناكه‌وێ ،هه‌روه‌ها پێیان وایه ژنان ب ه گشتی ده‌بنه هۆی هاتنه‌خواره‌وه‌ی ئاستی ده‌ستهه‌قه‌كان ،له‌به‌رئه‌وه‌ی ده‌توانن ب ه كرێیه‌كی كه‌متر له پیاوان كار بكه‌ن ،كه‌وات ه ئه‌نجامگیری ده‌كه‌ن كه ژنان پێویست ه ل ه كاره كرێیه‌كان دووربخرێنه‌و‌ه یاخود خه‌ریكی كه‌متر و كه‌م داهات تری تایبه‌ت به ژنان سنوردار بكرێت .یه‌كێتیه كرێكارییه‌كان به‌ده‌ستی پیاوان بوو ،و پارێزگاریان له هه‌لومه‌رج و كرێكانیان ده‌كرد .ژنان ل ه ئه‌ندامبوون له‌و یه‌كێتیانه ده‌ترسان یان به‌ربه‌ستیان بۆ دروست ده‌كرا ،ل ه هه‌موو بارێكدا وادێت ه به‌رچاو یه‌كێتییه‌كانیش نایانه‌وه ببنه قسه‌كه‌ری به‌رژوه‌ندیه‌كانی ژنان. به‌م جه‌شنه‌ده‌بێت بڵێین ك ه ئه‌م یاسایان ه هێنده‌ی پارێزگاریكردن له ژنان ،پارێزگاریان ل ه به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی پیاوان ده‌كرد .هه‌ڵبه‌ته ژنانیش له‌م بواره‌دا بێ ده‌نگ نه‌مانه‌و‌ه ێ تاوه‌كو مافی به‌شداری یه‌كسان له‌گه‌ڵ پیاوان و له هه‌موو ئاسته‌كان كه‌وتنه ملمالن به‌ده‌ست بهێنن ،و له‌م ملمالنێیانه‌شدا ده‌توانین باسی ملمالنێكان بۆ خوێندنی زانكۆیی و به‌ده‌ستهێنانی پیشه‌یه‌كی شیاوی ژنان ،له الیه‌كی تره‌وه چه‌ندان یه‌كێتی كرێكاری تایبه‌ت به خۆیان پێكهێنا و دژی هه‌لومه‌رجی نه‌گونجاوی كاری خۆیان كه‌وتن ه ملمالنێ، به‌اڵم هه‌موویان پێكهوه ،پیاوان و یه‌كێتیی ه كرێكارییه‌كان و ده‌وڵه‌ت سه‌ركه‌وتوو بوون ل ه هێنان ه كایه‌وه‌ی بازارێكی كاری هه‌ڵوه‌شاو‌ه و به‌كۆتاییهاتنی سه‌ده‌ی نۆزده بنه‌چه‌ی ژیانی ماڵداری له نێوان پیاوان و ژنانی هه‌موو چین ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان په‌سه‌ند كرا. ههرچهنده ژماره‌یه‌كی زۆر ل ه ژنان به‌درێژایی سااڵنی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی كاریان ده‌كرد ،به‌اڵم ئه‌وه‌یان په‌سه‌ند كرد كه به‌كۆتایی هاتنی جه‌نگ ،پێویسته ئه‌وله‌ویه‌تی كاركردن به‌پیاوان بدرێت .زۆرێك له خاوه‌ن كاره‌كان بڕیاری ڕێگرتن له هاوسه‌رگیریان ێ كرد ،واته ژنان له‌و كاته‌ی ك ه هاوسه‌رگیری ده‌كه‌ن پێویست ه ده‌ست ل ه كار جێبه‌ج بكشێنه‌وه ،ئه‌م بڕیاران ه له‌مه‌ر مامۆستایانی ژنیش تا كاتی ده‌رچوونی یاسای پهروهرده ل ه ساڵی ( )1994هه‌ر جێبهجێ ده‌كرا ،ل ه جه‌نگی دووه‌می جیهانی بهدواوه ،ژماره‌ی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
63
ژنانی ئیشكه‌ر به‌تایبه‌ت ل ه نێو ژنانی هاوسه‌رداردا زیادی كرد .وێرای ئه‌وه‌ش، ڕه‌وشی یاسای (ده‌ستهه‌قی یه‌كسان و ده‌رفه‌ت ه یه‌كسانه‌كان) بازاری كاری هه‌ڵوه‌شاو‌ه ل ه بڕی خۆی و ویستی ماڵداری ده‌سه‌اڵتدار هاته كایه‌وه.
سهرچاوه: جامع ه شناسی زنان ،بامال ابوت -كلر واالس ،مترجم /منثير نجم عراقی نشری سال انشار1380 :
64
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
!
ئ ه ق اڵ ن ی ه ت ی ز ی ن دانیكراو، ب ه ن ا و ی ئ ه ق اڵ ن ی ه ت ی ئازاده‌وه غه‌م گین بۆڵی -هه‌ولێر
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
65
66
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
«به‌گوێره‌ی یاسای ئه‌قڵ ،هیچ كارێك ب ه بێ هۆ ئه‌نجام نادرێت» ئه‌لبێر كامۆ نووسیارگه‌لێكمان هه‌ن ،هه‌میش ه الیان وایه به‌رگی كالسیكییان زۆر ده‌مێك ه ێ داوه‌ت ه چاڵ ه قووڵه‌كانی ئاگایییه‌وه و به‌رگی مۆدێرن به‌بااڵیاندا ده‌برسكێته‌وه، فر وه‌ها بولبوولی نێو قه‌فه‌زی خه‌یاڵیان ده‌فڕێنن .ئاخر (فۆكۆ) هه‌میش ه ب ه دیدگه‌یه‌كی ڕه‌تكاره‌ره‌وه‌ی تێڕوانی بۆ شته‌كانی ده‌وروبه‌ری ده‌كرد ،له‌ب ه‌رامبه‌ر هه‌موو كرده‌یه‌كی ئاماده‌كراودا ده‌یگوت( :نا) .ته‌نانه‌ت (فۆكۆ) له‌به‌ر ئهوهی نه‌ك هه‌ر به‌رگی كالسیكی فڕێدا ،به‌ڵكوو بێزاریش بوو ل ه مۆدێرنه‌یش! دواجار ته‌واوی ڕه‌هه‌نده‌كانی مۆدێرنه‌یش ڕه‌تده‌كاته‌و‌ه و ب ه دیدگه‌یه‌كی تر پێشتوازی ل ه پۆست مۆدێرن ده‌كات .ئه‌گه‌ر ئه‌م ڕاڤه‌ی ه بۆ بیریارێكی وه‌ك (دێریدا)یش بكه‌ین دروسته .نووسیار ئه‌گه‌ر خۆی ل ه هه‌موو ئایدیالیستیی ه دیاریكراوه‌كان و كولتوور و ئایین و سیاسه‌تێك له تێهزرینی خۆیهوه ڕزگار نه‌كرد ،باشتر وای ه نه‌نووسێت .ئازادی له شاده‌ماره‌كانی نووسیار ب ه بێ بوونی خۆ ده‌ربازكردن ل ه هزری باوه‌وه هاتووچۆی ناكات .هیچ كاتێك ناتوانین ب ه هزری نوێگه‌ریانه‌وه بیر بكه‌ینه‌وه! هیچ كاتێك ناتوانین خۆمان له كرده‌ی ئاماده‌كراو ڕزگار بكه‌ین! هه‌تاكو خۆمان له‌و تێهزرینانه ڕانه‌ماڵین ك ه ل ه منداڵییه‌و‌ه مێشكمانی تهنیوهتهوه و دیواره‌كانی بیركردنه‌وه‌ی ب ه قوڕی باو سواغ داوه .هه‌ڵبه‌ت ه بۆ گه‌یشتن به‌مه ،پرۆسه‌یه‌كی قورس و تاقه‌ت پڕوكێنه .نووسیار نالوێت بانگه‌شه‌ی بیری ئازاد ێ داگیر بكات .نووسیار بكات و ئافره‌ته‌كه‌ی زیندان بكات ،یان هه‌موو ئازادییه‌كی ل هه‌ی ه ته‌نیا بیر ل ه ئازادی جه‌سته‌ی ئافره‌ت ده‌كاته‌وه‌و ده‌رگه‌ی ئازادی ئه‌قڵی به‌سه‌ردا ده‌خات .نووسیار هه‌یه ،ب ه ئه‌قڵییه‌تێكی سواوه‌و‌ه مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ ژنه‌كه‌یدا ده‌كات. هه‌موو مافێك بۆ پیاوبوونی خۆی ب ه ڕه‌وا ده‌بینێـت ،له‌به‌رامبه‌ردا ماف ه سه‌ره‌تایییه‌كان به‌بیانووی ژنبوونه‌و‌ه ل ه ژنه‌كه‌ی داگیر ده‌كات .وات ه ژنه‌كه‌ی ده‌بێت سێبه‌ری ئه‌و بێت .هه‌میش ه له‌به‌رامبه‌ر بڕیار و بۆچوونه‌كانی پیاوه‌كه‌یدا وه‌اڵمه‌كانی ب ه ((به‌ڵێ )) بێت .به‌شێكی زۆری پیاوانی خۆرهه‌اڵت هه‌رچه‌ند بانگه‌شه‌ی ئازادی ده‌كه‌ن ،وه‌لێ زیندانییه‌ك ل ه ناوه‌وه‌یاندا بوونی هه‌یه! واته دواجار ئه‌م زیندانیی ه هه‌ر ده‌مێنێته‌وه‌و ڕزگاربوون لێشی سه‌خت ده‌بێـت! پێم وای ه پشكی زۆری ئه‌م ه به‌ر نووسیاره‌كان كهوتووه. یه‌كێك ل ه گرفته‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه ئه‌وه‌یه :كه‌وا چه‌مكی ئازادی تێكه‌ڵ ب ه چه‌مكی (به‌ره‌ڵاڵیی) سه‌ره‌ڕۆیی ده‌كه‌ین .لێره‌دا ده‌زگه‌كانی ڕاگه‌یاندن فاكته‌ری سه‌ره‌كی ئه‌م تێكه‌ڵ و پێكه‌ڵكردنه‌ن .ئه‌گه‌ر بشێت هه‌موو نووسیارێكی مه‌زن ئافره‌تێكی له‌پشت ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
67
ێ ناشێت هه‌موو ئافره‌تێكی مه‌زن پیاوێكی شیاوی هه‌بێت ،یاخود پیاوێكی بێت ،وه‌ل مه‌زنی ل ه پشت بێـت .ئاخر دواجار له نێو ئه‌قاڵنیه‌تی ئه‌م نووسیارانه‌دا هه‌میش ه زیندانییه‌ك بوونی ده‌بێـت بۆ زیندان كردنی ئافره‌ت .ده‌لوێت وه‌ها ڕاڤه‌ی ئه‌مجۆر‌ه نووسیاران ه بكه‌ین ك ه ئه‌مان ه ته‌نیا له‌م كاتانه‌دا نووسیارن،ك ه ده‌نووسن! نووسیاربوون هه‌موو شتێك ل ه ئه‌قاڵنییه‌تی خۆیدا كۆبكاته‌وه ،لهوه به‌ده‌ره ك ه ژنه‌كه‌ی له ماڵ زیندانی بكات و ئازادیی ه سه‌ره‌تایییه‌كانی لێ قه‌ده‌غ ه بكات .هه‌روه‌ك ئاماژه‌شمان بۆی كرد زیندانی ته‌نیا ل ه ڕووی جه‌سته‌یه‌و‌ه نییه ،ئاخر زیندانی ئه‌قڵ زۆر سه‌ختتر‌ه ل ه زیندانی جه‌سته .ئه‌مجۆر‌ه نووسیارانه كه‌وا ل ه نووسینه‌كانیانیشیاندا بانگه‌شه‌ی یه‌كسانی نێوان هه‌ردووك ڕه‌گه‌ز ده‌كه‌ن و ئازادی له نووسینه‌كانیاندا ده‌تكێت ،ئه‌مان ه نووسیاری ساخته‌ن! ئازادیش ته‌نیا له‌ناو نووسینیاندا بوونی هه‌یه ،ئه‌مانه ل ه پشتی نووسینهوه جیاوازن له‌ناو پرۆسه‌ی نووسیندا .ئه‌و نووسیارانه‌ی ته‌نیا له‌كاتی نووسین نووسه‌رن ،مرۆڤی جه‌لالدنن! جه‌لالدبوون هه‌ر ئهوه نییه كه مرۆڤێك به هه‌ر بیانوویه‌كه‌وه بێـت بكوژیت. ئافره‌ت بۆ ئهوهی له مانای زیندانیكردنی ئه‌قڵی خۆی تێبگات ،پێویسته بزانێـت بۆچی بێده‌نگه؟ ئه‌م بێده‌نگییه هه‌تاكو كه‌ی شیاو؟ من پێم وای ه كاره‌ساتی ئافره‌ت له‌م دیدگه‌یه‌وه بێده‌نگبوونه‌كه‌یه‌تی .ئه‌گه‌ر زیندانی ئه‌قڵیش بۆ ئافره‌ت بوونی هه‌بوو، ئه‌م زیندانییه‌ش له‌الیه‌ن كهسێكهوه بێـت ك ه بانگه‌شه‌ی ئازادی و یه‌كسانی نێوان ڕه‌گه‌زه‌كان ده‌كات ،باشتر وای ه ئه‌م ئافره‌ت ه به‌ر له‌هه‌ر شتێك خۆی له‌م پیاو‌ه ڕزگار بكات .كاره‌ساتی كۆمه‌ڵگ ه دواكه‌وتووه‌كان به‌پله‌ی یه‌كه‌م نووسیاره سه‌خته‌كانن .ژن ئه‌گه‌ر هه‌ستی ب ه زیندانی ئه‌قڵ كرد له‌الیه‌ن مێرده‌كه‌یه‌وه ،پێویسته بێده‌نگ نه‌بێـت، چۆن بوونی ئه‌م بێده‌نگییه‌ی ه ئافره‌تی گه‌یاندۆته ئه‌م دۆخه‌وه ،ئافره‌تی گه‌یاندۆته ئه‌م زیندانییه‌وه .ئاخر داگیركردنی هه‌ر ئازادییه‌ك ،به ئازادییه‌كی تر كۆتایی دێت. كاره‌ساتی ئافره‌ت ل ه كۆمه‌ڵگه داخراوه‌كاندا ئه‌وه‌یه كه ئه‌و كه‌مه ئازادییه‌ی هه‌شیانه ،ب ه بیانووی نامووسپه‌رستی و نه‌ریتپه‌رستییه‌وه لێیان داگیر ده‌كرێت .مرۆڤی ێ مرۆڤی ژێرده‌سته‌و زیندانیكراو دووجار ئازاد له ژیانیدا ته‌نیا جارێك ده‌مرێت ،وه‌ل ده‌مرێت! جارێك له ده‌ست كۆیله‌بوون ،جارێكیش به‌هۆی مردنی سروشتی خۆی. ده‌شێـت له‌م ڕه‌هه‌نده‌وه مردنی تریش بوونی هه‌بێـت! نووسیاری ساخته ،مرۆڤێكی جه‌لالده! ئه‌م نووسیاره ساختان ه ئه‌وه‌نده‌ی حه‌ز ب ه به‌ڕه‌ڵاڵیی كۆمه‌ڵگه‌یان ده‌كه‌ن، ناشێت نیو ئهوهنده حه‌ز ب ه ئازادی كۆمه‌ڵگه‌كانیان بكه‌ن .ته‌نانه‌ت ئه‌مجۆر‌ه نووسیاران ه ئازادی و به‌ڕه‌ڵاڵیی لێك جیا ناكه‌نه‌وه‌و هه‌ست به جیاوازییه‌كانیشیان ناكه‌ن .ئه‌مان ه ب ه 68
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
چاوی چێژ ته‌نیا سه‌یری جه‌سته‌ی ئافره‌ت ده‌كه‌ن و به‌س .بۆیه هه‌ر زوو كولتووری ئه‌م كۆمه‌ڵگه‌یان ه بۆشایی گه‌وره‌ی له‌ناودا دروست ده‌بێت ،ئه‌وه‌یش كولتووری نه‌خۆش بۆ كۆمه‌ڵگ ه به‌رهه‌م ده‌هێنێت .مرۆڤێك ئه‌گه‌ر تامی ئازادی نه‌چێژتبێت ،تێناگات به‌ڕه‌ڵاڵیی چییه؟ نووسیارێكیش به‌ڕه‌ڵاڵیی هه‌وێنی هه‌موو شته‌كانی بێت ،زۆر ئاسایییه ئافره‌ت بكات ب ه سێبه‌ری تێهزرینی خۆی! ژنه‌كه‌ی بكات به كۆیله‌ی خۆی! هه‌موو تاكێكی مێ به‌چاوی چێژه‌و‌ه سه‌یر بكات! ئه‌م پیاوانه‌ی ك ه ته‌نیا به چاوی چێژه‌و‌ه سه‌یری ئافره‌ت ده‌كه‌ن ،هه‌رگیز له‌بوونی ئافره‌ت تێناگه‌ن .ئه‌گه‌ر نووسیار – پیاو – له بوونی ئافره‌ت تێنه‌گات ،بڕواناكه‌م هه‌رگیز ل ه بوونی ئازادیش تێبگات .ئازادی ئافره‌ت ته‌نیا بریتیی نیی ه ل ه تێركردنی گه‌ده‌ی .ئازادی ئافره‌ت ته‌نیا بریتیی نییه له تێركردنی له پڕۆسه‌ی سێكسی .ئازادی ئه‌گه‌رچی پێویستی به ئه‌قاڵنیه‌تی ئازاد هه‌یه ،وه‌لێ مرۆڤه‌كان هه‌ر له‌گه‌ڵ له‌دایكبوونیانه‌و‌ه ئازاد ده‌بن له‌و زیندانی سگ! ل ه به‌رامبه‌ردا له‌یه‌كه‌م چركه‌و‌ه مرۆڤه‌كان یه‌كسانن ل ه ل ه دایكبووندا .كه‌واته ده‌گه‌ین ه ئه‌م تیۆره‌ی كه بوونی ژیان خۆی ئازاده ،ئهوه مرۆڤه‌كانن – گه‌وره‌كانن – ئه‌م ئازادییه ناهێڵن .ئه‌وان بۆ مانه‌وه‌ی به‌های گه‌وره‌یه‌كه‌یان هه‌میشه هه‌وڵی له‌ناو بردنی ئازادی ده‌ده‌ن .بۆیه كاری هه‌ر یه‌كێكمان ئهوهی ه یه‌كسانی به‌رقه‌رار بكه‌ین ،زه‌مینه‌ی زێتر بۆ ئازادیی بڕه‌خسێنین .ئهوهی ئازادی زێتر بۆ ژیان داده‌نێت ،زه‌مینه‌ی ئازادی كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی جوانتر ده‌كات. نووسیاری ساخت ه زۆرجار ئهوهی ده‌ینووسێـت تۆزقاڵێك باوه‌ڕی پێی نییه! وه‌لێ له‌به‌ر ئهوه ده‌ینووسێت تاكو الفی چوونه ناو دونیای پۆست مۆدێرن لێبدات .زۆرێك ل ه نووسیارانی ساخت ه هه‌میش ه قسه‌ی بن زمان و قسه‌ی سه‌ر زمانیشیان هه‌ر باسی جوانی عه‌شق و به‌های ئازادی ده‌كه‌ن! وه‌لێ بێئاگا له‌وه‌ی ك ه خۆیان خودی جوانییه‌كانی عه‌شق ناشیرین ده‌كه‌ن! به‌های ئازادیش له‌الیان بریتییه ل ه ئازادی وشه‌كانی ناو دونیای نووسین ،له پشتی نووسینهوه ،ل ه دهرهوهی ئه‌م دونیایه‌و‌ه هیچ شتێك نیی ه به‌ناوی ئازادییه‌وه .زۆربه‌ی زۆری نووسیارانی ئێمه‌یش له‌نووسین و گفتوگۆدا باس هه‌ر باسی جوانی عه‌شق و ئازادی تاك و یه‌كسانی لهنێوان ڕه‌گه‌زه‌كانه ،وه‌لێ كۆی ئه‌مان ه ته‌نیا له‌ناو دونیای نووسیندا كۆبوونه‌ته‌وه ،ته‌نانه‌ت ئه‌مان ه ناتوانن له‌ناو ئه‌م دونیایه‌و‌ه بێنه دهرهوه ل ه ترسی نووسیاران خۆیان! ئاخر كام نووسیاره‌مان به‌یانی ئهوهی كردووه‌و درۆی له‌گه‌ڵ بوونی خۆی نه‌كردووه ،كاتێك عاشقبوون بۆ خۆی ڕه‌وا ده‌بینێت ،بۆ خۆشكه‌كه‌شی به ڕه‌وا ببینێت! یاخود ئه‌و نووسیاره ساختانه‌ی كه‌وا عاشقبوونی خۆیان له‌گه‌ڵ ئافره‌تی تر پێ ڕه‌وایه ،له‌كاتێكدا عاشقبوون بۆ ژنه‌كانیان كاره‌ساتی گه‌وره‌یه! یان كام ه نووسیارمان ه گوتوویه‌تی(( :كچه‌كه‌ی من ئازاده چۆن ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
69
عاشق ده‌بێت؟ كچه‌كه‌ی من ئازاده كه‌ی هاوسه‌رگیری له‌گه‌ڵ مه‌عشوقه‌كه‌ی ده‌كات؟ خوشكه‌كه‌ی من سه‌ربه‌ست ه كێی خۆشبوێ؟ پیاس ه له‌گه‌ڵ كێ ده‌كات؟ قس ه له‌گه‌ڵ چی كوڕێكدا ده‌كات؟)). ئایا ئه‌مان ه ئازادییه‌كی سه‌ره‌تایین ،یاخود دوا پله‌ی به‌ڕه‌ڵاڵیی؟ ئایا كام نووسیار به‌یانی ئازادییه‌كی وه‌های داوه‌و دواجار دۆری له‌گه‌ڵ خۆی و ده‌وروبه‌ریدا نه‌كردووه؟ ئایا كچی كام نووسیاره‌مان بینیوه ل ه ڕۆژنامه‌یه‌كدا باسی جوانی عه‌شقبوونه‌كه‌یان كردبێـت؟ بۆی ه پێویسته ئێم ه به‌ر له‌وه‌ی ده‌وروبه‌رمان ئازاد بكه‌ین، ئه‌و زیندانییه‌ی ناوه‌وه‌ی خۆمان نه‌هێڵین و خودی خۆمان له‌زیندانی ناوه‌وه‌مان ئازاد بكه‌ین .هه‌رچه‌ند به ئه‌قڵیه‌تێكی زیندانیكراو بانگه‌شه‌ی ئازادی بكه‌ین ،نه‌ده‌توانین ئه‌م ئه‌قڵیه‌ته زیندانیكراو‌ه ئازاد بكه‌ین ،نه‌ده‌توانین بوونی ئازادی به‌ده‌ست بهێنین! ئاخر وه‌ك ئاماژه‌شمان بۆی كرد مرۆڤ هه‌ر له‌ناوی سگی دایكییه‌وه زیندان ه تاكو ده‌كه‌وێت ه ناو دونیایه‌كی فراوانتر ،زیندانییه‌كی گه‌وره‌تر ،زیندانییه‌كی سه‌ختتر .خودی دونیا زیندانییه‌كی گه‌وره‌یه ،ئه‌م زیندانییه به‌هۆی كۆمه‌ڵك فاكته‌ری یه‌ك به‌دوای یه‌كه‌و‌ه دروستبووه .ئاخر سه‌ره‌تای دروستبوونی مرۆڤیش هه‌ر ب ه نایه‌كسانی و خوێنڕشتن ده‌ستی پێكردووه! له‌و ڕۆژه‌وه‌ی ك ه (قابیل) ده‌ستی كرد به كوشتنی (هابیل)ی برای. له‌و كاتهوه گه‌ردوون به خوێنڕێژتن تێنووێتی خۆی شكاند ،گه‌ردوون ب ه نایه‌كسانی ده‌ستی پێكرد كه هه‌تاكو ئه‌مڕۆش به‌رده‌وامی هه‌یه .ئه‌م به‌رده‌وامیی ه به‌كۆتا نایه‌ت! مادامه‌كێ ئه‌م به‌رده‌وامییه‌ش به كۆتا نێت ،ئێمه‌یش ناشێـت چاوه‌ڕێی گه‌ردوونێكی ته‌واو یه‌كسان و ئازادی بكه‌ین .ئاخر هه‌ر نهوه یه‌ك له‌دوای یه‌كه‌كانی (قابیل)ن ناهێڵن خوێنڕشتن ب ه كۆتابێت ،هه‌رگیز ناهێڵن ئازادی ڕاسته‌قینه بوونی هه‌بێـت.
70
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ڕۆڵ و كاریگەری ئافرەت و پەروەردە له بنیاتنانی كولتووری دیموكراتی و كۆمەڵگەی سیڤیلدا مەهاباد گەرمیانی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
71
72
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
پێشەكی: دیموكراسی ناوێ نییە لە دیاردەیەك بنرێت ،به‌ڵكوو ئاوەڵناوێكە و مەرجه ئەو دیاردەیەی كە هەڵگریەتی خاوەنی كۆمەڵێ سیفەتی دیاریکراو بێت ،یان ئەو كەسەی كە پێی دەوترێت كەسێكی دیموكرات ،هەڵگری كۆمەڵێ ئاكار و موڕاڵی تایبەت بێت ،واتە نۆرمێك هەبێ لەو ژینگە و كۆمەڵگەیەدا بۆ پەیڕەویكردن ،كه له سەر بناغەی پێوەرەكانی یەكسانی ،دادپەروەری و مافی مرۆڤ دارێژڕابێت .نۆرمێكی لەو جۆرە لە كولتوورێكدا دەبێتە زەمینەیەك بۆ دروستبوونی مرۆڤی ڕەوشت دیموكرات، مرۆڤێكی ئاكاردی موكراتیش لە بەرهەمهێنانەوەی نۆرم و نرخاندنی دیموكراتییدا ڕۆڵ دەبینێتەوە .كەواتە سوڕی ژیانی كولتووری دیموكراتی بەو شێوەیەیە كە ،مرۆڤێك ڕەوشت دیموكرات لە بەرهەمهێنانەوەی نۆرمەكانی دیموكراتییدا بەشداری كارای دەبێت و نۆرمەكانیش دووبارە پەیڕەوی دەكرێنەوە و خۆیان بەرهەم دەهێننەوە ،هەردووكیان بە بەردەوامییەك ئەویتر بەرهەم دەهێنێتەوە. هەروەك چۆن زەبروزەنگ ،جەنگ و زەبروزەنگ بەرهەم دەهێنێتەوە ،بێدادی و نادادپەروەری تاوانی لێ دەبێتەوە ،ئەمانەش دەبنە هۆی دروستكردنی كۆمەڵێ نۆرمی نائاسایی و یاسای جەنگەڵئامێز لە كۆمەڵگەدا ،بە هەمان شێوەش دادپەروەری و یەكسانی و مافپەروەرییش خۆیان بەرهەم دەهێننەوە و دیاردەی جوان و مرۆڤانەیان لێ دەبێتەوە .لە دۆخی دووەمدا ،واتە لە دۆخی بەرهەمهێنانی نۆرمی دیموكراتی و مرۆڤی ڕەوشت دیموكراتدا ،كولتوورێكی دیموكراتی دەچەسپێت و دەبێتە بناغەیەكی دڵنیا بۆ كۆمەڵگەی سیڤیل .كەواتە بناغەیەكی جێگیر و دڵنیا بۆ دروستكردنی كەسایەتییەكی ئاكار دیموكرات ،سیستەمی پەروەردەیە ،پەروەردە بە مانا فراوانەكەی كە وەك هاوسەنگییەك لە ماڵ و لە قوتابخانە و لە ناو دامودەزگا كۆمەاڵیەتیەكان و لە ناو سیستەمی دەسەاڵتی سیاسییدا پەیڕەوی بكرێت .مرۆڤێك خۆی خاوەنی ڕەوشتی دیموكراتی نەبێت ناتوانێ پەیڕەوی ڕێساكانی دیموكراتی بكات ،زۆر سەختە مرۆڤێ هەموو تەمەنی خۆی لە سایەی نۆرم و نرخاندن و پەروەردەی نادیموكراتییدا بەسەربردبێت و ،لە پڕ بتوانێ ڕێساكانی دیموكراتی قبوڵ بكات و پەیڕەوی بكات، مەبەستم ئەوەیە مرۆڤێكی گەورەساڵ كە قۆناغەكانی تەمەنی لە ناو كولتووری دانبەیەكتردا نەنان و زەبروزەنگدا بە سەر بردبێت و ئەم كولتوورەش ڕەنگدانەوەی هەبووبێ لەڕەوشت و كەسایەتی ئەمدا ،ناکرێ چاوەڕوان بین لە پڕ ببێت بە كەسێكی دیموكرات و لە سیستەمی دەسەاڵتی سیاسییدا پرۆسەكە وەك پێویست بەڕێوە ببات. ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
73
بۆیە پەروەردەكردنی مرۆڤ و چەسپاندنی ڕەوشتی دیموكراتی لە تاكێكی كۆمەڵگەدا پێویستە لە قۆناغەكانی هەوەڵی تەمەنییەوە دەست پێ بكات و وەك پرۆسەیەكی ئاسایی بەڕێوە بچێت ،لە خێزان و لە باخچەی ساوایان و لە قوتابخانە سەرەتاییەكاندا پالنی زانستی بۆ بنیاتنانی كەسایەتی سیفەتدیموكرات لە تاكەكانی كۆمەڵگە ،دابنرێت، واتە بەردەوام پەروەردەبكرێن. لە پرۆسەكانی پەروەردەكردندا ئافرەت دەتوانێ چ لە خێزان و چ لە قوتابخانەكان و لە ناو كۆمەڵگەدا بە گشتی ڕۆڵی تەواو كاریگەر ببینێ و ،بۆ گێڕانی ئەو ڕۆڵەش پێویستە ئاستەنگییەكان لەبەردەمییدا هەڵبگیرێن و خاوەنی توانا و باوەڕی پتەو بێت. کەواتە پەروەردەکردنی مێینە مەرجی بنەڕەتییە لە پەرورەدەکردنی هەموو کۆمەڵگە. بریگهام یونگ وتەیەکی بەناوبانگی هەیە لەم پەیوەندییەدا و دەڵێ« :تۆ پیاوێک پەروەردە دەکەیت ،پیاوێکت پەروەردە کردووە ،تۆ ئافرەتێک پەروەردە دەکەیت، نەوەیەکت پەروەردە کردووە». ڕۆڵی پەروەردە لە دروستكردنی كەسایەتی مرۆڤدا: پەروەردە کارێکی سانا نییە ،وەلێ ئەنجامی زۆر گرنگ بە دەستەوە دەدات بۆ بەرهەمهێنانی مرۆڤێکی دەروون هاوسەنگ .لە هەموو قۆناغەکانی تەمەنی مرۆڤدا پەروەردە پێویستییەکە و فەرامۆشکردنی دەبێتە هۆی السەنگی .فەیلەسووفەکانی کالسیک و هی نوێش لەبەر بایەخی ئەم بابەتە بیری خۆیانیان بۆ تەرخان کردووە و بۆچوونی ناوازەیان دەربڕیوە لە بەرەیەوە .ئەرستۆ لە فەیلەسووفە کالسیکییەکانە کە لەم بارەیەوە بیری کردۆتەوە و تیۆری گرنگی بۆ بەجێ هێشتووین .کاکڵەی بیری ئەو دەکرێ لەو وتەیەیدا بۆ ئەم مەبەستە بهێنینەوە کە گوتوویەتی»:پەروەردە ڕەگەکەی تاڵە ،بەاڵم بەرەکەی شیرینە». نزیکەی هەموو ژیان و هەموو شوێنێک بۆ پەروەردەکردن دەبێت .لە سێ دامەزراوەی سەرەکیدا پۆلێنیان دەکەین ،کە هەر یەکەیان لە قۆناغێکی تەمەنی تاکدا ڕۆڵ دەبینێ لە دروستبوونی كەسایەتی مرۆڤدا .ئەمانە چ بە هاوبەشی و چ بە جیاجیا و لە قۆناغی جیاجیای ژیانی مرۆڤداو ،لە سەر ئاستی جیاوازدا كاریگەری و ڕۆڵی خۆیان لە پەروەردەكردن و ،لە ئاكامیشدا لە كەسایەتی مرۆڤدا دادەنێن.بە زنجیرەیی دامەزراوەكان دەبن بە:
74
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
یەكەم :دامەزراوی خێزان قۆناغی بەخێوكردن و پەروەردەكردن :لە تەمەنی منداڵدا دەبێتە ئەركی سەرەكی دامەزراوەی خێزان ،ساوایەتی ئەو قۆناغەیە كە دایك بە پلەییەكەم و باوك بە پلەی دووەم بەخێوی دەكات و پەروەردەی دەكات .بە خێوكردن و پەروەردەكردن دوو ئەركی جیاوازی دایك و باوكن ،بەخێوكردن گەشەدانە بە باری فیزیكی ئەو ساوایە لە ئەنجامی دابینكردنی پێداویستییە فیزیكییە سەرەتاییەكانی وەكو :خواردن ،خواردنەوە و جلوبەرگ ،پەروەردەكردنیش گەشەدانە بە ئاوەز و خەیاڵ و دەروونی منداڵ ،لە ئەنجامی دابینكردنی پێداویستییە دەروونییەكان ،كە بە هۆی سۆز و خۆشەویستی، دروستكردنی كەشی دڵنیا بۆی و ،ئاراستەكردنی بۆڕێبازی ژیان ،دابین دەبێت .مارگریت مید دەڵێ« :منداڵ پێویستە فێر بکرێت چۆن بیر بکاتەوە ،نەک بیر لە چی بکاتەوە». فراوانکردنی خەیاڵگەی منداڵ ،بە وەاڵمدانەوەی ئەو پرسیارە ساکار ،بەاڵم قوواڵنەی دێ ،کە لە سەرەتای تەمەنییەوە و هەر لەو کاتەوەی کە ڕستەی سادە فێر دەبێت، دەیانکات .دایک یەکەمین کەسە کە ڕووبەڕووی ئەو پرسیارە ساکارانە دەبێتەوە کە منداڵ دەیانکات ،بۆیە هۆشیاری دایک ،بڕیاردەرە لەوەی چۆن لەو سەرەتایەوە زەینی منداڵ بە زانیاری دروست زاخاو دەدات و خەیاڵگەی ئەو بۆ پرسیاری تر ئامادە دەکات. دایک یەکەمین مامۆستای زمان و ڕەوانبێژی و لۆژیکە بۆ مرۆڤ ،بۆیە ڕۆڵی ژن لە پەروەردەدا بێوێنەیە. دووەم :دامەزراوەی خوێندگە قۆناغی پەروەردە و فێركردن :لە دووەم دامەزراوەدا هەردوو ئەرك و ئامانجی پەروەردە و فێركردن هاوتەریب بەڕێوە دەچن ،واتە لە خوێندنگەدا ،دوو ئامانج دیاری كراوە ،مرۆڤ پەروەردەبكرێت كە دەبێ هاوئاهەنگ بێت لەگەڵ پەروەردەی خێزان و ڕۆڵی خێزاندا ،هەروەها فێر بكرێت و تەیار بكرێت بە زانیاریپێدان و دۆزینەوەی توانا ئاوەزییەكانی منداڵ .مامۆستا لەم قۆناغەدا خاوەنی كاریگەرییە .ئەم قۆناغە بۆ منداڵ سەرەتای بەكۆمەاڵیەتی بوونێتی و ئەم پرۆسەیەش بە درێژایی قۆناغی قوتابخانە بەردەوام دەبێت .جان پیاشێت دەڵێ« :ئامانجی مەبدەئی پەروەردە ئەوەیە تاکی وا بخوڵقێنێت کە بتوانێ شتی نوێ بەرهەم بهێنێت ،نەک السایی نەوەکانی پێش خۆی بکاتەوە ».گرنگی پەروەردەکردن لە قوتابخانەدا تا ئە ئەندازەیەیە کە نووسەرێکی گەورەی وەک ڤیکتۆر هۆگۆ بە دڵنیاییەوە بڵێت« :ئەوەی دەرگای قوتابخانەیەک دەکاتەوە ،دەرگای زیندانێک دادەخات ».لەم وتەیەدا ئەوە بە ڕاشکاوی دەردەکەوێت ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
75
کە بەهۆی پەروەردەوە دەکرێت ڕادەی تاوان و تووندوتیژی لە کۆمەڵگەدا کەم بکرێتەوە. هەروەها گرنگی پەروەردە لە وتەیەکی نیلسۆن ماندێالدا بە شێوەیەک ڕەنگ دەداتەوە کە پێی وابێت هێزێکی گەورەی گۆڕانکارە و دەڵێ« :پەروەردە بەهێزترین چەکە کە دەتوانی بەکاری بهێنی بۆ گۆڕینی دنیا ».جۆرج واشنتن دەڵێ»:پەروەردە کلیلە بۆکردنەوەی دەرگای زێڕینی ئازادی ».کەواتە ئەو پەروەردەکارەی کە یەکەمجار لە خێزاندا و وەک دایک و یەکەمین مامۆستا ،ئەم ئەرکە گرنگە ئەنجام دەدات ،ئافرەتە و ڕۆڵی ئەو لە بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی مۆدێرندا بەرجەستە دەبێت و دەکرێ ژن وەک هێزی پاڵنەری گۆڕانکارییەکانی دنیا و پارێزەری ئازادییەکان ڕەچاو بکرێت. سێیەم:دامەزراوەی كۆمەڵگە قۆناغی دروستبوونی ناسنامە :لە سێیەم قۆناغدا ،خێزان ئەركی الوەكی و تاك خۆی و بە هاوئاهەنگی لەگەڵ كۆمەڵگەدا و بە هۆی پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكانەوە ،ڕۆڵی سەرەكی دەبینن لە گەشەدان بە ناسنامەی هەر تاكێك .دامەزراوەكانی ناو كۆمەڵگە و، بە تایبەتیش دام و دەزگاكانی دەوڵەت لە گەشەدان بە كەسایەتی مرۆڤ و چەسپاندنی ناسنامەیدا ڕۆڵ دەبینن .بە واتایەكی تر دەسەاڵتی سیاسی دەوڵەت و ،دەسەاڵتی كولتووری لە كۆمەڵگەدا و ،ئەو نۆرم و پێوەرانەی كە دەوڵەت كاریان پێدەكات و دەیانكات بەیاسا ،هەروەها ئەو نۆرمانەی كە لە كولتووردا ڕۆڵییاسای نەنووسراو یان ڕێسا دەبینن هاوئاهەنگی دەكەن لە شێوەگرتی كەسایەتی مرۆڤدا. مرۆڤ دوای ئەوەی دوو قۆناغی پەروەردەیی دەبڕێ ،کە ماڵ و قوتابخانەیە ،بۆ کارکردن و بەڕێوەبردنی کۆمەڵگە شوێنی کارەکانی بۆ دەبێت بە شوێنێکی دیکە کە بەردەوام پێویستە تێیدا پەروەردە بێت .لە شوێنی کارکردندا مرۆڤ پێویستە جگە لەوەی کە خزمەت پێشکەش دەکات بە کۆمەڵگە ،لەوێدا بەردەوام کەسایەتی گەشە بکات و لە ڕێگەی ئەوەشەوە جۆری کەسایەتی خۆی و جۆری خزمەت و بەرهەمەکانیشی گەشە بکات. ڕۆڵی ئافرەت لە نێوەندی دامەزراوەکاندا: دایك یەكەمین پەروەردەكاری مرۆیە ،كاری پەروەردەش وەك ژان ژاك ڕۆسۆ دەڵێ ئەركێكی ترسناكه ،لێرەدا مەبەست لە ترسناك هەستیاری و ترسناكی ئەو قۆناغەیە كە منداڵ لە دۆخی بەردەوام وەرگرتنی نۆرمەكانە لە پەروەردەكارەكانەوە .دایك 76
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
پێدەرێكی سەرەكی نۆرمە بە منداڵ .ئەو نۆرمانەی كە خۆی هەیەتی و ئەو ڕێبازی ژیانەی كە باوەڕی پێیەتی لە ڕێگەی پەروەردەوەڕۆژانە دەیبەخشێت بە نەوەكان. ژنێكی خاوەن توانا و كەسایەتییەكی باوەڕبەخۆ و هۆشیار ،كەسایەتییەكی بە هەمان شێوە دەبەخشێتە قوتابخانە و كۆمەڵگە ،بە پێچەوانەشەوە ،ژنێكی بێبار و بێئەرك، ژنێكی ناهوشیار و كەمتوانا كەسایەتییەكی بە هەمان شێوە دەبەخشێتە دەرەوەی خێزان و کۆمەڵگە. نزیكەی وەكو نۆرمێكی لێ هاتووە كە كاری مامۆستایەتی و پەروەردە لە قوتابخانەشدا بەئافرەت سپێردرا بێت ،بۆیە دەبینین لە زۆربەی واڵتانی دنیادا زۆرتر ژنان مامۆستان، كەواتە لە قوتابخانەشدا بەشێكی بەرچاوی ئەركی پەروەردەكردن و فێركردن دەكەوێتە ئەستۆی ژن .مامۆستایەكی بە پرنسییپ و هۆشیار ئەركی كۆمەڵگە سووك دەكاتەوە لەوەی قوتابییەكی بەپرنسیپ بۆ كۆمەڵگە بەرهەم بهێنێ و ،تاكی خاوەن ناسنامە ببەخشێتە كۆمەڵگە ،پێچەوانەكەشی ڕاستە. كەواتە پەروەردەكار دەبێ خۆی خاوەنی ئاكار و موڕاڵی ژیاندۆستانە ،مرۆڤدۆستانە، دادپەروەرانە و یەكسانیخوازانە بێت ،تا بەرهەمێكی هاوشێوە بداتە دەرەوە .كەواتە ئەگەر نیاز لە گۆڕانكاری لە كۆمەڵگەدا لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ئەوە بێت كە بەرەو كولتوورێكی دیموكراسی هەنگاو بنرێت و كۆمەڵگەی سیڤیل پێك بێت ،پێویستە وەك هەنگاوی بناغەیی و گومانهەڵنەگر ،وەك سەرەكیترین زەمینە بۆ كولتووری دیموكراسی ،بیر لە پەروەردە و پەروەردەكار بكرێتەوە .ئەم مەبەستەش مەحاڵە بێتە دی ،ئەگەر بیر لە بڵندبوونەوەی پایەی ژن و بیناكردنەوەی كەسایەتی ژن نەكرێتەوە. تا نەوەیەك ژنی خاوەن توانا و كەسایەتی ،ژنی چاالك و هوشیار پەیدا نەبێت ،مەحاڵە نەوەیەك كوڕ و كچی ئاكار دیموكرات پێك بێت و كۆمەڵگەی سیڤیل دروست ببێ، دروستبوونی كولتوورێكی دیموكراسی بێ ئازادبوونی ژن ،بێ بەشداری كارای ژن ،بێ پەروەردەیەكی زانستی و فرەمیتۆد ،بێ جیاكردنەوەی یاسا لەڕێسا مەزهەبییەکان، دەكرێ بڵێین مەحاڵە. ڕیالیتەی ژن لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست و لە كوردستاندا: ئافرەت لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا بە گشتی بێبەرییە لە ماف ،بەاڵم ئەرك دەكێشێ، ئەركی ئەو لە ناو خێزاندا ئەركێكی نەریتی دایك و خوشك و هاوسەرە ،كە بریتی بووە ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
77
لە خزمەتكردنی ئەوانیتر ،بە تایبەتی پیاوەکانی نێو خێزان کە بریتین لە باوک و کوڕ و برا و هاوسەر .هەروەها بەشێكی ژن لە بازاڕی كاریشدا وەك فەرمانبەر و ،مامۆستا و پزیشك و ئەندازیار و هتد ئەركی كێشاوە .بەرامبەر بەو ئەركانەشی نە لە خێزان و نە لە كۆمەڵگەدا مافێكی هاوسانی پێڕەوا نەبینراوە .كەسایەتی ژن لەڕۆژهەاڵتدا، كز و زەلیل ،بێباوەڕ بە خۆ ،بێ بەرپرسیارێتی و پاسیڤ بووە ،لەگەڵ ئەوەشدا ئەركی پەروەردەكردنی پێ سپێردراوە و ،بێگومان لە دایكێكی بێماف ،بێ ئەرك ،بێ بەرپرسیارێتی و بێناسنامە ،ناكرێ بەرهەمێكی پێچەوانە بێتە ناو كۆمەڵگە ،به‌ڵكوو نەوەكانیش بە هەمان شێوە خاوەنی كەسایەتییەكی كارا و باوەڕبەخۆ ،بە ئەرك و بەرپرسیار نابن .كەسایەتی دایك بڕیاردەرە لەوەی نەوەكانی بە كوڕ و كچەوە خاوەنی چۆن كەسایەتییەك دەبن لە دواڕۆژدا. ئەگەر باسی ژنی كوردیش بە تایبەتی بكەین ،كەمایەسی ئەوەشی دەبێتە سەربار كە وەك ئەندامی نەتەوەیەكی ژێردەست بێبەرییە لە هەردوو جۆری ناسنامە كە من لێرەدا یەكەمیان ناودەنێم میكرۆناسنامە و ،دووەمیان ناودەنێم ماكرۆناسنامە. میكرۆناسنامە لە سەر ئاستی تاكدایە ،ناسنامەیەك وەكو تاكێكی ژن كە تایبەتمەندێتی هەیە و جیایە لەویتر(پیاو) ،جیاواز بە مانا پۆزەتیڤەكەی ،كە هەموو تاكێك دەبێ خاوەنی ناسنامەیەكی بەرجەستە بێت ،ماكرۆناسنامە لە سەر ئاستی نێونەتەوەییدایە، ناسنامەیەك وەكو كورد كە خاوەنی خەسڵەتی تایبەتی سیاسی و كولتووری خۆی بێت و بەو خەسڵەتانەوە بناسرێت و بناسێنرێت. ژنی كورد ،دایكێكی دڵسۆز ،هاوسەرێكی بەوەفا ،خوشكێكی خزمەتگوزار بووە، بەاڵم هاوكات دایكێكی زەلیل ،هاوسەرێكی وابەستە و خوشكێكی پابەند بووە ،كە ئەمانە سیفەتەكانی كەسی بێناسنەمەن .دەسەاڵت لە خێزانی كورددا هەرەمییە و، لە هەرەمی خێزانیشدا ئەگەر چی دایك ڕۆڵی پەروەردە دەبینێ و ئەركی سەرەكی خێزان وەئەستۆ دەگرێ و دەبێ هاوشانی باوك بێت ،بەاڵم بە پێچەوانەوە لە هەرەمی دامەزراوی خێزاندا ،دایك و كچەكانی دەخرێنە پایین و ،باوك لە لووتكەی هەرەمەكەدا سەقامدەگرێ و ،كوڕەكانیشی لە پلەیەكی خوارتر لە باوك ،لە پاینیشدا كچەكان لە پلەیەكی خوارەوەتری دایك ،واتە خوارترین پلەی هەرەمیدەسەاڵت ،كە لەم پەیوەندییەدا دەبێتە سەرەووترین پلەی بێدەسەاڵتی ،دەدرێت بە ئافرەت.
78
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ئێستا و لەم قۆناغەدا بە چڕیی باس لە دیموكراتیزەكردنی كۆمەڵگە و، دیموكراتیزەكردنی سیستەمی دەسەاڵت دەكرێت لە كوردستاندا ،ئەم قۆناغەش بە تایبەتی لە دوای ڕوخاندنی ڕژێمی بەعسەوە زەمینەی بۆ ساز دەکرێت .ڕژێمی بەعس و ،كولتووری خێڵ كە بەعس برەوی پێدابوو ،پێكەوە و لە مەودایەكی دوور و درێژدا كاریگەریی زۆر نێگەتیڤییان كردۆتە سەر كۆمەڵگەی كورد ،بەاڵم هێشتاش دەتوانین باوەڕ بەوە بێنێن كە دەكرێ گۆڕانكاری بنەڕەتی لە بیرو باوەڕی خەڵكی كوردستان و ،لە ناو كولتووری كوردیدا پێك بهێنین .بە مەرجێ ئەگەر هەنگاوەكان بەرنامەبۆدارێژراو بن و میكانیزمەكانی كاركردن بۆ ئەو پرۆسەیە بە شێوەیەكی زانستی و بۆ مەبەستی گۆڕانكاریڕیشەیی بن و ماوە بدەین و پەلەنەكەین لە بینینی ئەنجامەكان، چونكە پرۆسەیەكە بە تایبەتی لە كۆمەڵگەكانیڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا كە بنەمایەكی تا سەرئێسقان باوكساالرانە و تۆتالیتاری هەبووە و سیستەمی سیاسەت و ئایین و ملمالنێی مەزهەبی تێكەڵ بەیەكتری بوون. ئەگەر لەم قۆناغەدا بایەخێكی سەرەكی بە گۆڕینی سەرتاپاگیری سیستەمی پەروەردە نەدرێت و ،ئەگەر كادیری پەروەردەیی (پەروەردەكار)ـی ڕەوشتدیموكرات بۆ ئەم پرۆسەیە ڕانەهێندرێن ،دیموكراتیزەكردن دەبێتە كارێكی سەختی بە ئاكامنەگەیشتوو. ژنان دەكرێ كادیری پەروەردەیی زۆر سەركەوتوو بن بە هۆی سروشتی خۆیان كە بەرهەمهێنەری نەوەكانن و ،سروشتی كاری پەروەردەیی ،كە لە كەسایەتی ژن نزیكترە وەك لە پیاو .تەیاركردنی ژنانی كوردستان بە زانست و زانیاری ،بە بایەخپێدان و ڕێزگرتن و ڕێزلێنانی ،پرۆسەی دیموكراتیزەكردنی كۆمەڵگە خێراتر دەكاتەوە. میكانیزمەكانی دیموكراتیزەكردن: ئەگەر كۆك بین لەسەر ئەوەی دیموكراتی ڕەوشتە ،ڕەوشتیش خۆی دیاردەیەكی ئەبستراكتە ،بەدەرە لە پێنج هەستەكەی مرۆڤ و ناكرێ ببەخشرێ و وەربگیردرێ، دەگەینە ئەو باوەڕەی كە دیموكراتی پەروەردەکردن و گۆشبوون و فێربوونە ،واتە لە باوەشی دایكەوە دەستپێدەكات و لەگەڵ شییری دایكدا دەدرێ بە منداڵ و پرۆسەكە لەوێوە دەست پێدەكات و تا دۆقۆناغی ژیان بەردەوام دەبێت .بە واتایەكی تر، پەروەردەكردنی دیموكراتیانە نە لە باخچەی ساوایانەوە دەست پێدەكات و نە لە زانكۆكاندا كۆتایی پێ دێت ،بەڵكوو لە باوەشی دایكەوە دەست پێدەكات و بە كۆتایی ژیان كۆتایی دێت .لەم پرۆسەیەدا دایك بنەڕەتە .كە ژن بنەڕەت بێت بۆ ئەم پرۆسەیە، ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
79
مەحاڵە بە پشتگوێ خستنی ڕۆڵ و كاریگەرێتی ئەو ئەم پرۆسەیە بتوانێ بكەوێتەڕێ، به‌ڵكووو تەنها دەبێتە خەونێكی بەدینەهاتوو .دەستەكانی دایك یەكەمین پاڵپێوەنەری ڕەوڕەوەی پرۆسەی دیموكراتی دەبێت ،بۆیە دەبێت پایەی ژن لە كۆمەڵگە و خێزان و لە دامودەزگا كولتووری و کۆمەاڵیەتی و ئابووری و سیاسییەكاندا بڵند بێ و ،الی كەم هاوسانی پلە و پایەی پیاو بێت.بۆ ئەم مەبەستەش ،واتە بۆ بڵندكردنەوەی پایەی ژن لە كۆمەڵگەدا دەكرێ میكانیزمی جۆربەجۆر بەكاربهێنرێت .بۆ نموونە: • ڕادەی خوێندەواری ژنان و پیاوان بڵند بكرێتەوە و ،لە ماوەیەكی دیاریكراودا و بە بەرنامەیەكی بۆداڕێژراو بگەیەندرێتە ڕێژەی .%100ئەمەش دەكرێ لە سیستەمی پەروەردەدا بەیاسای سەپاندنی خوێندنی بەزۆر و بە خۆرایی بچەسپێندرێت. • ڕادەی هوشیاری ژنان و پیاوان بڵند بكرێتەوە ،ئەمەش دەكرێ بە فەراهامكردنی دەیان جۆری كۆرسی تایبەتی كە دامەزراوە كولتووری و کۆمەاڵیەتی و یاسایی و ئابووری و سیاسییەكان پێی هەڵسن ،بكرێت .واتە تەنها خوێندەواری بەس نییە بۆ ئەوەی مرۆ لە ماف و لە ئەركەكانی خۆی بگات ،به‌ڵكوو ڕێنوماییكردن و زەمینەخۆشكردن بۆ پیادەبوونی ئەو ئەرك و مافانەی كە هەیانە لە سەر ئاستی تاك و خێزان و دامەزراوەكانی كۆمەڵگە و دەوڵەت. • سڕینەوەی هەموو جۆرە ئاسەوارێكی كولتووری خێڵەكێتی و عەشیرەت و تایفەگەری ،بۆ ئەم مەبەستەش بەگەڕخستنی هەموو كەناڵەكانی پەیوەندی كردن و ڕاگەیاندن .واتە ڕێك بە پێچەوانەی ئێستاوە،كە زۆرێك لە كەناڵەكانی ڕاگەیاندن خەریكی پیاهەڵدان و زەقكردنەوە و تۆخكردنەوە و برەوپێدانەی خێل و سەرەك خێڵ و كولتووری خێڵن ،ڕۆڵێكی پێچەوانەی ئێستا بگێڕن و لە مەترسییەكانی ئەو كولتووری خێڵە بدوێن كە ئاستەنگی بەردەم هەموو هەنگاوێكی پێشكەوتنخوازانەیە و كۆمەڵگە لە گەشەسەندن دەسەوتێنێت. • ئەو حیزبە سیاسییانەی كە برەو بە ڕەوشتی نادیموكراتیانەی تایفەگەرێتی دەدەن و ڕۆحی تۆڵەسەندنەوە و زەبروزەنگ لە ناو كولتووری كوردیدا دەچێنن و بوونەتە هۆی بەرهەمهێنانی كولتوورێكی زەبروزەنگئامێز و ،بایەخ بە ژن ،بە منداڵ، بە پەروەردە ،بە دامودەزگایکۆمەاڵیەتی و بە دامودەزگاییاسایی نادەن و ،هەموو ئەو دەزگایانەیان پەیوەند و پەیوەست كردووە بە خۆیانەوە ،پێویستەیان بەرنامەی خۆیان ڕێك بە پێچەوانەی بەرنامە و پەیڕەوەكانی ئێستایان بگۆڕن ،كە دەبێت 180 پلە پێچەوانەی پەیڕەوەكانی ئێستایان بێت ،یان پێویستە هەڵبوەشێنەوە و ،ڕێكخراوی سیاسی مۆدێرن و دیموكرات لە دایك ببن. 80
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
• سیستەمی پەروەردە لە كوردستاندا ،دەبێ لە ئەمڕۆدا كە سەرەتای گۆڕانكاری ڕیشەییە ،ببێتە سیستەمێكی ئازاد و وەك دامەزراوێكی زانستی سەربەخۆ و بێالیەن كاری پەروەردە و فێركردن ڕاپەڕێنێ .بۆ ئەم مەبەستەش پالنی فێركردن پێویستە %100بگۆڕدرێ ،چونكە ئەمەی ئێستا پەیڕەوی دەكرێت و بە دار و بە تەڵقین زانست و پەروەردەی چەواشە دەبەخشێ ،تەنها كۆیلە پەروەردە دەكات و كۆمەڵگەیەكی كۆیلە پێشكەش بە كۆمەڵگەی دنیا دەكات .میتودەكانی پەروەردەكردن و فێركردن جۆراوجۆر بكرێت و ،لە ئەزموونی پەروەردەكارانی جیهان و زانا و پسپۆرانی دنیا سوود وەربگیردرێت. • بەرنامەیەك بۆ ڕێكخستنی خێزان لە ڕووی چەندایەتی و چۆنایەتی ژیان و گوزەران دابنرێت .لە پشت هەر یەكێك لە تاكەكانی خێزانەوە پێویستە یاسایەك هەبێ بیباپرێزێ ،كچان و كوڕان ،دایك و باوك لە خێزاندا پێویستە وەك یەك بەهرەمەند بن بە مافەكان و ،وەك یەك سوود لە توانا و بەهرەكانیان وەربگیرێت و ئەرك بكێشن لە كۆمەڵگەدا .بۆ ئەوەی سیستەمێكی سیاسی دیموكرات بنیاد بنێی ،پێویستە كۆمەڵگە و كولتوورێكی دیموكراتت هەبێ ،بۆ ئەوەی ئەوەشت هەبێ ،پێویستە دامەزراوی خێزان دیموكرات بێت و ،تاكی ڕەوشت دیموكرات بێنێتە بەرهەم .ئەمانە زنجیرەیەكن ،بە ونبوونی هەر هەڵقەیەكیان ،پرۆسەكە كەمایەتی تێدەكەوێ و ،بە ئاكامێك ناگات. • خەروارێك میكانیزمی تریش هەن ،كە من لێرەدا مشتێكم لێیان باس كرد ،هەموو ئەوانە پێكەوە دەتوانن تاكی دیموكرات ،خێزانی دیموكرات ،دامەزراوی دیموكراتی و سیستەمێكی سیاسی دیموكراتی پێكبهێنن. ئەنجام: دیموكراتیزەكردن پرۆسەیەك نییە لە سەرەوە بۆ خوارەوە ئەنجام بدرێت .واتە ناكرێ سەرەتا دەوڵەت و سیستەمی سیاسی و حكومەت دیموكراتیزە بكرێن و ئینجا ئەوانی تر .به‌ڵكوو پێویستە هاوكات دوو میتۆد كارا بكرێنەوە بۆ دیموكراتیزەكردنێكی ڕاستەقینە و سەرتاسەری كولتووریی .میتوودیكۆن ،واتە دیموكراتیزەكردن لە سەرەوە بۆ خوارەوە ،ناتوانێ ئەرزشێكی ئەوتۆی هەبێ و زیاتر دیموكراسییەكی شەكڵی و چاوخەڵەتێن بەرهەم دەهێنێ .ئەو دوو مێتوودە زانستییەی پێویستن لەم قۆناغەدا، ئەمانەن: میتۆدی یەكەم :میتۆدی لە خوارەوە بۆ سەرەوە ،واتە لە باوەشی دایكە و لەگەڵ ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
81
شیری دایكدا پرۆسەكە دەستپێبكات و ،لە باخچەی ساوایان و قوتابخانەكان و زانكۆكاندا بەردەوام بێت وهەموو قۆناغەكانی تەمەنی تاك بگرێتەوە. میتۆدی دووەم :میتۆدی هاوتەریب ،واتە هاوتەریب كار بۆ دیموكراتیزەكردنی هەموو دامودەزگاكانی دەوڵەت ،دامودەزگا کۆمەاڵیەتی ،ئابووری و كولتوورییەكان بدرێت. بە گەڕخستنی ئەو دوو میتۆدە پێكەوە ،دەتوانێ لە ماوەی بیست ،تا بیست و پێنج ساڵێكدا ئەنجامێكی ئایدیال بداتێ بە دەستەوە ،بەم شێوەیە: • هەر یەك لە دامەزاراوەكانی كۆمەڵگە ،بۆ ئەوەی بتوانرێ ناوی كۆمەڵگەی سیڤیلی لێ بنرێت ،پێویستە سەربەخۆیی تەواوی خۆی هەبێ و ،پەیوەست نەبێت بە ئەم یان ئەو حیزبی سیاسیەوە .لە هەموو دامەزراوەكانیش گرنگتر دامەزراوی پەروەردەییە. سیستەمی پەروەردە پێویستە ئۆتۆنۆمییەكی تەواوی هەبێ و لەدەسەاڵتی سیاسی جیابكرێتەوە. • ڕۆڵ و بایەخی ژن پێوەرێكی كاریگەر و ڕاستەقینەیە ،كە دەكرێت ڕادەی دیموكراتیزەكردنی كۆمەڵگەی پێ بپێورێت. دوا وتە: مەخابن لە کوردستاندا هێشتا هیچ بناغەیەكی پتەومان نییە بۆئەوەی دیوار و بنمیچی كولتووری دیموكراسییەکی ڕاستەقینە و تەواوی لەسەر بنیات بنێین .پێویستمان بە دروستکردنی ئەو بناغە پتەوەیە .ئەوەی تا ئەمڕۆ ناوی لێ نراوە ئەزموونی دیموكراسی زەمینەیەکە بۆ دیموکراسییەکی ناتەواو ،چونکە هێشتا لە نیوە زیاتری کۆمەڵگەیەک لە گۆشە مردووەکانن و لە پەراوێزە فەرامۆشکراوەکانن .ئەو نیوەیەش ئەرکی پەروەردەکردنی نەوە دوای نەوەیان لە ئەستۆدایە .ئەگەر نیاز وابێ ئەم كولتوورە بهێنرێتە ئاراوە و دەست بکرێت بە بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی مەدەنی و دادپەروەر و یاساسەروەر ،دەبێ شاڕانگێزەکان بکشێنەوە و ئاشتیخوازەکان بێنە مەیدان .دەبێ تفەنگدارەکان بچنە بەرەکانی دواوە و خاوەن قەڵەم و زانستەكان بێنە بەرەکانی پێشەوەی کۆمەڵگە .كولتووری دیموكراسی پێویستە كەسانی رۆشنبیرانی لێهاتوو و سیاسەتمەدارانی پسپۆر بەرنامەداڕێژی بن ،نەک کەسانی بێ توانا و بێ سەلیقە. كەسانی پسپۆریش پێویستە خاڵیبن لە هەر خڵتەیەكی كولتووری باوكساالری و خێڵەكێتی و بیرتەنگی و پاشكەوتووخوازی .ژنان لە بنیاتنانی ئەم كولتوورەدا بەشدار بن و بەشدار بكرێن .خۆیان تەیار بكەن و تەیار بكرێن .دیموكراسی بێ بەشداری ئافرەتان مەحاڵە بێتە دی. 82
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ه به‌ربه‌ست كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانى به‌رده‌م خوێنده‌وارى دانا شوانی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
83
84
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
یه‌كه‌م :خێزان وه‌ك یه‌كه‌یه‌كی‌كۆمه‌اڵیه‌تی خێزان چییه؟ ڕۆڵی ل ه به‌كۆمه‌اڵیه‌تیكردنى تاكه‌كانى كۆمه‌ڵگه‌دا له كوێدایه؟ ئاخۆ خێزان ئه‌توانێ ڕۆڵی په‌روه‌رده‌كردنى ئه‌ندامانى بگێڕێت؟ ئاخۆ ئازادی و هه‌ڵبژاردنى كه‌سیی چ مانایه‌كیان هه‌یه له نێو خێزانى كوردییدا؟ په‌یوه‌ندی خێزان و نه‌خوێنده‌وارى ل ه كوێدایه؟ ئاخۆ خێزانى كوردی به‌رهه‌مهێنه‌رى تاكی نه‌خوێنده‌واره؟ ئه‌مه ئه‌و پرسیارانه‌ی ه ك ه ل ه ڕێگه‌ییه‌و‌ه ئه‌مانه‌وێ ده‌ستمان ب ه كۆمه‌ڵێ ده‌ره‌نجام بگات بۆ ئه‌وه‌ى بتوانین هه‌لومه‌رجی خێزان و سه‌رچاوه‌كانى ب هر‌هه‌مهێنانى نه‌خوێنده‌وارى له خێزانى كوردییدا له كوێدایه. خێزان وه‌ك سیسته‌مێكی كۆمه‌اڵیه‌تى ،پێكدێت له كۆمه‌ڵه كه‌سێك كه له ڕێگه‌ى هاوسه‌رگیری ،به‌رهه‌مهێنانى منداڵ و په‌روه‌رده‌كردنى منداڵه‌و‌ه پێكهوه ده‌ژێن .ئه‌م سیسته‌م و ده‌زگا كۆمه‌اڵیه‌تیی ه به درێژایی مێژوو ،ڕ ۆڵێكی یه‌كجار گرینگ و به‌بایه‌خی گێڕاوه ل ه گه‌شه‌سه‌ندن و پێشكه‌وتن و به‌كۆمه‌اڵیه‌تیبوونى مرۆڤدا ،هه‌روه‌ها بۆت ه سه‌نته‌ر و پێشه‌نگی په‌روه‌رده‌كردنى تاكه‌كان و بێگومان خێزان له چاو سیسته‌مه‌كانى تری كۆمه‌ڵگ ه گرینگترین ده‌زگای ه ك ه ئه‌توانێ تاك ل ه ڕووی ده‌روونى و كۆمه‌اڵیه‌تى و پێگه‌یشتن و خوێنده‌واری ئاماده بكات و دواجار ئه‌و زه‌مینه‌سازییه تاكێكی ته‌ندروست به‌رهه‌م دێنێت. به‌كۆمه‌اڵیه‌تیبوون و ئاشنابوون ب ه ڕێسا ،ڕۆڵ و به‌ها كولتوورییه‌كان به‌شێوه‌یه‌كی سروشتى ل ه خێزاندا دروست ده‌بێت و منداڵ ل ه مامه‌ڵه سه‌ره‌تاییه‌كانى خۆی ل ه ڕێگه‌ى خێزانه‌و‌ه ده‌بێت ه بونه‌وه‌رێكی كۆمه‌اڵیه‌تى ،به‌م چه‌شنه ،ئه‌م هۆكاره ل ه دێرزه‌مانه‌و‌ه وایكردووه خێزان به‌رده‌وام ببێت ه سه‌نته‌ری جێ سه‌ره‌نجی پسپۆران .هه‌روه‌ها خێزان ب ه ناوه‌ندێكی سه‌ره‌كی دائه‌نرێت ل ه په‌روه‌رده‌كردنى كۆمه‌اڵیه‌تییانه‌ى تاك و ئه‌توانێ ده‌رفه‌تی زۆرتر و باشتر بۆ ئه‌ندامانى بڕه‌خسێنێت ،كه دواجار ل ه به‌رژه‌وه‌ندی خێزان و كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌كه‌وێته‌وه. ئه‌توانین بڵێین خێزان ئه‌و یه‌ك ه كۆمه‌اڵیه‌تیی ه كه په‌یوه‌ندییه پێنچ الیه‌نه‌كه‌ى فیزیكی، كۆمه‌اڵیه‌تى ،سۆزدارى ،مه‌عریفی و یاسایی یان مافی ئه‌ندامانى به‌یه‌كه‌وه ببه‌ستێته‌وه، بۆ نموونه هه‌موو تاكێك مافی ئهوهی هه‌یه كه له چوارچێوه‌ى خێزانه‌و‌ه ده‌رفه‌تى ئهوهی بۆ بڕه‌خسێنرێت ك ه فێری خوێنده‌وارى ببێت و ل ه ناوه‌نده‌كانى خوێندندا درێژه ب ه خوێندن بدات ،جا ئه‌م ه ل ه هه‌ر چ هه‌لومه‌رجێكدا بێت ،به‌تایبه‌ت له‌و كاته‌ى ك ه منداڵ ئاستى بیركردنه‌وه‌ى ناگات ه ئه‌و ڕاده‌یه‌ى ك ه به‌رژه‌وه‌ندی داهاتووی خۆی دیارى بكات ،ئه‌بێت خێزان ئه‌م ڕۆڵ ه بگێڕێت و درێژه‌دان به خوێندن وه‌ك مافێكی سه‌ره‌تایی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
85
و ئازادییه‌كی كه‌سیی ته‌ماشا بكات تا ئه‌و كاته‌ى ك ه ل ه ڕووی یاسایی و جه‌سته‌یی و عه‌قڵییه‌وه ئه‌گاته ئه‌و ئاسته‌ى تاكه‌ك ه خۆی بڕیار ل ه ژیانى داهاتووی خۆی بدات. ل ه دیوێكی تردا ،خێزان ناوه‌ندی دروستبوونى شوناس و ناسنامه‌ى تاك ه و ئه‌توانێت شوناسێكی كۆمه‌الیه‌تى تۆكمه‌ی بۆ دروست بكات ،هه‌روه‌ها هه‌ستى شوناسێكی تۆكمه‌ش په‌یوه‌سته به دوو بنه‌ماو‌ه ئه‌وانیش :هه‌ستى په‌یوه‌ستبوون و هه‌ستى یه‌كااڵبوون ،چونك ه خێزان ئه‌و تاقیگه‌یه‌ی ه ك ه ئه‌م دوو به‌ش ه تیایدا به‌یه‌كه‌وه تێكه‌اڵو ده‌بن و ده‌بنه كۆپی یه‌كتر .خێزان ل ه قۆناغ ه به‌راییه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانى منداڵدا ،ڕه‌فتار و هه‌ستى شوناسی ئه‌و داده‌ڕێژێت. خێزان ته‌نها شوێن ه ك ه ئه‌توانین هیواى ئه‌وه‌ى لێ بخوازین ته‌ندروستترین په‌روه‌رده‌ى كۆمه‌اڵیه‌تى تیا بكرێت و تاك موماره‌سه‌ى ئازادییه‌كانى خۆی تیا بكات ،به‌اڵم هه‌ركات خێزان ڕۆڵه‌كه‌ى پێچه‌وانه بۆو‌ه و نه‌یتوانی ئه‌و ئه‌رك ه به‌جێ بگه‌یه‌نێت یان به‌ربه‌ست بوو له‌به‌رده‌م موماره‌سه‌كردنى ئازادی و مافه‌كانى تاك و ئه‌ندامانى ئه‌وا كۆمه‌ڵێ گرفتى كۆمه‌اڵیه‌تى و دیارده‌ى كۆمه‌اڵیه‌تى سه‌رهه‌ڵ ئه‌ده‌ن كه دواجار زیانى یه‌كجار زۆری بۆ كۆمه‌ڵگ ه هه‌یه ،وه‌ك ئه‌وه‌ى ئێستا ل ه به‌شـێ ل ه خێزان ه كوردییه‌كاندا ده‌یبینین ك ه به‌ربه‌ستن ل ه چوونه‌به‌رخوێندنى ئه‌ندامانى خێزان ،یان پاش ماوه‌یه‌كی كه‌م ل ه قوتابخان ه و ناوه‌نده‌كانى خویندن ده‌ریان ده‌هێنن و ناهێڵن ئه‌و ئازادییه كه‌سییه جێ به‌جێ بكه‌ن ،بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌م ه ڕوو نه‌دات پێویسته هه‌ڵمه‌تێكی هوشیارى له‌الیه‌ن دام وده‌گا فه‌رمی و نافه‌رمییه‌كانه‌و‌ه ئه‌م ه ڕه‌چاو بكه‌ن و نه‌هێڵن ئه‌م دیارده‌یه گه‌ش ه بسێنێت ،چونكه ل ه نائاماده‌یی ئه‌وه‌دا گرفت ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانى كۆمه‌ڵگه و كایه‌ى گشتى به‌رفراوانتر ده‌بن و دواجار چاره‌سه‌ركردنیشیان زه‌حمه‌تر ده‌بێت هه‌م بۆ خێزان و هه‌میش بۆ ده‌زگا فه‌رمییه‌كان. ئه‌وه‌ى گرینگه بیڵێین ئهوهی ه ك ه بایه‌خی خێزان له‌و ڕووه‌وه‌یه كه دایك و باوك ئه‌توانن كه‌سایه‌تییه‌كى تۆكم ه به نه‌وه‌كانیان بده‌ن و منداڵ هه‌ر له‌و كاته‌ى ك ه په‌ی ب ه شته‌كان ده‌بات كاریگه‌ر ده‌بێت ب ه دایك و باوكیی و ئه‌بنه نموونه‌ى بااڵ بۆی. به‌اڵم بهداخهوه خێزانى كوردی زۆر به‌كه‌می ڕۆڵی ئه‌و په‌روه‌رده‌كردن ه مه‌عریفیه‌ى ئه‌گێڕێت و ناتوانێ ڕێگه به تاكه‌كانى بدات كه پراكتیكی ئازادییه‌كانى خۆی بكات ی به تایبه‌ت هه‌ندێ ئازادی كه‌سیی هه‌یه ك ه پاشه‌ڕۆژی تاكی پێوه بهنده ل ه چه‌شن خوێندن ،به‌اڵم دریژه‌دان ب ه خوێندن له كوردستان بهنده به‌و بیركردنه‌وه‌یه‌ی ك ه ئه‌و ى تاكه‌كه‌ى تیا ئه‌ژێت ك ه ئه‌مه‌ش دواجار پاشه‌ڕۆژی تاك به‌ره‌و ئاقارێكی نادیار خێزانه ده‌بات ك ه به‌زه‌حمه‌ت ئه‌توانی چوارچێوه‌ى ژیانى خۆی بینا بكات ،چونك ه پێش چوون ه 86
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
به‌ر خوێندن په‌روه‌رده‌ی تاك په‌یوه‌ست ه به‌و كه‌ش ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ى ك ه ل ه ماڵ و خێزاندا هه‌یه ،هه‌ركات خێزان ئه‌و ئه‌ركه‌ى ل ه ئه‌ستۆ نه‌گرت و بایه‌خیشی پێ نه‌دا ،ئه‌وا ئه‌وكات دیارده‌ى كۆمه‌اڵیه‌تى دێت ه ئاراوه ،دواجار ئه‌وه‌ى ماوهتهوه بیڵێین ئهوهی ه ك ه پێویست ه خێزانى كوردی له‌و هه‌یمه‌نه‌یه‌ى كه هه‌یه‌تى دابماڵرێت و بایه‌خی پتر ب ه داهاتووی منداڵ و ئه‌ندامانى خێزان بدرێت و ئازادی كه‌سیی ببێت ه شتێكی حه‌تمی و به‌شێ له‌و كولتووره نالێبورده‌یی و قۆرغكاریی ه ل ه مێشك و زه‌ینى خۆیدا ڕه‌ش بكاتهوه ،و چیتر كه‌سێ داهاتووی خێزانێك دیارى نه‌كات.
دووه‌م :جیاوازی ڕه‌گه‌زی هه‌موومان چه‌ندان گریمانه‌مان ل ه مێشكدایه كه بۆ ژن و پیاو و گه‌نج ،نۆرماڵ و سروشتییه .بیروڕاى كولتوورى له‌مه‌ڕ ڕه‌گه‌ز و ته‌مه‌ن چه‌ندان ده‌ره‌نجامى كۆمه‌اڵیه‌تى دیاریكراوى هه‌یه .ژنان و پیاوان چه‌ندان پێگه‌ى جیاوازیان ل ه كۆمه‌ڵگه‌دا هه‌ی ه و چاوه‌ڕوان ده‌كرێت چه‌ندان ڕۆڵی جیاوازش ده‌گێڕن .جۆری ڕه‌گه‌زی تاكه‌كان كاریگه‌رییه‌كى ڕاسته‌وخۆی له‌سه‌ر بیر و جۆر ئه‌و كاره‌ى كه تاك ده‌یه‌وێ ئه‌نجامى بدات ،هه‌یه .ئه‌م ڕاستییه‌ى كه ژنێك یان پیاوێك ،ل ه ڕاستیدا شوناسی كۆمه‌اڵیه‌تى و دره‌فه‌ت ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانى بۆ ده‌ره‌خسێنێت .ئامانج له‌م ده‌قه نیشاندانى ئه‌م بابه‌ته‌ی ه ك ه چۆناوچۆن ل ه كۆمه‌ڵگه هه‌م ه چه‌شنه‌كان سوود ل ه فاكته‌ر‌ه بایه‌لۆژیكییه‌كانى وه‌ك ڕه‌گه‌ز و ته‌مه‌ن بۆ ڕیزبه‌ندیكردنى تاكه‌كانى كۆمه‌ڵگه وه‌رده‌گرن و له‌م به‌شه‌دا هه‌وڵ ئه‌ده‌ین پتر جه‌خت له‌سه‌ر ئهوه بكه‌ینه‌وه ك ه ئاخۆ جیاوازیی ه ڕه‌گه‌زییه‌كان ڕه‌گ و ڕیشه‌ى ل ه بایه‌لۆژی و جیاوازیی ه بایه‌لۆژییه‌كانی تاكه‌كاندا هه‌یه یان ڕه‌گ و ڕیشه‌ى ل ه جیاوازیی ه كولتوورییه‌كان یان به‌كۆمه‌اڵیه‌تیبوونیاندا هه‌ی ه و دواجار جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و نایه‌كسانییه ڕه‌گه‌زییه دهكهینهوه ل ه خێزاندا كه ده‌رفه‌تى یه‌كسان بۆ هه‌ردوو ڕه‌گه‌ز ل ه مه‌سه‌له‌ى خوێندن به‌تایبه‌ت ناڕه‌خسێنن. سه‌رچاوه‌ى جیاوازیی ه ڕه‌گه‌زییه‌كان كۆمه‌ڵناسه‌كان تێرمی ڕه‌گه‌ز بۆ دیاریكردنى شوناسی بایه‌لۆژی تاكه‌كان وه‌ك ژن یان پیاو وه‌رده‌گرن و تێرمی ڕۆڵی ڕه‌گه‌زی ئاماژه به ڕه‌فتار ،ڕه‌وت و ئه‌و هه‌ستان ه ده‌كات كه كولتوورێك بۆ ژنان و پیاوان به گونجاوى ده‌زانێت .تێرمی جێنده‌ر ئاماژه ب ه ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
87
بیركردنه‌وه‌ى كه‌سێ یان شوناسی كولتوورییه‌كه‌ى وه‌ك ئه‌دگاری ڕه‌گه‌زی نێرینه یان مێین ه ده‌كات ،له زۆربه‌ى بواره‌كاندا شوناسی ڕه‌گه‌زی كه‌سێك له‌گه‌ڵ ڕه‌گه‌زه‌كه‌ى ته‌با و كۆكه ،به‌اڵم له هه‌ندێ بواردا ئه‌م كۆك و ته‌باییه بوونى نییه. پیاوبوون و ژنبوون ده‌توانرێ چه‌ندان ماناى جیاوازییان هه‌بێت ،كاتێك تاكێ وه‌ك ژن یان پیاو وه‌سف ده‌كرێت ،ئه‌شێ مه‌به‌ستمان ئه‌مانه بێت .1هه‌ردووكیان چه‌ندان تایبه‌تمه‌ندییان هه‌ی ه ك ه ئه‌شێ له ڕووى ڕه‌گه‌زییه‌وه له‌یه‌ك جیاواز بن .2 .ئه‌وان به‌ها تایبه‌ته‌كانى خۆیان ل ه ڕۆڵه ڕه‌گه‌زیی ه ژنانه‌ییه‌كان یان پیاوانه‌ییه‌كان ده‌ستنیشان ده‌كه‌ن ،یان )3هه‌ردوو ڕه‌گه‌ز چه‌ندان تایبه‌تمه‌ندی له خۆیان پیشان ئه‌ده‌ن كه بۆ ڕه‌گه‌زی به‌رامبه‌ر جێ سه‌ره‌نج و سه‌یره. كۆمه‌ڵناسان تێرمی جێنده‌ر وه‌ك تێرمێكی به‌رافراوانتر ل ه تێرمی ڕه‌گه‌ز به‌كارده‌هێنن. ئه‌م تێرم ه ته‌واوى ئه‌و جیاوازییانه‌ى ك ه له پیاوان ه و ژنانه‌بوون هه‌ست پێ ده‌كرێت، دهگرێتهوه. ئاخۆ ڕۆڵه‌كان و شوناسی ڕه‌گه‌زی ب ه شێوه‌یه‌كی سروشتى جیاوازیی ه بایه‌لۆژیكییه‌كان ده‌خاته‌ڕوو؟ یان ئهوه كۆمه‌ڵگه‌ی ه خستۆتی ه ڕوو و له بنه‌ره‌تدا شتێ ب ه ناوی بایه‌لۆژیكی نیی ه یان زۆر كه‌مه؟ ل ه ڕاستیدا دوو جۆر بیروڕا له‌م بارهیهوه هه‌یه ،له الیه‌ك كۆمه‌ڵێ كه‌س پێیانوایه ك ه بایه‌لۆژی چاره‌نووس سازه( :جیاوازییه‌كانى نێوان پیاوان و ژنان ل ه ڕێگه‌ى هۆرمۆنه‌كانه‌و‌ه ده‌ستنیشان ده‌كرێن و ژینگه‌ش ڕۆڵێكی كه‌می له‌م نێوانه‌دا هه‌یه ).ئه‌م كه‌سان ه ئه‌یانه‌وێ جیاوازییه ڕه‌گه‌زییه‌كان ب ه شتێكی سروشتى باس بكه‌ن یان ببینن .ل ه الیه‌كی تر ،كه‌سانێكی تر هه‌ن پێیانوای ه ك ه (كۆمه‌ڵگه چاره‌نووس سازه) .مۆدێلی ڕه‌فتارى ژنانه و پیاوان ه به‌رهه‌می به‌كۆمه‌اڵیه‌تیبوونه و كاریگه‌رى هۆرمۆنه‌كان له‌م نێوانه‌دا ب ه كه‌م ده‌زانن ،ئه‌و كه‌سانه‌ى بڕوایان به‌م تیۆر‌ه هه‌ی ه ئه‌یانه‌وێ ژنان وه‌ك گروپێكی سته‌ملێكراو باس بكه‌ن. جیاوازیی ه بایه‌لۆژیكییه‌كان ئه‌وه‌ى پیاوان و ژنان له‌گه‌ڵ یه‌كدا جیاوازن گومانى تیا نییه .پیاوان زۆربه‌ى جار بااڵبه‌رزتر ،قورستر ،به‌هێزترن له ژنانن .ژنان كه‌متر زیانیان به‌رده‌كه‌وێ ،كه‌متر بریندار ده‌بن و ل ه هه‌ر ته‌مه‌نێكدا به‌رامب هر پیاوان ژیانێكی دوورودرێژتریان هه‌یه .كچان ل ه منداڵیدا زووتر ل ه كوڕان قس ه ده‌كه‌ن ،خانمه‌‌كان له‌و ئه‌زموونانه‌ى ك ه ل ه ڕووى كارى ده‌ستییه‌و‌ه هه‌یان پێشینه‌ى هه‌ی ه و پیاوه‌كان له به‌رجه‌سته‌كردنه‌وه‌ى كه‌شه‌ك ه 88
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
توانایه‌كی باشتریان هه‌یه. ئه‌م جیاوازییانه له كوێیه‌و‌ه سهرچاوه ده‌گرن؟ ماناكانیان چییه؟ ئه‌توانین بڵێین هه‌موو ئه‌و جیاوازییانه‌ى له نێوان پیاوان و ژناندا هه‌ی ه شتێكی سروشتى و بایه‌لۆژیی ه و ب ه ماناى به‌كه‌مزانینى الیه‌نێكیان نییه ،چونكه هه‌ر یه‌كه‌یان له ڕوانگه‌یه‌كه‌و‌ه توانای ئه‌نجامدانى كارێكیان هه‌یه و هه‌روه‌ها جیاوازییه ڕه‌گه‌زییه‌كان ب ه مانای نایه‌كسانى نییه ،به‌ڵكووو ده‌رخه‌رى هه‌بوونى جیاوازییه .هه‌ڵبه‌ت ل ه كۆمه‌لگ ه پیشه‌سازییه مۆدێرنه‌كانیش ك ه دابه‌شكردنى كاری تیا هاتۆت ه ئاراوه ،ئیشه‌كان كه‌متر پێویستیان ب ه هێز و ووزه‌ى زۆره ،به‌ڵكووو پتر پێویستیان به لێهاتوویی و شارازه‌یی زۆره ك ه ئه‌ویش تایبه‌ت نییه ب ه ڕه‌گه‌زێكه‌وه. كاریگه‌ریی ه كولتوورییه‌كان ڕه‌فتار ،بیروڕا و ئه‌و ئه‌ركانه‌ى كه ده‌بنه هۆی ڕه‌شكردنه‌وه‌ى ژنان ،زۆرجار به‌قوڵی ڕه‌گی له بیروڕا مه‌زهه‌بی ،كۆمه‌اڵیه‌تى و كولتوورییه‌كاندا داكوتاوه ،هه‌موو ئه‌و توێژینه‌وانه‌ى له‌م بواره‌دا كراون ل ه زۆربه‌ى وواڵتانى جیهان جیاوازی ڕه‌گه‌زی شتێكی باوه و بوونی هه‌یه ،و زۆربه‌ى وواڵتانى ئه‌وروپیی له‌رێگه‌ى توێژینه‌وه‌یه‌كه‌وه ئهوه سهلمێنراوه كه هه‌یمه‌نه و ده‌ره‌فه‌تى پتر بۆ پیاوان ڕه‌خساوه. هه‌روه‌ها ب ه خوێندنه‌وه‌ى ڕهفتاره كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان له‌مه‌ر بابه‌ت ه دیاریكراوه‌كانی وه‌ك ده‌ستگه‌یشتن به تواناى خوێندن و خوێنده‌وارى و ده‌رفه‌تى كار ،ڕێژه‌ى جیاوازى ڕه‌گه‌زی و ئه‌ركه‌كه‌ى ل ه وواڵتانى جیاواز ئاشكراتر ده‌بێت .توێژینه‌وه‌یه‌ك ئه‌وه‌ى ده‌رخستوو‌ه ك ه له زۆربه‌ى خێزانه‌كاندا پیاوان كۆنترۆڵی سه‌رچاوه‌كانى وه‌ك ده‌ره‌فه‌تى خوێندن و پهروهرده ده‌كه‌ن و پێیانوایه ته‌نانه‌ت خوێندنى زانكۆیی بۆ پیاوان پێویستر‌ه ل ه چاو ژنان .ته‌نانه‌ت ئه‌م نایه‌كسانى ده‌رفه‌ته ل ه كوردستان و خێزانى كوردییدا ب ه ئاشكرا ڕه‌نگی داوهتهوه به‌تایبه‌ت له گوند و الدێكانى كوردستاندا ،چونكه له‌و گوندان ه ئاستى هوشیارى و تێگه‌یشتنیان به‌رامبه‌ر هه‌ندێ پرسی كۆمه‌اڵیه‌تى به‌رز نه‌بۆته‌وه، بۆی ه هه‌ست ب ه گرینگی خوێندن و پهروهرده ناكه‌ن و به‌گشتى بوونه‌ت ه هۆكارى دانه‌به‌زینى ئاستى نه‌خوێنده‌وارى له نێو ژناندا. بۆی ه ئه‌م دیده هێدی هێدی په‌ر‌ه ئه‌سێنێت و دواتر درێژ دهبێتهوه بۆ ته‌واوی كۆمه‌ڵگ ه و خێزانه‌كان یان به‌الیه‌نى كهمهوه له‌نێو ئه‌و چوارچێوه كۆمه‌الیه‌تیی ه په‌ر‌ه ئه‌ستێنێ و نهوه دواى نهوه ڕه‌وایه‌تى به‌و كرده‌یه ئه‌ده‌ن. ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
89
چه‌ندان ڕوانگه‌ى هه‌مه‌چه‌شن به‌رامبه‌ر به مه‌سه‌له‌ى خوێندنى ژنان هه‌یه ،لێكچوونێكی زۆری له‌گه‌ڵ ڕوانگه‌گه‌لی هاوشێوه هه‌یه سه‌باره‌ت به به‌شدارى ژنان ل ه سیاسه‌تدا .پتر له هه‌شتا ل ه سه‌دی پیاوانی وواڵتانى ڕۆژهه‌اڵت پێیانوایه ئه‌و كاته‌ى توانا پیشه‌ییه‌كان كه‌مه ،پیاوان مافێكی پتریان بۆ كاركردن هه‌یه ،و پێیانوایه سه‌رۆكی سیاسیی باشترن ل ه ژنان .ل ه ته‌واوى ناوچه‌كانى جیهان ،ئه‌و پیاوانه‌ى كه بۆچوونێكی له‌م چه‌شنه‌یان هه‌یه كه‌متره. فۆرم ه شاراوه‌كانى جیاوازی جێنده‌رى فۆرمه شاراوه‌كانى جیاوازی ڕه‌گه‌زی ب ه ئه‌ندازه‌ى توندوتیژی به‌زیان و دڕندانه‌یه. دیاریكردنى جیاكارى ڕیكخراو دژواتره و ڕیفۆرمكردنیشى پێویستى ب ه كاتى زیاتره. ئه‌گه‌ر كڵێش ه جێنده‌رییه‌كان هه‌رگیز ڕووبه‌رووى قه‌یران نه‌بنه‌وه ،نه‌ریت ه كولتووریی ه نایه‌كسانه‌كان و جیاكارى ل ه نه‌وه‌یه‌كه‌وه بۆ نه‌وه‌یه‌كی تر ده‌گوازرێته‌وه .دابه‌شكردنى نایه‌كسانى كار ،نایه‌كسانى ل ه خوێندن و كه‌مى ده‌ره‌فه‌تى په‌روه‌رده‌یی بۆ ژنان ،و به‌شدارینه‌كردنى ژنان له كارى سیاسیی و پێدانى هه‌ندێ كارى الوه‌كی .هه‌موو ئه‌مان ه فۆرم ه شاراوه و ناشاراوه‌كانى جیاكارى جێنده‌رییه كه له كوردستاندا به شێوه‌یه‌كى به‌رچاو ده‌یبینین. وێراى ئه‌وه‌ش هه‌بوونى نایه‌كسانى جێنده‌رى ،جێگه‌ى ژنان له سێ ده‌یه‌ى ڕابردوو ل ه جیهاند و كوردستاندا گۆرانێكی به‌رچاوی بهخۆیهوه بینیوه ،ئاگای پتر ل ه فۆرمه‌كانى ده‌سه‌اڵت ،وه‌ك توندوتیژی ڕه‌گه‌زی و فیزیكی ،خه‌ته‌نه‌كردنی ژنان ،نه‌خوێنده‌وارى و هتد ،وه‌رچه‌رخانى باشی بهخۆیهوه بینیوه بۆ ژنان ،به‌اڵم هێشتا هه‌ر ماوه و ڕێژه و ئاسته‌كان ئاسایی نه‌بۆته‌وه .هه‌ڵگرانى یه‌كسانى جێنده‌رى ب ه هۆی ڕیفۆرمی مافی و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و‌ه هه‌وڵ ئه‌ده‌ن زه‌مینه‌ى گۆرانى بونیاده سیاسیی و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان فه‌راهه‌م بكه‌ن ،به‌م چه‌شنه ،له‌كاتێكدا ك ه هه‌نوكه جێنده‌رى تاكه‌كان ل ه هه‌ڵبژاردن و توانای ئاماده ل ه به‌رامبه‌ریان كاریگه‌رى هه‌یه ،به‌اڵم له زۆربه‌ى جیهان ب ه كوردستانه‌وه، ئه‌و كچه‌ى ك ه ل ه ساڵی 2007هوه هاتۆت ه دونیا ئاینده‌یه‌كی ڕۆشنترى ل ه چاو ئه‌و كچ ه هه‌یه كه ل ه ساڵی 1979هاتۆته دونیاوه ،بۆیه پێویسته داموده‌زگا په‌روه‌رده‌ییه‌كان هه‌وڵ بده‌ن ده‌رفه‌تی پتر بۆ ئه‌و كچ و ئافره‌تان ه ك ه له پێشدا ده‌رفه‌تیان بۆ نه‌ره‌خساو‌ه ئێستا بۆیان بره‌خسێنێت به‌تایبه‌ت ل ه مه‌سه‌له‌ى نه‌خوێنده‌وارى و بنه‌بڕكردنى ،چونك ه نه‌وه‌ى پێشتر ب ه هۆی كۆمه‌ڵێ هه‌لومه‌رجه‌و‌ه ئه‌و ده‌ره‌فه‌ته‌یان بۆ نه‌ڕه‌خساوه و نه‌یانتوانیوه دریژه به خوێندن بده‌ن.
90
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
سێیه‌م :ئاواره‌یی ئاواره‌یی چییه؟ هۆكاره‌كانى چین؟ په‌یوه‌ندی ب ه نه‌خوێنده‌واری له كوێدایه؟ بۆ دۆخی ئاواره‌یی ڕه‌ت دهكهینهوه؟ ئه‌و دیاردانه چیین ك ه ئاواره‌یی له‌گه‌ڵ خۆیدا ده‌یانهێنێت؟ ئه‌مه پرسیارانه‌یه له‌ڕێگه‌یه‌وه هه‌وڵ ئه‌ده‌ین بچین ه نێو باسه‌كه‌مان و له‌وێوه وه‌اڵمه‌كانیان بدۆزینه‌وه. ئه‌شێ هه‌موو ئه‌و دوخانه‌ى له خوارهوه باسییان ده‌كه‌ین ب ه ئاواره‌یی هه‌ژمار بكرێت: یه‌كه‌م :ئاواره‌یی به‌و دۆخه‌ى مرۆڤ دائه‌نرێت ك ه ب ه هۆكارى سیاسی ،كۆمه‌اڵیه‌تى، ئابوورى ،نه‌ته‌وه‌یی ،ئایینى ،جه‌نگ ،توندوتیژی و هاوشێوه‌كانى به‌ناچارى وواڵت به‌جێ بهێڵین یان ل ه ناو هه‌مان وواڵتدا ڕوو ل ه ده‌ڤه‌ر و پانتایی تر بكه‌ین و ل ه شوێنێكی تر بگیرسێینه‌وه .ئه‌وه‌ى گرینگ ه باسی بكه‌ین ئهوهی ه له‌م دۆخه‌دا مافی هه‌ڵبژاردنمان نامینێت ،كه‌سێكی تر ل ه بڕی ئێمه ئه‌و بڕیاره ئه‌دات ،له‌م ڕووه‌و ئاواره ئه‌و كه‌سه‌ی ه كه نایه‌وێ ببێته ئاواره ،به‌مانایه‌كی تر ئاواره‌ییبوون كرده‌یه‌كی خۆنه‌ویسته ،كرده‌یه‌ك ه ئه‌ویتر به‌سه‌رتا ئه‌یسه‌پێنێت ،هیچ كات هیچ تاكێكی دۆخی ئاواره‌یی نایه‌وێت ئه‌وه‌ى وای لێ ده‌كات ئاواره بێت ئه‌و هه‌له‌مه‌رجانه‌یه كه بۆی هاتۆته پێشهوه. دووه‌م :هه‌ڵبژاردنى ئاواره‌یی و خۆ دوورخستنه‌وه ئه‌و كات ه ڕوو ده‌دات ك ه ئه‌و پێشتر ل ه نیشتیمانه‌كه‌ى خراوه‌ت ه دهرهوه یان له بنه‌ڕه‌تدا نایه‌وێت بگه‌ڕێت ه وواڵته‌كه‌ى، زێده‌كه‌ى خۆی ،چونك ه ژیانى كۆمه‌اڵیه‌تى و فیزیكیشی له مه‌ترسیدایه ،ناتوانێ ئازاد بێت ،ئازادیبوون به‌رده‌وام گرفتى سه‌ره‌كى به‌رده‌م دووركه‌وتنه‌وه‌یه له نیشتیمان له‌و ساته‌ى ئازادی بوونی نییه. سێیه‌م :ئاواره‌یی ئه‌و دۆخه‌ی ه ك ه ب ه دونیایه‌ك هۆكارى ئابوورى و سیاسیی و كولتوورى دێت ه كایه‌وه ،ئه‌و كاته‌ى بارى ژیان تووشی قورسی دهبێتهوه ئاواره‌یی ئه‌بێت ه دۆخێكی ده‌ستكرد و خۆویست ته‌نها ل ه پێناو پركردنه‌وه‌ى پێداویستیی ه به‌راییه‌كانى ژیان. خه‌ڵكی كوردستان به‌رده‌وام له‌به‌رده‌م ئه‌م سێ پێناسه‌یه‌ى ئاواره‌یی دا بوونه، به‌رده‌وام دۆخی ئاواره‌یی بۆیان دۆخێكی نه‌ویستراو بووه و له‌الیه‌ن هێزێكی سیاسییهوه به‌سه‌ریدا سهپێنراوه ،هێزێك ك ه دواجار به‌رئه‌نجامى بیركردنه‌وه‌ى ته‌ندروستى ئه‌و خه‌ڵكه نه‌بووه ،بۆ ئه‌وه‌ى هێزێك به‌ره‌نجامى بیركردنه‌وه‌ى خه‌ڵك بێت ،هه‌ر ئهوهنده به‌س نیی ه ك ه قبوڵ بكرێت ،به‌ڵكوو ده‌بێت بیركردنهوه و ڕا و بۆچوونى ئه‌وانی تریشی ال په‌سه‌ند بێت. ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
91
دۆخی ئاواره‌یی ل ه كوردستاندا چه‌ندین دیارده‌ی نه‌شیاوی كۆمه‌اڵیه‌تى ب ه دوای خۆیدا هێناوه ،یه‌كێك ل ه گرینگترین ئه‌و دیاردانه په‌ره‌سه‌ندن و پتر كردنى ڕێژه‌ى نه‌خوێنده‌وارییه ،چونك ه دۆخی ئاواره‌یی به‌ره‌و سه‌رزه‌مینێك په‌ڵكێشت ده‌كات ك ه ناتوانی ته‌ندروست بیر بكه‌یته‌وه ،هه‌موو هه‌وڵه‌كانت له‌و كاته‌دا ته‌نها ل ه پێناو پڕكردنه‌وه‌ى پێداویستیی ه به‌راییه‌كانى ژیانه ،ئینسان بۆ ئه‌وه‌ى بتوانێ ئازادانه درێژه ب ه خوێندن بدات ،ئه‌بێت ب ه الیه‌نى كهمهوه ،خۆی له به‌شێك ل ه كێش ه داراییه‌كان دوور بخاته‌وه ،به‌اڵم هه‌موو هه‌وڵێكی ڕژێمه یه‌ك له‌دوای یه‌كه‌كان له عێراق له‌وه‌دا بوو ك ه ڕیژه‌ى نه‌خوێنده‌وارى ل ه كوردستان به‌ره‌و ئاستێكی بااڵتر به‌رن ،بۆی ه به‌رده‌وام بڕیار و یاسای تایبه‌تییان له‌و پێناوه‌دا ده‌ركردووه. مرۆڤی ئاواره هێنده ل ه ڕووی دهروونییهوه تووشی شڵه‌ژان و په‌رتبوون ده‌بێت ،ك ه به‌زه‌حمه‌ت ئه‌توانێ لێی ڕزگار بێت ،ئه‌و هێنده نیگه‌ران ه كه ته‌نانه‌ت ناتوانێ بیر ل ه خوێندن و پهروهرده بكاتهوه ،هه‌موو هه‌وڵه‌كانى ئه‌و له پێناوی ڕزگاربوون له‌و دۆخ ه ده‌خات ه گه‌ڕ ،بیر و هه‌ستى الی خوێندن نابێت ،كه‌من ئه‌و كه‌سانه‌ى ل ه دۆخی ئاواره‌یی ئه‌توانن كه‌سایه‌تى خۆیان دروست بكه‌ن ،هه‌موو كه‌سانه‌ى ئه‌توانن له‌و دۆخه ڕزگاریان بێت ئه‌و كه‌سانه‌ن ك ه له ڕووی كه‌سایه‌تییه‌وه كه‌سایه‌تییه‌كی تۆكمه و به‌هێزیان هه‌یه، و دۆخه‌ك ه ڕاسته‌وخۆ زه‌بری پێیان نه‌گایاندووه. چواره‌م :خراپی بارى ئابوورى دواى تێپه‌راندنى چه‌ندین قۆناغی دژوار و ناله‌به‌ر له كوردستاندا كه هه‌ر یه‌كه‌یان كاریگه‌رى نه‌رێنى به‌سه‌ر ڕه‌فتارى كۆمه‌اڵیه‌تى و داب و نه‌ریت و خووی مرۆییه‌و‌ه ههبووه، بۆت ه هۆی دروستكردنى ڕه‌وشێكی ناله‌بارى ئابوورى ك ه دواجار له چه‌ندان دیارده‌ى كۆمه‌اڵیه‌تى خۆیان بینیوه‌ته‌وه ،له هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك كاتێ ڕه‌وشی ئابوورى به‌ره‌و خراپی و ناله‌بارى ده‌چێت ،ئه‌وا كۆمه‌ڵێ دیارده‌ى كۆمه‌اڵیه‌تى و كێشه‌ى كۆمه‌اڵیه‌تى سه‌رهه‌ڵ ئه‌ده‌ن و ورده ورده جێ پێی خۆیان تۆكم ه ده‌كه‌ن و پێویستییان به پالنی دریژ خایه‌ن هه‌ی ه بۆ ئه‌وه‌ى چاره‌سه‌ر بكرێن یان به‌الیه‌نى كهمهوه كه‌متر بكرێنه‌وه. یه‌ك له‌و دیاردانه‌ى كه ب ه هۆی ناله‌بارى بارى ئابوورییهوه هاتۆت ه كایه‌وه ،دیارده‌ى نه‌خوێنده‌وارییه ،ل ه قۆناغێكی میژوویی دیاریكراو له كوردستان ڕه‌وشی ئابوورى زۆربه‌ى تاكه‌كانى كۆمه‌ڵگ ه به‌ره‌و ناله‌بارى ڕۆیشت و دۆخێكی كۆمه‌اڵیه‌تى جیاواز هاته كایه‌وه، ئه‌م دۆخ ه ناله‌بار‌ه وای ل ه زۆربه‌ى خێزانه‌كان كرد ك ه نه‌وه‌كانیان ل ه خوێندن دوور بكهنهوه یان هه‌ر نه‌یان نێرن ه به‌رخوێندن و پتر سه‌رقاڵی كاركردن و به‌ده‌ستهێنانى 92
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
بژێوی ژیان بن ،ئه‌م ه وایكردبوو كه ڕێژه‌یه‌كی زۆر ل ه تاكه‌كان نه‌خوێنده‌وار بن و نه‌توانن درێژه ب ه خوێندن بده‌ن ،و ده‌رفه‌تى دووباره‌ش بۆ ئه‌و كه‌سانه به هۆی ته‌مه‌نه‌وه نه‌ڕه‌خسا تاوه‌كو ئه‌م دواییه ك ه قوتابخانه‌كانى خوێندنى خێرا دروست بوو ،ئه‌م ه ته‌كانێكی په‌روه‌رده‌یی بوو به هه‌موو كێش ه و گیروگازییه‌كانیه‌وه ،چونك ه توانی ده‌ره‌فه‌تى تر بۆ ئه‌و كه‌سان ه بره‌خسێنێت ك ه ئه‌یانه‌وێ فێری خوێندن ببن و ب ه كه‌سێكی نه‌خوێنده‌وار هه‌ژمار نه‌كرێن و بتوانن ئیش و كارى ڕۆژانه‌ى خۆشیان پێ ڕاپه‌رێنن ،هه‌ر چهنده به‌شێك ل ه كات و ژیانى تایبه‌تیی و خێزانیشیان داگیر بكات. كوردستان یه‌ك له‌و هه‌رێمان ه بووه كه‌م جار ئه‌توانرێ قۆناغێكی مێژوویی تیا بدۆزیته‌و‌ه ك ه بارى ئابوورى به‌ره‌و خراپبوون نه‌چووبێت دیاره ئه‌مانه‌ش كۆمه‌ڵی هۆكارى ههبووه: یه‌كه‌م :شه‌ڕی نه‌گریسی ناوخۆ :شه‌ڕێ برایه‌تى و ناوخۆ ل ه كوردستاندا توانی كۆمه‌ڵێ دیارده‌ى نه‌گونجاو و نه‌شیاو بێنێت ه ئاراوه ،یه‌ك له‌وانه مه‌سه‌له‌ى نه‌خوێنده‌واریی ه ئه‌ویش به‌هۆی ئاواره‌بوون و تێكچوونى بارى سیاسیی و كۆمه‌اڵیه‌تى و كولتوورى و گواستنهوه و نه‌بوونى ده‌ره‌فه‌تى گونجاوى په‌روه‌رده‌یی و زاڵبوونى هه‌یمه‌نه‌ى ناوچه‌یی و خێڵه‌كی به‌سه‌ر ته‌واوى كایه‌كانى ژیان و بیركردنه‌وه‌ى خه‌ڵك و تێكچوونى بارى ئابوورى خه‌ڵكی ب ه گشتى و كه‌م ده‌ستكه‌وتنى ئیش و كار. دووه‌م :كۆچ ڕه‌و :كۆچ ڕه‌و ئه‌و هێزه شاراوه‌یه‌ى خه‌ڵك بوو ك ه چی تر توانای قبوڵكردنى سته‌م و نادادى سیسته‌مێكی نه‌بوو ك ه تا ئه‌و كات ئه‌ی چه‌وسانده‌وه و نه‌یده‌هێشت وه‌ك هێزێكی سه‌ربه‌خۆ و ئازاد درێژه به ژیان بده‌ن ،ڕه‌وشی ئابوورى له‌و ساته‌دا ل ه خراپترین كاته‌كانى خه‌ڵكی كوردستان بوو ك ه نه‌یده‌توانی درێژه به ژیان بدات ،بۆیه ئه‌وه‌ى هه‌ڵیبژارد به‌جێهیشتنى سه‌رزه‌مینه‌كه‌ى بوو تا ئه‌وه‌ى هێزی نێو ده‌وڵه‌تى ب ه فریاى گه‌یشتن و ئه‌م هه‌رێمه‌یان بو بنیاد نا ،له‌و كات ئاستى خوێنده‌وارى ل ه خواره‌وه‌ى ئاسته‌كاندا بوو ،چونكه گرانى ژیان ده‌رفه‌تى بۆ خوێندن و چوون ه به‌ر خوێندن نه‌هێشبۆوه ،وای له‌و خه‌ڵكه كردبوو ك ه ته‌نها ل ه هه‌وڵی به‌ده‌ستهێنانى بژێوی ژیان دا بێت. ئه‌وه‌ى ماوهتهوه بیڵێم ئهوهی ه ته‌نها ئه‌و ڕه‌وشانه‌ى كه پێشتر باسمان لێیو‌ه كرد به‌س نه‌بوو بۆ ئه‌وه‌ى ئاستى نه‌خوێنده‌وارى ئهوهنده په‌ر‌ه بستێنێ ،به‌ڵكوو به‌عه‌ره‌بیكردنى سیسته‌می خوێندن ،یه‌ك له‌و دۆخان ه بوو ك ه به‌شدارییه‌كی به‌رچاوی هه‌بوو له په‌ره‌سه‌ندنى ئاستى نه‌خوێنده‌وارى ،چونك ه به‌عه‌ره‌بیكردنى سیسته‌مى پهروهرده وه‌ك به‌عره‌بكردنى ناسنامه‌ى خه‌ڵك بوو ،بۆی ه هه‌ر زوو له الیه‌ن زۆربه‌ى ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
93
خه‌ڵكه‌و‌ه ڕه‌ت كرایه‌وه ،ئه‌ویش به جێهیشتنى خوێندن كۆتایی پێ هات و ژماره‌یه‌كی زۆریش نه‌وه‌كانیان نانارده به‌ر خوێندن ،ئه‌مه‌ش ب ه شێوه‌یه‌ك ل ه شێوه‌كان زیانێكی زۆری ب ه كورد و ئاستى خوێنده‌وارى كوردستان گه‌یاند كه تاوه‌كو ئێستا هێشتا ئاسه‌وار‌ه خراپه‌كانى به‌ته‌واوى ڕه‌ش نه‌بۆته‌وه و سیسته‌مى پهروهرده هێشتا قۆناغێكی سه‌قامگیری ب ه خۆیهوه نه‌بینیوه. ژیانى خێزانى ل ه دۆخی ئاواره‌ییدا تووشی تێكچوون و ناڕێكی دهبێتهوه به‌راده‌یه‌ك ك ه خڕكردنه‌و‌ه و كۆكردنه‌وه‌ى خێزان و ڕێكخستنه‌وه‌ی بۆ جارێكی تر ده‌بێته كارێكی ئه‌سته‌م و ماوه‌یه‌كی دوور و درێژی ده‌بێت ،كه ئه‌م ماوه‌یه به الیه‌نی كهمهوه ب ه دوورخستنه‌وه‌ی چه‌ندین قوتابی ده‌بێت ،چه‌ندان كه‌س قوربانى به خوێندن و دریژه‌دان ب ه خوێندن ده‌ده‌ن ،ل ه كوردستان كه‌م نین ئه‌و كه‌سانه‌ى ك ه ل ه پێناو خێزانه‌كانیان، ل ه پێناو دروستكردنه‌وه‌ى خێزان ،له پێناو ڕێكخستنه‌وه‌ى خێزان وازیان ل ه قوتابخان ه و خوێندن هێناوه ،هه‌موو ئه‌مان ه به‌شێكی سه‌ره‌كی بوونه له په‌ره‌پێدان و زیادبوونى نه‌خوێنده‌وارى. ل ه الیه‌كی تره‌وه ،ناسنامه‌ى تاك له دۆخی ئاواره‌ییدا تووشی قه‌یران دهبێتهوه و شوناس ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌ى ل ه ده‌ست ئه‌دات یان ب ه الیه‌نى كهمهوه الواز ده‌بێت ،به‌تایبه‌ت له‌و كاته‌ى كه مرۆڤی ئاواره ل ه تاراوگ ه چاوه‌ڕوانییه‌كانى له كه‌سانى ده‌وروبه‌ری و ل ه هاونیشتیمانیه‌كه‌ى هێنده زۆره ك ه به هیچ كلۆجـیك ناتوانێ خۆی بڕیاریان لێ بدات و شوناسه‌كه‌ى تووشی قه‌یران بۆته‌وه ،بۆیه له‌و كاته‌دا ته‌نها له‌هه‌وڵی ئه‌وه‌دایه ژیانى كۆمه‌اڵیه‌تى و كه‌سیی خۆی ڕیك بخاته‌وه و له‌م پێناوه‌شدا خوێندن نابێت ه شتێكی گرینگ و ئه‌ولویه‌تى نیی ه و ب ه شتێكی الوه‌كی دائه‌نێت.
94
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
سهرچاوه: )1حشمت اللة طبيبي ،مبادي و اصول جامعةشناسي ،كتابفروشي اسالفية،تهران.1354 ، )2منوضهر ،جامعةشناسي عمومي ،انتشارات طهورى ،تهران.1378 ، )3علي اكبر ترابي ،مباني جامعة شناسي ،تهران ،اقبال.1341 ، )4جمشيد مرتزا ،تاريخ جامعة شناسي ،تبريز.1351 ، )5محمد مهدي ،جامعةشناسي معاصر ،ضاث ندا،تهران.1352 ، )6ثرويز صانعي ،جامعةشناسي ارزشها ،دهخدا ،تهران.1347 ، )7طى روشة ،تغيرات اجتماعى ،ترجمة دكتر منصور وثوقى ،نشرنى ،ضاث بيست و دوم ،تهران.1390، )8ليوئيس كوزر ،زندطى وانديشة بزرطان جامعة شناسى ،ترجمة محسن ثالثى ،انتشارات علمى،ضاث دهم ،تهران.1382، )9عبدالحسين نيك طهر ،مبانى جامعةشناسي ،تهران ،رايزن .1364 )10بازرگان ،روش¬هاي تحقيق در علوم ڕفتاري ،انتشارت آگاه ،تهران.)1376( . )11حافظ¬نيا ،مقدمه¬اي بر روش تحقيق در علوم انساني ،انتشارات سمت ،تهران، چاپ هشتم(.)1382 )12خاکي ،غ ،روش تحقيق با رويکردي به پايان نامه نويسي ،کانون فرهنگي انتشارات داريت ،تهران ،چاپ دوم.)1378(، )13دواس،دي،اي .پيمايش در تحقيقات اجتماعي( ،نائيني.ه ،مترجم) تهران :نشر ني (تاريخ انتشار به زبان اصلي.)1383( .1991: )14ساروخاني ،روشهاي تحقيق در علوم اجتماعي ،پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات اقتصادي ،تهران ،چاپ هشتم.)1382 . )15سرمد ،زهره و ديگران .روش هاي تحقيق در علوم ڕفتاري ،انتشارات آگاه ،تهران، چاپ دوم)1378( .
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
95
96
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
مناڵ
و سۆز و الوانه‌وه‌ی ه شێوازی په‌روه‌رده‌بوونی ل كۆمه‌ڵگه‌ی كورده‌وارییدا ئه‌حمه‌د باوه‌ڕ زانكۆی گه‌رمیان – كۆلێژی پهروهرده ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
97
98
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
دیاره پرۆسه‌ی كۆكردنه‌و‌ه و لێكۆڵینه‌وه‌كردن سه‌باره‌ت ب ه بابه‌تی فۆلكلۆر و به‌دواداچوونی ئه‌م سامان ه گرینگه‌ی كه بۆت ه شوناسنامه‌یه‌كی گرنگی هه‌موو گه‌الن و نه‌ته‌وه‌كان و هه‌ریه‌كه‌شیان ب ه پێی توانا و ڕه‌خسانی كات و به‌پێی پێڕۆیه‌كی نه‌خش ه بۆ داڕێژراو ،له‌الیه‌ن ڕووناكبیران و ئه‌وانه‌ی به‌م بواره‌و‌ه خۆیانیان سه‌رقاڵ كردوه ،ب ه مه‌به‌ستی كۆكردنه‌و‌ه و یه‌كخستن و پۆڵێنكردنی و هاوكات به‌و مه‌به‌سته‌ی ل ه له‌ناو چوون بپارێزرێن ،كاری بۆ ده‌كرێت .بۆ ئه‌نجامدان و به جێهێنانی كارێكی له‌و بابه‌ته‌ش، ل ه ناو هه‌موو واڵت و نه‌ته‌وه‌و گه‌النی دوونیادا ،به به‌رده‌وامی هه‌وڵی بۆ ده‌درێت و ته‌نانه‌ت زۆرێك ل ه گه‌الن و واڵتانی دوونیا كه‌ناڵ و ڕێكخراو و ده‌زگای تایبه‌تییان بۆ ئه‌م مه‌به‌ست ه ته‌رخانكردووه ،به‌اڵم له كوردستانی له مه‌ڕ خۆشماندا ،تاڕاده‌یه‌كی باش هه‌وڵی تاكه‌كه‌سی و ئه‌توانم بڵێم :ده‌سته‌جه‌معیش به‌و ئاراسته‌یه‌دا هه‌یه .وه‌كتر هێشتا ل ه چوارچێوه‌یه‌كی سه‌ره‌تایی دایه و پێویستی به هه‌وڵی زیاتر و هه‌نگاوی گونجاوتر و ڕێكخراوه‌یی تره بۆ ئهوهی ل ه سه‌ر بنه‌مایه‌كی زانستی بوارێكی وا گرنگ به‌دام و ده‌زگایی بكرێت بۆ نموونه هه‌وڵه‌كانی( :كۆمه‌ڵه‌ی كه‌له‌پوور و فۆلكلۆری كورد) ل ه شاری سلێمانییدا و تاڕاده‌یه‌ك به‌و چاره‌كه سه‌ده‌یه‌ی ته‌مه‌نییه‌و‌ه هه‌نگاوی باش و گرنگی ناوه‌و له‌م الیه‌نه‌شه‌و‌ه مایه‌ی به‌رزنرخاندنه. وه‌ك ئاشكراش ه ك ه مه‌سه‌له‌ی كۆكردنه‌وه‌ی سامانی فۆلكلۆریی كوردی و لێكۆڵینهوه و به‌دواداچوون له‌م بواره هه‌ستیاره‌دا ڕه‌نگ ه هۆكار و فاكته‌رێكی ئێجگار زۆر هه‌بێت ك ه وای ل ه ڕووناكبیری كورد و فۆلكلۆر په‌روه‌رانی كورد كردبێت ك ه له‌م بواره‌دا كه‌م ته‌رخه‌م و گوێ‌ڕایه‌ڵ نه‌بن .ئه‌گینا به‌شێك ل ه ڕووناكبیرانی كورد ب ه تایبه‌تی له‌به‌شی باشووری كوردستاندا ب ه پێی ده‌رفه‌ت و هه‌لومه‌رجی ڕۆژگار وه‌كو ئاماژه‌ی بۆكرا تاڕاده‌یه‌ك هه‌نگاوی گهوره نراوه ،به‌اڵم ڕه‌نگ ه ئه‌م هه‌وڵ و هه‌نگاوانه هێشتا تۆكمه و كامڵ و كۆنكریتی نه‌بووبێتن و له‌سه‌ر بنه‌مایه‌كی زانستی و دام وده‌زگایی ( المۆسساتیه) كاری ورد و پوختی له‌سه‌ر نه‌كرابێت .وه‌ك ئهوهی باری ڕووناكبیری و كه‌له‌پووری كورده‌واریی پێویستی پێ ههبووه ،چونكه به‌ڕاستی هه‌لومه‌رجی كوردستان و ناوچ ه كوردنشینه‌كان و ئه‌وانه‌شی ك ه فه‌رمانڕه‌وایه‌تی ئه‌م واڵته‌یان كردبێت ،هیچ كامیان چ ل ه دوور و چ ل ه نزیكه‌و‌ه دۆستی كورد و داكۆكیكه‌ری سامانی نه‌ته‌وایه‌تی كورد و مافی نه‌ته‌وایه‌تی كورد نه‌بوون ،بۆئه‌وه‌ی هه‌ر هیچ نه‌بێت ڕێگا بۆ ئهوه خۆش بكرێت ك ه ئاسانكاری و ڕێگا به ڕووناكبیری كورد بدرێت تاكوو بتوانن ل ه بوارێكی وادا بارێكی السه‌نگ ل ه بواری كۆكردنه‌وه‌و لێكۆڵینهوه له‌سه‌ر كه‌له‌پووره‌كه‌ی ب ه هه‌موو به‌شه‌كانییه‌و‌ه سه‌نگ بكاتهوه و هه‌ر ئه‌وجاش به پێی پۆڵێنكردنێكی شیاو و زانستیان ه ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
99
ڕیزبه‌ند بكرێن و هه‌ر یه‌كه و له شوێنی خۆیدا ل ه باره‌یانه‌و‌ه بنووسرێت. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش هه‌ر ل ه سه‌ره‌تای درووستبوونی ده‌سه‌اڵت و قه‌واره‌ی جۆر ب ه جۆره‌و‌ه ل ه هه‌موو ناوچ ه واڵتانی ڕۆژهه‌اڵت به‌گشتی و كوردستان به‌تایبه‌تی ،وایكردووه جۆره ل ه قاڵبدان و كۆسپێكی گهوره له‌ڕێگای ئه‌و گه‌ل و نه‌ته‌وانه‌دا بێت ه كایه‌وه ،كه هه‌ر ل ه سه‌ره‌تاو‌ه به‌سه‌ر قه‌ڵه‌م ڕه‌و و كیانه‌كانی تردا دابه‌شكرابوون .ئه‌مه‌ش وای لێكردوون ك ه گه‌ل و نهتهوه ژێرده‌سته‌كان ،ب ه به‌رده‌وامی و به‌ژێر ده‌سته‌یی بچه‌وسێنرێنه‌وه و هاوكات ل ه هه‌موو ماف و سه‌ربه‌ستیه‌كی ژیاری و شارستانیه‌تی خۆیان بێبه‌ش بن، ئه‌مه‌ش خۆی له‌خۆیدا كۆسپێكی گه‌وره‌یه له ڕێگای گه‌الن و نه‌ته‌وه‌كاندا بۆ ئهوهی نه‌توانن له‌و ڕێگایهوه داكۆكی ل ه خۆیان و ئامانجی نه‌ته‌وه‌وایه‌تی خۆیان بكه‌ن .هه‌ر له‌م سۆنگه‌یه‌شه‌و‌ه میلله‌تێكی بێ ده‌ره‌تان و بێ واڵتی وه‌ك كورد هه‌ر له‌و ڕۆژگار و سه‌رده‌مه‌شه‌و‌ه ك ه ئه‌و جۆره سیاسه‌ت و فشاره‌ی به‌سه‌ردا سهپێنراوه و شانبه‌شانی ئه‌وه‌ش هه‌موو هه‌وڵ و كۆششكردنێكی ل ه بواری فه‌رهه‌نگیدا دوور له‌ویست و ئیراده‌ی خۆی ل ه قاڵبدرابێت ،بێگومان نهیتوانیوه و ناشتوانێت ل ه چوارچێوه‌ی ئه‌وقاڵب ه زیاتر پێ ڕابكێشێت و هه‌وڵێكی زیاتر ل ه نه‌ته‌وه‌كانی تر بدات .ههرچهنده به‌دیوێكی تردا گه‌لی كورد وه‌ك خه‌باتكردن و هه‌وڵدانی ل ه بوارێكی وادا ده‌سته‌وه‌ستان نه‌بووه‌و ب ه به‌رده‌وامی خه‌باتی خۆی درێژه پێداوه ،له هه‌مان كاتیشدا فشار و ل ه قاڵبدانی ێ ڕه‌حمانه‌تر و دڵڕه‌قانه‌تر بووه .بۆیه تا ڕۆژگاری ئه‌مڕۆش كیانی داگیركه‌رانی ب كوردی و قه‌ڵه‌مڕه‌وی كوردی قه‌واره‌یه‌كی ئه‌وتۆی وه‌ك نهتهوه و له چوار چێوه‌یه‌كی سیاسی دان پیانراودا له‌الیه‌ن كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی و ڕێخكراوی نێوده‌وڵه‌تییه‌و‌ه بۆ ده‌سته‌به‌ر نه‌بوه ،وات ه میلله‌تێكیش به‌درێژایی مێژوو ئهوه ڕه‌وشی خاك و واڵت و نه‌ته‌وه‌كه‌ی بووبێت ،ئیدی چۆن ده‌توانێت ،كولتوور و سامانه نه‌ته‌وایه‌تیه‌كه‌ی خۆی ب ه هه‌موو به‌شه‌كانییه‌و‌ه هه‌ر له زمانی یه‌كگرتوو ،ئه‌ده‌بیات ،داب و نه‌ریت و ته‌نانه‌ت جلوبه‌رگه‌كه‌شی ل ه فه‌وتان و ل ه ناو چوون ڕزگار بكات .وات ه مه‌سه‌له‌ی داگیركردن و داسه‌پینی داب و نه‌ریتی داگیركه‌رانی ب ه هه‌موو به‌شه‌كانییه‌و‌ه تا ئه‌م سااڵنه‌ی دوایش گه‌یشتبوو‌ه ئه‌و ڕاده‌یه‌ی ،كه‌وای لێ بكات ،ته‌نانه‌ت نه‌شتوانێت ناوی مناڵ و جگه‌رگۆشه‌كانیشی به‌و ناوانه‌و‌ه بنێت ك ه خۆی ئاره‌زووی كردووه و به‌شێك بووه ل ه كولتوور و سیمای نه‌ته‌وایه‌تی واڵت و خاك و داب و نه‌ریته‌كه‌ی. ێ هه‌ڵچنینی تری به‌سه‌ریه‌كه‌و‌ه هه‌موو ئه‌مانه و ده‌یان هۆكار و گرفت و ته‌نگ پ له‌و بابه‌ته‌ش به زۆری له‌وان ه بوون ،كه‌وا له كورد و گه‌لی كورد بكه‌ن ،بۆ ئهوهی ل ه كاروانێكی وا گرنگ و هه‌ستیاردا دواكه‌وتوو بێت .ههرچهنده واڵتی كوردستان له ڕووی 100
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ژیاری و داب و نه‌رێت و ئیدیۆم و زمانه‌وه ....هیچ خه‌سڵه‌تێكی له گه‌النی دی كه‌متر نه‌بووه ،به‌اڵم وه‌كو پێشتریش ئاماژه‌ی بۆكرا نه‌بوونی قه‌ڵه‌مڕه‌و و ده‌سه‌اڵتێكی كوردی، به‌ڕاده‌یه‌ك گه‌لی كورد و كۆمه‌ڵگای كوردی بتوانێت تیایدا بگیرسێته‌و‌ه و شانبه‌شانی ئه‌وه‌ش بتوانێت پارێزگاری له ئه‌دگار‌ه ڕه‌سه‌نه‌كانی خۆی و كوردیه‌تی خۆی بكات، ئه‌مه‌ش بۆ خۆی الیه‌نێكی گرینگ و گه‌وهه‌ری مه‌سه‌له‌كه بووه. وه‌كتر هه‌ر له‌سه‌ره‌تاكانی ده‌ستپێكردنی خه‌باتی ڕزگاریخوازیی كوردهوه دژ ب ه نه‌یاران و داگیركه‌رانی كوردستان و شان به‌شانی ئه‌وه‌ش باری ڕووناكبیری كوردی ب ه هه‌موو لقه‌كانییه‌و‌ه گه‌شه‌كردنی به‌رچاوی بهخۆیهوه بینیوه ،به‌تایبه‌تی ل ه بواری پاراستن و كۆكردنه‌وه‌ی سامانی فۆلكلۆری كوردییدا ك ه به‌ڕای ئێم ه به یه‌كێك ل ه كۆڵه‌ك ه گرینگه‌كانی بوونی هه‌ر نهتهوه و میلله‌تێك داده‌نرێت .هه‌ر ل ه گۆرانی ،مه‌ته‌ڵ، چیرۆكی به‌ر ئاگردان ،ئه‌فسانه ،په‌ندی پێشینان و ته‌نانه‌ت سه‌رگوزشت ه و قسه‌ی نه‌سته‌قی كورده‌واریی....تاد .بۆ نموونه :به‌شێكی زۆر گرنگی ههنگاوه به‌راییه‌كانی ئه‌و كۆكردنه‌و‌ه و لێكۆڵینه‌وان ه ل ه الیه‌ن زۆرێك ل ه ڕۆژهه‌اڵتناس و گه‌ڕیده جۆر به‌جۆره‌كانی واڵتانی بیانیهوه بووه ك ه هه‌ر یه‌ك ه و به شێوازێك و بۆ مه‌به‌ستێكی دیاریكراو هاتوونه‌ت ه واڵتی كوردستان و ناوچه‌كه هاتوونه‌ته‌دی له‌وانه :سیاحه‌تنامه‌ی ئه‌ولیا چه‌ڵه‌بی تورك ،گه‌شتنامه‌ی ژان پاتێست تاڤێرنێی فه‌ره‌نسی ،توحفه‌ی موزه‌فه‌ریه‌ی ئۆسكارمان ،كچانی كورد و ژیانی ئافره‌تی كوردی هێنی هارڵۆد هانسی دانیماركی.... تاد و به‌شێكی تریشیان ل ه قۆناغ ه جیا جیاكانی مێژوودا ،ده‌سته‌ی ڕووناكبیریی كوردی خۆیان ،ل ه كۆكردنه‌وه‌و ته‌ته‌ڵه‌كردن و به‌جێ هێنانیدا بوون .به جۆرێك تا ڕۆژگاری ئه‌مڕۆشی له‌گه‌ڵدا بێت ،وه‌ك شوناسنامه‌یه‌كی گرنگی نه‌ته‌وایه‌تی ماونه‌ته‌و‌ه و لێكۆڵیارانی كورد و ته‌نانه‌ت دام و ده‌زگاكانیش تاڕاده‌یه‌كی باش له بواری به‌دواداچوون ێ ده‌بینن .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا بوونی ئه‌م سامان ه و تاوتوێكردنییاندا سوودی خۆیانی ل فۆلكلۆریان ه وه‌كو وتمان ب ه هه‌موو لق و به‌شه‌كانییه‌و‌ه جۆر به‌جۆر و فره‌بابه‌تن و ڕه‌نگه له كورت ه باسێكی ئه‌وتۆدا بواری ئهوه نه‌بێت ب ه وردی باسیان لێوه بكرێت و ته‌واوی ورده‌كاریه‌كانی ل ه شوێنی خۆیاندا شیبكرێنه‌وه ،به‌ڵكوو ئێم ه له‌م چوارچێوه‌یه‌دا ده‌مانه‌وێت وه‌ك سه‌ره‌تایه‌ك ل ه ده‌رگای فۆلكلۆری منااڵن بده‌ین .به تایبه‌تی داب و نه‌ریتی مناڵ و شێوازی په‌روه‌رده‌بوونی له‌كۆمه‌ڵگه‌ی كورده‌وارییدا به‌پله‌ی یه‌كه‌م. بێگومان مه‌سه‌له‌ی بایه‌خدان ب ه مناڵ و بابه‌تی فۆلكلۆری مناڵیش ،ڕه‌نگ ه ئه‌وه‌شیان هه‌ر بۆ خۆی پێویستی ب ه وردبوونه‌وه و قووڵبوونه‌وه‌ی زیاتر هه‌بێت، وه‌ك ئهوهی بۆ گه‌وران و ته‌مه‌نی گهوره به‌جێ بهێنرێت ،چونكه جیهانی مناڵ به‌پێی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
101
لێكدانه‌وه‌ی زۆرێك ل ه ده‌روونناسان ،جیهانێكی زۆر تایبه‌ت و فره‌ڕه‌هه‌ند و پڕ ل ه ته‌گه‌ر‌ه و زۆرجاریش به‌زه‌حمه‌ت مرۆڤ ده‌توانێت بگاته ئه‌نجامێكی ئه‌وتۆ ،وه‌ك ئهوهی ێ بۆ نموونه :ده‌روونناسی گه‌وره‌ی عێراقی ل ه جیهانی گهوره و ته‌مه‌نی گه‌وره‌دا ده‌یگات و مامۆستای به‌شی ده‌روونناسی ،كۆلێژی ئه‌ده‌بیاتی ،زانكۆی به‌غدا مه‌رحووم دكتۆر عه‌بد عه‌لی جوسمانی ( ) 2009 / 2 /1 – 1925زۆرجار ده‌یگوت :ئه‌گه‌ر وانه‌بێت و وه‌ك مناڵی خۆی هه‌ڵسوكه‌وت نه‌كات ،ك ه وابێت كه‌سێكی گه‌وره‌ی ه و ئه‌بێت وه‌ك ته‌مه‌نێكی گهوره مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا بكرێت .هه‌ر بۆیه‌ش پێویست ده‌كات توێژه‌ر و لێكۆڵه‌ری ئه‌م بواره زۆر به‌وردییه‌و‌ه مامه‌ڵه‌ی ل ه گه‌ڵدا بكات و بڕوانێت ه ئه‌و جیهان ه و ئه‌و حه‌ز و ویسته‌ی كه له ئاوه‌ز و فیكر و لێكدانه‌وه‌ی ساده‌ی مناڵدا هه‌یه ،بۆ ێ و تاوتوێی ورده‌كاری و ئهوهی لێكیان بداته‌و‌ه و هاوكات به‌وردی له‌سه‌ریان بوه‌ست خاڵ ه جه‌وهه‌ریه‌كانیان بكات ،چونكه وه‌كو ئاماژه‌ی بۆكرا ،قۆناغی مناڵی قۆناغێكی گرینگ و ههستیاره ل ه ته‌مه‌نی مرۆڤدا ،دوایی ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانین ك ه مناڵ هه‌ڵس و كه‌وت و خوڵقیه‌تێكی وای هه‌یه ،كه زۆر پێویست ده‌كات ئه‌وانه‌ی مامه‌ڵه‌ی ل ه گه‌ڵدا ده‌كه‌ن ،پێشتر سه‌رنجیان بۆ دابێت و به‌ته‌نگی ده‌رئه‌نجام ه ئاینده‌ییه‌كانییه‌و‌ه چووبێتن .ئه‌مه‌ش ب ه ته‌واوی ئه‌وه‌مان بۆ ده‌سه‌ڵمێنێت كه مناڵ له‌كاتی تێكه‌ڵبوون و په‌روه‌رده‌كردنییدا ،پێویستی به‌جۆره ئیحا و سرووشێكی تایبه‌ت هه‌ی ه بۆ نموونه :بۆ ئهوهی به‌قسه‌ت بكات و گوێ‌ڕایه‌ڵت بێت و تام و چێژێكی تاڕاده‌یه‌ك باش له‌ده‌وروبه‌ر وه‌ربگرێت ،وه‌ك ده‌بینیت هه‌موو دایكێك ل ه كاتێكدا ك ه جگه‌ر گۆشه و كۆرپه‌كه‌ی پهروهرده ده‌كات و ده‌یخاته بێشكه‌وه و ده‌یه‌وێت بیكاته‌خه‌وه‌و‌ه جۆره (سۆز و الی الیه‌كی سه‌رنجڕاكێش)ـی ئه‌وتۆ ب ه كارده‌هێنێت ك ه هه‌ر بۆ خۆی ده‌ما و دهم و پشتاوپشت ل ه ناو كۆمه‌ڵگه‌دا نه‌ریتێكی دایكایه‌تی بووه و بوه به تێگ ه (مفهوم) و چه‌مكێكی فۆلكلۆری و له‌ناو سامانی نه‌ته‌وایه‌تی و كه‌له‌پووری مناڵدا شوێن و تایبه‌تمه‌ندی خۆی په‌یدا كردووه .دیاره ئه‌مه‌شیان وا له‌و مناڵ ه ده‌كات كه ڕۆژ به‌ڕۆژ له‌گه‌ڵ ئه‌و سۆز و الوانه‌وه‌دا ئالوده‌ببێت و هه‌ر به‌ده‌م سرووشی ئه‌و ده‌نگ و سه‌دا و سۆزی دایكایه‌تییه‌و‌ه خه‌و بیباته‌وه .وه‌ك ده‌شبینین ئه‌م جۆره په‌روه‌رده‌كردنه‌ی دایك بۆ مناڵ له‌ناو گه‌الن و نهتهوه جیا جیاكانی دوونیادا هه‌مه‌چه‌شنن و هه‌ریه‌كه‌شیان جۆره داب و نه‌ریت و الواندنه‌وه‌یه‌كییان هه‌یه .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا وات ه له‌گه‌ڵ سۆز و زایه‌ڵه‌ی الواندنه‌وه‌كه‌شدا ،زۆرجار وا ڕێك كهوتووه دایكان جۆره نزا و دوعایه‌كی خێر یان ل ه پارچه نوسراوێكی پیرۆز نووشته‌یان به‌قه‌ولی گه‌رمیان دوعایه‌كی الی مه‌الیه‌ك یان الی پیاوچاكێك بۆ ده‌كات و ده‌یخات ه ژێر سه‌رینه‌كه‌یه‌وه‌یان به‌سنجاخێك 102
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ده‌یكرد‌ه الشانێكیا بۆ ئهوهی مناڵه‌كه‌ی له هه‌موو مه‌ترسی و به‌اڵیه‌كی ناگه‌هان به‌دوور بێت و نزای پیر و پیاوچاكان ببێت ه فریادڕه‌س و مایه‌ی ئارامیه‌كی زیاتر بۆی .له‌م باره‌یه‌شه‌وه ،وه‌ك دێتهوه یادم ل ه ناوه‌ڕاستی حه‌فتاكانی سه‌ده‌ی بیسته‌می ڕابردوودا و ئه‌وكاته‌ی ماڵمان ل ه گوندی (غێدان)ـی ناوچه‌ی بنكوره‌ی سه‌ر به‌شاری خانه‌قین بوو، ل ه ماڵه‌كه‌ی ئێمه‌دا ته‌نها و ته‌نها (( دوو ته‌باره‌ك و جوزو عه‌مه‌یه‌ك له قورئانی پیرۆز و هه‌زار وش ه (الف كلمه) یه‌كی ئیمامی عه‌لی هه‌بوو)) و تا ئێستاش ئه‌و نووسخانه‌م وه‌ك میراتییه‌كی بنه‌ماڵه‌كه‌مان ماوه‌و ل ه ناو كتێبخان ه ده‌وڵه‌مه‌نده كه‌مدا پاراستوومن و زۆر خۆشم ده‌وێن ،له‌به‌رئه‌وه‌ی هه‌ر ئه‌وانه ب ه سه‌رچاوه‌ی یه‌كه‌می زانیاری و ب ه بناغه‌ی كتێبخانه‌كه‌ی ئێستام ده‌زانم ،هه‌ر له‌و سه‌روبه‌نده‌شدا زۆر چاكم دێتهوه یاد، هه‌ر ماڵێكی ئاوایی مناڵی كۆرپه‌یان هه‌بوایه ،بۆ ماوه‌یه‌ك ،ده‌هاتن له‌وانه‌یان ده‌برد و ل ه پارچ ه په‌ڕۆیه‌كیانه‌و‌ه ده‌پێچایه‌و‌ه و ده‌یان خست ه ژێر سه‌رینی مناڵ ه كۆرپه‌كه‌یانه‌و‌ه تاچله‌ی ده‌چوو. جاری واش هه‌ی ه دایكان به شێوازێكی گشتی وه‌كو وتمان :ب ه ئیحا و سروشی دانسق ه و الی الیه‌ی به‌سۆزه‌و‌ه مناڵه‌كانییان ده‌خه‌وێنن ،كه‌چی له هه‌مان كاتیشدا ێ دایك په‌نا ده‌بات ه به‌ر ئهوهی مناڵه‌كه‌ی له ڕێگای ترس و بیمی زۆر سه‌یره‌وه بخه‌وێن ێ ده‌كه‌ن چاوه‌كانیان له‌وانه :به باسكردنی دێو درنج و خێوی جۆربه‌جۆره‌وه وایان ل لێك بنێن ،دیارده‌یه‌كی له‌م بابه‌ته‌ش به‌زۆری له قۆناغ ه سه‌ره‌تاییه‌كانی مناڵیه‌و‌ه ده‌ست پێده‌كات ،ته‌نانه‌ت زۆرێك ل ه ده‌روونناسانیش جه‌خت له‌سه‌ر ئهوه ده‌كه‌نه‌وه ك ه ێ ساڵی بهدواوه توانای گوێگرتن و دانیشتن و زۆر دیارده‌ی مناڵ له ته‌مه‌نی ( )3س تری له‌و بابه‌ته‌یان هه‌یه .به‌واتایه‌كی دی ،ڕه‌نگه زۆر كه‌سیش باس لهوه بكه‌ن و ێ ساڵی بهدواوه ل ه بیشكه‌دا نامێنێت و گهوره ده‌بێت بڵێن باش ه مناڵ له ته‌مه‌نی س و نه‌شونما ده‌كات و هاوكات تێكه‌ڵ به‌ئه‌ندامانی خێزان ده‌بێت ،به‌اڵم ئێم ه وای بۆ ده‌چین منداڵ له‌و ته‌مه‌نه‌شدا و بگره دواتریش هه‌ر ئه‌و ترس و ڕاچه‌نینه‌ی له دڵدا ده‌مێنێته‌وه .به‌اڵم زۆر دایكی وا هه‌ی ه به هۆنینه‌وه‌و الی الیه‌ی دوور و درێژ مناڵه‌كه‌ی خۆی ده‌الوێنێته‌وه و له‌گه‌ڵ ڕاژه‌نینیدا ئالوده‌ی ده‌نگی خۆی ده‌كات و وه‌ك ئهوهی له‌ناو گه‌ل و كۆمه‌ڵگایه‌كی وه‌ك عه‌ره‌ب و په‌روه‌رده‌كردنی دایكایه‌تیاندا باوه ك ه دایك سۆز و هۆنینه‌وه‌كه‌ی خۆی ب ه سۆزو ئیحایه‌كی سه‌رنج ڕاكێشه‌و‌ه ده‌ڵێت:
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
103
یارقاد الذراری یاباری ،یا باری ونطلب ربی یسلمك یاباری و بربرتك وعلی ولیدی قل هو الله جناح جبریل وستر الله وترقد بالنوم المهنی.....الخ ننی ننی یا ننی یان ده‌ڵێن : یرقد حتی یطلع الصبح ننی ننی یاننی یرقد حتی یطلع الصبح یرقد ولیدی ونفرح بحجاب النبی غطیتك ننی ننی ننیتك بحجاب النبی غطیتك وبقول هو الله رضیتك..الخ بحجاب النبي غطيتك وبقول هو الله رضيتك..الخ كه‌چی به‌زۆری دایك وه‌ك چۆن له ناو نه‌ته‌وه‌ی كوردا باوه ك ه داوا له شێخ مشایه‌خان ده‌كات مناڵه‌كه‌یان پارێزراو بێت .هه‌ر هه‌مان داواكاری و نزا و پاڕانه‌وه‌ش ل ه ناو عه‌ره‌بیش هه‌موو نه‌ته‌وه‌كانی تری ڕۆژهه‌اڵت و بگره دوونیاشدا باوه و له كاتی ڕاژه‌نینی مناڵدا دایكان په‌نایان بردۆته به‌رو وتویانه‌ته‌وه .وه‌ك ئه‌م جۆره الوانه‌وه‌ی كه ل ه زۆرێك ل ه ناوچه‌كانی واڵتی عێراقدا باو بووه و دایكان له كاتی كردنه خه‌وی جگه‌رگۆشه‌كاندا په‌نایان بردۆته‌به‌ر: نایم علی جلد الخروف یحفظك علی و شیخ معروف نایم علی فراش القدیف ه یحفظك الله وابو حنیفه...الخ ئه‌م به‌یت و بالۆر‌ه فۆلكلۆرانه‌شی كه ده‌وترێن به‌زۆری تا ئه‌و كاتانه بووه كه مناڵه‌ك ه خه‌وی بردۆته‌وه .كه‌چی له‌ناو كۆمه‌ڵگای كورده‌وارییدا گه‌لێك داب و نه‌ریتی تر هه‌ی ه بۆ په‌روه‌رده‌كردن و الوانه‌وه‌ی مناڵ به‌تایبه‌تی له قۆناغی له‌دایكبوون بهدواوه له‌وان ه وه‌ك ئیشكگرتنی شه‌وانه‌ی مناڵ تا چله‌ی به‌سه‌ر ده‌چوو ،ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌وه‌بوه كه گوای ه مه‌ترسی ئهوهی لێ ده‌كرا شه‌وه بیگرێت و زۆر بابه‌تی ئه‌فسانه‌یی و خه‌یاڵی له‌م ته‌رح ه له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی به‌گشتی و كورده‌واریشی له‌گه‌ڵدا بێت ،به‌اڵم وه‌كتر ئه‌مان ه و گه‌لێك لێكدانه‌وه‌ی ئه‌وتۆ كه زۆر ل ه ڕاستیه‌و‌ه دوور بوون ،ئه‌مه‌ش ئهوه ناگه‌یه‌نێت باسیان لێوه نه‌كرێ و وه‌ك مێژوو و نه‌ریتێكی كورده‌وارییان ه تۆمارنه‌كرێن .یان زۆر 104
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
لێككدانه‌و‌ه و شیكردنه‌وه‌ی وه‌ك ئهوهی ك ه گوایه ( :ئه‌گه‌ر مناڵ هات ه دوونیاو‌ه و یه‌كسه‌ر گریا ،مانای ئه‌وه‌یه ئه‌و مناڵه له دواڕۆژدا ده‌بێته كه‌سایه‌تییه‌كی زیره‌ك و وشیارو زانا) یان بۆچوون و لێكدانه‌وه‌ی تری واش هه‌یه ك ه ده‌گێڕنه‌وه (:ئه‌گه‌ر مناڵ له دایك بوو و هه‌ردوو ده‌ستی كراوه بوو ،ئهوه مانای وایه كه گهوره بوو ئه‌وا ده‌بێت ه كه‌سایه‌تییه‌كی چاوتێری به‌خشنده)) یاخوود منداڵ یه‌كه‌م جار زمانی پژاو گوتی: ((بابه ،ئهوه مانای وای ه ك ه گهوره بوو باوكی و كه‌س و كاری باوكی واته مام و ئامۆزاكانی زیاتر خۆش ده‌وێت ،خۆ ئه‌گه‌ر یه‌كه‌م جاریش وتی داده ئهوه مانای وای ه كه گهوره بوو به‌ره‌ی دایكانی زیاتر خۆش ده‌وێت)) .هه‌روه‌ها له قۆناغی مناڵی و مێرد ێ :شیری دایكم مناڵیدا ده‌وترا ئه‌گه‌ر میزت كرده ناو هه‌ر ئاوێكی ڕۆیشتوه‌وه ئهوه بڵ لێ حه‌اڵل بێت ....شیری دایكم لێ حه‌اڵڵ بێت ...جگ ه ل ه هه‌موو ئه‌وانه‌ش نه‌ریتێكی تری قۆناغی مناڵی و مێرد مناڵی الدێ‌نشینی كورده‌واری ئه‌وانه‌یان بوو كۆمه‌ڵێك به‌ڕیز پێكهوه له‌سه‌ر كه‌نێكی به‌رزه‌و‌ه ده‌وه‌ستان و میزیان ده‌كرده خواره‌وه‌و پێكهوه سه‌یری ئه‌وه‌یان ده‌كرد كه بزانن كامیان میزی له هه‌موویان زیاتر ڕۆیشتوه .به‌سه‌ریه‌كه‌و‌ه ئه‌مانه و ده‌یان حاڵه‌تی دی له‌و ئاكار و نه‌ریتانه‌ی مناڵ و مێرد منااڵنی جارانن كه ل ه ناو كۆمه‌ڵگه‌ی كورده‌وارییدا په‌یڕه‌و ده‌كران وه‌كو وتمان :به‌تایبه‌تی له نێوه‌ندی ژیانی الدێ نشینی كورده‌وارییدا .ههرچهنده ئاكار و دیارده‌گه‌لێكی له‌م جۆره‌ش شێوازێكی ناته‌ندروست و نا په‌روه‌رده‌ییه ،به‌اڵم به‌دیوێكی تردا له‌و سه‌رگوزشت ه و ئاكار و گوتنانه‌ی ه كه ل ه باره‌ی مناڵ و هه‌ڵسو كه‌وتی مناڵه‌وه ده‌وترێت و پێویستیشیان ب ه لێكۆڵینهوه و به‌دواداچوونه .هاوكات مناڵ كه گهوره و هه‌راشتر بوو فێری نه‌ریتی زیاتر ده‌بێت ،جگه ل ه ناسین و تێكه‌ڵبوونی له‌گه‌ڵ منااڵنی تردا ،وات ه ده‌چێت ه كۆاڵن و ده‌گه‌ڕێت و ده‌وروبه‌ری خۆی زیاتر ده‌بینێت و پرسیار ده‌كات و هه‌میشه ئاره‌زوو ده‌كات هه‌موو ئه‌و ڕه‌واڵه‌ت و ڕووكارانه‌ی ده‌وروبه‌ری خۆی ب ه وردی بزانێت ناویان چیی ه و بۆچی به‌كاردێن .تا ئه‌و كاته‌ی ده‌گات ه قوتابخان ه و به‌رده‌ستی مامۆستا ،ئه‌وا كار به‌الیه‌كی تردا ده‌شكێته‌و‌ه وات ه لێره بهدواوه مناڵ ده‌چێت ه جیهانێكه‌و‌ه كه زۆر ل ه جیهانی ماڵ و چوارچێوه‌ی خێزانه‌و‌ه دووره ،ههرچهنده مناڵ له‌و ڕۆژه‌و‌ه له دایك ده‌بێت ده‌كه‌وێت ه ژێر جۆره چاودێری و ڕه‌قابه‌یه‌كه‌وه بۆ ئهوهی به شوێن و ڕێی خۆی بزانێت ،به‌اڵم ل ه قۆناغی خوێندنگ ه و قوتابخانه‌شدا جۆره چاودێری و ڕه‌قابه‌یه‌كی دیشی بۆ زیاد ده‌بێت ،ك ه ئه‌ویش بریتیی ه له ڕێنماییكردنی مامۆستا و پابه‌ندبوون به یاسای خوێندن و ئه‌و جۆره ئیحا و سرووشه‌ی ك ه مامۆستا له‌سه‌ر بنه‌مایه‌كی په‌روه‌رده‌یی ل ه سه‌ری ده‌ڕوا و په‌یڕه‌وی ده‌كات .ئه‌مه‌ش بۆ خۆی وا له مناڵ ده‌كات زۆر به‌وردی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
105
ێ و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ل ه ئه‌رك و فرمان و یاسای قوتابخان ه ێ ڕایه‌ڵیان ب و ژیرییه‌و‌ه گو النه‌دات ،وات ه لێره بهدواوه ئه‌و شێوازی پهروهرده كردن و ئیحای ه سهرچاوه ده‌گرێت ك ه مامۆستا بۆ گۆشكردنی مناڵ و په‌روه‌رده‌كردنی خوێندكار ل ه نێو قوتابخانه‌دا ده‌یگرێت ه به‌ر به‌تایبه‌تی له‌كاتی وانه‌وتنه‌وه‌دا ،بۆ نموون ه وه‌ك ئه‌زموونێكی سه‌ره‌تایی خۆم ساڵی خوێندنی ( ) 1975 – 1974ل ه گوندی (سه‌وزباڵخ)ـی ناوچه‌ی بنكوره تازه خرابووم ه ێ مامۆستا شه‌مسی حسێن ڕۆژبه‌یانی ( )1938یادی به‌خێر به‌ر خوێندن بیرم د كاتێك پیتی (ڕ)ی فێرده‌كردین ،یه‌كه‌م جار له‌سه‌ر ته‌خته‌ڕه‌شه‌كه بۆی ده‌نووسینه‌و‌ه و به‌ده‌نگێكی به‌رز و به‌شێوازی خانه‌قینیانه‌ی ئه‌وكاته وات ه زاری كرمانجی خواروو ده‌یگوت (ئڕڕ) ئێمه‌ش له‌دوای ئهوهوه هاوارمان ده‌كرد و پێكهوه ده‌مان گوت( :ئڕڕ)، ێ نییه ،هه‌ر زۆر ئه‌ویش الی خۆیهوه ده‌وه‌ستایه‌وه‌و ده‌یگوت :ناژنه‌فم وات ه گوێم ل چاكم له‌یاد‌ه و ب ه هه‌موو قه‌ناعه‌ته‌و‌ه له بیری خۆماندا ده‌مانگوت تۆ بڵێی :مامۆستا ڕاست بكات و گوێی لێ نه‌بێت .به‌اڵم ئێستا و تا هه‌تایه سه‌دای ئه‌و ئیحا و سرووش ه سه‌رنجڕاكێشه‌م بیر ناچێته‌و‌ه ك ه كه‌سێكی وه‌ك مامۆستا شه‌مسی ڕۆژبه‌یانی و دواتر مامۆستا فوئای ئه‌حمه‌دی شاواز ( )1948هه‌ریه‌ك ه و به‌شێوازی خۆی ده‌یانه‌ویست فێرت بكه‌ن و بتخه‌ن ه سه‌ر ڕێڕه‌وێك بۆ ئهوهی ل ه سه‌ر بنه‌مایه‌كی په‌روه‌رده‌یی و دوور ل ه ئاكاری ناو كۆاڵن و گه‌ڕه‌ك ،هوشیار و په‌روه‌رده‌ت بكه‌ن .هاوكات لێره بهدواوه فێریان ده‌كردی ك ه چۆن خاك و واڵت و زمان و نیشتمانی خۆت خۆش بووێت .هه‌روه‌ها ل ه ڕیزدا وه‌ستانی هه‌موو به‌یانیانێكیشدا ،ك ه هێشتا به‌یه‌كجاری كۆتایی به‌و چوارساڵه‌ی دانووستانی نێوان شۆڕشی ڕزگاریخوازی كورد به ڕێبه‌رایه‌تی مه‌ال مسته‌فای بارزانی و فه‌رمانڕه‌وایانی عێراق نه‌هاتبوو ،له پۆله‌كانی دواتری قوتابخانه‌كه‌ماندا (سه‌وزباڵخی سه‌ره‌تایی) ب ه تایبه‌تی پۆله‌كانی سێیه‌م و چواره‌م و دواتردا هێشتا ئه‌و شیعر و سروود‌ه نیشتمانیانه‌ی وه‌ك :ئه‌ی ڕه‌قیب و خوایه‌وه‌ته‌ن ئاواكه‌ی و ....تاد ده‌وترانه‌و‌ه ێ ده‌بوو .له‌وه‌ش كه نه‌ك هه‌ر ئێمه‌ی قوتابی به‌ڵكوو ته‌واوی خه‌ڵكی ئاوایی گوێیان ل بهدواوه ك ه ده‌گه‌ڕایته‌و‌ه ماڵ و ناو منااڵنی گه‌ڕه‌ك به زۆری ئه‌و سروودان ه ده‌بوون ه داب و نه‌ریت وێردی سه‌ر زمان ك ه تۆ ڕۆژانه له قوتابخانه فێریان ده‌بووی. به‌یارمه‌تیت خوێنه‌ری به‌ڕێز دوا وته و سرووشی سه‌رنجڕاكێش ئه‌و شێوازه‌ی مامۆستا خالید عه‌بدوڵاڵ سوله‌یمانی خه‌ڵكی شاری خانه‌قین بوو بۆ ئهوهی تۆش بزه‌یه‌كی گه‌رمیانی بكه‌وێته سه‌رلێوانت ،ئه‌وه‌یان بوو له پۆلی دووه‌می ناوه‌ندیدا ل ه كه‌الر و بۆ ئهوهی كه‌فوكوڵێكی خۆش و پێكه‌نیناوی بداته وانه‌كه‌ی خۆی كه بابه‌تی (جه‌بر) بوو ،ڕۆژێكی زستان باران ده‌باری و له گه‌ڵیشیدا هه‌ور ده‌یگرمان و چه‌خماخه‌ی 106
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ئه‌دا ده‌یگوت :ئێو‌ه ئه‌زانن ئه‌م بارانه بۆ واده‌بارێت ،ئێمه‌ش الی خۆمانه‌و‌ه چاوه‌ڕوانی ئهوه بووین ئه‌و به‌شێوازێكی زانستی بۆمان بسه‌لمێنێت بۆ وایه :ده‌یوت ئهوه هه‌موو به‌رمیلی گهوره گه‌وره‌ی پڕ ل ه ئاوه و ل ه ئاسمانهوه پاڵی پێوه ده‌نێن و ده‌بێت ه هۆی بارینی ئه‌و هه‌موو باران ه و گرم و هوڕه‌كه‌شی هه‌مووی به‌رمیله گهوره و به‌تاڵه‌كان ه پاڵی ئه‌ده‌ن ه الو‌ه بۆ ئهوهی به‌رده‌ستییان نه‌گرێت .له قۆڵی كفری و له‌گوندی (دوازد‌ه ئیمام) ی گه‌رمیانه‌و‌ه برایمی قادر حاجیش ده‌یگوت :له قۆناغی سه‌ره‌تایی خوێندنمدا ،هه‌رچیم ده‌كرد فێری حه‌رفی (ن) نه‌ده‌بووم مامۆستا هیدایه‌ت فارس ()1937ـیش هه‌رچی هه‌وڵی له‌گه‌ڵ ده‌دام فایده‌ی نه‌بوو تا ڕۆژێك پێی وتم :ئهوه جامێكه و كفته‌یه‌كی تیایه، دایكت داوی ه پێت و بیك ه قوزه‌لقوردتوو ته‌واو.
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
107
108
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ئافره‌ت
و پهروهرده
مشتومڕ له‌گه‌ڵ د .محه‌مه‌د شوانی ه كۆمه‌ڵناسی و مامۆستای زانكۆ پسپۆر ل ئا :گۆڤاری شیكار ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
109
110
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
پ :سه‌ره‌تا با له‌و پرسیاره‌و ه‌ده‌ست پێ بكه‌ین ،به‌دیدی تۆ هۆكار ه سه‌ره‌كییه‌كانی دابڕان له خوێندن له ڕابردوو و ل ه ئێسته‌دا بۆچی ده‌گه‌ڕێته‌و هو چاره‌سه‌رییه‌كانی ئه‌م دابڕان ه چییه؟ وه‌اڵم :ئه‌م ه كۆكردنه‌وه‌ی چه‌ندین پرسیاره له پرسیارێكدا! سه‌ره‌تا بۆ دابڕان ل ه خوێندن هۆكاره‌كان زۆرن هه‌ندێكیان سه‌ره‌كین ،هه‌ندێكیشیان الوه‌كین پرسیاره‌كه‌ی تۆش داوای هۆكاره سه‌ره‌كییه‌كان ده‌كه‌ن! لهالیهكی دیكه‌یشه‌وه پرسیاره‌كه‌ت لقێكی دیك ه لێ ده‌بێته‌و‌ه‌ئه‌ویش ئه‌م هۆكار‌ه‌سه‌ره‌كییان ه‌ل ه كاتی ئێسته‌دا چین و له‌ڕابردوودا چی بوون؟ سه‌ره‌ڕای ئه‌مانه‌ش هه‌ر له‌ناو هه‌مان پرسیاردا ده‌پرسیت چاره‌سه‌ر چییه؟ بێگومان هه‌ر پرسیار و كلك ه پرسیارێك له‌مان ه وه‌اڵمێكی دوورودرێژ و پڕ ورده‌كاری ده‌وێت ،تا ڕاده‌یه‌ك له‌رووی زانستییه‌و‌ه ل ه چوارچێوه‌ی پسپۆڕی ئێم ه ده‌رده‌چێت، ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵناسییانه‌ش بڕوانینه بابه‌ته‌ك ه هێشتا ناتوانین به‌م ورده‌كاریه‌وه هه‌قی ته‌واوی خۆی بده‌ینێ ،چونك ه ئه‌م پرسیارانه و داواكردنی دۆزینه‌وه‌ی هۆكاره‌كان و جه‌ختكردن ه سه‌ر هۆكاره سه‌ره‌كییه‌كان ،دواتر چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م گرفته ،به‌شێك ه له ئه‌ركی پسپۆڕانی بواری پهروهرده و له‌ناو كۆمه‌ڵناسیشدا ده‌چێته چوارچێوه‌ی كۆمه‌ڵناسی په‌روه‌رده‌یی ،ئه‌میش لقێكی كورتی ناو كۆمه‌ڵناسی گشتییه ،بابه‌ت و میتۆد و تیۆری تایبه‌ت ب ه خۆی هه‌یه ،به‌و ورده‌كارییانه‌ی تۆ ده‌ته‌وێت و له‌م لق ه زانستیه‌دا هه‌یه ،ڕه‌نگ ه وه‌اڵمه‌كانم پڕ ب ه پێستی خواسته‌كان نه‌بێت ،ئه‌گه‌ری ئهوه هه‌یه ،وه‌اڵمه‌كانم ته‌نیا له ڕوانگه‌ی كۆمه‌ڵناسیی گشتییه‌وه بێ و من نه‌توانم یان ئه‌و ئاست ه زانستی و شاره‌زاییه‌م نه‌بێ وه‌كو ئهوهی چاوه‌ڕوان ده‌كرێت بۆ بنج و بنه‌وانی ئه‌م بابه‌ته‌شۆڕ ببمه‌وه و زانستییانه شرۆڤه‌ی بكه‌م . هۆكاری دابڕان ل ه خوێندن به‌پێی كه‌س و ژینگ ه‌كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان و ڕه‌وشی خوێندن له‌و واڵت ه و ئاستی هه‌لی ره‌خساو و...هتد ده‌گۆڕێت ،له ڕاستیدا ئهوه منداڵێك یان هه‌رزه‌كارێك یان الوێك نیی ه بیر له‌‌وازهێنان ل ه خوێندن دهكاتهوه ،یان به واتایه‌كی دیك ه ئهوه خودی بكه‌ره‌ك ه نیی ه ڕێچكه‌ی خوێندن به‌ر ده‌دات ،بگره ئهوه خودی كۆمه‌ڵگ ه خۆیه‌تی ئاراسته‌ی تاكه‌كانی ده‌كات و ئاستێكی هۆشیاری و مه‌عریفیان بۆ فه‌راهه‌م ده‌كات و جۆرێك له جیهانبینی و تێڕوانینیان ال چێ ده‌كات ،به‌ها بۆ كار و چاالكی و جووڵ ه و ڕه‌فتاره‌كانیان داده‌نێت و به‌ره‌و ئاراسته‌یه‌ك هانیان ده‌دات ،چ ب ه جدی خوێندن و فێربوون و ڕێچكه‌ی زانست و كار و داهێنان بێت یان پشتكردنه زانست و كاری ڕه‌مه‌كی و بێ به‌رنامه‌یی و خه‌مساردی و بێ خه‌می و گوێ پێ نه‌دان بێت. ل ه هه‌موو ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یانه‌ی منداڵه‌كانیان خوێندن و به‌رده‌وامبوونیان ل ه قوتابخان ه ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
111
ال گرینگ نییه و به‌كارێكی سه‌خت و درێژخایه‌ن و بێ ئه‌نجامی له‌قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن ،ئهوه مه‌عریفه‌ی باوی كۆمه‌ڵگه‌ی ه كایه‌ی خوێندنی بێ به‌ها كردووه ،ئه‌ركه‌كانی خوێنده‌وار و پل ه و پای ه و شوێنیانی به‌الو‌ه خستووه ،پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌ش هه‌ر ڕاسته ،ئه‌گه‌ر وه‌كو قۆناخیش سه‌یری گه‌شه‌كردنی مه‌عریفه و به‌رزبوونه‌وه‌ی گرینگیدان ب ه قوتابخانه و ڕووكردن ه خوێندنیش بكه‌ین ،ل ه دۆخێكدا ئه‌م ه ئاوه‌ژوو دهبێتهوه كاتێك گرینگی ب ه خوێنده‌وار و خاوه‌ن بڕوانام ه ده‌درێت ،شوێن و پله‌و پایه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووری و سیاسییان ده‌گۆڕێت و پرۆسه‌ی گهڕانهوه بۆ خوێندن ده‌ست پێ ده‌كات ،بۆی ه ب ه پێی قۆناخه‌كانی ئه‌م گرینگی پێدان ه هۆكاره‌كانیش ده‌گۆڕێت ،وات ه هۆكاره‌كانی ئێست ه هه‌مان هۆكاره‌كانی ڕابردوو نین ،ئه‌گه‌ر سه‌یری ڕه‌وشی ژیانی كۆمه‌ڵگه‌ی خۆمان بكه‌ین ل ه بیست سی ساڵی ڕابردوودا شه‌ڕ و نا ئارامی و گه‌مارۆی ئابووری و هه‌ژاری و بێكاری و ڕوو كردن ه هه‌نده‌ران و هۆكاری سه‌ره‌كیی وازهێنان بوون ل ه خوێندن، ئه‌گه‌رچی هه‌ندێك هۆكاری دیكه‌یش پێوه‌ستن به داب و نه‌ریت و نه‌بوونی هاندان له‌سه‌ر خوێندن ،ئه‌م ه ئه‌و بابه‌ته‌ی ه ل ه سهرهوه ئاماژه‌م پێكرد ،ب ه گشتیی ئه‌مان ه هه‌ندێك له‌و هۆكاره سه‌ره‌كییانه‌ن ل ه ڕابردوودا بوونیان ههبووه ،ئێسته‌ش هه‌ندێكیان تا ڕاده‌یه‌ك كاریگه‌رییان هه‌ر ماوه . بێگومان بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌مه‌ش پێویست به تۆژینهوه و كۆنفرانسی زانستی و دۆزینه‌وه‌ی هۆكاره‌كان هه‌یه ،دوای دۆزینه‌وه‌ی هۆكاره‌كان به‌پێی ئه‌و هۆكاران ه پالنی چاره‌سه‌ریان بۆ دابنرێت ،بۆ نموونه ئه‌گه‌ر ده‌ركه‌وت هۆكاری وازهێنان ل ه خوێندن ل ه شاری هه‌ولێردا زۆری ژماره‌ی منداڵ و كه‌می قوتابخانه‌یه ،له شاری سلێمانی هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی خێزان و په‌رته‌وازه‌بوونی منداڵه ،ل ه دهۆك كارپێكردن و پێویستییه‌كانی خێزانه ،له كه‌ركووك نه‌خوێندن ه به زمانی دایك...ده‌بێ بۆ هه‌ر شارێك به‌رنامه‌ی تایبه‌تمان هه‌بێت ،سه‌ره‌ڕای ئه‌مانه‌ش ك ه برێتین ل ه ورده‌كاری ل ه پرۆسه‌ی چاكسازی بواری په‌روه‌رده‌ییدا ،پێویست ه حكوومه‌ت بۆ ڕێگه‌گرتن له وازهێنان ل ه خوێندن، نموونه هه‌موو ئه‌و مندااڵنه‌ی تا ته‌مه‌نیان ده‌گات ه شازد‌ه به‌رنامه‌ی هاوكاری هه‌بێت ،بۆ ساڵ مووچه‌یه‌كی دیاریكراویان هه‌بێت ،ئه‌وانه‌ی ده‌خوێنن و درێژه ب ه خوێندن بده‌ن مووچه‌كه‌یان پتر بێت ،ل ه ڕووی خواردن و جلوبه‌رگیشه‌وه هاوكاری بكرێن ،تا ل ه ئاینده‌دا حكوومه‌ت ناچار نه‌بێت بۆ نه‌هێشتنی نه‌خوێنده‌واری و قوتابخانه‌ی خێرا و چاره‌سه‌ركردنی نزمی ئاستی شاره‌زایی و پسپۆڕی بودجه‌یه‌كی زۆرو توانایه‌كی مرۆیی چاالك به فیڕۆ به‌دات ،ئه‌و خه‌رجییه‌ی ل ه ئاینده‌دا بۆ نه‌هێشتنی شوێنه‌واره‌كانی وازهێنان ل ه خوێندن ده‌یكه‌ین ،زۆر پتر‌ه له‌وه‌ی ئه‌گه‌ر ئێست ه بۆ ڕێگه‌گرتن ل ه وازهێنان ل ه خوێندن بیكه‌ین. 112
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
پ:هه‌نوكه لێشاوێكی گه‌وره‌ی گه‌ڕانه‌و ه بۆ خوێندن له ئارادایه، هه‌ر ل ه سه‌ره‌تاییه‌وه بگره تا ده‌گات ه ئاستی زانكۆ و خوێندنی بااڵ به گشتی؟ به دیدی تۆ ئه‌م پرۆسه‌یه تا چهنده پێوه‌ندیی به‌و گۆڕان ه كۆمه‌اڵیه‌تی و كولتووری و سیاسییهوه هه‌ی ه ك ه له دوای 2003ـه‌و ه هاتۆت ه كایه‌وه؟ و :گهڕانهوه یان وازهێنان پێوه‌ندییی ب ه پل ه و پایه و پێگ ه و ده‌ستكه‌وت ه كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووری و سیاسییه‌كانی هه‌ڵگرانی هه‌ر بڕوانامه‌یه‌كه‌و‌ه هه‌یه ،هیچ كه‌سێك بۆ خێر و سه‌ده‌ق ه به‌رنامه‌یه‌كی سه‌ختی درێژخایه‌ن بۆ ژیانی دانانێت ،وه‌كو ئهوهی ل ه سه‌ره‌تای سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاستدا بزوتنه‌وه‌یه‌ك له‌ناو ئاینی مه‌سیحیدا سه‌ریهه‌ڵدا ،هه‌ندێك ل ه پیاوان و ژنانی سه‌ر به‌و ئاین ه وازیان له ژیانی دنیایی هێنا و ژیانی خۆیان بۆ خزمه‌تی كڵێسا و ئاینه‌ك ه ته‌رخان كرد ،ده‌ستبه‌رداری ژنهێنان و شووكردن بوون ،ئێسته چه‌ندین ساڵی خوێندن به‌و گیانه‌و‌ه به‌سه‌ر ناچێت ،تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه له‌و ئاست و خاوه‌ن ئه‌و بیروباوه‌ڕ‌ه نین د‌ه پازد‌ه ساڵی ژیانی خۆیان بۆ خوێندن و بۆ زانست و بۆ تۆژینهوه و فێربوون و پێشخستنی كۆمه‌ڵگ ه و مه‌عریف ه ته‌رخان بكه‌ن ،بێ ئهوهی چاوه‌ڕوانی ده‌ستكه‌وتێكی مادی و مه‌عنه‌وی بن ،هێشتا دۆزینهوه و داهێنان و زانست نه‌بووه‌ت ه به‌ها ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا ،وه‌كو تێبینیش له‌سه‌ر پرسیاره‌ك ه پێویسته ل ه به‌كارهێنانی چه‌مكی گۆڕانی كولتووریدا هه‌ڵوه‌سته‌یه‌ك بكه‌ین ،وات ه هه‌روا به‌خێرایی به‌كاری نه‌هێنین ،چونكه ئه‌مه به ماوه‌یه‌كی زۆر دوای گۆڕانه كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووری و سیاسییه‌كان دێت ،هێشتا ڕووداو و پێوه‌ندیی و دۆخ و دیارده‌گه‌لێكی زور له كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا گۆڕانیان به‌سه‌ردا هاتووه ،به‌اڵم نه‌بوون به كولتوور . گهڕانهوه بۆ خوێندن ب ه شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كیی پێوه‌ندیییان ب ه ڕۆڵی هه‌بوونی بڕوانامهوه هه‌یه ،ئهوهی بڕوانامه‌یه‌كی دیاركراوی هه‌بێت هه‌لی دامه‌زراندن و به‌رزبوونه‌وه‌ی مووچ ه و وه‌رگرتنی پۆست و هه‌تا شووكردن و ژنهێنانی زیاتری هه‌یه، به‌ده‌ستهێنانی بڕوانام ه جیاوك و ده‌ستكه‌وتی ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی و پل ه و پایه و پێگه‌ی باشتر به دووی خۆیدا دێنێت ،تۆ ئه‌گه‌ر بگه‌ڕێیته‌و‌ه ڕابردوویه‌كی نێزیكی مێژووی ئه‌م هه‌رێم ه دامه‌زراندن و خاوه‌ن مووچ ه و پیاوانی حكوومه‌ت زۆر كه‌م بوون ،خێزانه‌كان له‌سه‌ر به‌رهه‌می كاری ڕۆژانه‌یان ده‌ژیان ،به‌رهه‌م و داهاتی نه‌وت ل ه عێراقدا ڕه‌نگدانه‌وه‌ی له‌سه‌ر خۆشگوزه‌رانی و باشتركردنی ژیانی كورد نه‌بوو ،به‌اڵم ل ه دوای ڕاپه‌رین به گشتیی و ل ه دوای 2003ـهوه ب ه تایبه‌ت ڕه‌نگدانه‌وه‌ی داهاتی نه‌وت جۆری پیشه‌ی ل ه كوردستاندا گۆڕیوه ،ژیانی تایبه‌تی خێزانه‌كانی وه‌كو جاران ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
113
نه‌هێشتووه ،پیشه‌یه‌ك ه تاكی تێكه‌ڵ به كه‌رتی گشتیی كردووه ،ئه‌م پیشه نوێیه زیاتر پشت به بڕوانام ه ده‌به‌ستێت ،بۆی ه تاكه‌كانیش بۆ به‌ده‌ستهێنانی بڕوانام ه و تێكه‌ڵبوون به كه‌رتی گشتیی دهگهڕێنهوه به‌رخوێندن . پ :ل ه ڕوانگه‌ی كۆمه‌ڵناسییه‌و ه هه‌ر كاتێ گۆڕانێكی كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی و ئابووری و كولتووری له كۆمه‌ڵگه‌دا ڕوو بدات ،ئه‌وا ئاستی هۆشیاری كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسیی و په‌روه‌رده‌یی و ڕه‌فتاری كۆمه‌اڵیه‌تیش له‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌دا گۆڕانی به‌سه‌ردا دێت و پتر به‌ره‌و پێشهوه هه‌نگاو ده‌نێت ،پێتوانییه ،هه‌نووكه ل ه كوردستاندا هۆكاری گهڕانهوه بۆ خوێندن پێوه‌ندییی ب ه به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی هۆشیارییه‌و ه هه‌بێت؟ و :مه‌رج نیی ه هه‌موو گۆڕان ه كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی و ئابووری و كولتووریه‌كان ببن ه مایه‌ی به‌رزبوونه‌وه‌ی هۆشیاری ،دواتر كۆمه‌ڵگه هه‌نگاو بۆ پێشهوه بنێت! هه‌ندێك جار به پێچهوانهوه گۆڕانكارییه‌كان نه‌رێنین ،كۆمه‌ڵگه ل ه ڕووی زانستی و مه‌عریفییه‌و‌ه پاشه‌كش ه ده‌كات ،له‌مه‌دا مه‌به‌ستم كوردستان نییه ،چونك ه له كوردستاندا گۆڕانكارییه‌كان ته‌كان و هه‌نگاوێكی مه‌زنیان بۆ پێشهوه بڕیوه ،ئه‌گه‌رچی ئاسته‌نگ زۆرن و هێشتا زۆر ماوه ،بێگومان كاریگه‌ریان له‌سه‌ر گهڕانهوه بۆ خوێندن و به‌ده‌ستهێنانی بڕوانامه‌ی به‌رز و گه‌ڕان ب ه دووی خوێندندا داناوه ،كۆمه‌اڵنی خه‌ڵكی كوردستان ب ه گشتیی و ب ه تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی ته‌مه‌نیان ل ه چل ساڵ كه‌متره ،هه‌ستیان بهوه كردووه ڕۆژ له‌دوای ڕۆژ داهێنانی نوێ و ئامێر و كه‌ره‌سته‌ی تازه ،پێشكه‌وتن له دوای پێشكه‌وتن له جیهانی پیشه‌سازی و سه‌رمایه‌داری ڕۆژئاوا و واڵتانی باشووری ڕۆژهه‌اڵتی ئاسیا و هه‌ندێك كۆمه‌ڵگه‌ی نێزیكماندا دێت ه كایه‌وه ،بۆیه تا دێت خه‌ڵكی به گشتیی به تایبه‌ت ئه‌م ته‌مه‌ن ه چاوكراوه‌تر ده‌بێت ،حه‌ز و خۆزگه‌كانی فره‌وانتر ده‌بێ و پێویستی ب ه زانیاری و توانای مادی زیاتر ده‌بێ ،به‌ده‌ستهێنانی ئه‌مانه‌ش بێ ئاستێكی به‌رزی خوێنده‌واری و هه‌بوونی بڕوانامه‌ی زانستی ب ه ده‌ست نایه‌ن یان زه‌حمه‌تتر ده‌بێ ،بۆی ه خودی ئه‌م هۆشیاریی ه ده‌بێت ه پاڵنه‌ر بۆ گهڕانهوه بۆ خوێندن و گه‌شه‌پێدانی هۆشیارییه‌كه‌یان هه‌تا به‌و ئاست ه بگه‌ن ،كه له‌گه‌ڵ حه‌ز و داواكاری و خۆزگه‌كانیاندا ته‌با و گونجاوه.
114
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
پ :به ڕای تۆ ئه‌م به لێشاوچوون ه به‌رخوێندن پێوه‌ندییی به الیه‌نی ئابوورییه‌و ه هه‌بێت ،ب ه تایبه‌ت بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی بژێوی و به‌ده‌ستهێنانی كاری باشتر؟ و :جارێكی دیك ه پرسیاره‌كه‌تان گه‌ڕانه ب ه مه‌به‌ستی دۆزینه‌وه‌ی هۆكاری سه‌ره‌كیی چوونه‌و‌ه به‌رخوێندنه ،خۆت ده‌زانی ل ه كۆمه‌ڵناسیدا تیۆرێكمان هه‌یه هه‌ر ب ه ناونیشانی هۆكارگه‌راییه ،یه‌كێك له زانا و كه‌س ه دیاره‌كانی ئه‌م تیۆر‌ه (ماكیڤه‌ر)ـ ه ئه‌و پێی وای ه هه‌ر له هه‌موو الیهكهوه ژیان بۆ خۆی پڕ‌ه ل ه به‌رژه‌وه‌ندیی كه‌سی ،تاكه‌كان له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌دا به به‌رژه‌وه‌ندیی ده‌وره دراون ،ئه‌و كاته‌ش كه به‌رژه‌وه‌ندیی ده‌رده‌كه‌وێت ئه‌م تاكان ه هه‌ڵوێستێك له به‌رامبه‌ر ئه‌و به‌رژه‌وه‌ندییانه‌دا وه‌رده‌گرن ،واته هه‌موو به‌رژه‌وه‌ندییه‌ك هه‌ڵوێستێكی تایبه‌ت ب ه خۆی هه‌یه .ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ش ئه‌رێنی ،یان نه‌رێنیی ده‌بێت به‌پێی سرووشتی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كه ،ئه‌گه‌ر مه‌ترسی بێت بۆ سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی تاك ئه‌وا ئه‌و تاك ه هه‌ڵوێستێكی نه‌رێنیی ده‌بێت وه‌كو دووركهوتنهوه و خۆپارێزی ،بۆ نموونه وه‌كو به‌شداری نه‌كردن ل ه ڕێكخراوێك یان حزبێك دژی ده‌سه‌اڵت بێت ،مه‌ترسی تێدا بێت ،یان ئه‌گه‌ر بزوتنه‌وه‌یه‌ك ببێته هۆی كاردانه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت ب ه نانبڕین و په‌راوێزخستن و ڕێگه‌پێنه‌دان به‌كاركردن له بوارێكی ئابووریدا ،خه‌ڵكی كه‌متر ڕووی تێده‌كه‌ن ،به پێچهوانهوه ئه‌گه‌ر به‌رژه‌وه‌ندییه‌كه بێ مه‌ترسی و هه‌ڕه‌ش ه بێت ،یان به‌و شێواز‌ه ڕه‌فتاركردن ده‌ستكه‌وتێكی مادی تێدا بێت زۆرینه‌ی تاكه‌كان به ئه‌رێنی وه‌اڵمی دهدهنهوه ،بۆیه هه‌ڵوێست وه‌رگرتن به‌رامبه‌ر خوێندن له‌م قۆناخه‌دا ئه‌رێنیی ه له‌به‌رئه‌وه‌ی ده‌ستكه‌وتێكی ئابووری ب ه دوواوه‌یه ،ئه‌گه‌رچی هه‌ر به ته‌نیا ئابووری نییه، به گشتیی سه‌رنجڕاكێشانێكی به‌رده‌وام هه‌ی ه‌له‌نێوان به‌رژه‌وه‌ندی و هه‌ڵوێست ،تاك بۆ هه‌ر هه‌نگاونانێك بیر ل ه به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی دهكاتهوه ،دواتر ده‌یكات ه ڕه‌فتار و به‌كرده‌نی ده‌یكات ،ئه‌و كاته‌ی وه‌اڵمدانه‌و‌ه ڕووده‌دات لهنێوان به‌رژه‌وه‌ندی و هه‌ڵوێست ،ئه‌وا ئه‌و پاڵنهره چی ده‌بێت ك ه‌به‌بنه‌مای ڕه‌فتاری مرۆڤ داده‌نرێت ،ئیتر خوێندن بێت یان هه‌ر كارێكی سه‌ختی دیك ه ك ه ماوه‌یه‌كی دوورودرێژ و پانتاییه‌كی فره‌وانی ژیانی ڕۆژانه‌ی داگیر بكات ،ئه‌و ئاماده‌ی ه بۆ گه‌یشتن ب ه ئامانج و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی به‌رده‌وام بێت، چونك ه ڕه‌فتاره‌كانی له‌سه‌ر بنه‌مای به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی دامه‌زراون ،به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان ده‌بن ه پاڵنه‌ر بۆ كۆڵنه‌دان و وازنه‌هێنان ،لێره‌دا هۆكاره‌كانی گهڕانهوه بۆ خوێندنیش، بێگومان یه‌كێك له هۆكاره‌كانی دابینكردنی ژیانێكی باشتر و ئاستێكی ئابووری باشتره ،هه‌روه‌كو ل ه وه‌اڵمه‌كانی پێشووتردا ئاماژه‌م پێدا ،تاك هه‌ر خۆبه‌خشانه و ب ه خێر و سه‌ده‌قه كار و ڕه‌فتار ناكات ،ده‌زانێت ئه‌گه‌ر بڕوانامه‌ی زانكۆیی هه‌بێت ل ه ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
115
فه‌رمانگه‌یه‌كدا داده‌مه‌زرێت ،ك ه دامه‌زرا بیر دهكاتهوه ئه‌گه‌ر بڕوانامه‌كه‌ی ماسته‌ر بێت مووچه‌كه‌ی چه‌ندی ده‌چێته‌سه‌ر و ل ه فه‌رمانه‌گه‌كه‌شدا چۆن سه‌یری ده‌كه‌ن ،ئه‌گه‌ری ئهوهی هه‌یه پل ه و پۆستی باشتری بده‌نێ ،دواتر ئه‌م باشبوونی ڕه‌وشی ئابوورییه هه‌لی ئهوهی بۆ ده‌ڕه‌خسێنێت سه‌رمایه‌گوزاری زیاتر بۆ پهروهرده و خوێندن بكات و بودجه‌ی زیاتری بۆ ته‌رخان بكات له‌نێو خێزانه‌كه‌یدا تا منداڵه‌كانی له قوتابخانه‌ی تایبه‌ت و باشدا بخوێنن و واز ل ه خوێندن نه‌هێنن . پ :هه‌ست به خۆكه‌مزانین له ڕووی كۆمه‌اڵیه‌تیی و نزمی پێگه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی ب ه دیدی تۆ چ پێوه‌ندیییه‌كی ب ه پرۆسه‌ی گهڕانهوه بۆ خوێندن هه‌یه. و :كه‌سایه‌تی تاك ل ه هه‌ر كۆمه‌ڵگ ه و قۆناخێكدا به‌رهه‌می ڕه‌وشی كۆمه‌اڵیه‌تیی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌ی ه و ئه‌و قۆناخه‌یه ك ه تێیدا ده‌ژیت ،له هه‌ر قۆناخێكدا كۆمه‌ڵگ ه له‌سه‌ر بنه‌ما نموونه ل ه قۆناخی ده‌ربه‌گایه‌تیدا و پێوه‌رێكی دیاركراو ڕیزبه‌ندی تاكه‌كانی ده‌كات ،بۆ خه‌سڵه‌ته‌كانی پیاوه‌تی برێتین ل ه سه‌رسه‌ختی و پاشگه‌زنه‌بوونه‌و‌ه و توندوتیژی پیاوانه و ئاماده‌بوون له پرس ه كۆمه‌اڵیه‌تی و ئازایه‌تی و پشتگیری و به‌شداری ل ه كار و ئه‌ركه‌كانی خێڵ و بنه‌ماڵ ه و...هتد وه‌كو ده‌ڵێن (له‌گه‌ڵ عامی بچی ه شامی)، ئه‌و كه‌سه‌ی نه‌رم ونیان و خاوه‌ن سۆز و یه‌كسانخوازی نێوان نێر و مێ و سه‌رقاڵی كاری تایبه‌تی خۆی و خاوه‌ن نه‌خشه و پالنی كه‌سایه‌تی خۆی بێت كه‌سێكی په‌سه‌ند نییه ،كۆمه‌ڵگه‌ی ده‌ره‌به‌گایه‌تیی ڕووبه‌ڕووی شه‌رمه‌زاری و نزمیی دهكاتهوه ،ناو و ناتۆر‌ه و په‌ڵه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی و ئاكاری بۆ چێ ده‌كه‌ن ،ئه‌گه‌ر له‌م باره‌وه سه‌یر بكه‌یت ل ه دیوه‌خانی زۆرینه‌ی ئاغا و به‌گ و میر و بنه‌ماڵه خانه‌دانه‌كاندا پیاوێكیان هه‌ی ه ب ه شێت یان ب ه ناته‌واو یان به هه‌قانی ناسراوه ،هه‌موو قسه‌یه‌ك ده‌كات ،ئه‌گه‌ر كه‌سێك ماوه‌یه‌ك بێت دیار نه‌بێ و كارێكی بۆ دیوه‌خان نه‌كردبێ یان ل ه قسه‌یه‌كی په‌شیمان بووبێته‌و‌ه یان سه‌رقاڵی كاری تایبه‌تی خۆی بێت ئه‌و پیاو‌ه شێته‌ی هه‌یان ه ل ه دیوه‌خاندا ب ه ئاماده‌بوونی ئاغا و پیاوماقوواڵن قسه‌یه‌ك به‌و كه‌سه ده‌ڵێت سزایه‌كی ده‌روونی و كۆمه‌اڵیه‌تیی ده‌دات هه‌ست به نزمی و كه‌می بكات ،ب ه پێچهوانهوه ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی سه‌رمایه‌داری و سیسته‌می بیرۆكراسیدا ڕیزبه‌ندی تاك له‌سه‌ر پێوه‌ر و بنه‌مای دیكه‌یه ،زیاتر توانا و شاره‌زایی كه‌سی و لێهاتوویی و پسپۆڕی ئه‌م ه دیاری ده‌كاتـ ،به‌رزی و نزمی به‌پێی توانا كه‌سییه‌كانی ئه‌و كه‌س ه خۆیه‌تی ،ئه‌و كه‌س ه هه‌رچه‌ندێك شاره‌زایی زیاتر بێت ڕێز و پله‌ی به‌رزتری هه‌یه ،بۆیه تاكه‌كان هه‌رده‌م 116
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
سه‌قاڵی به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی زانیاریی خۆیانن ،به‌اڵم كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه له‌م قۆناخه‌دا كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی تێكه‌ڵه‌ی ه هێشتا پاشماوه‌كانی ژیانی خێاڵیه‌تی و بنه‌ماڵه‌یی و نیمچ ه ده‌ره‌به‌گایه‌تیی تێدا ماوه ،لهالیهكی دیكه‌شه‌و‌ه به هۆی داهاتی نه‌وت و پشت به‌ستان ب ه مووچ ه و نه‌بوونی به‌رهه‌می ناوه‌خۆ و كارنه‌كردن و بوون ب ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی به‌كاربه‌ر، ته‌نیا هه‌بوونی بڕوانام ه ڕۆڵێكی گرینگی هه‌ی ه له ڕیزبه‌ندیكردنی تاكدا ،له‌الیه‌ك ب ه هۆی پاشماوه‌ی هزر و جیهانبینیی ه خێاڵیه‌تییه‌كه تاكی كورد هه‌ندێك پیشه‌ی وه‌كو پاكه‌ره‌و‌ه و به‌رده‌ست و چایه‌چییه‌تی و پۆسته‌كانی خواره‌وه‌ی پێ ناخۆش ه وا هه‌ست ده‌كات كه‌سێكی دیكه فه‌رمانی به‌سه‌ردا ده‌كات له ڕووی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و‌ه له‌و نزمتره، به‌اڵم له‌به‌رئه‌وه‌ی بڕوانامه‌یه‌كی هه‌ی ه ئه‌مڕۆ بووه به به‌ڕێوه‌به‌ر! یان بیرده‌كاته‌و‌ه كوڕ و كچی فاڵن بنه‌ماڵ ه تا دوێنی باوكیان شوان و گاوان و هه‌ژارێكی الدێیی نه‌خوێنده‌وار بوو ،ئێسته كوڕه‌كه‌ی به‌رپرسێكی بااڵیه یان پێگ ه و شوێن و مووچه‌یه‌كی به‌رزی هه‌یه، ته‌نیا له‌به‌رئه‌وه‌ی بڕوانامه‌ی هه‌یه ،ئه‌میش له‌گه‌ڵ خۆیدا ئه‌و پرسیاره ده‌كات ،ئایا ئه‌م ه چیی ل ه من زیاتره؟ ئیتر وه‌كو ده‌ڵێن (كێچ ده‌كه‌وێت ه كه‌وڵی) ل ه ڕێگه‌ی خوێندنی خێرا یان تاقیكردنه‌وه‌ی ده‌ره‌كی ،یان گهڕانهوه بۆ په‌یمانگه و كۆلێژ یان بۆ خوێندنی بااڵ مل ده‌نێت ڕوو ده‌كات ه ئه‌مه‌ریكا و ئه‌ورووپا و هندستان و سودان و ئۆكرانیاو... هتد گوێ ب ه مه‌ترسی و ماندووبوون و خه‌رجی نادات ،ده‌ڵێت یه‌ك دوو ساڵێك ه ته‌واو ده‌بێت ،گرینگ بڕوانامه‌كه‌یه!! ب ه گشتیی له‌م قۆناخه‌دا ل ه كوردستان هه‌بوونی بڕوانامه پێویست بووه ،ب ه تایبه‌ت بۆ سیسته‌می بیرۆكراسی ل ه فه‌رمانگه‌كانی حكوومه‌تدا بۆ وه‌رگرتنی پۆست و پل ه و پایه‌ی كارگێڕی ،هه‌روه‌كو ده‌بینین له هه‌ندێك ل ه كابینه‌كاندا ڕه‌زامه‌ندیی له‌سه‌ر كه‌سایه‌تییه‌ك نه‌دراوه ببێت ه وه‌زیر ته‌نیا له‌به‌رئه‌وه‌ی بڕوانامه‌كه‌ی به‌رز نه‌بووه ،یان كه‌سێكیان نه‌پااڵوتوو‌ه بۆ پۆستێكی دیاركراو ،چونكه بڕوانامه‌ی نه‌بووه ،به كورتی زۆرجار بڕوانام ه كراوه‌ت ه بیانوو بۆ وه‌رنه‌گرتنی پۆستێك ،بۆی ه ده‌بینین ئهوهی ل ه توانایدا بێت ،تا ده‌توانێت هه‌وڵی به ده‌ستهێنانی بڕوانامه ده‌دات. پ :ئایا پێتوانیی ه گهڕانهوه بۆ خویندن هۆكارێكی سه‌ره‌كیی ه بۆ ئهوهی كه مرۆڤ خۆی له به‌شێك ل ه كێشه ده‌رونییه‌كان دوور بخاته‌وه ،ب ه جۆرێ دووبار ه ب ه كۆمه‌اڵیه‌تیی ببێتهوه؟ و :ئێمه زۆرجار ل ه كۆمه‌ڵناسیدا به تایبه‌ت له ده‌روونناسی كۆمه‌اڵیه‌تیدا وێنه‌ی سێگۆشه‌یه‌ك ده‌كێشین بۆ ڕه‌هه‌نده‌كانی كه‌سایه‌تیی تاك ،جه‌مسه‌ره‌كانی سێگۆشه‌ك ه ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
117
به‌و پاڵنه‌ر و وروژێنه‌رانه داده‌نێن ،ك ه كاریگه‌رییان له‌سه‌ر هه‌ر مرۆڤێك هه‌یه ،ده‌ڵێین مرۆڤ ب ه‌سێ‌ورووژێنه‌ر كاریگه‌ر ده‌بێت ،ئه‌وانیش ورووژێنه‌ری بایۆلۆژی و ده‌روونی و كۆمه‌اڵیه‌تین ،باسی ئه‌وه‌مان كرد له‌م قۆناخه‌ی كۆمه‌ڵگه‌كه‌ماندا نه‌بوونی بڕوانام ه چۆن هه‌ستی خۆ به‌كه‌مزانی الی هه‌ندێك چێ كردووه ،ئه‌مه بابه‌تێكی ده‌روونییه ،ئه‌گه‌رچی ڕه‌نگدانه‌وه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووری و ...هتدیشی هه‌یه ،بێگومان هه‌موو ئه‌وانه‌ی دهگهڕێنهوه به‌رخوێندن ب ه قۆناخێكی له‌م جۆره‌دا تێده‌په‌ڕن ،گفتوگۆیه‌كی چڕیان له‌گه‌ڵ خۆیاندا كردووه ،تاوتوێی الیه‌نه ئه‌رێنی و نه‌رێنییه‌كانی خوێندنیان كردووه، ئه‌م ه خۆی دۆخێكی ده‌رونییه ،هه‌تا ئه‌م دایه‌لۆگه درێژه‌ی كێشا بێت ،ئه‌و كه‌سه بۆی نه‌لوابێت بیكاته پراكتیك گرفتێكی ده‌روونی ههبووه ،بۆیه ئه‌و پاڵنه‌ر و وروژێنه‌ران ه ته‌نیا كاریگه‌رییان له‌سه‌ر بونیادی كه‌سایه‌تیی ئه‌و كه‌س ه دانه‌ناوه ،بگره كاریگه‌ییان له‌سه‌ر ئه‌و ڕۆاڵن ه‌هه‌بوو‌ه ك ه‌تاك گێڕاویه‌تی له كۆمه‌ڵگه‌دا ئیتر له هه‌ر شوێنێكدا كاری كردبێت ،ئه‌گه‌ر كچ و ژنی ماڵهوه بووبێت كاره‌كانی به جوانی نه‌كردووه ،چونك ه هزر و دڵی الی خوێندن بووه ،ئه‌گه‌ر فه‌رمانبه‌ر بووبێت ئه‌ركه‌كانی ب ه باشی ڕانه‌په‌ڕاندوو‌ه و كواڵێتی به‌رهه‌می ل ه فه‌رمانگ ه یان كارگه‌كاندا ل ه ئاستێكی نزمدا بووه ،ل ه الیه‌ك بۆ خۆی سه‌رقاڵی خوێندنهوه بووه ،یان ناڕازی بووه ب ه پۆست و پیشه‌كه‌ی ،چونك ه ل ه ڕووی دهروونییهوه ڕه‌زامه‌ندیی له‌سه‌ر شوێن و پل ه و پای ه و پۆسته‌كه‌ی نه‌بووه، له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته چه‌ندین تۆژینهوه كراوه ،ئاستی ڕه‌زامه‌ندیی وه‌زیفی چ كاریگه‌رییه‌كی هه‌ی ه له‌سه‌ر كواڵێتی به‌رهه‌م ،بۆی ه یه‌كێك له هۆكاره‌كانی گهڕانهوه بۆ خوێندن خۆ ڕزگاركردنه له‌و باره ده‌روونییه‌ی ب ه هۆی نه‌بوونی بڕوانامهوه تووشی كه‌سه‌كان بووه. پ :پێوه‌ندییی كۆمه‌اڵیه‌تیی چییه؟ گه‌ڕانه‌و ه بۆ خوێندن چ پێوه‌ندیییه‌كی ب ه زۆربوون یان كه‌مبوونه‌وه‌ی پێوه‌ندییی ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانه‌و ه هه‌یه؟ و :جارێك له‌باره‌ی ئهوهی پێوه‌ندییی كۆمه‌اڵیه‌تی چییه ،ئه‌م ه قسه زۆر هه‌ڵده‌گرێت و بابه‌تێكی سه‌ره‌كیی كۆمه‌ڵناسیشه ،نه‌ك هه‌ر ل ه گهڕانهوه بۆ خوێندن ،بگره له ته‌واوی ڕه‌فتاره‌كانی تاكدا ڕۆڵی بنچینه‌ییان هه‌یه ،بۆیه ده‌مه‌وێت به سوود وه‌رگرتن یان ل ه میانه‌ی ئه‌و قس ه و نووسینانه‌ی ل ه ڕابردوودا له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ت ه كردوومه زیاتر قس ه له‌سه‌ر ئه‌م ه بكه‌م ،پێوه‌ندییی كۆمه‌اڵیه‌تیی ئه‌و هێڵ ه وه‌همی ه یان ئه‌و داوه خه‌یاڵییه‌ی ه كه لهنێوان تاكه‌كانی هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ل ه كۆمه‌ڵگ ه مرۆییه‌كاندا چێ ده‌بن و به یه‌كێك له گرینگترین پێویستییه‌كان و بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانی ژیانی مرۆڤه‌كان داده‌نرێن ،هیچ 118
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
دامه‌زراوه‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی نیی ه له ڕاپه‌ڕاندنی ئه‌ركه‌كانیدا سه‌ركه‌وتوو بێت ،ئه‌گه‌ر پێوه‌ندیییه‌كانی ڕێك نه‌خات و به‌وردی ئاراست ه‌سایكۆلۆژییه‌كانی تاكه‌كانی نه‌خوێنێته‌و‌ه و له‌و ژینگه‌ی ه تێنه‌گات ل ه چوارچێوه‌ی داده‌ژین و نه‌زانێت چۆن سه‌وداییان له‌گه‌ڵدا ده‌كات و چۆن كاریان تێده‌كات ،وات ه سه‌ركه‌وتنی هه‌ر دامه‌زراوه‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تیی له‌سه‌ر چۆنییه‌تی ڕێكخستنی پێوه‌ندیییه‌كانی ڕاوه‌ستاوه ،بۆ ئهوهی ئه‌م وه‌اڵمه‌ش پێوه‌ست بێت به وه‌اڵمی ئه‌و پرسیارانه‌ی سهرهوه كه له‌سه‌ر هۆكاره‌كانی گهڕانهوه بوون بۆ خوێندن ،ڕێكخستنی پێوه‌ندیییه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان به‌شێوه‌یه‌ك ل ه شێوه‌كان واتای ڕێكخستنی به‌رژه‌وه‌ندیی تاكه‌كان و ئاراسته‌كردنی ڕه‌فتاریان ده‌گه‌یه‌نێت ،ئیتر ئه‌و ڕهفتاره بۆ خوێندن بێت یان هه‌ڵبژاردنی هه‌ر كارێكی دیكه ك ه به‌شێكی زۆری تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه به‌یه‌كدییه‌وه ده‌به‌ستێته‌وه له ڕێگه‌ی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیانه‌وه ،بۆیه ل ه كاتی تۆژینهوه له‌م پێوه‌ندیییان ه‌پێویست ه الیه‌نی چه‌ندایه‌تی پێوه‌ندیییه‌ك هو الیه‌نی چۆنایه‌تی پێوه‌ندیییه‌ك ه له‌به‌رچاوبگرین و له‌یه‌كیان جیا بكه‌ینه‌وه ،یه‌كه‌میان ئاماژه به‌چه‌ندایه‌تی ئه‌و كه‌سان ه ده‌كات ك ه له‌و پێوه‌ندیییه‌دا به‌شداری ده‌كه‌ن ،دووه‌میشیان ئاماژه‌ی ه به‌و ڕه‌وشه‌ی پێوه‌ندیییه‌كه‌ی تێدا درووستبووه ،له‌ڕووی فره جۆری پێوه‌ندیییه‌كانه‌و‌ه ده‌شێ ئه‌م پێوه‌ندیییان ه‌كورتخایه‌ن بن ،وه‌كو ساڵو و به‌یانی باشێكی دوو كه‌س یان گفتوگۆ و وتوێژی نێوان كڕیارێك و فرۆشیارێك یان خاوه‌ن دوكانێك ،هه‌روه‌ها ده‌شێ ئه‌م پێوه‌ندیییان ه‌درێژتر بن له‌م جۆرانه‌ی باسمانكرد ،تا ماوه‌یه‌كی دیاریكراو به‌رده‌وام بن وه‌كو پێوه‌ندییی قوتابیان و خوێندكاران و كۆلێژه‌كانیان یان ئه‌و هاوڕێیانه‌ی چه‌ند ساڵێكی خوێندن پێكه‌و‌ه‌ده‌به‌ن ه‌سه‌ر ،یان ده‌شێ ئه‌م پێوه‌ندیییان هه‌میشه‌یی بن وه‌كو پێوه‌ندییی باوك و منداڵه‌كانی ،یان وه‌كو ژن و مێردایه‌تی له هه‌ندێك كۆمه‌ڵگه‌دا ،یان گه‌ل و حكوومه‌ته‌كانیان ،هه‌روه‌ها شێوه‌ی پێوه‌ندیییه‌كان ده‌كرێ ڕوون و ڕاسته‌وخۆ بن یان لێڵ وناڕاسته‌وخۆ ،به‌شێوه‌یه‌كی گشتیی ئه‌و هۆكارانه‌ی بوون ه هۆی چێبوونی پێوه‌ندییی ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان برێتین لهتێركردنی كه‌سی وات ه له‌ژێر پاڵه‌په‌ستۆی پێویستیی ه ده‌رونییه‌كاندا تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه پێوه‌ندیی كۆمه‌اڵیه‌تی له‌گه‌ڵ كه‌سانی دیكه‌دا چێ ده‌كه‌ن ،بێگومان كه‌سێكی خوێنده‌وار و كراوه و خاوه‌ن ئاستێكی به‌رزی زانستی و مه‌عریفی جۆر و شێوه و ئاست و چه‌ندایه‌تی پێوه‌ندییه‌كانی جیاوازه ،ئێست ه به هۆی ئه‌و ئاهه‌نگ و گه‌شتی زانستی زانكۆكان و كه‌ناڵه‌كانی ڕاگه‌یاندن و باڵوكردنه‌وه‌ی ئه‌و دیمه‌نان ه كاریگه‌ریی هه‌ی ه له‌سه‌ر پێوه‌ندییه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ،دواتر گهڕانهوه بۆ خوێندن ههرچهنده پێوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان به‌پێی جۆری ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان جیاوازن و له‌ناو یه‌ك گرووپیشدا پێوه‌ندییه‌كان به‌پێی جۆری ڕه‌گه‌ز وباری كۆمه‌اڵیه‌تی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
119
و ته‌مه‌ن و مێژووی یه‌كدیی ناسین و ماوه‌ی پێكهوه كاركردن ده‌گۆڕێت ،ههرچهنده هه‌ر كۆبوونه‌وه‌ی ژماره‌یه‌كی زۆری الوان و هاوته‌مه‌نه‌كان ل ه هه‌ردوو ڕه‌گه‌زی نێر و مێ ل ه هۆڵێكدا ،ڕۆژان ه به‌مه‌به‌ستی خوێندن كه‌ش و ژینگه‌یه‌كی گونجاو چێ ده‌كات بۆ دروستكردنی پێوه‌ندییه‌كان و بوون به‌هاوڕێ و هاوپۆلی خوێندن ،دواتر ئێست ه به‌هۆی گه‌شه‌كردنی دانیشتووان و زیاتر چڕبوونه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه له شاره‌كاندا و ئاڵۆزبوونی شێوازی ژیان و دابینكردنی پێویستیی ه مادییه‌كان ،سرووشت و جۆری پێوه‌ندییه‌كانمان گۆڕانیان به‌سه‌ردا هاتووه،خوێندن و ته‌واوكردنی زانكۆ ڕۆڵی سه‌ره‌كییان هه‌یه ل ه فره‌وانكردن و به‌هێزكردنی ئه‌و پێوه‌ندییانه‌دا ،به‌ئه‌زموون ده‌ركه‌وتوو‌ه و بینراوه ل ه ڕێگه‌ی خوێندنهوه ئه‌نجامدانی هاوسه‌رگیری ڕوویداوه ـ یان دامه‌زراندن و به‌ڕێكردنی كاری فه‌رمی ل ه فه‌رمانگه‌كاندا به هۆی هه‌بوونی هاوڕێیه‌كی كاتی خوێندنهوه كراوه، ئه‌مان ه بوونه‌ته هانده‌ر بۆ گهڕانهوه بۆ خوێندن. پ :ئاخۆ چاولێكه‌ری پێوه‌ندیی ب ه پرۆسه‌ی گه‌ڕانه‌و ه بۆ خوێندن هه‌یه ،چونكه ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی تاز ه پێگه‌یشتوو و نه‌ریتییه‌كاندا مرۆڤی الساییكه‌ره‌وه پتر به‌رهه‌م دێت و كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌ش وه‌ك به‌شێك له‌و كۆمه‌ڵگه‌یه ،كاریگه‌ریی له‌سه‌ر پرۆسه‌ی گه‌ڕانه‌و ه بۆ خوێندن داناوه؟ و :بێگومان وه‌كو خۆتان ئاماژه‌تان پێكردووه ،چاولێكه‌ری له كۆمه‌ڵگه‌ی وه‌كو ئێمه‌دا زۆره به هۆی كه‌م ئه‌زموونی و نه‌بوونی شاره‌زایی ته‌واو و تێنه‌گه‌یشتن ل ه ورده‌كارییه‌كانی ئه‌و كاره‌ی ده‌یكه‌ین یان له قۆناخ و سه‌رده‌مه‌كه‌ی تێیدا ده‌ژین ،ره‌فتار و كار و كرداری ئه‌وانی دیكه‌مان ال باش ه‌پێمان وای ه ئه‌وان ه‌له‌‌خۆڕا ئه‌و كار و ڕه‌فتاره‌یان نه‌كردووه ،بۆ نموونه ل ه بازرگانیدا یه‌كێك كااڵ و قوماش و كه‌ره‌سته‌یه‌ك دێنێت ده‌رودراوسێ و دوكاندار‌ه نێزیكه‌كانی به هه‌مان شێوه بازاڕه‌كه له‌و كااڵیه پڕ ده‌كه‌ن یان یه‌كێك پیشه‌یه‌كی دیاركراو ده‌دۆزێته‌و‌ه و له الیهكهوه سه‌رقاڵی ده‌بێت ئیتر هێنده‌ی پێ ناچێت ته‌نیشت و ده‌وروبه‌ری پڕ ده‌بێت له‌و جۆره كاسبیه ،چونك ه پێیان وایه ئه‌م كاره ده‌بێ خێرێكی باشی هه‌بێت هه‌ر ل ه خۆڕا ئه‌و كه‌سه سه‌رقاڵی نییه ،بۆ خوێندن و به‌ده‌ستهێنانی بڕوانامه‌یش هه‌روایه ،ب ه تایبه‌تی كاتێك ده‌بینین ئهوهی پێنج شه‌ش ساڵ له‌مه‌وبه‌ر گه‌ڕایه‌و‌ه سه‌ر خوێندن و بڕوانامه‌یه‌كی ب ه ده‌ستهێنا ،توانی دابمه‌زرێت و ل ه فه‌رمانگه‌یه‌كدا كارێك په‌یدا بكات ،چونك ه ل ه ئه‌نجامی ده‌سه‌اڵتی داگیركه‌ر ل ه ماوه‌ی بیست سی ساڵی ڕابردوودا ن ه مامۆستای قوتابخانه‌كان و ن ه فه‌رمانبه‌ری فه‌رمانگه‌كانمان وه‌كو پێویست ل ه خۆمان نه‌بوون پێویستییه‌كی زۆرمان ب ه پڕكردنه‌وه‌ی 120
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ئه‌و بۆشاییه هه‌بوو ،وه‌كو بینیمان تا نێزیكه‌ی ده‌ساڵ زیاتر هه‌رچی ده‌رچووی زانكۆ و په‌یمانگه‌كان هه‌بوون هه‌موو داده‌مه‌زران هه‌تا ورده ورده ئه‌و بۆشایی ه پڕ بووه‌وه، ئێست ه وه‌كو جاران ب ه هه‌مان خێرایی دانامه‌زرێن ،به‌اڵم ئهوه بووه هۆی هاندان و چاولێكه‌رییه‌كی زۆر بۆ گهڕانهوه بۆ خوێندن و ب ه ده‌ستهێنانی بڕوانامه ،خۆزگه ئه‌و چاولێكه‌رییه بۆ زانست و داهێنان و په‌ره‌پێدانی داهێنانه‌كان بووایه ،یان ل ه بواری هونه‌ری و ئه‌ده‌بی و كاری خزمه‌تگوزاریدا بووایه ،ب ه گشتی چاولێكه‌ریش ده‌كرێ ب ه هۆكارێكی گهڕانهوه بۆ خوێندن هه‌ژمار بكه‌ین ،به‌اڵم هۆكاری چاولێكه‌ریه‌كه‌ش له‌الیه‌ك بۆ سوود و قازانجی ئه‌و كاره دهگهڕێتهوه كه السایی ده‌كرێته‌وه ،ل ه الیه‌كی دیكه‌ش بۆ قۆناخی سه‌ره‌تای گۆڕانكارییه‌كان دهگهڕێتهوه ،هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ل ه سه‌ره‌تای تێكشكاندنی پێكهات ه باوه‌كانیدا بێت و پێ بنێته قۆناخێكی نوێو‌ه تاكه‌كانی هه‌ست ب ه مه‌ترسی ئاینده‌ی ئه‌و قۆناخ ه نادیاره ده‌كه‌ن و توانای هه‌نگاونانی سه‌ربه‌خۆیان نییه، نایه‌نه‌وێت یه‌كه‌م كه‌س بن و ببن ه كێڵگه‌ی ئه‌زموونكردن ،بۆیه په‌نا ده‌به‌ن ه به‌ر السایی كردنه‌وه‌ی ئه‌و كه‌سه‌ی كاره‌كه‌ی ئه‌زموونكردووه و قازانجی كردووه. پ : :ئاخۆ خێزان ڕۆڵی هه‌یه له پرۆسه‌ی گه‌ڕانه‌و ه بۆ خوێندن؟ پێتوایه فشار یان هاندانی خێزانی ده‌توانێ ئه‌و كاریگه‌رییه‌ی هه‌بێت؟ و :له هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌كاندا خێزان وه‌كو یه‌ك ه و دامه‌زراوه‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌ركی گرینگی له‌سه‌ر شانه پێویست ه جێبه‌جێیان بكات ،ههرچهنده ئه‌م ئه‌رك ه ل ه هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌كاندا وه‌كو یه‌ك نییه ،بگره به‌پێی كۆمه‌ڵگه‌كان و له‌یه‌ك كۆمه‌ڵگه‌شدا به‌پێی قۆناخه‌كانی گه‌شه‌كردن و په‌ره‌سه‌ندنی گۆڕانیان به‌سه‌ردا دێت ،ئه‌گه‌ر وه‌كو نموونه‌‌یه‌كیش ئاماژ ب ه هه‌ندێك له‌و ئه‌ركانه‌ی خێزان بكه‌ین به‌شێوه‌یه‌كی گشتیی برێتین لهتێركردنی غه‌ریزه‌ی سێكسی و ده‌روونی و هاوكاری ئابووری و وه‌چه‌خستنه‌و‌ه و پێگه‌یاندنی كۆمه‌اڵیه‌تی منداڵه‌كان و په‌روه‌رده‌كردنیان به‌پێی خواست و ویستی كۆمه‌ڵگه‌ك ه‌یان كولتووری باوی كۆمه‌ڵگه ،وه‌كو ده‌بینین یه‌كێك له ئه‌رك ه گرینگه‌كانی خێزان په‌روه‌رده‌كردن و پێگه‌یاندنی منداڵ ه ل ه پرۆسه‌یه‌كی دوورودرێژدا،دیاره ئه‌م پرۆسه‌یه‌ش ده‌كه‌وێت ه ژێر كاریگه‌ریی كۆمه‌ڵێك هۆكاره‌وه ،وه‌كو جۆری پێوه‌ندیی نێوان ژن و مێرده‌ك هو ئاراسته‌كانی بیركردنه‌وه‌ی دایك وباوكه‌ك ه‌به‌رامبه‌ر منداڵه‌كان و كاریگه‌ریی خوشك و برا وخێزانی هه‌ردووال و ڕیزبه‌ندی منداڵه‌كان و قه‌باره‌ی خێزانه‌ك ه به‌گشتی و ئاستی هۆشیاری دایك و باب و پێگه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابووری خێزانه‌ك ه ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
121
و گرینگی پێدانیان ب ه چۆنییه‌تی ژیان ب ه گشتیی ،له‌و خێزانانه‌ی هه‌ر ل ه بنه‌ڕه‌تدا خوێندن ب ه كاری سه‌ره‌كیی نازانن یان به‌الیه‌نی كهمهوه بۆ كچانیان ب ه پێویستی نازانن هه‌ر زوو یان ل ه قۆناخی سه‌ره‌تاییدا هانده‌ری منداڵه‌كانیان بۆ وازهێنان له خوێندن، به‌اڵم به پێچهوانهوه ل ه هه‌ندێك خێزاندا ڕه‌وشی ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تی و نه‌بوونی قوتابخانه و گرفتی دیكه‌وه ناتوانن منداڵه‌كانیان به‌رده‌وام بن له خوێندن سه‌ره‌ڕای گرینگی دانیان ب ه خوێنده‌واری ،ئهوه هه‌ر كاتێك ئه‌و گرفتان ه ده‌بنه هانده‌ر بۆ گهڕانهوه بۆ خوێندن،چونك ه ئه‌گه‌ر منداڵێكیان به ته‌مه‌نیش گهوره بووبێت و نه‌یخوێندبێت هه‌میش ه ب ه چاویدا دهدهنهوه یان ب ه ته‌مه‌ڵ ناوی ده‌به‌ن ،ئه‌ویش بیانوو دێنێته‌وه ك ه خۆی هۆكار نه‌بووه ،تا ده‌ینێرنه‌و‌ه به‌ر خوێندن ،جاری وا هه‌یه دوای شووكردن و ژنهێنان دهگهڕێنهوه ،چونك ه ل ه بنه‌ڕه‌تدا هۆكاری دیك ه ههبووه بۆ وازهێنانی له خوێندن نه‌ك خودی كه‌سه‌كه. پ :پێوه‌ندیی میدیاكان به پرۆسه‌ی گهڕانهوه بۆ خوێندن ل ه كوێدایه؟ و :ئه‌مرۆ كه‌ناڵه‌كانی ڕاگه‌یاندن له‌پاڵ خێزان و ده‌وروبه‌ر و خانه‌كانی خواپه‌رستی و قوتابخانه و ده‌زگه په‌روه‌رده‌ییه‌كاندا یه‌كێن له گرینگترین ئامرازه‌كانی پێگه‌یاندنی تاك ل ه كۆمه‌ڵگه‌دا ،وه‌كو ده‌زانین پرۆسه‌ی پێگه‌یاندنیش برێتییه له گۆڕینی نه‌وه‌ی مرۆڤ له بوونه‌وه‌رێكی بایۆلۆژیه‌وه بۆ بوونه‌وه‌رێكی كۆمه‌اڵیه‌تیی هه‌ست ب ه ئه‌رك و مافه‌كانی بكات له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌دا ببێته خاوه‌ن هه‌ڵوێست به‌رامبه‌ر ڕووداوه‌كانی ده‌وروبه‌ری ،توانای خۆگه‌نجاندن و كاركردنی هه‌بێت له كۆمه‌ڵگه‌دا ،هه‌ر ئه‌م كه‌نااڵنه‌ن حه‌زالو ئاره‌زوو و ئاراسته‌كانی بیركردنه‌وه‌ی ال چێ ده‌كه‌ن ،یه‌كێك له‌و بوارانه‌ش بۆ بیركردنهوه بواری خوێندن و هه‌ڵبژاردنی پیش ه و چۆنییه‌تی پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خۆی كۆمه‌ڵگه‌كه‌یه‌تی ،كه‌ناڵه‌كانی ڕاگه‌یاندن له‌م بواره‌دا ب ه تایبه‌ت بۆ دروستكردنی شێوازی بیركردنهوه ڕۆڵی گرینگیان هه‌یه ،له دروستكردنی حه‌ز و سه‌لیقه‌دا ده‌توانن هێزی ڕاكێشان یان دوورخستنه‌وه‌یان هه‌بێتـ،ل ه كوردستاندا ئهوهی كه‌ناڵه‌كانی ڕاگه‌یاندن ده‌یكه‌ن ل ه گواستنه‌وه‌ی ئاهه‌نگ و گه‌شتی زانستی و سه‌یران و ده‌رچوون و دیمه‌نی زانكۆ و په‌یمانگه‌كان و چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ خوێندكاران و به‌شداری كردنیان له كۆڕ و سمیناره‌كان و...هتد هه‌موو ئه‌مان ه به شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ هانده‌رن بۆ گهڕانهوه بۆ خوێندن و هاتن ه زانكۆ ،جگ ه له‌وه‌ی له‌سه‌ر ئاستی سه‌رۆكایه‌تیی هه‌رێم و سه‌رۆكی حكوومه‌ت و وه‌زاره‌تی خوێندنی بااڵدا ل ه میدیاكان گرینگی به ده‌رچوون و به‌خشینی
122
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
بڕوانام ه و به‌ڵێنی دامه‌زراندن و دابینكردنی كار ده‌ده‌ن ،ئه‌مه‌ش ده‌بێته هاندانێكی ڕاسته‌وخۆ،هه‌موو ئه‌وانه‌ی ل ه خوێندندا دووا كه‌وتوون یان بڕوانامه‌یه‌كی زانكۆییان نییه‌بیری لێ بكهنهوه ،ب ه تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی كارێكی باشیان ده‌ست نه‌كه‌وتووه ،بێگومان نموونه كۆنتاكیان له‌گه‌ڵ ئه‌و میدیاكان ده‌توانن ڕۆڵی زیاتر و كاریگه‌رتر بگێڕن بۆ كۆمپانیا و سه‌نته‌رانه‌دا هه‌بێت ك ه قوتابیان ده‌نێرن ه دهرهوه و چۆنییه‌تی ئاسانكاریی بۆ وه‌رگیران و دیمه‌نی ئه‌و زانكۆیان ه و به‌ش ه ناوخۆییه‌كانیان و چۆنییه‌تی خوێندن ل ه دهرهوه پیشان بده‌ن ،یان كاتێكی زیاتر ته‌رخان بكه‌ن بۆ ڕه‌وشی خوێندن به گشتی و ژیانی زانكۆیی ب ه تایبه‌ت ،ل ه به‌رنامه‌كانیاندا جه‌خت بكه‌نه سه‌ر ئه‌وانه‌ی گه‌ڕاونه‌ته‌و‌ه خوێندن ،دواتر ته‌واویان كردووه و ئێست ه پل ه و پای ه و ناوبانگ و كار و پیشه‌یه‌كی باشیان هه‌یه یان ب ه الیه‌نی كهمهوه ئه‌وانه‌ی گه‌ڕاونه‌ته‌و‌ه خوێندن و سوودیان له‌و خوێندنه وهرگرتووه. پ :له پرۆسه‌ی گه‌ڕانه‌و ه بۆ خوێندن یان خوێندنی خێرادا ئافره‌تانیش به‌شدارن ،ئایا گه‌ڕانه‌وه‌ی ئافره‌تان بۆ خوێندن پێوه‌ندیی به گۆڕانكاریی كۆمه‌اڵیه‌تی و گۆڕان ل ه هزر و تێگه‌یشتنی خه‌ڵكی به‌گشتیدا هه‌یه؟ و :ههرچهنده من ئامارێكم له‌به‌رده‌ستدا نییه ،به‌اڵم دڵنیام له‌وه‌ی ڕێژه‌ی نه‌خوێنده‌واری و وازهێنان ل ه خوێندن و چوونه ماڵهوه و بێكاری و نه‌بوونی مووچه ل ه نێوان ئافره‌تاندا زۆر زیاتره ل ه پیاوان له كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا ،بۆی ه له دۆخێكی وادا هه‌لێك بێته پێشهوه زۆر ئاسایی ه ئافره‌تانیش به‌پێی ئه‌و ڕێژه به‌رزه‌ی خۆیان به‌شداری ل ه قۆستنه‌وه‌یدا بكه‌ن ،كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه به چه‌ندین كاره‌ساتی دڵته‌زێن و قۆناخی سه‌ختدا تێپه‌ڕیوه ،ل ه هه‌شتاكاندا جگ ه ل ه هه‌ڵمه‌ته‌كانی جینۆسایدكردن كه خۆی ل ه ئه‌نفال و به‌كۆمه‌ڵ كوشتن و وێرانكردنی كوردستان و كۆكردنه‌وه‌ی كورد ل ه ڕووبه‌رێكی بچووكدا ده‌بینییه‌وه ،بۆ پرۆسه‌ی عاره‌باندنیش سیاسه‌تی بێ بایه‌خكردنی زمانی كوردی و فره‌وانكردنی خوێندن به‌عاره‌بی ب ه توندی پیاد‌ه ده‌كرا ،ئه‌مه هۆكارێك بوو بۆ وازهێنان ل ه خوێندن،ب ه تایبه‌تی ده‌ركردنی كچ له قوتابخان ه له‌و ڕه‌وشه پڕ مه‌ترسییه‌دا ببوو‌ه دیارده ،ل ه نه‌وه‌ده‌كانیشدا ب ه هۆی گه‌مارۆی ئابووری و شه‌ڕی ناوخۆ و دابه‌زینی به‌های دیناری عێراقی و خراپی ڕه‌وشی ژیانی هاوواڵتییان ب ه گشتیی و به‌تایبه‌ت فه‌رمانبه‌ران كه‌م بوون ئه‌وانه‌ی بڕوایان ب ه خوێندن و دامه‌زراندن هه‌بێت ،بۆی ه ڕێژه‌یه‌كی زۆری الوان وازیان ل ه خوێندن هێنا ،كوڕان ملی ڕێگه‌ی هات و نه‌هاتی ده‌ره‌وه‌یان گرته‌به‌ر، ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
123
كچانیش ل ه نێوان چواردیواری ماڵه‌كانیاندا دانیشتن ،دوای 2003تا ڕاده‌یه‌ك ڕه‌وشه‌ك ه ئاوه‌ژوو بووه‌وه ،نه‌مانی گه‌مارۆی ئابووری و ڕێكه‌وتنی الیه‌نه ناكۆكه‌كانی شه‌ڕی ناوه‌خۆ و به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی دیناری عێراقی و هاتنی ()%17بودجه‌ی عێراق بۆ سێ پارێزگه‌ی هه‌رێم و له‌گه‌ڵیدا به‌رزبوونه‌وه‌ی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران و به‌رنامه‌ی حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ته‌واوی پێویستییه‌كانی قوتابخانه‌كان ب ه مامۆستا و فه‌رمانگه‌كان ب ه فه‌رمانبه‌ری خاوه‌ن بڕوانامه و پسپۆڕ له بواره‌كه‌دا و كاركردن بۆ ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی كوردستان هه‌موو ئه‌مان ه وایانكرد خه‌ڵكی به‌په‌له بكه‌ونه هه‌وڵی به‌ده‌ستهێنانی بڕوانامه ،بۆ پێڕاگه‌یشتن به‌و په‌له‌كردنه‌دا حكوومه‌ت خوێندنی زانكۆیی ئێوارانی كردهوه ،ئه‌مه‌ش هۆكارێكی دیكه بوو بۆ ئهوهی هه‌موو ئه‌و كوڕ و كچانه‌ی ل ه هه‌شتاكانه‌و‌ه هه‌لی خوێندنیان بۆ نه‌ڕه‌خسابوو یان پێویستیان ب ه بڕوانامه‌بوو بگه‌ڕێنه‌و‌ه سه‌ر خوێندن ،بۆی ه من پێموایه ئه‌م دیارده‌ی ه هێنده‌ی پێوه‌ندیی به‌و ڕه‌وش ه هه‌یه ،ك ه باسم كرد هێنده پێوه‌ندیی به گۆڕانی جیهانبینی و به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی هۆشیاری و تێگه‌یشتن ل ه یه‌كسانی نێر و مێ نییه ،چونكه ئێم ه هه‌روه‌كو ده‌زانین ئه‌قڵ و بیروباوه‌ڕ له دوای هه‌موو الیه‌نه‌كانی دیكه ژیانهوه ده‌گۆڕێن ،سه‌ره‌تا ڕه‌نگه ل ه گۆڕنی پیشه‌و‌ه ده‌ست بكات دواتر شوێنی نیشته‌جێبون ،ئینجا كه‌ره‌سته‌كانی ناوماڵ و ئامێره‌كانی به‌رده‌ست ،دواتر جلوبه‌رگ و چۆنییه‌تی و جۆری خواردن دواتر بیركردنهوه ل ه یه‌كسانی و هاوسه‌نگی و جۆرێك له دادپه‌روه‌ری هه‌تا ئه‌م یه‌كسانییه الی ده‌بێت ه به‌ها و به‌شێك له كولتوور و به پراكتیكی كاری له‌سه‌ر ده‌كات ،تاكی كورد و خێزانی كورد هێشتا ئه‌م قۆناخانه‌یان نه‌بڕیوه ،ڕاست ه گۆڕانكارییه‌كانی ده‌ست پێكردووه ،به‌اڵم ل ه سه‌ره‌تای بیركردنه‌وه‌ی ه و زۆری ماوه. پ :ئایا گه‌ڕانه‌وه‌ی ئافره‌تان جارێكی دیكه بۆ خوێندن ل ه ڕووی كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوورییه‌و ه چ كاریگه‌رییه‌كی له‌سه‌ر پێگه‌ی ئافره‌تان ل ه كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌بێت؟ و :پێگ ه ده‌رهاویشته‌ی ڕۆڵه هه‌ر تاكێك ل ه كۆمه‌ڵگه‌دا چ نێر بێت چ مێ ڕۆڵی گرینگی هه‌بێت ل ه بوارێك ل ه بواره‌كانی ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تیدا ،بێگومان پێگه‌یه‌كی به‌رزیشی ده‌بێ نموونه ل ه مێژووی مرۆڤایه‌تیدا ،هه‌تا له‌ناو كۆمه‌ڵگ ه سه‌ره‌تاییه‌كانیشدا پزیشكی بۆ میللی پێگه‌یه‌كی به‌رزی ههبووه ،ئێسته‌ش پزیشكان ئه‌و پێگه‌یان ل ه ده‌ست نه‌داوه، چونك ه ڕۆڵی گرینگیان هه‌یه ،ئه‌ویش چاره‌سه‌ركردنی نه‌خۆشه‌كان و ڕزگاركردنیانه ل ه مردن ،ئه‌گه‌ر ئافره‌تێك به‌هۆی خوێندن و شاره‌زایی و بڕوانامه‌كه‌یه‌و‌ه له‌سه‌ر بنه‌مای 124
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
توانا و لێهاتوویی خۆی وه‌زیرێكی باش یان پزیشكێكی باش یان پارێزه‌رێكی باش بێت ب ه دڵنیاییه‌و‌ه ل ه ڕووی ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تیشه‌وه پله وپایه و شوێنێكی گرینگ و به‌رزی ده‌بێ . بێگومان ده‌رچوونی ئافره‌ت و به‌شداریكردنی ل ه پرۆسه‌ی به‌رهه‌مهێنانی كۆمه‌ڵگه‌دا، نه‌ك هه‌ر بۆ خۆی ،بگره كاریگه‌ری ئه‌رێنی ده‌بێت له‌سه‌ر كۆی ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی كۆمه‌ڵگه‌كه ،ب ه تایبه‌ت كاتێك ئافره‌تانیش شان به‌شانی پیاوان و له هه‌ندێك بواردا ل ه پێشه‌وه‌ی پیاوانیش ببن ه خاوه‌ن بڕوانامه و پسپۆڕی و شاره‌زاییان له چاره‌سه‌ركردنی گرفته‌كانی كۆمه‌ڵگه‌دا هه‌بێت ،پێویستییه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه ب ه كواڵێتییه‌كی به‌رزه‌و‌ه پڕ بكهنهوه ،هه‌موو ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یانه‌ی ئافره‌تانیان ئازاد نین و ڕۆڵیان له پێشخستنی كۆمه‌ڵگه‌كانیاندا نییه ،كۆمه‌ڵگه‌ی داخراوو دوواكه‌وتوون،یكۆمه‌ڵگه‌ی به‌رهه‌مهێنه‌ری مه‌عریفه نین ،ئه‌م ه بۆ كوردستانیش ڕاسته ،چۆن كوردستان پێش ده‌كه‌وێت نیوه‌ی كۆمه‌ڵگه‌كه نه‌خوێنده‌وار و ل ه ماڵهوه بێت؟! ئه‌گه‌ر له چله‌كان و په‌نجاكاكاندا تا ڕاده‌یه‌ك كوردستان به‌و شێوه‌یه بووبێت ،به‌اڵم ئه‌مڕۆ ئه‌و قۆناخه‌مان تێپه‌ڕاندووه، ئه‌گه‌رچی هێشتا نه‌خوێنده‌واری ڕێژه‌یه‌كی به‌رزی هه‌ی ه . هه‌موو ده‌زانین ،گهڕانهوه بۆ خوێندن هه‌ر له پێناوی خوێندندا نییه ،بگره ئامانجی دیكه‌ی له پشته‌وه‌یه ،ئه‌ویش دامه‌زراندن و په‌یداكردنی كارێكی دهرهوهی ماڵ ه ل ه ڕێگه‌ی ئه‌و خوێندنهوه ،ئه‌مه‌ش خۆی له خۆیدا ده‌بێته هۆی به‌ده‌ستهێنانی جۆرێك ل ه ئازادی ل ه ئه‌نجامی سه‌ربه‌خۆیی ئابووریدا ،ك ه بۆ خۆی ده‌بێت ه خاوه‌ن مووچه و داهاتی تایبه‌تی خۆی ،ئیتر جگ ه له‌وه‌ی بۆ دابینكردنی پێویستییه‌كانی پشت ب ه بودجه‌ی خێزانه‌كه‌ی نابه‌ستێت ،بگره به‌شداری ل ه به‌رزكردنه‌وه‌ی داهاتی خێزانه‌كه‌شدا ده‌كات ،ل ه میانه‌ی ئه‌م به‌شداریكردنه‌ش قس ه و بڕیاره‌كانی پتر ده‌بێ له‌ناو خێزانه‌كه‌دا، له‌و كاته‌شدا هه‌ستی بڕوا ب ه خۆبوون و متمانه‌ی ال دروست ده‌بێت ،به‌مه‌ش پێگه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تیی ل ه ده‌وروبه‌ریشدا به‌رزتر دهبێتهوه.
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
125
126
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ك
ۆ م ه ڵ ن ا س ی ی ئ ه د ه لو بیات ك ا چ و مۆ دێرنیزم
یه‌دو ڵ اڵ م و ه ق ێن ل ه ف ا ر س ی ی ه و ه :ئیسم ا ی ل ئ ی س مایل
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
زاده
127
128
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ی ی ڕیالیزمی هاوچه‌رخدا ئه‌ده‌بیاتی مۆدێرن به سێ لق لوكاچ ل ه به‌رهه‌می خۆی واتا سه‌ره‌كی دابه‌ش ده‌كا: )1ئه‌ده‌بیاتی پێشه‌نگ یان مۆدێرنیزمی تاقیكردنه‌وه. ی ڕۆژهه‌اڵتی (كه ئه‌مڕۆكه ئیتر به‌رچاو نایه‌ت). ی ئه‌وروپا )2ئه‌ده‌بیاتی كۆمۆنیست ی ڕه‌خنه‌یی. )3ڕیالیزم ی ئه‌ده‌بیاتی پێشه‌نگ یان مۆدێرنیزم كافكا و جیمز جۆیس و موزیل و نوێنه‌ران بێكت و فاكنێرـ ن .لوكاچ ڕه‌خن ه له مۆدێرنیزم ده‌گرێت ،چونكه پێیوای ه ل ه ژێر ی هه‌یه. ی نه‌گۆڕ ی مرۆڤدا تێڕوانین ده‌سه‌اڵتی زه‌ینخوازیی دای ه و ل ه به‌رامبه‌ر هه‌لومه‌رج ی نه‌خۆشیان له‌م به‌رهه‌مانه‌دا كه‌سایه‌تییه‌كان خۆڕاگر و سیستماتیك نین و حاڵه‌تێك ی مێژوویی .ب ه هه‌یه و ل ه ئاكامدا ده‌توانین بڵێین ك ه مۆدێرنیزم بێ به‌رییه له هه‌ست ی ی چه‌شنێك ئه‌ده‌بیات ی ئه‌و ،ئه‌ده‌بیاتی پێشه‌نگ ل ه چاخی هه‌نووكه‌دا نموونه بۆچوون ی ڕۆژئاوایه. ی سه‌رمایه‌داری كۆمهڵگا ی ی ڕیالیست ی سوسیالیستیش دوگماتیكه ،چونكه نووسه‌ران لوكاچ پێیوایه ڕیالیزم ی ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی ساده‌ن و ی ل ه سه‌ر ئه‌م باوه‌ڕه‌ن كه دژایه‌تییه‌كان سوسیالیست ی سوسیالیستی ب ه ئاكام گهیشتووه ،باوه‌ڕێك ك ه پێیان وای ه یوتۆپیا وات ه كۆمهڵگا ی مۆدێرنیزم نه‌گۆڕ بێت .به‌م پێیه، ده‌بێته هۆی ئهوهی تێڕوانینی ئه‌وان وه‌كو تێڕوانین ی ل ه به‌رامبه‌ر ئه‌و دوانه‌دا ڕاده‌وه‌ستێت .لوكاچ له سه‌ر ئه‌م باوه‌ڕه‌ی ه ی ڕه‌خنه‌ی ڕیالیزم ی ڕیالیزمی ڕه‌خنه‌یی ـ ن ك ه توماس مان و كونراد و بێرنارد شاو نوێنه‌ری هه‌ڵكه‌وتوو ی ئه‌وروپا وات ه ی ڕیالیسته مه‌زنه‌كانی سه‌ده‌ی نۆزده ی ڕاسته‌قین ه ی به میراتگر و ئه‌وان ی ئه‌واندا ی ل ه قه‌ڵه‌مدا ،چونك ه پێی وای ه ل ه به‌رهه‌مه‌كان بالزاك ،ستاندال و تولستۆ ی چاخی ئێمه‌ن به شێوه‌ی ڕاسته‌قین ه ی به‌رچاو گۆڕان ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان كه تایبه‌تمه‌ندی ی شێوازدا به‌خت ناكرێ .تێگه‌ییشتن له سه‌ر ڕه‌نگ دهدهنهوه و كه‌سایه‌تی ل ه پێناو ی مێژووییدا ڕووده‌دا و ی ڕوو ل ه گه‌ش ه و ل ه ناوه‌رۆكێك ی مرۆڤ ب ه شێوه‌یه‌ك بارودۆخ ی ڕهخنهییهوه .به بۆچوونی ئه‌و ی مۆدێرن ده‌كه‌ونه ڕوانگه ی ژیان الیه‌نه نه‌خۆشه‌كان ی پێشوو هه‌بێت، ی ڕه‌خنه‌یی هه‌ر ته‌نیا ئهوه نیی ه كه پێوه‌ندی له‌گه ڵ ئه‌ده‌بیات ڕیالیزم به‌ڵكوو ئه‌ده‌بیاتێكه ڕووه‌و داهاتوو. لوكاچ ده‌ڵێ: ی ده‌كات و مه‌به‌ست چۆن فۆرمی به‌رهه‌م ی دیار ی هونه‌ر ی به‌رهه‌مێك چ شتێك شێواز ده‌ست نیشان ده‌كا؟ (هه‌ڵبه‌ت مه‌به‌ست ئامانجێك ه كه ل ه به‌رهه‌مه‌كه‌دا ب ه ئاكام ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
129
گهیشتووه ،چونك ه ڕه‌نگ ه ئه‌م ئامانج ه له ئامانجی هه‌ستكردانه‌ی نووسه‌ر نه‌چێ). ی نین، ی فۆرمالیست ئه‌و جیاوازیانه‌ی لێره‌دا له ئارادان تێكنیكه‌كانی شێواز ب ه واتا ی و هه‌وڵی نووسه‌ر پێشكه‌ش ی هونه‌ر ی به‌رهه‌م به‌ڵكوو ئه‌و ئایدیالۆژیانه‌ن ك ه پێكهاته ی ی پێكهێنه‌ری شێواز ده‌كه‌ن .هه‌ر ئه‌م ئایدیالۆژیان ه مه‌به‌ستی نووسه‌ر و بنه‌ڕه‌ت به‌رهه‌م درووست ده‌كه‌ن. ی فورمالیستی، ئه‌گه‌ر به‌م شێوه‌یه بڕوانین ه به‌رهه‌می هونه‌ری ،شێواز نابێت ه بابه‌تێك به‌ڵكوو ڕه‌گی له ناوه‌رۆكی به‌رهه‌مدا ده‌بێت .فۆرم تایبه‌ته به ناوه‌رۆكێكی تایبه‌ت .ب ه ی ده‌كات ،به‌اڵم هیچ ناوه‌رۆكێك نی ه ك ه تێیدا مرۆڤ ی دیك ه ناوه‌رۆك فۆرم دیار واتایه‌ك ی سه‌ره‌نج .مه‌به‌ست یان ئامانجی قوتابخانه جۆراوجۆر‌ه ئه‌ده‌بیه‌كان نه‌بێته ناوه‌ند ی یان مه‌به‌ستێكی ڕاهێنه‌ر) ئه‌م ی ئه‌زموونێكی تایبه‌ت ت (ئاراسته كردن هه‌ر شتێك بێ پرسیاره سه‌ره‌كییه‌مان هه‌ر بۆ دروست ده‌بێ: مرۆڤ چیه؟ ی پێناسه‌ی ئه‌ره‌ستوو ی بیروبۆچوونه‌كان ده‌ست پێده‌كات .به پێ هه‌ر لێرهوه جیاواز ی ی ئه‌ره‌ستووـ ی ڕیالیستی پێناسه ی كۆمه‌اڵیه‌تییه .ئه‌ده‌بیات مرۆڤ بوونه‌وه‌رێك ی جیا ی و مێژووی ی كۆمه‌اڵیه‌ت قبوو ڵ كردووه .چونك ه پێی وای ه بوونی تاك ل ه هه‌رێم ی هه‌موو تاكێك ل ه ناوه‌رۆك و ئه‌و ی تایبه‌تی ی مرۆڤان ه یان تاكبوون نابێته‌وه .خه‌سڵه‌ت ی مۆدێرنیسته‌كان دا ی كه تێیدا ل ه دایك بووه جیا ناكرێته‌وه .به‌اڵم له به‌رهه‌م هه‌رێمه ێ ك ه وێنه‌ی مرۆڤ ده‌خوڵقێنێ ،دروست ل ه به‌رامبه‌ر ئه‌م پێناس ه ئیگزیستانسیالیست ی ی ئه‌وان مرۆڤ به پێی عاده‌ت سروشت ی دایه .به بۆچوون سووننه‌تییه‌ی ئه‌ره‌ستووی ی ی مرۆڤه‌كان پێوه‌ند ی نییه ،به‌م پێی ه ناتوانێ ل ه گ ه ڵ باق ی ته‌نیای ه و كۆمه‌اڵیه‌ت خۆ سازبكا .تامس وۆڵف ده‌ڵێ: ی ی به هیچ چه‌شنێك بارودۆخێك من پێموای ه جیهان له سه‌ر ئه‌م باوه‌ڕه‌ی ه كه ته‌نیای ێ به من یان تاقمێك ل ه مرۆڤی تایبه‌ت، نایاب نیه ،واته شتێك نیی ه كه هه‌ر تایبه‌ت ب ی بوونی مرۆڤه. ی ناچاری‌و بنه‌ڕه‌ت به‌ڵكوو حه‌قیقه‌تێك ێ له‌گه ڵ دیتران پێوه‌ندی ساز بكا و مرۆڤ ك ه به‌م جۆره وێنا كرا ئیتر ناتوان ی ی ده‌بێت .ئه‌م ته‌نیایی ه زاتییه ی ڕواڵه‌تی و ئاسای ئه‌گه‌ریش وه‌ها بكا پێوه‌ندییه‌ك ێ ی دا ده‌یبینین ل ی تاك كه ل ه ئه‌ده‌بیاتی ڕیالیستی سوننه‌ت مرۆڤمان نابێ له‌گ هڵ ته‌نیای ی ڕووبه‌ڕوو ده‌بینه‌و‌ه ك ه ی تایبه‌ت ی ڕیالیست دا ل ه گه ڵ دۆخێك تێك بچێ .ل ه ئه‌ده‌بیات 130
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ی ژیانی ،ته‌نیا بووه .به‌اڵم ی خۆی یان هه‌لومه‌جی تایبه‌ت تێیدا تاك له به‌ر كه‌سایه‌ت ی گشتی پێك دێنێ .وه‌ها چاره‌نووسێك بۆ ی بچووك ل ه ژیان ئه‌م باروودۆخ ه به‌شێك ی ی دێ .به‌اڵم له په‌نا ی تایبه‌ت به‌د ی یان مێژووی ی كۆمه‌اڵیه‌ت تاك ب ه هۆی هه‌لومه‌رج ی ده‌دا .ب ه ی خۆ ی درێژه ب ه ڕه‌وتی ئاسای ی گشت ی ئه‌ودا ژیان ی ئه‌و یان ئه‌وپه‌ڕ ته‌نیای ی ی ڕیالیستیی سوننه‌تی دا ته‌نیایی چاره‌نووسی تاك ب ه هۆ ی دیكه له ئه‌ده‌بیات واتایه‌ك ی ی مۆدێرنیست ی تایبه‌ت بوو نه‌ك گشتی .به‌اڵم ل ه ئه‌ده‌بیات ی كۆمه‌اڵیه‌ت هه‌لومه‌رجێك ی مرۆڤ هه‌میشه‌ییه .مرۆڤ ته‌نیایه بهمجۆره بێبه‌ری ه ی چاره‌نووسی حه‌تم دا ته‌نیای ی مێژوو نیشان له مێژوو .له به‌رهه‌م ه مۆدێرنیستییه‌كان دا به دوو شێوه ڕهتكردنهوه ده‌درێ: ی ئه‌زموونی خۆیدا ده‌مێنێته‌وه .بۆ ی چیرۆك هه‌رته‌نیا ل ه چوارچێوه )1قاره‌مان ی خۆیهوه نییه ك ه كاریگه‌ری لێ وه‌رگرێ یان ئه‌و هیچ چه‌شن ه ڕاسته‌قینه‌یه‌ك له‌وپه‌ڕ كاریگه‌ری ل ه سه‌ر دابنێت. ێ هیچ لێدوانێك ی و خاوه‌ن مانا بێبه‌ری ه و به ب ی شه‌خس )2قاره‌مان ل ه مێژوو هاویشتراوه‌ت ه نێو جیهانه‌وه .ئه‌و به‌پێوه‌ندی‌گرتن له گه‌ڵ جیهان گه‌ش ه ناكات .به‌م ێ و ن ه ئه‌و جیهان .ته‌نیاگه‌شه‌یان گۆڕانێكی كه ل ه پێی ه ن ه جیهان ئه‌و پێده‌گه‌یه‌ن ی ی مرۆڤ .مرۆڤ ی مۆدێرنیزم دا نیشان ده‌درێ ده‌بێت ه تێگه‌یشتن ل ه باروودۆخ ئه‌ده‌بیات هه‌نووكه هه‌مان شت ه كه هه‌میش ه بووه و دایمه‌ش ده‌بێ .ئاخێوه‌ر(بگێره‌وه) یان ی ئه‌زموون كراو نه‌گۆڕه .تی .ئێس. ی بابه‌ت ڕووه‌و گه‌شه‌یه و ڕاسته‌قینه ناسێنه‌ر ی مرۆڤ ئاوا پێناسه ده‌كا: ئه‌لیوت ئه‌م دیارده‌ی ه و ئه‌م شێوه وێناكردن هی كه‌سایه‌ت ی سڕ ی گۆج كراو ،ئاماژه‌یه‌ك ی بێ‌ره‌نگ ،هێزێك ێ شكڵ ،نسێیه‌ك ی ب جه‌سته‌یه‌ك ی ی دادێ .شاعیری ئه‌ڵمان ی ده‌ره‌ك ی داڕمانی جیهان ی كه‌سایه‌تیی به‌دوا تێكشكان گوتفریدبن ده‌ڵێ: ی مرۆڤ ه ك ه ب ه هێزی خۆی هه‌موو ی بوونی نییه ،ته‌نیا زانیاری راسته‌قینه‌ی ده‌ره‌ك ێ یان ده‌یانخوڵقێنێته‌وه. كات دنیا نوێیه‌كان ده‌خوڵقێنێ ،ده‌یانگۆڕ ی ی عه‌ینی و ته‌سلیمی تێگه‌یشتن ی گێڕانهوه ی جۆیسدا ڕهتكردنهوه ل ه به‌رهه‌مه‌كان ی ی ڕاسته‌قینه‌یه .هه‌ڵبه‌ت ڕهتكردنهوه ی ڕهتكردنهوه ی ته‌واوكه‌ر خراپ بوون ،پاژ ی هه‌میش ه به‌م جۆره تیۆر‌ه سیستماتیكه ئاراسته ناكرێ .به‌اڵم ل ه ڕاسته‌قین هی ده‌ره‌ك هه‌موو به‌رهه‌مه مۆدێرنیستییه‌كان دا هه‌یه. ی ل ه نێوان ی خۆ رۆبێرت موزیل ل ه گفتگۆیه‌ك دا كاتی ڕوودانی چیرۆكی مێژووی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
131
ێ داكۆكی ل ه سه‌ر ێ گوتی :من ده‌ب 1912و 1914ده‌ست نیشان كرد ،به‌اڵم ده‌ستبه‌ج ی مێژووییم نه‌نووسیوه .من ل ه به‌رامبه‌ر ڕووداوه واقعییه‌كان دا ئهوه بكه‌م كه ڕۆمانێك ی ئه‌و شته‌م ك ه ی ئه‌وان ڕووداوی‌تر بگێڕینه‌وه .من هۆگر نیم .چونكه ده‌توانین له بر ی ی مۆته‌كه‌ئاسای ڕاسته‌قینه .واژه‌ی مۆته‌ك ه ئاس اواژه‌یه‌ك ی بڵێین الیه‌ن ده‌توانین پێ ی ی زا ڵ به‌سه‌ر ئه‌ده‌بیاتی مۆدێرنیست ك ه بزر كردن ێ سه‌رنجه ،چونك ه ڕووتێكردنێك ج ی سه‌یریان ی كافكادا پاژه‌كان توانایه‌ك ڕاسته‌قینه‌یه ،نیشان ده‌دا .ل ه به‌رهه‌مه‌كان ی ی هونه‌ری كافكا له‌م ه دایه ك ه تێڕوانینی خۆ هه‌ی ه بۆ تێگه‌یشتن .ڕه‌سه‌نایه‌ت ی عه‌ینی داده‌نێت .پاژه‌كان ی ڕاسته‌قینه ی جیهان ك ه دڵه‌راوكێیه ،ل ه جێگ ه ده‌رباره ی مۆته‌كه‌ئاسا و ی ناواقعی بوونێك ی ڕیالیستی ئاراست ه ده‌كرێن نیشانده‌ر كه ب ه شێواز ی ێ و به‌په‌رۆشی به‌دی‌بێنێ .هه‌ر به‌و جۆره ی شێوه‌كابووسی ه بۆ ئهوهی دڵڕاوك دنیایه‌ك ی ی جۆیسدا بزربوونی ڕاسته‌قین ه بنچینه‌ی وه‌گه‌ڕكه‌وتن ی پێكرا ل ه به‌رهه‌مه‌كان ئاماژه ێ ڕاسته‌قین ه ی بتوان ی ڕاسته‌قین ه خێراتر ده‌بێ كه زانیاری بۆخۆ زانیاریه .كاتێ بزركردن ێ ی گێله‌و‌ه ب پێشكه‌ش بكا .كاتێ زانیاری ل ه الیه‌ن كه‌سێكی نه‌رێ یان كه‌سێك ی توندوتیژتردا هه‌ر وه‌ك یه‌كه‌م به‌شی‌تووڕه‌یی‌و نه‌ڕه‌وگوڕ‌هی فاكنێر ،یان له حاڵه‌ت واته‌مولوی‌بێكت-ئه‌و كات مه‌حاڵ ه ڕاسته‌قین ه ئاراست ه بكرێ. ی ی یه‌كترن .بنچینه ی كه‌سایه‌تی ده‌روه‌ست ی ڕاسته‌قینه‌و تێكشان بزر بوون ی ی مرۆڤ .ل ه به‌رهه‌م ی تیۆرێكی ڕێك و پێكه ده‌رباره‌ی سرووشت هه‌ردوو كه‌مایه‌س ی ك ه پێوه‌ندیان ی ئه‌زموون ی ڕیزێك ل ه له‌تو په‌تییه‌ك مۆدێرنیسته‌كاندا مرۆڤ تا ئاست ی تێناگات. ی دیتران له‌گه‌ڵ خۆی نامۆیه‌و له‌خۆ پێكهوه نی ه داده‌به‌زێ .مرۆڤ به‌ڕاد‌ه ی ی ده‌رون بۆ پێناسه ی به‌رهه‌می تی .ئێس .ئه‌لیوت دا پزیشك ی كوكتێل پارت ل ه شانۆی ئه‌م دیارده‌یه كه ل ه ڕاستیدا بۆچونی نوسه‌ر نیشان ده‌دا ،ده‌ڵێ: ی یه‌كتردا ده‌فه‌وتێین ،زانیاریمان له‌سه‌ر دیتران|، ێ له ڕوانگه ئاخ ئێم ه هه‌موو ڕۆژ ی تا به‌ئێستاك ه گۆڕاون ،واخۆنواندن ك ه ی ئه‌و ساتانه‌ی ه ك ه ناسیومانن ،كه‌چ بیره‌وه‌ر ی به‌سوودو گونجاوه ،به‌اڵم جاروبار ی كۆمه‌اڵیه‌ت ئێمه‌و ئه‌وان هه‌ین ك ه بووین ،بڕیارێك ی بكه‌ین ده‌بێ پێشێل ێ ئه‌وه‌مان له بیر نه‌چێ ك ه ل ه هه‌موو دیدارێكدا له‌گه ڵ نامۆیه‌ك ڕووبه‌ڕوین، چونك ه ده‌ب ی جیا بكاته‌وه‌و ی مێژووی ی له زه‌مان ی بابه‌تی زه‌مان لوكاچ ده‌ڵێ :ئیده‌ئالیسمی زه‌ینی توان ی له ده‌وروبه‌رو هه‌روه‌ها به شێوه‌یه‌كی سه‌ڵت تێیگه‌یشت .وادیار‌ه ئه‌م بووه هۆی دابڕان ی ئیمپریالیزمچاره‌سه‌ر ناكات. ی چاخ سه‌ڵت بوونه‌ی زه‌مان ب ه ڕاده‌ی پێویست نیازه‌كان ی قووڵتر كرد. ی عه‌ین ی جیهان به‌م پێیه‌بێرگسۆنكه‌له‌به‌ری نێوان زه‌مانی زه‌ینی‌و زه‌مان 132
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ی ده‌بنه یه‌ك. ی زه‌ینی له‌گه‌ڵ زه‌مانی واقع ی ئه‌زموون نه‌كراو یان زه‌مان هه‌نووك ه زه‌مان بێرگسۆن و فه‌یله‌سووفانی‌تر ك ه ئه‌م بۆچوونه‌یان هێنا ئاراوه بانگه‌شه‌ی ئه‌مه‌یان كرد ی زه‌ینی ل ه الی ئه‌وان ی واته واقعیه‌ت ی سه‌ره‌ك ی ڕاسته‌قینه ی زه‌مان ده‌رباره ك ه چه‌مك ی فه‌لسه‌فه‌دا تێگه‌یشتووییه‌ك ئاراسته ده‌كا .ئه‌مه ل ه حاڵێكدای ه ك ه بێرگسۆن له سه‌ڵت ی زه‌مانی، ی شێواوی ڕیز تاكانه‌بوونی تێگه‌یشتن ده‌پارێزێ .له ئه‌ده‌بیاتدا به هۆ ی عه‌ینی ئاوا ل ه كوتو پڕ هاتۆت ه عه‌ینیه‌ت بزر ده‌بێ .ئه‌م ڕاستیی ه كه چه‌مكی زه‌مان ی ی بیرمه‌ندان ی ئه‌مه‌ی ه ك ه چۆن زه‌ین خوازیی له ئه‌زموون نێو ئه‌ده‌بیاته‌وه نیشانده‌ر ی سه‌رده‌مدا ناهومێدان ه ده‌چێته‌و‌ه ی كردووه .تاك ل ه به‌رامبه‌ر دڵ‌ڕه‌ق ڕۆژاوادا ڕه‌گاژۆ ی مه‌ستان ه ئه‌نجام بدا .به‌اڵم ی په‌رێشانی خۆیدا ئه‌فسونێك ی هه‌تا ل ه بارودۆخ ناوخۆ ێ ده‌رده‌كه‌وێ .ئه‌گه‌ر تێگه‌یشتن له به‌رامبه‌ر ڕاسته‌قینه‌دا نی ه ی نو به پێچه‌وان ه ترسێك ی تاك كه ل ه بۆ تێگه‌یشتن ل ه ڕاسته‌قینه هیچ هه‌وڵێكیش نادرێ -به‌م جۆره زه‌ینیه‌ت ی ده‌بێ .ل ه ی سامناك و نامۆ ی نیشان ده‌دا ،ڕه‌وشتێك دنیادا تاك و ته‌نیایه‌و ته‌نیا خۆ ی ی تاك ده‌بێت ه ڕه‌وتێك ی زه‌مان دنیای ناخ ی واقعیه‌تی عه‌ینی‌دا ب ه جیاكردنه‌وه جیهان ی ده‌بێ‌و ئه‌م الیه‌نگری ه به‌ره‌و ڕووخان له‌سه‌ر ی نه‌گۆڕ نگریس و سه‌ربه‌مۆرو ڕه‌وشتێك ێ زه‌مان به‌م جۆره ێ هه‌تا فه‌لسه‌فه ،چونكه كات ی ده‌ب ی ناخۆشتر هونه‌ر كاریگه‌رییه‌ك ی هونه‌رمه‌ند ب ه جیهانی جۆراوجۆرو بچووك دابه‌ش ل ه جیهانی دهرهوه دابڕا ،جیهان ی زه‌ینییه‌ت ئاوێت ه ده‌بێ‌و ده‌بێ .هه‌نووك ه تێگه‌یشتنی نه‌گۆڕ له جیهان له‌گه ڵ بزربوون ێ هیچ دژایه‌تییه‌ك ده‌بێت ه حاكم .ئه‌گه‌ر له دنیای مرۆڤ دا ته‌نیا تۆماركراوێك ك ه به ب تاكه بابه‌تی ئه‌ده‌بیاته بسڕدرێتهوه ئه‌و دنیای ه ده‌شێوێ .والتێر بنیامین ئاوا ل ه سه‌ر ی ڕوانگه‌كه‌ی ده‌دوێ: ی ده‌ربڕین ی پرۆست و ته‌كنیك ڕوانگه ی هه‌موومان ده‌زانین ك ه پرۆست ژیانی مرۆڤێك ،نه‌ك به‌وشێوه‌یه‌ی كه به‌ڕست ی كه‌سێك .ئه‌م وته‌ی ه ی ده‌كا ك ه دێتهوه بیر ڕوویداوه به‌ڵكوو ،به‌و جۆره‌پێناس ه ناته‌واوه ،چونك ه (ل ه به‌رهه‌مه‌كانی پرۆست دا) ،ئه‌زموونی ڕاسته‌قین ه گرینگ نی ه ی نه‌خشینه، ی ،بیره‌وه‌رییه‌كان گرینگن .بیری مرۆڤ وه‌كو قوماشێك به‌ڵكوو تان و پۆ ی ك ه ل ه ژیاندا ڕوویداوه ،به‌رته‌سك یان النیكهم به پێی بواری ئه‌زموونه‌و‌ه .رووداوێك ی ێ سه‌ره‌داوێك بێ بۆ ئه‌و شته ی بێ‌كۆتایه‌و ده‌توان كۆتایی ،پێهاتووه ،به‌اڵم بیره‌وه‌ر پێشتر ڕوویداوه‌و هه‌روه‌ها بۆ ئه‌و شت هی دواتر ڕووده‌دا. ی دنیای ناخ ی ببێت ه لێكهه‌ڵوه‌شانه‌وه به‌اڵم زه‌مان تاك ه هۆكارێك نیی ه ك ه ل ه ناوبردن ی به‌ناوندكردنی خۆی ل ه كیس و دهرهوه .ل ه به‌رهه‌می مۆدێرنیسته‌كان دا ناسێنه‌ر هێز داوه و ناتوانێ ئه‌ندێشه‌ی خۆی ڕێك و پێك بكا .ل ه ئاكام دا ناسێنه‌ر ل ه به‌رامبه‌ر ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
133
هه‌موو شتێك بێ‌هه‌ڵوێست ده‌بێ و ته‌نیا سه‌رشێتییه‌كه‌یه‌تی ئه‌م بارودۆخه ده‌گۆڕێ، ی مرۆڤ دا. سه‌رشێتیه‌ك ك ه چه‌شنێك ناڕه‌زایه‌تی نه‌خۆشانه‌یه له به‌رامبه‌ر بارودۆخ ی ی ئه‌و جیهانه ی سه‌رده‌مه‌كانی پێشوو هه‌رچه‌ند له سه‌ر واقعییه‌ت ئه‌ده‌بیاتی ڕیالیست ی ی هه‌یه به‌اڵم یه‌كگرتوییه‌كی هه‌بوو كه وه‌كو كۆیه‌ك ی ده‌كرد ڕه‌خنه‌ی قورس پێناس ه ی ڕیالیسته‌كانی سه‌رده‌مای ئێم ه ب ه زیندوو ل ه مرۆڤ جیا نه‌ده‌كراوه .به‌اڵم زۆربه ئانقه‌ست ڕه‌گه‌زگه‌لێ له داڕمان بۆ نیشاندانی وردتری جیهانی هاوچه‌رخ به‌كار دێنن. ێ ی سروشتیی پێشوو ئیتر هه‌ر له‌خۆیه‌وه پێك نایه‌ت به‌ڵكوو ده‌ب بهمجۆره یه‌كگرتووی ی مرۆڤ ك ه ی دنیا هه‌ستكردانه پێك بێت .به‌اڵم ل ه ئه‌ده‌بیاتی مۆدێرنیست دا داڕمان ی ده‌چێ .بهمجۆره ی كه‌سایه‌تییه ،ل ه مه‌به‌ستێكی ئایدیالۆژیك هۆكاری تێك ڕووخان ی مۆدێرن و ئه‌م هاویشتران ه بۆ ناو ێ ئه‌م ئه‌زموون ه بنه‌ڕتیی ه ی دڵه‌ڕاوك ی هه‌ست ژێده‌ر ی ی تێك ڕووخان ی به شێوه ی داڕووخاودایه و كاریگه‌رییه‌كان جیهان ل ه كۆمه‌ڵگایه‌ك ی مرۆڤ ده‌رده‌كه‌وێ. دنیا ی ی الیه‌نه‌كان ی ناڕه‌خنه‌یی ل ه گه‌ڵ زۆرین ه ل ه حاڵێك دا نووسه‌ری مۆدێرنیست ب ه شێوه ێ له‌و ی ئه‌و ده‌توان ی هاوچه‌رخ ی ڕیالیست ی مۆدێرن ڕووبه‌ڕوو دبێته‌وه .نووسه‌ر دنیا الیه‌ن ه دوور بكه‌وێته‌و‌ه و ب ه دیدێكی ڕهخنهییهوه لێیان بكۆڵێته‌وه .بۆ وێنه توماس مان ی ی بوون ی له پرسی زه‌مان تێده‌گا ك ه تایبه‌تمه‌ندی زه‌ین ب ه دوركه‌وتنه‌وه‌یه‌كی ڕه‌خنه‌ی ی ی كۆمه‌اڵیه‌ت ێ ك ه ئه‌م ئه‌زموون ه چینێك ی مۆدێرنه .ئه‌و پێده‌زان زه‌مان ئه‌زموونێك تایبه‌ت ده‌ست نیشان ده‌كا و ب ه كه‌ڵك وه‌رگرتن له‌م ئه‌زموونه ئه‌م چین ه باشتر وه‌سف ی ی نووسهره مۆدێرنیسته‌كان و به‌شێك ل ه فه‌یله‌سووفان ێ دۆزی ناڕه‌خنه‌ی ده‌كرێ .ڕ ی ێ ك ه ئه‌زموونی زه‌ینیی زه‌مان به ڕاسته‌قینه مۆدێرن له‌م باوه‌ڕه‌یان دا ده‌رده‌كه‌و ی ی ڕیالیست بۆ وه‌سف كردن ی داده‌نێن .ئه‌م ه ل ه حاڵێكدای ه ك ه نووسه‌ر هه‌میشه‌ی ی كه‌ڵك له لێكۆڵینه‌وه‌ی زه‌مان ی چیرۆكه‌كانی خۆ ی به‌شێك ل ه كه‌سایه‌ت تایبه‌تمه‌ند ی خودی ڕاسته‌قین ه وه‌رده‌گرێ .مۆدێرنیست ل ه به‌رهه‌می خۆیدا بۆ وه‌سف كردن ی كه زه‌مان ی گه‌لێك ئه‌زموونی زه‌مان به‌كار دێنێ .توماس مان زۆرجاران كه‌سایه‌ت ێ ك ه ی ئه‌و كه‌سایه‌تییان ه داده‌ن ی ئه‌زموون ده‌كه‌ن له په‌نا ی زه‌ین ی زه‌مان ب ه شێوه ی جادوودا ئه‌زموونه‌كانیان ل ه سه‌ر زه‌مان ئاسایی و عه‌ینییه .هانس كاسورپ له كێو ی ی زه‌مان بۆ ئاخیم تێسیمیه‌ن حاڵه‌ت ی زه‌مان ئه‌زموون ده‌كا ،كه‌چ ی زه‌ین ب ه شێوه ی هه‌یه .تێسیمسه‌ن ده‌زانێ ك ه ئه‌زموونی زه‌ینی زه‌مان ب ه هۆی ژیان ئاسایی و عه‌ین ی ل ه شێتخان ه به‌ده‌ست دێت .لێره‌دا به جیاكردنه‌وه‌یه‌كی گرینگ ده‌گه‌ین .نووسه‌ر ی ل ه گه ڵ ڕاسته‌قین ه هیچ جیاوازییه‌كیان نییه. مۆدێرنیست پبی وای ه ئه‌زموونی زه‌ین 134
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ی ڕاسته‌قین ه ئاراست ه ده‌كا .به‌اڵم ی ده‌سنكاری كراو ل ه سه‌ر له به‌ر له‌م ڕوو‌ه وێنه‌یه‌ك ی ی خۆی ئه‌و شته‌ی كه گرینگه به‌تایبه‌تی ئه‌زموون ی ڕه‌خنه‌ی ڕیالیست به دووركهوتنهوه ی ده‌كا ك ه مۆدێرن ل ه زه‌مان ده‌خات ه نێوه‌رۆكێكی به‌رفراوانتره‌وه و ل ه سه‌ر ئهوه داكۆك ێ به پاژێك له كۆیه‌كی گه‌وره‌تر دابنرێ. ده‌ب ی ی نێو به‌رهه‌م ی پاژه‌كان ئه‌م جیاكردنه‌وه‌یه ل ه الیهكهوه سه‌باره‌ت ب ه وسف ی ڕیالیسته‌كان دروسته .پاژ‌ه وه‌سفببه‌كان مۆدێرنیسته‌كان و ل ه الیه‌كی‌تره‌و‌ه ل ه به‌رهه‌م ی ی ڕووداوه‌كان ی ڕاسته‌قینه بن ،به‌اڵم ئهوهی كه ڕیز ده‌توانن بریسكانه‌و‌هی هه‌میشه‌ی ی چوون ه هاونشینییان ده‌توانن وێن هی ڕاسته‌قین ه ئاراست ه بكه‌ن یان نا بابه‌تێك ه ده‌روه‌ست ی نووسهره چونك ه ڕێ دۆزینه‌وه‌ی نووسه‌ر ئه‌و ڕۆڵ ه ده‌ست نیشان ده‌كا ناو ڕاسته‌قینه ی ڕۆڵ و ی گشتییه .ئه‌گه‌ر ئه‌م پێشكه‌شكردن ی پاژه‌كانی نێو نێوه‌رۆك ك ه له ئه‌ستۆ ێ ده‌ره‌نجام ه ك ه ده‌توانێ به ناتۆرالیزمی سه‌ره‌ڕۆیان ه ی ناره‌خنه‌یی ب كاركرد‌ه ب ه شێوه بگا چونك ه نووسه‌ر نهیتوانیوه بابه‌تگه‌لی بنه‌ڕه‌تی و گرینگ ل ه بابه‌تگه‌لی نزم جیا ی ی جۆیس دروست هه‌ر ئاوایه و هه‌ر لێره‌وه‌یه كه تایبه‌تمه‌ند ێ دۆزینهوه بكاتهوه .ڕ یو ی بنه‌ڕه‌ت ی بابه‌تگه‌ل ی مۆدێرنیزم ئاشكرا ده‌بێ .مۆدێرنیزم جیاكردنه‌وه ناتۆڕالیست ی ی مرۆڤ ل ه جێ ێ دۆخ ی وایه ك ه ده‌ب ی نزم ڕه‌ت دهكاتهوه و پێ گرینگ له بابه‌تگه‌ل ی مۆدێرنیزم ده‌بێت ه ناتۆرالیستی .ڕه‌خنه‌گران ب ه سه‌رنجدان دابنرێ بهمجۆره شێواز ی ی ته‌كنیك ل ه ناوه‌رۆك و زێده‌گۆیی (غلو)ده‌رباره ی فۆرم و جیاكردنه‌وه به پێوه‌ر ی ناوه‌رۆكی به‌رهه‌م ی فۆرم ،ناتوانن له‌سه‌ر مانای كۆمه‌اڵیه‌تی یان هونه‌ری گرینگایه‌ت ی ی نێوان ئه‌م دوانه ده‌روه‌ست بڕیاڕ بده‌ن و ڕیالیزم ل ه ناتۆرالیزم جیا بكهنهوه .جیاواز ی كاروبار‌ه گرینگه‌كانه .له به‌راورد له‌گه‌ڵ ئه‌م ڕیزبه‌ندییه‌دا بوون یان نه‌بوونی ڕیزبه‌ندی ی دووه‌م دایه. گرینگیدان به بابه‌تی پێوه‌ندی‌دار به فۆڕم له پله ێ ی ڕاسته‌قینه به هێچ چه‌شن له ئه‌ده‌بیاتی مۆدێرنیست دا تێگه‌یشتنی نه‌گۆڕ ی مۆدێرنیست دا هه‌یه .بهمجۆره ی له ئایدیالۆژ حاڵه‌تێكی زوو تێپه‌ڕ نیه ،به‌ڵكوو ڕه‌گ ی نێوان مۆدێرنیزم و ڕیالیزمێك ك ه له هومێره‌و‌ه هه‌تا ی جیاواز ب ه مه‌به‌ستی ناسین ێ قوڵتر بڕوانرێت ه ی ئه‌ده‌بیات ده‌ب ی كردۆت ه بابه‌تی سه‌ره‌ك ی گۆڕان توماس مان و گورك ی مه‌سه‌له‌كه. پێكهاته‌ی ئایدیالۆژیك ی مۆدێرنیزم كافكا ،ئه‌زموون ی ئه‌و ی كه مرۆڤ ده‌یكا مانایه‌كی هه‌ی ه یان النیكهم له دید هه‌موو كارێك ی ده‌دا هه‌ڵگری مانایه .ئه‌گه‌ر كرده بێ‌مانا بێ سووكه‌و ئه‌و ی كه ئه‌نجام كه‌سه ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
135
ێ دێت ه ئاستی وه‌سفه ناتۆرالیستیه‌كانه‌وه. ی بۆ ئاراسته‌كردنی ل ه كار ده‌كر هونهره ی مۆدێرنیست ب ه ڕه‌وان ده‌رمانی بۆت ه ئاواتێك بۆ ڕاكردن ل ه ی ئه‌ده‌بیات سه‌رقاڵ ی ی ئه‌مه‌ی ه ك ه ئه‌و بارودۆخه ڕاسته‌قینه‌ی‌سه‌رمایه‌داری .به‌اڵم ئه‌م سه‌رقاڵی ه نیشانده‌ر ی ی هه‌یه‌و به‌م پێی ه هه‌ر هه‌ڵسووڕانێك ێ ده‌سه‌اڵتی ڕه‌ها ی ده‌رباز ب مرۆڤ ده‌یه‌وێ لێ ی ێ شه‌رمه‌زاری نه‌توانین و داماویه .له‌وسه‌ره‌وه ك ه ئایدیالۆژی كه ڕووه‌و مه‌به‌ستێك ب ی نیشان ده‌دا (ته‌نانه‌ت ی ده‌ره‌ك ی نووسهره مۆدێرنیسته‌كان نه‌گۆڕی‌و واقعیه‌ت زۆربه ی مرۆڤ ل ه ی ته‌واو زه‌ینیی تاك دابه‌زێ) چاالك ی حاڵه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌م واقعیه‌ت ه تا ئاست ی كافكادا وه‌ها ێ مانایه‌و هیچ كاریگه‌ریه‌كی له‌سه‌ر نابێ .ل ه به‌رهه‌مه‌كان به‌رایی‌دا ب تێگه‌یشتنێك ل ه ڕاسته‌قین ه به ڕێك و پێك ترین و ئه‌رخه‌یانبه‌خشترین شێوه نیشان دراوه .كافكا حاڵه‌تی ده‌روونی‌ژۆزیف كله‌و كاته‌دا ك ه ده‌یبه‌ن بۆ له‌سێداره‌دان به‌م جۆره وه‌سف ده‌كا: ی الق ه له‌رزۆكه‌كانی ئه‌وان دهكردهوه ك ه ی بێهووده ی ل ه مه‌گه‌سه‌كان و هه‌وڵ ئه‌و بیر ی مێش كوژ ڕزگار بن. ده‌یانویست ل ه چنگی كاغه‌ز ی ته‌واوو گۆج بوون له به‌رامبه‌ر هێزی له‌ڕاده‌به‌ده‌ری هه‌ل ئه‌م حاڵه‌ت ه وات ه بێ‌هێزی ی ی كرده ل ه چیرۆك ی به‌رهه‌مه‌كه‌دا به‌رچاو ده‌كه‌وێ .ئه‌گه‌رچ و مه‌رج ل ه سه‌رانسه‌ر ی دژ به چیرۆكی‌محاكمه‌ده‌گرێ ،به‌اڵم هه‌ر ئه‌م كۆشك دا جیاوازه‌و ته‌نانه‌ت ڕێگه‌یه‌ك ی مێشوله‌یه‌كله هه‌موو شوێنێكدا ده‌بیندرێ .ئه‌م دیده وات ه پرسپكتیوی‌كه‌وتن ه داو ی ترس ه ی دیل ی به سه‌ردا زاڵه‌و مرۆڤه‌كان ئه‌زموونه‌و ئه‌م دیده بۆ جیهان ك ه دڵه‌ڕاوكێ ی مۆدێرنیست. ی كافكای كردۆت ه نمونه‌ی كامڵی هونه‌ر له‌ڕاه‌به‌ده‌ره‌كانن ،به‌رهه‌مه‌كان ی فۆرمالیستی-یان هه‌ی ه ل ه ی دیكه‌دا ته‌نیا گرینگ ی ل ه شوێنه‌كان ئه‌و ته‌كنیكانه ی كافكادا بۆ ئهوه له‌كار ده‌كرێن ،تا له به‌رامبه‌ر ڕاسته‌قینه‌یه‌كی ته‌واو به‌رهه‌مه‌كان ی نامۆو هێرش كاردا بێ‌ده‌ره‌تانییه‌كی مه‌زن جێگیر بكه‌ن .دڵه‌راوكێی كافكا نموون ه ی ئه‌زموونی مۆدێرنیزمه. به‌رز ی پاژه‌كان ی ده‌رباره كافكا یه‌كێك له‌و نووسهره مۆدێرنیستانه‌ی ه ك ه شێوازه‌كه ی ئه‌و له سه‌ر پاژه‌كان ل ه هه‌ڵبژاردن ه نه‌ك ناتۆرالیستی‌ول ه دیدی فۆرمه‌وه لێكدانه‌وه ی نووسه‌ری ڕیالیست ده‌چێ .كافكا نائه‌گه‌ری‌ترین و خه‌یاڵی‌ترین دیمه‌نه‌كان لێكدانه‌وه ی پاژه‌كاندا ی وێنا ده‌كا .ئه‌گه‌ر كافكا ل ه وه‌سف ی وه‌سفی ڕیالیست ی پاژه‌كان ب ه هێز ی ی مۆته‌ك ه ئاسای بوون ی له سه‌ر عاده‌ت ی وه‌به‌رچاو نه‌گرتبوای ه دوان ی ڕیالیست ته‌كنیك ی ك ه ئێستا هه‌ی ه به‌ڵكوو مۆعیزه‌یه‌كی ڕووت مرۆڤ نه‌ده‌بوو‌ه ئه‌و كابووس ه سامناكه ی پووچی. ی پاژه‌كان پێش مه‌رجێكه بۆ گواستنهوه ی ڕیالیست دروست ده‌بوو .وه‌سف 136
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ی ی سه‌ره‌ك ی كافكا له گه ڵ ڕیالیزم ئه‌و كات ه ئاشكرا ده‌بێ كه ل ه بنچین ه ناكۆك ی بكۆڵدرێته‌وه .بنچینه‌كانی كافكا ی نێو به‌رهه‌مه‌كان ی ئه‌و و ڕیزی پاژه‌كان هه‌ڵبژاردن ی ی نهیلیزم یان باوهڕه ب ه ته‌مسیله نهیلیستییه‌كان ی ئه‌و په‌ڕ باوه‌ڕی ئهوه به هێز ی هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه .كافكا ی ئه‌ودا یه‌كگرتوویه هونه‌ر خۆی .به‌م پێیه ل ه به‌رهه‌مه‌كان ی ی ڕۆژانه ی ئه‌و تایبه‌تن به ژیان ی ئه‌م جیهانه‌یه .مۆته‌كه‌كان ی مۆدێرنیست نووسه‌ر ی نییه. ی ئه‌م ژیان ه ناواقعیی ه پێویستییه‌ك ب ه مۆته‌كه‌ی میتافیزیك بورژواو چونكه خود ی زه‌ینی له‌گه ڵ به‌اڵم یكگرتوویی وه‌ها دنیایه‌ك ل ه ناو ده‌چێ ،له‌به‌ر ئهوهی چونكه دید ی ی ئیمپریالیست ی ڕاسته‌قینه به یه‌ك داده‌نرێن .ئه‌و ترسه‌ی كه سه‌رمایه‌دار خود ی ی كه سه‌رچاوه‌كه ی كردۆت ه ماده‌یه‌كی سه‌ڵت .هه‌ر ئه‌م ترسه ی مرۆڤ هێناویه‌تی بوون ی ی كافكا له‌گه ڵ شێواز ی شێوازی هونه‌ر ئه‌زموونێكی زه‌ینیی ه ده‌بێته عه‌ینی .ئه‌گه‌رچ ی ی ناوه‌رۆك یه‌ك شته :دنیا ی ئاراسته كردن ی مۆدێرنیست جیاوازه به‌اڵم خود نووسه‌ران ی ی ته‌كنیك ب ه واتا ی هه‌نووكه .هاوشێوه ی ئهوه ی ئه‌وپه‌ڕ ته‌مسیلی ،نهیلیزمێك ی نییه‌و قبوو ڵ كردن یان ڕه‌تكردنه‌وه‌ی به‌شیچك ل ه ته‌كنیكه‌كان ی ئایدیالۆژ هاوشێوه ی بنه‌ڕه‌تی نووسه‌ر نیشان نادا. مه‌به‌ست ی پرسپێكتیڤ مۆدێرنیزم و ڕیالیزم :بابه‌ت ی ی ئایدیالۆژ ی نووسه‌ر چییه؟ تا ب ه ئێره له گه ڵ خوێندنهوه ی سه‌ره‌ك به‌اڵم مه‌به‌ست ى ی نێوان قوتابخان ه جۆراوجۆره‌كان ،لێكدانه‌وه‌مان ل ه سه‌ر پێشه‌نگه‌كان هاوبه‌ش ی ێ ل ه بابه‌ت ی له نێوان مۆدێرنیزم و ڕیالیزم ده‌ب ی مۆدێرنیزم بووه .بۆ جیاواز سه‌ره‌ك ێ ئهوه ده‌ست نیشان بكه‌ین پرسپێكتیڤ پرسپێكتیڤ بكۆڵینه‌وه .له پێشدا ده‌ب ێ ی ئارادای ه و ده‌بێته پێوه‌رێك كه نوسه‌ر پاژه‌كانی پ ی هه‌ڵبژاردن ل چۆن وه‌ك بنه‌ڕه‌ت ی به‌توانا ی ناتۆرالیزمه‌وه .ئهوه ڕوون ه كه هه‌موو نووسه‌رێك هه‌ڵده‌بژێرێ‌و ناكه‌وێته داو ی ڕووبه‌ڕووی ئه‌م پرس ه دهبێتهوه .توانای ئه‌ده‌بی ب ه واتای كه‌وتن ه ژێر كاریگه‌ری ی ك ه نووسه‌ر چۆن ل ه نێوان پیت و به‌ره‌كت و جۆراوجۆری ژیانه .به‌اڵم ئهوه ی ب ه كاریگه‌رییه هه‌ستیاره‌كاندا جۆرێك ل ه پره‌نسیپ مسۆگه‌ر ده‌كا پرسێكه پێوه‌ند ی دیالیكتیكی‌یه‌و‌ه ی تایبه‌تی نووسه‌ره‌و‌ه ده‌بێ .ئه‌م دوو چاالكییه كه له ڕوانگه ژیان ی ی شێواز ی یه‌كترن و له هه‌مان كاتیشدا ته‌واوكه‌ری یه‌كترین بۆ دروست بوون دژ ی پرسپێكتیڤ وه‌ك بنچینه‌ی هه‌ڵبژاردن ئاشكرا نووسه بنه‌ڕه‌تین .لێره‌دا گرینگ ی پێشهاتی الوه‌كی .به‌اڵم ئه‌م ی بنه‌ڕه‌تی‌و سڕینه‌وه ده‌بێت .هونه‌ر بریتیی ه ل ه پێشهات ی قووڵتر ێ ده‌بێ ب ه شێوه‌یه‌ك ی پراكتیك بكر پێناسه‌ی ه زۆر سه‌ڵته ،چونك ه بۆئه‌و‌ه ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
137
ی هه‌ڵبژاردنی هونه‌ریی ه و لێك نزیك بوونهوه ئه‌و بنه‌ما زه‌ینی ه لێكبدرێته‌و‌ه ك ه ڕێنوێن ی ی ك ه نووسه‌ر هه‌ڵیانده‌بژێرێ‌و عه‌ینییتی هونه‌ر ی نێوان ئه‌و زانیارییانه و دووركوتنه‌وه ی ی به‌رهه‌می ئه‌م بنچینه زه‌ینیی ه نییه‌و ڕاده ی هونه‌ر وه‌به‌ر چاو بگیرێن .عه‌ینییه‌ت ی ی به‌رهه‌م ی ئه‌م بنه‌مایه نابێت ه گه‌ره‌نتییه‌ك بۆ بۆ عه‌ینی بوون ڕاستوێژی‌و بینین ی ك ه پیچوه‌رێك بۆ ئه‌و عه‌ینییه‌ته هه‌بێ .هه‌ڵبه‌ت ئه‌م دوو ی چ بگا بهوه هونه‌ر ی ی هونه‌رمه‌ندو ده‌سكه‌وته عه‌ینییه‌ك ه ی زه‌ین بنه‌مای ه وانیی ه پێك نه‌یه‌ن به‌اڵم مه‌به‌ست ی یه‌كتر ناگرنه‌وه .هه‌رچۆنێك بێ ئه‌م یه‌كتر نه‌گرتنه‌وه‌یه چاوه‌روان نه‌كراو ب ه ته‌واو ی ی ئه‌م دوو بنه‌مایه ڕووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌ی نێوان دوو بابه‌ت و نائه‌قاڵنی نییه .جیاواز ی ی دیالیكتیكییه ك ه ده‌بێته هۆی گه‌شه ی نییه ،به‌ڵكوو به‌شێك ه ل ه پرۆس ه میتافیزیك ی ئه‌و زه‌ینییه‌ته‌ی ه له‌گه ڵ دنیای چاخی خود ی داهێنه‌رانه‌و نیشانده‌ری كۆنتاكت زه‌ینییه‌ت ی شكسته له پێكهاتن له‌گه ڵ جیهان). (یان ڕه‌نگه نیشانده‌ر ی ك ه ل ه ی ئهوه .به‌اڵم كه‌سایه‌ت ی كه‌سایه‌ت ی نووسه‌ر ده‌روه‌ست ی هه‌ڵبژاردن جۆر ی ی وابێ ك ه ڕه‌هایه‌و ل ه بێ‌زمان ی ڕه‌نگه تاك پێ زه‌ماندا نه‌گونجێ‌و ڕه‌ها بێ ،ئه‌گه‌رچ ی ڕه‌وشێك گه‌ش ه بكه‌ن ی بن به‌اڵم ئه‌گه‌ر به پێ ێ توانایی‌و كه‌سایه‌تی فتر دایه .ڕه‌نگب ی ی ئه‌و و هه‌روه‌ها پێوه‌ند ی نووسه‌رو ده‌وروبه‌ر ی كاریگه‌رییه‌كان یان نه‌كه‌ن ده‌روه‌ست ی سه‌رده‌مای ئه‌و .گرینگ نیی ه ك ه ی نووسه‌ر پاژێك ه ل ه ژیان ئهوه له‌گه ڵ دیتران .ژیان ی ی بكا یان نه‌كا .ئه‌و به‌شێكه ل ه گشتییه‌ك ێ یان نه‌بێ ،قبووڵ ی له‌م بابه‌ته بب ئه‌و ئاگا ی ی و مێژووییه .به‌م پێیه ژیان قه‌ت نه‌گۆڕ نییه .به‌ڵكوو له‌وپه‌ڕ ی كۆمه‌اڵیه‌ت گه‌وره‌تر ێ ده‌رك ب ه ژیانی هه‌موو ی ڕابوردوو هه‌نووكه‌و داهاتووه .كات گه‌ڕان دایه .به‌ربه‌ره‌كان ێ یان هه‌ڵده‌سه‌نگێندرێ كه قۆناغه‌كانی به بزووتنه‌وه‌یه‌ك دا بنێین كه ل ه مرۆڤێك ده‌كر ی دیاریكراوه‌وه‌یه .ئه‌م ی دیاریكراوهوه ده‌ستیپێكردووه و به‌ره‌و مه‌به‌ستێك سه‌ره‌تایه‌ك ی ی زه‌ینی نین كه نووسه‌ر ب ه ویست ی ئه‌وان توخمگه‌لێك قۆناغ و پێوه‌ندیی ه دینامیكیانه ی ی عاده‌ت ی قبووڵیان بكا یان ڕه‌تیان بكاتهوه .ئه‌گه‌ر هۆكارانێكی ده‌ست نیشانكار خۆ ی ی ژیان ده‌ستكار ی ئه‌و ژیانه‌ن به دڵخواز بسڕدرێنه‌وه خود ی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و گه‌شه ژیان ده‌كرێ .به‌اڵم هه‌موو ڕووداوێك ل ه ژیان نه‌ته‌نیا له‌م واتایه‌دا مێژووییه به‌ڵكووو به‌شێك ه ی هه‌نووكه‌دا سه‌رده‌مای ڕابوردوو ی تایبه‌ته‌و‌ه ك ه ل ه فۆڕمی زه‌مان ی مێژوویه‌ك له‌وپه‌ڕ ی ب ه داهاتووه‌وه ده‌لكێنێ .به‌م پێی ه به‌م ده‌ره‌نجامه ده‌گه‌ین ك ه هه‌موو شتێك له ژیان ی نووسه‌ردا هه‌موو ئه‌زموونێكی تاكی ،هه‌موو ئه‌ندێشه‌یان عاتیفه‌یه‌ك ئه‌گه‌رچی زه‌ین ی مێژووییان ده‌بێ .ل ه ژیانی مرۆڤدا هه‌موو توخمێك یان تایبه‌ت بن به‌اڵم خه‌سله‌ت به‌شێك ه له‌و بزووتنه‌وه‌ی ه ك ه ل ه سه‌ره‌تایه‌كی دیاریكراوهوه ده‌ستیپێكردووه‌و به‌ره‌و 138
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ی ژیانی ئه‌و ده‌ستنیشان ده‌كا. مزڵێكی دیاریكراو ده‌ڕواو هه ئه‌م بزووتنه‌وه‌یه توخمه‌كان ی ده‌بێ ئه‌م بزووتنه‌وه‌یه نیشان بده‌ن .ئه‌و ل ه ئه‌ده‌بیاتدا هه‌موو ڕه‌نگدانه‌وه‌یه‌كی واقع ی مێژوویی‌و ی قۆناغ ی ڕاسته‌قبن ه هه‌ڵیده‌بژێرێ به پێ ڕه‌وشه‌ی ك ه ك ه نووسه‌ر بۆ نیشاندان ی ی نووسه‌ر كه ب ه پێ كه‌سایه‌تی ئه‌و ده‌گۆڕدرێ .به‌اڵم ئه‌و هه‌ڵبژاردن و سڕینه‌وه‌ی ه ی ل ه كاریگه‌ریی ه ناخۆشه هه‌ست بزوێنه‌كانی ئه‌نجامی ده‌دا ی خۆ ی كۆتایی ژیان ناسین ی ئه‌و دنیای ده‌ره‌كی دروست ده‌بێ .لێره‌دا پته‌وترین پێوه‌ندییه‌ك ه له نێوان زه‌ینییه‌ت ی ی دیالیكتیكی ده‌بینین كه له ناخی زه‌ینییه‌ته‌و‌ه به‌ره‌و عه‌ینییه‌تی ڕاسته‌قینه بازدانێك ی ی ئه‌مانه‌دا پرسپێكتیڤ ده‌وری ته‌واو كۆمه‌اڵیه‌تی‌و مێژوویی ده‌ڕوا .ل ه نێو هه‌موو ی ێ زیاتر له جیاوازی نێوان ڕاسته‌قینه هه‌یه .بۆ تێگه‌یین ل ه گرینگی پرێسپێكتیو ده‌ب ی هه‌نووكه ل ه ڕابوردووداو ی بكۆڵدرێته‌وه .ئاشكرای ه ك ه ڕیشه‌كان عه‌ینی‌و ڕه‌نگدانه‌وه ی عه‌ینییه‌و‌ه پرێسپێكتیو ئاماژه ب ه ڕیشه‌كانی داهاتوو له هه‌نووك ه دایه .ل ه ڕوانگه ی مێژوویه‌كی ئاراسته‌كراو ده‌كاو ل ه ڕوانگه‌ی زه‌ینییه‌و‌ه ی له‌وپه‌ڕ ی بنه‌ڕه‌ت بزووتنهوه ی ی بوون ی درك كردن ی چاالكی هوونه‌ری‌دا به‌ڵكوو ب ه گشتی -توانای –نه ته‌نیا ل ه بوار ی كاركردی ئه‌وان پێشكه‌ش ده‌كا .ئه‌گه‌ر ئه‌ده‌بیات ی ئه‌م بزووتنه‌وانه‌و جۆر خود ی چڕوپڕ ل ه ژیان نیشان بدا ،واته وێنه‌یه‌ك ك ه ل ه دیدی فۆڕمه‌وه ڕێك ێ وێنه‌یه‌ك ده‌یه‌و ی ئه‌م بزووتنه‌وه‌ی ه و پێك و ئه‌رخه‌یانبه‌خش بێت ده‌بێ ل ه كۆتاو‌ه به‌ره‌و سه‌ره‌تا جووڵه ی ل ه كوێوه یان ده‌سپێك دا هاتووه، ێ یان مزڵ ،به‌دوا بخوێنێته‌وه .ل ه ژیاندا به‌ره‌و كو ی ی پاژ‌ه جۆراوجۆره‌كان و گونجاو به‌اڵم ل ه ئه‌ده‌بیاتدا مز ڵ ناوه‌رۆك و هه‌ڵبژاردن ی ی بزووتنهوه نه‌بوایه ڕه‌نگ ه به‌رهه‌م ی ڕێگه ئه‌وان دیاری ده‌كا .ئه‌گه‌ر پێچه‌وان ه كردن ی ڕووداوه‌كان وه‌كو ده‌فته‌ری ڕووداوه‌كان بوای ه ك ه ی ڕیز ی بۆ پێشكه‌شكردن هوونه‌ر جاروبار ده‌رده‌چوو .به‌اڵم ل ه به‌رهه‌می هونه‌ری‌دا ئه‌م پرسپێكتیڤه‌ی ه ك ه گرینگی هه‌موو ی مرۆڤ توخمه‌یه‌ك دیاری ده‌كا .بمانه‌وێ‌و نه‌مانه‌وێ هه‌مووی نووسه‌ران له بارودۆخ ی ی كۆمهڵگا ده‌دوێن ،ته‌نانه‌ت سه‌ڵتترین خوێندنه‌وه‌ی داهاتوو بارودۆخی هه‌نووكه‌ی ی جیهانیدا ی جیهانی‌و شۆڕش مرۆڤه‌و له‌به‌ر ئهوهی ل ه چاخی ئیمپریالیزم و شه‌ڕ ێ چاوپۆشی ل ه ی پرسپێكتیڤێكی باوه‌ڕ پێكراو ناتوان هیچ هه‌وڵێك بۆ دۆزینهوه ی سوسیالیزم بكا .پێمان وایه ڕه‌تكردنه‌وه‌ی سوسیالیزم ل ه پشته‌وه‌ی ئاراسته‌كردن ی مرۆڤ له ئه‌ده‌بیاتی مۆدێرنیست)دا هه‌یه .ته‌نانه‌ت ی بارودۆخ دڵه‌ڕاوكێ(نیشانده‌ر ی ی به‌جێهێشتن ی بهوه داهێنا ك ه دوا كۆیستلێر ئه‌م دژه كه‌لل ه ڕه‌قه‌ی ماركسیزم ،دان ی خوا چۆڵه. حیزبه‌كه‌ی ،هه‌ستی بهوه كرد كه‌جیهان ی كالسیكی نووسه‌رێكی مۆدێرنه ك ه ی گووترا ،فرانتس كافكا نموون ه هه‌ر به‌و جۆره ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
139
پێی وای ه دڵه‌ڕاوكێیه‌كی كوێرو سه‌رسام به‌سه‌ر جیهاندا زاڵه .له به‌رهه‌مه‌كانی كافكادا ی پاژه‌كان ئه‌و سه‌مبوول ه ڕه‌مزاویانه‌ن كه كه‌س لێیان تێناگات .به هه‌ر ڕاده‌یه‌ك هێز ی پاژه‌كان زیاتر بێت ب ه هه‌مان ڕاده كه‌له‌به‌ری –تمپیلی -نێوان واتا و بوون تێگه‌یاندن ی تووماس مان ل ه به‌راورد ل ه گه ڵ ئه‌م گۆڕانه سه‌رنج ڕاكێش قووڵتر ده‌بێ .به‌رهه‌مه‌كان ی ئه‌ده‌بیاتی مۆدێرنی بۆرژواییه‌وه*** . به‌اڵم چاره‌ڕه‌شه‌دا ده‌كه‌وێت ه ڕیز سهرچاوه: زبان ،اندیشه و فرهنگ /ترجمه و تالیف :یدالله موقن تهران :هرمس137 ،
140
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ماركس
،ئاكار و سه‌رمایه
ئا /دانا له‌تیف جه‌الل
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
141
142
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ماركس و ئاكار ماركس به‌رده‌وام ل ه ئاكار ده‌دووا وه‌ك دۆزێكی ئایدۆلۆژیكی هاوتا به كاروبارێكی وه‌ك ماف ،فه‌لسه‌ف ه و ئایین .ئه‌و وه‌ك هێگڵ (و ب ه پێچه‌وانه‌ی كانت) بایه‌خی هه‌ر چه‌نش ه باسێك ل ه به‌رزی و ده‌ستبااڵی مێژوویی ئاكار یاخود گریمانه‌ی فه‌لسه‌فی پێگه‌ی سه‌ربه‌خۆی ئاكار ( و ل ه ئاكامدا گریمانه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی تایبه‌تی دیارده ئاكارییه‌كان) ڕه‌ت دهكاتهوه .به بڕوای ئه‌و مێژووی مرۆڤ تا هه‌نوك ه ل ه بنه‌چه‌دا به گوێره‌ی «الیه‌نی خراپ» و الیه‌نی وه‌به‌رهێنان و خه‌بات ،به‌ره‌و پێش چووه ،و ناراست ده‌بێت ك ه ئاكار (به‌شێوه‌ی دیدی سۆشیالیست ه یۆتۆپیاخوازه‌كان) به وێناكردنێ ل ه باالئیی ڕوحی مرۆیی بده‌ین ه قه‌ڵه‌م ،به‌ڵكوو پێویست ه ئهوه به ده‌ره‌نجامی هه‌وڵگه‌لێكی كه‌م تا زۆری به‌رده‌وام و سیسته‌ماتیك ل ه ئاراسته‌كردنی هه‌لومه‌رجه نامرۆییه‌كان بزانین. به‌دیدی ماركس ،هێگڵ ب ه خستنه‌به‌رباسی چه‌مكی ( )Sittlichkeitبه مانای «ژیانی ئاكاری» ،ب ه باشی سه‌لماندی كه باسكردنی ئاكار سه‌ربه‌خۆ و جیا له چه‌مكی یاسایی و قانونی ناخرێت ه ڕوو ،و باسكردن له یاساش ئێم ه ناچار ب ه باسكردنی ده‌وڵه‌ت و كایه‌ی سیاسی ده‌كات .هێگڵ ل ه ب ه ندی 268ـی كتێبی فه‌لسه‌فه‌ی مافدا پیشانی داوه ك ه ئاراسته‌ی ئاكاری یاخود ( )Gesinunngهه‌مان ئه‌و به‌ڵێن ه سیاسییه‌ی ه كه ل ه سیاسه‌تدا مانایی میوانپه‌رستی ده‌دات ب ه دهستهوه .خودی ماركسیش ل ه نامه‌ی دكتۆراكه‌یدا نووسی ك ه بابه‌تی ئاكار ئێم ه به‌ره‌و بابه‌تی ده‌وڵه‌ت په‌لكێش ده‌كات. ئه‌و ل ه كتێبی ده‌ستنووسه‌كانی 1844ـیش ئابووری وه‌ك «زانستی ئاكاری واقیعی ،و ئاكاریترین زانست» ده‌ناسێنێ ،و ل ه شوێنێكی دیكه‌ش له هه‌مان كتێبدا نووسیویه‌تی ك ه ئاكار وه‌ك زانست ،هونه‌ر و ...هتد شتێك نیی ه جگه له شێوه‌ی تایبه‌تی به‌رهه‌مهێنان كه پاشكۆی یاسای گشتییه .ب ه سه‌ره‌نجدان به‌م ڕه‌خنان ه ل ه كتێبی خێزانی پیرۆزدا نووسی « به‌هره ،ئه‌و داوه‌رییه‌ی ه ك ه ئابووری سیاسی له‌باره‌ی ئاكاری مرۆڤ ده‌یخات ه ڕوو» و ئاكاری مه‌سیحی هیچ نیی ه جگ ه له چه‌كێك ل ه ده‌ست ده‌وڵه‌مه‌ندان ،و ئاكار ده‌توانێ به‌رامبه‌رێتی سامان و هه‌ژاری بگۆرێ بۆ به‌رامبه‌رێتی چاك و خراپ ،و قاره‌مانی ئاكار ئه‌و كه‌سه‌ی ه كه توانیوه‌تی ببێت ه میلیۆنێر ،و قاره‌مانی ڕۆژگاری تازه ئه‌و تاوانكاره‌ی ه كه‌تاوان ب ه ئاكار ده‌خات ه ڕوو .ل ه دوای ماركس گرامشی ئه‌م خاڵ ه به‌روونی ده‌خاته ڕوو « ل ه خه‌باتی چینایه‌تیدا ،تاكه بنه‌چه‌ی ئاكاری سه‌ركه‌وتنه ».ل ه یه‌كه‌مین په‌ڕه‌كانی كتێبی ئایدۆلۆژیای ئه‌ڵمانی ماركسدا ڕوونكراوه‌ته‌وه كه ك ه ده‌بێت به‌رهه‌مهێنانی بیرورا یه‌كانگیر و كاریگه‌ر ل ه په‌یوه‌ندییه ماددی و به‌رهه‌مهێنانییه‌كانی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
143
نێوان مرۆڤه‌كان له‌به‌ر چاو بگیردرێ .په‌یوه‌ندییه فیكرییه‌كان و به‌رهه‌مهێنانی فیكری كه ل ه زمانی سیاسی ،ماف ،ئاكار ،دین ،میتافیزیك ... ،هتد ده‌خرێن ه ڕوو ،زاده‌ی په‌یوه‌ندیی ه ماددی و واقیعییه‌كانن. له كتێبی ئایدۆلۆژیای ئه‌ڵمانییدا ئاكار له دوو الیه‌نی جیاوازه‌وه خراوه‌ته ڕوو)1 : ئاكار وه‌ك فاكته‌رێك له به‌ره‌و پێشبردنی چاالكی و كرده‌ی مرۆیی ،ئه‌ركخوازییه. توخمی هاوشانكه‌ری تاكی بۆرژوا ب ه پێگه‌ی گشتییه‌كه‌یه‌و‌ه كه ل ه چه‌شنی ماف و سیاسه‌ت ده‌رده‌خرێت « :ئاكار ل ه چه‌شنی ئه‌و دامه‌زراوانه‌یه ك ه ل ه شێوه‌ی بۆرژوازیی خۆی مه‌رجه‌كانی بۆرژوابوونی بۆرژواكانن ...ئاكاری بۆرژوایی یه‌كێكه ل ه فۆرم ه گشتییه‌كانی ده‌برینی ئه‌م په‌یوه‌ندی بۆرژوای ه به هه‌لومه‌رجی بوونی ئهوهوه)2 ». ئاكار ل ه پله‌ی تیۆره‌یه‌كی په‌تی كه ته‌نها خه‌یاڵی ده‌ره‌نجامی دابه‌شكردنی كاری كۆمه‌اڵیه‌تییه .له كتێبی سه‌رمایه‌دا په‌یوه‌ندی سیاسه‌ت ب ه ئاكار و ئاكاری سووخواردن (ریباخواردن) به‌م شێوه‌یه خراوه‌ته ڕوو .ماركس ل ه ئاكاری بۆرژوایی كه كه‌ڵه‌كوكردن حوكمی ئایینی ده‌یخات ه ڕوو ،و باسی بانكی وه‌ك «بااڵترین شه‌ره‌فی ئاكاریی» .له‌م كۆمه‌ڵگایه‌دا ،بانكدار (خاوه‌ن بانك) «ئاكارخوازتر و به‌شه‌ره‌فتر» له قه‌ش ه ده‌ناسرێت. ماركس ل ه باسی ئاكار و كۆمۆنیزمدا له كتێبی مانڤێستدا نووسیویه‌تى ك ه له‌گه‌ڵ سواربوونی كۆمۆنیزم ئاكار غه‌مبار و بێ ڕه‌ونه‌ق ده‌بێت .ئاكار وه‌ك «فۆرم ه ئایدۆلۆژیكییه‌كانی دیكه« ل ه چه‌شنی ئایین ،ده‌وڵه‌ت ،و خێزان ...هتد ده‌ره‌نجامی خه‌باتی چینایه‌تییه ،و به شێوه‌یه‌كی ته‌واو ده‌رناكه‌وێ .بنه‌چه‌ی ئه‌م تێگه‌یشتنه‌ش له كتێبی ده‌ستنووسه‌كانی 1844دا هاتبوو .له‌و كتێبه‌دا باس ل ه داته‌پینی پۆزه‌تیڤی خاوه‌ندارێتی تایبه‌تی كرابوو ،و ئه‌مه‌ش حوكمی گه‌رانه‌وه‌ی مرۆڤ بوو بۆ فه‌زای دهرهوهی دین ،خێزن و ده‌وڵه‌ت .وێناكردنی «ئاكاری پرۆلیتاریایی» كه له به‌رامبه‌ر ئاكاری بۆرژواییه ،ل ه به‌رهه‌مه‌كانی ماركس نادۆزرێنه‌وه ،و ب ه بنه‌مایه‌كی تیۆریی نووسینه‌كانی ئه‌و ناخوێدرێته‌وه. تێروانینی خودی ماركس بۆ پرس ه ئاكارییه‌كان هه‌ڵبه‌ت ه له به‌ندی تێگه‌یشتنی قۆناغه‌كه‌یدا بوو .ئه‌و ب ه هه‌مان بێزاری باوی سه‌رده‌می ڤیكتۆریاوه ل ه گه‌نده‌ڵی ده‌دووا. ل ه كتێبی سه‌رمایه‌دا ل ه گه‌نده‌ڵی ئاكاریی سهرچاوه گرتوو ل ه ژیان ،ل ه هه‌ژاری ته‌واوی كرێكاران ده‌دووا .خه‌وتنی ئه‌ندامانێكی زۆری خێزانه كرێكارییه‌كان ل ه ژوورێكی بچوكدا به هۆكاری « گه‌نده‌ڵی شه‌ره‌مهێنه‌ر» زانیوه و هیچ وێناكردنێ له ئازادی سێكسی ل ه مێشكدا نه‌بوو ،و ل ه نووسینه‌كانیشیدا شێوه‌ی ده‌ربرینی ئه‌نتی ژن و گاڵته‌كان و ته‌نز‌ه نیشانه‌ییه‌كان له‌سه‌ر بێ ڕێزی ژن كه‌م نین .له هه‌مان كاتدا ،ئه‌گه‌ر نا به ئه‌ندازه‌یه‌كی 144
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
خێرا ،به‌اڵم له كاری خۆیدا زیاد ل ه سۆشیالیته‌كانی سه‌رده‌می خۆی به فه‌رمانێكی بزوێنه‌ر ك ه ده‌بێت ه هۆی ڕه‌نگدانه‌وه‌ی حوكمگه‌لێك له‌باره‌ی «بێ ئاكاری ماركس» هه‌نگاو هه‌ڵدێنێ یا ده‌دات ه شه‌قه‌ی باڵ. ئه‌و له كتێبی مانڤێستی كۆمۆنیستیدا پێگه‌ی ژن له خێزاندا ب ه جۆرێ له كاری سۆزانی ده‌داته‌قه‌ڵم ،به‌اڵم به شێوه فه‌رمییه‌كه‌ی .ل ه تاوانی ئه‌مه‌ی كه كۆمۆنیسته‌كان له هه‌وڵی سۆشیالیزه‌كردنی ژنان وه‌ها باسیانی ده‌كرد كه وه‌ك بۆرژواكان ژن ب ه ئامرازی به‌رهه‌مهێنان هه‌ژمارد ده‌كه‌ن ،و ده‌بیستین كه بڕیاره كۆمۆنیسته‌كان ئامرازی به‌رهه‌مهێنان ده‌كه‌ن ه موڵكی گشتی ،و فیكرێكی وه‌هایان له‌سه‌ر شان هه‌ڵگرتووه. ئینگڵس ل ه كتێبی ئه‌نتی دورینگ باسی «ئاكاری داهاتوو»« ،ئاكاری مرۆیی» ده‌كات ،به‌اڵم ده‌سته‌واژه‌ی «ئاكاری كۆمۆنیستی» ب ه كار نه‌هێناوه .ئه‌و «ئاكاری داهاتووی» ل ه به‌راورد ب ه پێگ ه مێژووییه‌كان «ئاكاری فیوداڵ -مه‌سیحی» و «ئاكاری بۆرژوایی مۆدێرن» خست ه ڕوو .چه‌مكی ئاكاری چینایه‌تی ك ه ئه‌و باسی لێوه كرد هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی ب ه باسی ماركس له‌م بواره‌دا نییه .ئینگڵس له كتێبی بنه‌چه‌ی خێزان، خاوه‌ندارێتی تایبه‌تی و ده‌وڵه‌تیشدا باسی ئه‌م خاڵه‌ی كردووه كه ل ه داهاتوودا تاك هاوسه‌ری له نێو ده‌چێ و ئاكاری عه‌شق و ئاكاری سێكسیش ده‌گۆردرێ « ،په‌یوه‌ندی عاشقانه« حاكم و زاڵ ده‌بێت ،به‌اڵم پێویست ه ل ه خه‌یاڵپاڵوییه‌كانی ئه‌و له‌باره‌ی داهاتوو تێبپه‌رین ،چونكه زۆربه‌ی پرسیاره بێ وه‌اڵمه‌كان بۆ ئه‌و فه‌راهه‌م ده‌كه‌ن. سه‌ره‌نجام دڵخوازی عاشقانه چ ده‌بێت ئه‌گه‌ر كه‌سێك عه‌شقی الیه‌نێك بۆ الیه‌نێكی دیكه ب ه ده‌ست بێنێ ،و نه‌توانێ له‌گه‌ڵی بژێ؟ ل ه «قه‌ڵمڕه‌وی ئازادی په‌تییدا» ،له‌مه‌ڕ ئه‌م غه‌ریز‌ه ناكام ه ده‌توانرێ چی بگوترێ ،ك ه ته‌نها له‌شێوه‌ی تاكدا ده‌گمه‌ن ده‌بێت ك ه ئیدی به پێچه‌وانه‌ی ویستی خۆی ،به زۆر ،شێوه به ژیانی كاتی له‌گه‌ڵ ئه‌و بدات، و ل ه ئاكامدا ل ه ئازادی كاتێكی خۆش ببات ه سه‌ر؟ ماركس و سه‌رمای ه ماركس به‌رده‌وام جه‌ختی دهكردهوه كه پێویسته سه‌رمای ه له پێش هه‌موو شتێ وه‌ك په‌یوه‌ندییه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی له‌به‌رچاو بگیردرێ .سه‌رمای ه ل ه پرۆسه‌ی به‌رزبوونه‌وه‌ی خۆبه‌هازێده‌ی شێوه ده‌گرێ ،به‌اڵم پێشنیاز و مه‌رجی دووباره به‌رهه‌مهێنان به‌و چه‌شنه‌ی په‌یوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ه كه توانا و هێز به شێوه‌گرتنی میانیزمه‌كان ده‌ده‌ن ل ه به‌رهه‌مهێنان ك ه ئه‌مه‌ش به پشكی خودی به‌رهه‌مهێنانی زێده‌به‌ها مومكین بكات. ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
145
ماركس جیاوازی ل ه نێوان شێوه جیاوازه‌كانی سه‌رمای ه داده‌نێت :سه‌رمایه‌ی جێگیر ( )Konstantes Kapitalله‌به‌رامبه‌ر سه‌رمایه‌ی گۆڕدراو (Variables .)Kapitalسه‌رمایه‌ی به‌رهه‌مهێنه‌ر بۆ سه‌رمایه‌ی جێگیر و سه‌رمایه‌ی گۆڕدراو دابه‌ش ده‌بێت .سه‌رمایه‌ی جێگیر كۆمه‌ڵێك ئامرازی به‌رهه‌مهێنان ه (كه‌ره‌سته‌ی سه‌ره‌تایی، ئامرازه هونه‌رییه‌كان ،ئامێره‌كان ،ئامراز) ك ه ده‌ره‌نجامی به‌رزبوونه‌وه‌ی كاری ڕابردوون. سه‌رمایه‌ی گۆڕدراو به‌های هێزی كاره كه ده‌كردرێت ،وات ه كرێی بۆ داده‌نرێت ،و ئافرێنه‌ری زێده به‌هایه. سه‌رمایه‌ی جێگیر ( )Fixes Kapitalله به‌رامبه‌ر سه‌رمای ه ل ه خڕبوونه‌وه‌ی ( .)Zirku;ierendes Kapitalئه‌م جیاوازیه له‌و تێگه‌یشتنه‌ی كه له ئابووری كالسیك خرابوو‌ه ڕوو ،ل ه جیاكاری نێوان زه‌وی و ئامێره‌كان له الیه‌ك ،و ده‌ستهه‌ق و كه‌ره‌سته‌ی سه‌رتایی ل ه الیه‌كی دیكه ،ده‌ست پێ ده‌كات .ماركس پێناسه‌یه‌كی تازه له‌م جیاوازی ه ده‌خاته به‌ر دیده ،و ئه‌وه‌شی ته‌نها له چوارچێوه‌ی سه‌رمایه‌ی به‌رهه‌مهێنه‌ر به‌كار هێنا .سه‌رمایه‌ی جێگیر ته‌نها بۆ ئامرازی به‌رهه‌مهێنان و به شێوه‌ی تایبه‌ت بۆ ئامێره‌كان و ئامرازه هونه‌رییه‌كان دهگهرێتهوه ،ل ه كاتێكدا كه سه‌رمایه‌ی خڕبوونه‌وه‌ی هه‌ڵگرانی كه‌ره‌سته‌ی سه‌ره‌تایی و هێزی كاره. سه‌رمایه -پاره ( ،)Geldkapitalسه‌رمایه -كااڵ (،)WarenKapital سه‌رمایه‌ی به‌رهه‌مهێنه‌ر ( .)Produktives Kapitalئه‌م چه‌مكانه پیشانی ده‌ده‌ن كه ل ه پرۆسه‌ی خڕبوونه‌وه‌ی سه‌رمایه‌دا ،سه‌رمایه‌ی پاره‌یی ده‌گۆردرێت بۆ كااڵ (ل ه ڕێگه‌ی كڕینی كااڵیی وه‌ك هێزی كار و زێده‌به‌هایی) ،و له ئاكامدا بۆ سه‌رمایه‌ی پاره‌یی ده‌گردرێت ك ه له قۆناغی دواتری سوڕی سه‌رمای ه به قوباره‌یه‌كی زیاد هه‌مان قۆناغ ته‌ی ده‌كات. سه‌رمایه‌داری ( )Kapitalismusئه‌و شێوه به‌رهه‌مهێنانه‌یه كه به‌ره‌و زێده به‌هایی وات ه به‌رهه‌مهێنانی زێده به‌ها ،و كه‌ڵكه‌كردنی سه‌رمای ه الیه‌نگیری هه‌یه .ئه‌دگاری سه‌ره‌كییه‌كه‌ی خاوه‌ندارێتی تایبه‌تی له‌سه‌ر ئامرازی به‌رهه‌مهێنان ،و دابه‌شكردنی كۆمه‌ڵگای ه بۆ چینه‌كان .دوو چینی سه‌ره‌كی و دوژمنكارانه‌كه‌ی یه‌كێك ه ل ه هه‌ڵگرانی سه‌رمای ه و ئامرازی به‌رهه‌مهێنان ،و ئه‌و كرێكارانه‌ن ك ه شتێكی جگ ه له هێزی كاری خۆی بۆ فۆشتن نییه .ماركس وه‌ك سه‌رمایه‌داری قۆناغ ه جۆراوجۆره‌كان و هه‌نگاو ب ه هه‌نگاوی مێژوویی دیاری كرد .ئه‌و باسی شێوه‌به‌ندییه‌كی ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تی (( )Okonomische Gesellchaftsformationك ه به شێوه‌ی ئاسایی له‌گه‌ڵ شێوه‌ی به‌رهه‌مهێنان وه‌ك یه‌ك داده‌نرێت) كرد ،و قۆناغه‌كانی پێكهاتنیشی ل ه 146
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
پێش چاو گرت :یه‌رمایه‌داری بازرگانی ،سه‌رمایه‌داری مانوفاكتۆری ،و سه‌رمایه‌داری پێشه‌سازی .ئه‌نگڵس ل ه كۆتایی ژیانیدا باسی «سه‌رمایه‌داری ده‌وڵه‌تی « كرد ،ك ه ل ه قۆناغی مۆنۆپۆڵی سه‌رمایه‌دارییه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتووه ،و له دوای سه‌رمایه‌داری پیشه‌سازی هاتۆت ه كایه‌وه ،و ئه‌وه‌ش مۆنۆپۆڵی كه‌م تا زۆری ده‌سه‌اڵتدار و ڕوو ل ه باڵوبوونه‌وه‌ی «ئیمپیالیزم» داده‌نرێت كه هه‌ڵبه‌ته له‌گه‌ڵ پێناسه‌ی ناسراوی لینین ل ه «ئیمپریالیزم» وه‌ك دواین قۆناغی سه‌رمایه‌داری یه‌ك شت نییه.
سهرچاوه: بابك احمدی ،واژه‌نامه‌ی فلسفی ماركس ،نشر مركز ،سال ،1382ص .115-113
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
147
148
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ده‌سه‌اڵتدارێتی زمان ساڵح سوزه‌نی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
149
150
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
پێشه‌كی: زۆر له‌درووشمه به‌ناوبانگه‌كه‌ی دیكارت تێنه‌په‌ڕیبوو «بیرده‌كه‌مه‌وه ،كه‌وات ه هه‌م» یان با بڵێین «هه‌بوونی من به‌هۆی ئه‌ندێشه‌مه‌وه‌یه» كه ده‌یان و بگره سه‌دان درووشمی له‌و چه‌شن ه هات ه دونیای فه‌لسه‌فه‌و ڕوانینی مرۆڤ بۆ دیارده‌كانی ده‌وروبه‌ر و بوونی مرۆڤ و بنه‌ما و پێكهاته‌ی ئوستووره‌و به‌یت و باو تا جل و به‌رگ و حیكایه‌ت ه قه‌دیمییه‌كان و ،.به‌كورتی ،هه‌موو شتی ئه‌م جیهانه‌وه .شوپێنهاوێر و نیچه جه‌ختیان كرده سه‌ر ئیراد‌ه و شیریان له‌ئه‌رز و ئاسمان كێشا .بێرگسۆن و كێركێگارد و هایدگه‌ر و فه‌یله‌سووفانی وجوودی پایان له‌سه‌ر بوونی مرۆڤ دانا و وجوودی ئینسانیان كرد به بنه‌مای ژین و ژیان و .ماركس و ئنگێڵس به‌جه‌ختكردنه‌سه‌ر كه‌ره‌سته‌ی به‌رهه‌مهێنان و بابه‌تی ئابووری و شه‌ڕی چینه‌كان ڕه‌وایه‌تێكی گه‌وره‌یان خولقاند و جیهانیان پێكرد ب ه دوو به‌شی ڕاست و چه‌په‌وه‌و .چیرۆكی مرۆڤ و ژیانی مرۆڤ به‌رده‌وام بوو .هه‌موو ئه‌و بۆچوونان ه سه‌دان و بگره هه‌زاران لقی دیكه‌یان لێبوه‌وه‌و .ئێستاش به‌رده‌وامه .فرۆید و پێڕه‌وانی فرۆید جه‌ختیان كرده‌سه‌ر نێرماكیی مرۆڤ و ناهۆشیاریی تاك و هه‌وڵیاندا هه‌موو مێژوو له‌و ڕوانگه‌یه‌و‌ه بخوێننه‌وه و ئه‌وانیش خۆیان تێكه‌اڵو هه‌‌زارتیكه‌ی ئینسان و ئه‌ندێشه‌ی مروڤ كرد و ئێستا وێن ه و ده‌مامك و وانموود بوونه‌ته پاشای بێڕه‌قیبی جیهان و هه‌موو قوژبنێكی ئه‌م جیهان ه بچووكه‌یان تهنیوهتهوه و ئه‌مه‌ش ته‌نیا ل ه ڕێگه‌ی ده‌سه‌اڵتدارێتی زمانه‌وه‌یه .زمان چۆن ئه‌و هه‌موو هێزه ده‌نوێنێت و هێزی زمان ل ه كام سه‌رچاوه‌و‌ه ئاو ده‌خواته‌وه؟ زمان چییه؟ «سه‌ره‌تا وشه هه‌بوو» پێش هه‌موو شتێك پێویسته ئاوڕێك له‌ئوستووره‌كان وه‌ك ناهۆشیاریی كۆمه‌ڵ بدرێته‌و‌ه بۆ ئهوهی تێبگه‌ین كه زمان و هه‌بوونی دێو و درنج و خواكان و مرۆڤ چ په‌یوه‌ندییه‌كی قووڵ یان الوازیان بووه و هه‌یه و ده‌بێت؟ «گایا» كۆنترین خوادایكی ئوستووره‌كانی یۆنانی كه‌ونارا بۆ ئهوهی چه‌ند «نا»یه‌كی له‌كوڕمێردی خۆی «ئورانووس»بیست« ،نا»كه‌ی خۆی دای ه ده‌ست «كرۆنووس»ی كوڕی و به‌یارمه‌تی یه‌كدی ،واته «نا»ی گایا و «نا»كه‌ی كرۆنووس به‌سه‌ر «نا» كه‌ی ئورانووسدا زاڵبوون و خۆی و ده‌سه‌اڵته‌كه‌شیان مراند .باوه‌ئاده‌م له ژێر گۆشاری هێزی زمانی دایه‌حه‌وادا «نا»كه‌ی دایه‌حه‌وای وه‌رگرت و ناوی شتێك فێربوو كه‌نه‌ده‌بوو فێرببوایه، «پده‌ره‌م ڕوه‌زێی ڕزوان به دو گه‌ندوم بفرووخت».حافز شوێن پێی هێزی زمانی ئوستووره‌یی ژنان (خواژنه‌كان) ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی سه‌ره‌تایی مرۆڤیشدا ده‌نگده‌داته‌وه و وه‌ك زۆر له‌مێژووناسان و كومه‌ڵناسان جه‌ختی له‌سه‌ر ده‌كه‌ن كۆمه‌ڵگه‌ی سه‌ره‌تایی مرۆڤ دایكساالر بووه و ژنان ده‌وری گرنگیان تیادا گێڕاوه و زمانی ژنان له ڕاستیدا ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
151
زمانی زاڵبووه و ئه‌وه‌ش گرینگرین هۆكاری ئه‌نترۆپۆلۆژیای دایكساالریی بووه« .گۆرانی گایا ده‌ڵێمه‌وه .دایكی جیهان ك ه ئه‌ستوونێكی قاییمه‌و ل ه كۆنترین خواكانه» هومێر ئه‌مه‌ش شوێن پێی ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی ه له‌ئه‌ده‌بی یۆنانی كه‌ونارادا .دواجار زمانی زئۆس و پرۆمته‌و سیزیۆف وه‌ك سێ لقی جیاوازی هێزی زمان له‌ناو كۆمه‌ڵیشدا دێته‌ئاراوه. زئۆس زمانی خوای خواكان ،قیبله‌ی عاله‌م ،خاوه‌ن ئه‌رز و ئاسمان و دار و به‌رد و هه‌موو شت ه و كه‌س نابێت ل ه ئه‌مرونیایدا نه‌بێت .سیزیۆف ،زمانی هه‌موو ئه‌و مرۆڤ و خوابچووكانه‌ن ك ه ڕه‌نجی بێحاسڵ ده‌كێشن و به‌ره‌ی كاریان بۆ یه‌كێكی دیكه‌یه. پرۆمته‌ش زمانی خوایانی شۆڕشگێڕ و دابه‌شكه‌ری ئاگر و ڕۆشنایی و ڕه‌نجی ئه‌به‌دیی ئه‌و كه‌سانه‌یه .ئه‌م ده‌سه‌اڵتانه‌ش بهرهبهره وه‌ك گوترا ل ه زمانی مرۆڤهوه سه‌رله‌نوێ دهبنهوه به‌ده‌سه‌اڵت و لق و پۆ ده‌كه‌ن و باڵوده‌بنه‌وه و وه‌ك ده‌سه‌اڵتی فه‌لسه‌فه و زانست و هونه‌ر و .بهره بهره مێژووی پڕ له شه‌ڕ و نه‌گبه‌ت و ئازار له الیه‌ك و پڕ له‌ئه‌شق و جوانی و هونه‌ر لهالیهكی دیكه‌وه ده‌نووسنه‌وه ،به‌رله‌وه‌ی مێژووی هێڵی بپێوین و له زمانی هیرۆدۆت و سوقراته‌وه و له زه‌ریای زمان بده‌ین چاكتر وای ه له سوسور و دال -مه‌دلوول و نیشانه‌و‌ه ده‌ستپێبكه‌ین بۆ ئهوهی سه‌ره‌تا پێناس ه یان پێناسه‌گه‌لێكی زمانیی له زمان ده‌ستنیشان بكه‌ین .مه‌به‌ست له زمان ئه‌و سیستم ه نیشانه‌ییه‌ی ه كه به‌پێی پێناسه‌كانی دال -مه‌دلوول له‌الیه‌ن زمانناسانی وه‌ك سوسور و دوای ئهوهوه ،هه‌موو كه‌ره‌سته‌كانی ده‌ربڕین ده‌گرنه‌وه .پائۆفسكی نیشانه‌كان له‌سێ توێی ماناییدا به‌م جۆره پۆلێنكاری ده‌كات ،1 -3 .سروشتی(ڕوخساره‌یی) :وه‌ك هێڵ و ڕه‌نگ و بیچم و په‌یوه‌ندی نێوان ئه‌وان ك ه ماناگه‌لی خێرا و سه‌ره‌تایی و سروشتی پیشانده‌دات ،2 -3 .ئاماده‌ی ،یان قه‌راردادی به‌رهه‌م به‌پێی بڕیاری له‌پێشدا ئاماده‌بوو، وه‌ك ڕه‌شی بۆ شه‌و یان لێكدانه‌وه‌ی وێنه‌و شه‌مایل (سه‌مبۆلی) ،3-3ڕه‌مزاوی ،ك ه به‌پێی شه‌مایلناسی ماناگه‌لی قووڵتر و به‌رینتری هه‌ر به‌رهه‌مێك له‌خۆ ده‌گرێت ،ئه‌م جۆره نیشانه‌گه‌ل ه تایبه‌تمه‌ندی گه‌ل ،نه‌ته‌وه‌یی ،ده‌وره‌یی ،چینایه‌تی ،ئایینی ،ئه‌خالقی و فه‌لسه‌فییان هه‌یه و ل ه واقیعدا دال گه‌لێكن فره و فره‌تر مه‌دلوولی (بۆ ئاشنایی زێده‌تر ده‌توانن بڕوانن ه «له‌نیشانه‌گه‌ل وێنه‌یی تا ده‌ق» بابه‌ك ئه‌حمه‌دی .یان بازی با ڕنگهای ویتگنشتاین و یاریگه‌ل زمانی هه‌ر ئه‌و نووسهره) .به‌م پێیه ،هه‌موو زانست و فه‌لسه‌فه‌و هونه‌ر و .دێن ه پانتای زمان و سیستمی نیشانه‌كانی زمانییه‌وه .كه‌وای ه ئاسایی ه ئه‌گه‌ر زمانه‌وانه‌كانی سه‌رده‌م زمان له‌به‌رهه‌مهێنان و ئابووریی یان ناهۆشیاریی تاك و كوێ فرۆید و یونگ و یان ئیراده‌ی شوپنهاوه‌ر و نیچه‌و وجوودی كێركێگارد و وجوودییه‌كان و هه‌موو ئیسمه‌كانی پانتایی زمان به‌سه‌ره‌كیتر بزانن .بۆ ئهوهی هه‌موو 152
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ئه‌مان ه ل ه ڕێگای زمانه‌وه بوونه‌ته ده‌سه‌اڵت یان له الیه‌ن دهسهاڵتهوه سه‌ركوتكراون و سه‌ریان هه‌ڵداوه‌ته‌وه .بگه‌ڕینه‌وه سه‌ر فه‌لسه‌فه و زمانی فه‌لسه‌فی ك ه بۆ خۆی هێزێكی زمانیی له‌مێژینه‌ی ه و تا سه‌ری دال ـ مه‌دلووله‌كانی گه‌یشتووه‌ت ه ئێمه‌ـ سه‌دان و هه‌زاران گۆڕان و شه‌ڕوقڕه‌ی له‌سه‌ركراوه‌و خۆی بووه‌ته ده‌سه‌اڵت و چۆته‌وه خزمه‌ت ده‌سه‌اڵتی باو و هه‌روه‌تر ك ه ده‌بێت ه مه‌سنه‌وه‌ی هه‌زاران (CD/DVDفشورده) و ل ه كتێب و كتێبخانه‌كان تێپه‌ڕیوه .ده‌سه‌اڵتی زاڵی زمانی ئوستووره‌كان و نادێموكراسی یۆنانی كۆن ك ه به‌ده‌مامكی دێموكراسییه‌و‌ه ده‌سه‌اڵتداربوو (بۆ ئهوهی له‌چوار سه‌د هه‌زار كه‌سی خه‌ڵكی ئاتێن 250000هه‌زار كه‌س كۆیل ه بوون و له‌و 150000كه‌سه‌ش ـ هه‌زار كه‌س ده‌چوون ه لیژنه‌ی گشتیی و ).مه‌ودای ده‌ڕبرین و گه‌شه‌ی زێده‌تری نه‌دا و له ئه‌نجامدا وه‌ك ئه‌به‌رمه‌رد و ژوه‌ركه‌س گه‌یشت ب ه نیچه و ده‌سه‌اڵتی زمانیی نیچه‌ش ده‌سه‌اڵتدارێتی هیتله‌ری الی زۆرێك له فه‌یله‌سووفه‌كان «پاساودایه‌وه»* له‌والشه‌و‌ه ئه‌ره‌ستۆ و زمانی كڵێسا گه‌وره‌ترین ده‌سه‌اڵتی كۆمه‌اڵیه‌تییان هێنایه‌گه‌ڕ و چه‌ندین سه‌ده‌ی تاریكی ئه‌وروپایان له‌سێبه‌ری ئه‌و هێزه‌دا هێنایه گه‌ڕان و له‌ڕاستیدا ڕاوه‌ستان .وات ه زمانی خوازیاری یه‌كێتی و ڕێكوپێكی جیهان و دیارده‌كانی ئه‌رستۆ له‌باری سیاسییهوه ئه‌سكه‌نده‌ری «مه‌زن!!» هانده‌دات جیهان یه‌كپارچه كاتهوه و له‌باری فه‌لسه‌فه‌یشه‌و‌ه جیهانی كڵێسا ده‌ته‌نێته‌وه و ده‌یهێنێته ژێر ده‌سه‌اڵتی خۆی. ئێستا ده‌توانین ئه‌و پرسیاره بكه‌ین كه په‌یوه‌ندییه‌كانی زمان و ده‌سه‌اڵت چۆن چۆنیی ه و كامیان ئه‌وی دیكه‌یان سازده‌كات؟ «سه‌ره‌تا وشه هه‌بوو» ده‌سه‌اڵتی ئووستووره‌كان له‌ڕێگه‌ی زمانه‌وه بوو ،بۆ ئهوهی هیچ كام له‌و خودا ورد و درشتانه‌ی یۆنان و ڕۆم و. نه‌هاتن ه جیهانی واقیعه‌وه .ده‌سه‌اڵتی زمانیی ئایینه ئاسمانییه‌كانیش هه‌ر ل ه ڕێگه‌ی كتێبگه‌لی پیرۆزی ئه‌و ئایینانه‌و‌ه بووه‌و زۆربه‌ی ئه‌و ئایینانه تا ئه‌و كاته‌ی نه‌یانتوانی زمانی خۆیان له‌ناو كۆمه‌ڵدا په‌ر‌ه پێبده‌ن نه‌یانتوانی ببنه‌ده‌سه‌اڵت (كردارو گفتار و ئه‌ندێشه‌ی چاك درووشمێكی زمانیی ه و تا ئه‌و كاته‌ی ته‌شه‌ن ه نه‌كات ،باڵو نه‌كرێته‌وه، ناتوانێت ببێته ده‌سه‌اڵت .شه‌ڕه‌كانی مووسایی و مه‌سیحی به‌پێی ده‌سه‌اڵتی زمانی ئه‌و دوو ئایینه‌وه هات ه ناو مێژووی جیهانییه‌و‌ه و .فاكتی مێژوویش سه‌لمێنه‌ری ئه‌و ڕاستییه‌ی ه ك ه له‌هه‌ر كوێ ده‌سه‌اڵتێكی زمانیی هه‌بووبێت هه‌وڵی سازكردنی ده‌سه‌اڵتی كۆمه‌اڵیه‌تی تا سیاسیشی داوه‌و بهپێچهوانهوه ده‌سه‌اڵته جوراوجۆره‌كانی كۆمه‌ڵگ ه بۆ ژێر ركێف خستن یان النیكهم یه‌كگرتن له‌گه‌ڵ زمانی هێزی ئه‌و سه‌رده‌مه تێكۆشاوه و ئه‌و دووان ه وه‌ك مقه‌ست بۆ له‌ناوبردنی ئه‌و هێزانه‌ی ته‌سلیم نه‌بوونه و به‌یه‌كدیدا هاتوون ه و هه‌وڵی له‌ناوبردنیانی داوه .بۆ وێنه ده‌سه‌اڵتی زمانی كڵێسا به‌توندی دژی سووڕانی زه‌وی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
153
و ناچه‌قێتی بوونی زه‌وی ده‌وه‌ستێت .ده‌سه‌اڵتی زمانی فیودالیت ه و ئه‌ریستۆكراسی به هه‌موو هه‌وڵی خۆی بۆ له‌ناوبردنی ده‌سه‌اڵتی كۆیله‌كان و بزووتنه‌وه‌كانیان (وه‌ك بزووتنه‌وه‌ی ئیسپارتاكووس و ).ده‌وه‌ستێ و ده‌سه‌اڵتی زمانی ڕێنیسانس به‌توندی و بهرهبهره هه‌وڵی سڕینه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی زمانی ئاسمان ده‌دات .هێزی زمانی بۆرژوازی نوێ به نوێنه‌رایه‌تی كرۆمول ده‌سه‌اڵتی زمانی هێزی سه‌رمای ه به‌سه‌ر هێزی زمانی فیودالیته‌ی ئه‌وروپاییدا زاڵ ده‌كات .ماركس و ئنگێڵس ده‌سه‌اڵتێكی زمانی تر ساز ده‌كه‌ن و بهره بهره زۆربه‌ی بزووتنهوه فیكریی و سیاسی و هونه‌رییه‌كانی سه‌رده‌می خۆیان ده‌كێشن ه ژێر ده‌سه‌اڵتی زمانی چه‌په‌وه و شه‌ڕی سارد و گه‌رمی ڕۆژهه‌اڵت و ڕۆژئاوا له هه‌موو پانتاییه‌كدا ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه و به‌ره‌نگاریكردنی ئه‌و دوو هێزه زمانییه‌یه‌و كاتێك هێزی زمانی چه‌پ توانای به‌ربه‌ره‌كانیی له‌پانتای وێنه و سه‌ته‌الیت و كه‌ره‌سه‌كانی په‌یوه‌ندی جه‌ماوه‌ری ڕاستدا نه‌ما ،بهرهبهره توایه‌وه و هه‌وڵیدا زمانێكی تر دابێنێت (بڕوانن ه مه‌كته‌ب فرانكفورت و فه‌لسه‌فه‌ی ڕه‌خنه‌یی. تائێستاكه‌و سه‌رهه‌ڵدانی چه‌پی نوێ پۆست ص مودێرنیزمی جیهانی و.). هونه‌ر و ئه‌ده‌بیات ل ه ژێر ده‌سه‌اڵتی ئوستووره‌یی خواژنه‌كان ل ه مێژووی مروڤایه‌تیدا هه‌وڵی سازكردنی ده‌سه‌اڵتێكی تری داوه ك ه جیاواز بێت ل ه ده‌سه‌اڵتی هه‌مه‌ڕه‌نگه‌ی جیهانی عه‌ینی و زانستی بگۆڕ و وه‌ستاوی ئینسان و ته‌نانه‌ت ده‌سه‌اڵتی هه‌ندێكجار داسه‌پیوی خۆی ،به‌اڵم وه‌ك گوترا هیچ كات نه‌یتوانی به‌ته‌واوی خۆی له‌و بازن ه بچووك و گه‌وران ه ڕزگار بكات ك ه ده‌سه‌اڵتی زمانی باو له پانتاییگه‌لی كۆمه‌ڵ و سیاسه‌ت و فه‌رهه‌نگ و .دا چه‌سپاندوونی .هه‌ر بۆی ه به‌رده‌وام تێكۆشاوه و شۆڕشێكی زمانی نوێتر ڕێك بخات و جاربه‌جار ئه‌وه‌ند بكه‌وێته به‌ر شه‌پۆلی ئه‌و بازن ه سه‌پیوانه‌و‌ه ك ه ده‌نگ و ڕه‌نگیشیان به‌م نه‌گات .زمانی هونه‌ر و ئه‌ده‌ب به‌هۆی هێزی خوڵقاندنی وانموود ته‌نانه‌ت ئه‌و كاتانه‌ش گومانی كه‌وتنه داوی ده‌سه‌اڵتێكی باوكانه‌ی لێده‌كرێت ب ه ئاسانی خۆی ده‌رباز ده‌كات و به‌هۆی خوڵقاندنی جیهانێكی خه‌وناویی و فانتزیی و لێكچوو و وێكنه‌چوو له‌گه‌ڵ ژیان و زمانی ڕۆژان ه به‌رده‌وام سركبوونی خۆی پاراستوو‌ه و ل ه مێژووی هونه‌ردا كه‌م نه‌بوون ئه‌و سه‌رده‌مانه‌ی ك ه زۆرێك له‌زلهێزان و ده‌سه‌اڵت ه خاوه‌ن شكۆكان لێی سڵه‌مینه‌ته‌وه و توڕیان بۆ ناوه‌ته‌وه ،شیریان لێكیشاوه و به‌ند له‌سه‌ر به‌ندانیان بۆ بردووه‌ت ه ئاسمان و چاڵی قووڵیان بۆ هه‌ڵكه‌ندووه ،به‌اڵم وه‌ك گوترا توانای ئافراندن و هه‌ڵفڕین به‌رده‌وام ئازادی كردووه و كه‌وتووه‌ته‌وه چڕین و سازكردنه‌وه‌ی كۆشكه‌كه‌ی خۆی شوێن ئاسكێكی وه‌حش كه‌وتین ئه‌و كاته‌ی الو بووین هه‌زارمان گرت هه‌و نه‌بوون .هه‌ر هیچیشیان هه‌ویش بوون هه‌ر هه‌مووشیان. 154
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
درۆ مۆقه‌دده‌سه‌كان شیعر ده‌سه‌اڵتێكی وای سازكرد بوو كه ته‌نانه‌ت ئه‌فالتوونی دژه شیعری هاورد بووه ژێر په‌نچ ه نادیاره تیژپه‌ڕه‌كانی خۆی .گه‌وره‌ترین دیكتاتۆره‌كانی مێژوو زۆرجار كه‌وتوونه دوای ئه‌و ئاسك ه چاو الجوه‌ردییه .هه‌ربۆی ه زمانی هونه‌ر ل ه جوانترین و خۆشترین و ڕه‌وانترین زمانه‌كانی ده‌سه‌اڵته كه ل ه تووڕ‌ه بوون و شۆڕش و شه‌ڕ و شۆڕیشدا هیچ له جوانییه‌كه‌ی به‌خه‌سار نه‌چووه ”من نه انم كه زبونی كشم از جور فلك چرخ برهم زنم ار جز به مرادم چرخد“.حافز “من انم كه درپای خوكان نریزم مر این قیمتی در لقظ دری را“ .ناصر خسرو ئه‌ز ناچمه دیوانی میرا .نابم ه شاروری كوشك و سه‌را (ك ه پێشتر وه‌ك نموون ه له وتاریكیتریشدا هاورد بوومه‌وه شمشیرهای اخته را غالف كنید ،زیرا شبنم انها ڕا می‌پوساند (شكسپێر) ،جوانی و ستاتیكیای زمانی هونه‌ر ئه‌و كاته خۆی ده‌نوێنێت ك ه دژی زمانی پێشوو ده‌كه‌وێت ه گه‌ڕ و ده‌كه‌وێته خوێندنهوه ڕه‌خنه‌كاری خۆی. قاڵبی نوێتر دهبینێتهوه و دواجار ئه‌و قاڵب و قاڵبانه‌ش ده‌شكێنێت و لێی ده‌رباز ده‌بێت .مایاكۆفسكی له لووتكه‌ی بڕوا ب ه شۆڕشی سۆسیالیستی واقیعگه‌رادا هه‌وری شه‌ڕواڵپۆش ده‌نووسێت ،نیمایووشیج له مۆسیقای ڕواڵه‌تی عه‌رووز ده‌ترازێت و گۆرانی چه‌پ كانییه‌كی ڕوونی به‌ر تریفه‌ی مانگه‌شه‌و ده‌شیعرێت .ڤاگنێر هێلی كاتی ئه‌نجن ئه‌نجن ده‌كات و قاشه‌زیهنییه‌كان ده‌پشكنێت ئه‌مه ئانارشیزمی زمانه دژی هه‌موو ئه‌و ده‌سه‌اڵتانه‌ی كه خه‌و به كۆیله‌تی بوون و ده‌سته‌مۆیی ده‌سه‌اڵتی زمانی هونه‌ره‌و‌ه ده‌بینن .ده‌سه‌اڵتی پاشایه‌تی سواره‌ی دامه‌زراند بوو بۆ ئهوهی ده‌نگی ڕادیۆی پاشایه‌تی بخات ه گه‌ڕ و سوار‌ه شیعری خه‌و‌ه به‌ردینه‌ی لێوه باڵوده‌كرده‌وه‌ـ ئه‌مه‌ی ه ده‌سه‌اڵت دژی ده‌سه‌اڵت و ئانارشیزمی زمانی هونه‌ر .هێمنی سیاسیكار دیم كچێكی له‌باری الدیی ده‌نووسی و یه‌زیدی ئومه‌وی “ادركاسا ونا ولها اال یا ایها الساقی“ ده‌هۆنێته‌وه .هه‌ڵبه‌ت ئه‌م «ڕاوه‌ستان و ڕمكردن و نیگایانه‌ى»هی شیعر به‌و مانای ه نیی ه ك ه هه‌ر جۆره ده‌سه‌اڵتێك خوێندنه‌وه‌ی تایبه‌تی خۆی له‌سه‌ر نه‌بێت و كه‌ڵكی پێویستی خۆی لێ هه‌ڵنه‌كڕێنێت .بهپێچهوانهوه ،ئهوه خوڵقاندنی چه‌ندده‌نگی ،چه‌ندڕاڤه‌یی و فانتازیایی هونهره ك ه یارمه‌تی هه‌موو بواره‌كانی زانست و فه‌لسه‌ف ه و فه‌رهه‌نگی داوه ،بۆ وێن ه فرۆید الی وای ه شاعیران و هونه‌رمه‌ندان له ئه‌زه‌له‌و‌ه ڕه‌وانناس له دایكبوون ه و لێنین «ئوژنی گرانده»ی باڵزاكی له زۆربه‌ی كتێبه ئابوورییه‌كان ال په‌سه‌ندتره .به‌لزاك له چینه‌كه‌ی خۆی نانووسێ و دێت ه ژێر سێبه‌ری ئه‌ده‌ب و كاندینسكی له ئهوهی فیگور‌ه ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
155
یاخی ده‌بێت و گرینیكاكه‌ی پێكاسۆ ده‌روونشیكاریی و تاوان تێكه‌ڵ ده‌كات .ئه‌م ه ده‌سه‌اڵتی زمانی هونهره ك ه له‌ناو ده‌یان و سه‌دان ده‌سه‌اڵتی تری ناو كۆمه‌ڵگه‌دا سه‌ر ل ه ئاسمان ئه‌سوێ و ب ه نائاجووری شووشه‌یی و بلوورینی زمان ساز بووه و ده‌سه‌اڵتی زمانی نیشانه و ده‌نگ و ڕه‌نگ شه‌مایل و نڤیساره. په‌یوه‌ندییه‌كانی زمان و ده‌سه‌اڵت. ئه‌گه‌ر یه‌كێكیتر ل ه پێناسه‌كانی زمان كه‌ره‌سته‌ی ده‌ربڕینی زیهنییه‌تی مرۆڤ بێت ل ه واقیعه‌كان ،ئه‌وا ده‌بێت بڵێین ئه‌و كاته‌ی بگێڕه‌و‌ه یان بێژه‌ر نایه‌وێت زیهنییه‌تی خۆی ئاشكرا بكات و قسه‌ش ده‌كات و ل ه كه‌ره‌سته‌ی زمانیش كه‌ڵك وه‌رده‌گرێت خه‌ریكی چییه «ئه‌و درۆ ده‌كات یان بابڵێین زمان ده‌بات به‌الڕێدا و هه‌وڵی سازكردنی وێكچوویی و وانموود ده‌دات و له‌و ڕێگهیهوه ئه‌یه‌وێت به‌رده‌نگ په‌یوه‌ندییه‌كی ناڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ ئه‌و وانوێنراوه‌دا بگرێت و مێژووش پیشانیداو‌ه په‌یوه‌ندی گرتن له‌گه‌ڵ ئه‌و زمانه‌ش نه‌ته‌نیا ئاساییه ،به‌ڵكوو په‌یوه‌ندییه‌كی قووڵه .بابزانین هێزه جۆراوجۆره‌كانی كۆمه‌ڵگ ه له هه‌ر سه‌رده‌مێكدا چۆن له‌و كه‌ره‌سته‌یه كه‌ڵك وه‌رده‌گرن و وه‌ك واقیع ده‌ینوێنن، وه‌ك ده‌زانن باری سۆز و عاتیفه‌ی هه‌ر ووشه‌یه‌ك له ڕسته‌دا ده‌گۆڕدرێت و ئه‌ركی وش ه ل ه دێڕ و دێڕ له‌په‌ره‌گراف و تاد .ناتوانێت وه‌ك یه‌ك بێت .ده‌سه‌اڵت له‌م تایبه‌تمه‌ندیی ه كه‌ڵك وه‌رده‌گرێت و هه‌وڵی به‌هێزتركردنی خۆی ده‌دات ،بۆ وێنه ئه‌مریكاییه‌كان ده‌ستتێوه‌ردانی خۆیانیان له‌كاروباری ڤێتنام به‌م ناوهوه ده‌رده‌بڕی «پاراستنی ئازادی و دیموكراسی» ده‌ركردنی هه‌زاران ویتكونگیش له ماڵ و دێهاتی خۆیانیان ناونابوو «پووچكردنه‌وه‌ی كه‌ره‌سته‌گه‌لی په‌یوه‌ندی دوژمن» یان ئاڵمانی هیتله‌ری زاراوه‌ی «رێگه‌حه‌لی قه‌تعی» بۆ سۆپاكانی مرۆڤسووتێن به‌كارده‌هێنا« .ره‌زا باتنی» باشترین نموونه ،بۆ به‌الڕێدابردنی زمان ،له‌ڕۆمانی 1984ی «جورج ئوروێل» دێنێته‌وه ،ناوه‌كان به‌شێوه‌ی فێڵكردن له‌به‌رده‌نگ و به‌سوخره‌گرتنه .ئه‌و وه‌زاره‌تخانه‌ی ك ه ئه‌ركی مقه‌ست و سانسۆری پێسپێردراوه ،ناوی «وه‌زاره‌تی حه‌قیقه‌ت»ـه ،وه‌زاره‌تی شه‌ڕ ناوی وه‌زاره‌تی ئاشتییه ،وه‌زاره‌تی جیره‌به‌ندی ناوی وه‌زاره‌تی فراوانییه ،وه‌زاره‌تی پۆلیس و پشكنینی باوه‌ڕ (ته‌فتیش عه‌قاید) و ئه‌شكه‌نجه و .ناوی وه‌زاره‌تی ئه‌شقه و هه‌ر به‌و پێی ه ئه‌م ناوانه‌ش ته‌واو به‌پێچه‌وانه‌وه‌ن ،سیگاری ئازادیی و وه‌زاره‌تی ئیرشاد و شتی وا ك ه بۆ ئێمه‌ش ئاشنان .كه‌ڵكوه‌رگرتنی فریوده‌رانه و ده‌سه‌اڵتداران ه له زمان، ته‌نیا له‌باری سۆز و عاتیفه‌ی و وشه‌وه نییه ،ئه‌وان له‌كه‌ره‌سته‌ی زمان و ده‌سه‌اڵتی وانموودسازی زمان ،وه‌ك كه‌ره‌سته‌یه‌كی شوێندانه‌ری بنه‌ڕه‌تی بۆ به‌الدابردنی بیروڕای 156
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
گشتیی كه‌ڵك وه‌رده‌گرن و بۆ ئه‌و ئامانجه‌ش ته‌نانه‌ت ڕاسته‌وخۆ دێنه‌مه‌یدانه‌وه ،وات ه ئه‌ركی سه‌ره‌كی فاڵنه ڕێكخراو و «سازمان» و فه‌رمانگه ته‌نیا ده‌بێت به‌وه‌ی كه چ وشه‌گه‌لێك له‌كام ده‌زگای په‌یوه‌ندیی و گشتییه‌وه به‌كارببرێت یان نا؟ نموونه‌كه‌شی هه‌ر له‌و سه‌رچاوه‌و‌ه دێنینه‌وه ،وه‌زاره‌تی چاپه‌مه‌نی ئاڵمانی نازی به‌پێی ده‌ستوورگه‌لی ڕۆژان ه به‌ناوی «رێساكانی زمانیی» كه دواجار بوو به «رێنوێنی ڕۆژانه‌ی وه‌زیری چاپه‌مه‌نی» ڕاسته‌وخۆ ده‌ستیكرد به‌ئه‌مر و نه‌هیی زمانیی .ئه‌مه‌ش وه‌رگێڕانی چه‌ند نموونه‌یه‌ك له‌و ڕێنموونییا‌نه‌یه ك ه ئێمه له‌كتێبی« ئه‌رك و سیاسه‌ت و په‌یوه‌ندی» ده‌یهێنینه‌وه :مێژوو و ده‌ستوور 24 ..ژوئن -1932زاراوه‌ی به‌یه‌ككردنی ئاڵمان و ئۆتریش (نابێت به‌كار بهێنین) 2مارس -1934به‌جێگه‌ی زاراوه‌ی ڕۆژی پرسه‌ی گشتیی زاراوه‌ی ڕۆژی بیره‌وه‌ری پاڵه‌وانه‌كان به‌كاردێنین! 1سپتامبر -1934له‌مه به‌دوا وته‌كه‌ی سه‌رۆك وه‌زیران ،واته (گه‌لی ئاڵمان ده‌بێت ببێته گه‌لێكی خه‌له‌بان) دووپات نه‌بێته‌وه! 6ژانووی ه ( -1936قوتابخانه‌ی ئاڵمانی) ده‌بێت له‌زێهنی خه‌ڵكدا جێگیركه‌ن! 14ژانووی ه -1937له‌چه‌مك-وشه‌ی (ره‌گه‌ز یان نهتهوه) له پڕوپاگه‌نده‌كاندا كه‌ڵك وه‌رمه‌گرن! 27ژووئیی ه -1937ده‌بێ ئه‌ركی (تبلیغات/ریكالم) به ڕێز و حورمه‌ت ڕابگرن! ئهوهی به‌قازانجی مه‌ی ه (ریكالم) و ئهوهی به‌زه‌ره‌رمانه به(ئاژاوه) ناوبه‌رن14 .ژانووی ه -1939 ئه‌م ه ده‌ستوورێكی گرنگ ه بۆ ڕۆژنامه و چاپه‌مه‌نییه‌كانی ئاڵمان! له‌مه به‌دوا ئادۆڵف هیتله‌ر هه‌رگیز به‌ناوی (پێشه‌وا) بنووسرێت و بخوێندرێتهوه! ن ه پێشه‌وا و سه‌در ئه‌عزه‌م! 16نوامبر -1939وشه‌ی ئاشتی ده‌بێت له چاپه‌مه‌نی ئاڵماندا بسڕدرێتهوه! و به‌م جۆره ده‌بینین زمان ته‌نیا بۆ ده‌ڕبڕینی ڕاستی و واقیعییه‌ته‌كان به‌كارنایه‌ت، به‌ڵكوو هێزی وانواندن و وانموودسازی زمان به‌تایبه‌ت ئه‌و كاته‌ی ده‌چێت ه خزمه‌ت هێزێكی گه‌وره‌وه ،بۆ ده‌ربڕین و سه‌پاندنی درۆ و ده‌مامك و به‌رژه‌ونخوازی و ناڕاست، دێته‌گه‌ڕ! نموونه‌ی ده‌سه‌اڵتی زمانی باوك له ئه‌ده‌ب و هونه‌ر و فه‌لسه‌ف ه و ته‌نانه‌ت زانستدا ئهوهنده زۆره ك ه پێویست به‌هاوردنه‌و‌ه ناكات .ڕابێرت سۆس Robersou قه‌ش ه و نووسه‌ری ئینگلیسی له سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌دا وتی« :زمانیان بۆ ئهوه داوه‌ت ه مرۆڤی ئاسایی كه ده‌روونی خۆی پێ ده‌ربڕێت ،به‌اڵم هه‌ر ئه‌و زمانه بۆ ئهوه دراوه‌ت ه مرۆڤی زرینگ و چاالك كه ده‌روونی خۆی پێ بشارێته‌وه» ئهوهی «سۆس» له‌سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌دا وتی هیچكات له مێژووی مرۆڤایه‌تیدا ئهوهنده به‌ڕاست ده‌رنه‌چوو ،به‌تایبه‌ت كاتێك زمانی نڤیسار بهرهبهره هێزی خۆی له‌گه‌ڵ زمانی وێنه‌دا به‌ش ده‌كات و پێكهوه به‌وته‌كه‌ی بودریار ،شه‌ڕی خه‌لیجی فارس ده‌كه‌ن به شه‌ڕێكی ته‌له‌فزیۆنی!! ئێستاك ه ئهوهی ڕاست و حه‌قیقه‌ت ه ئهوهی ه كه به‌زمانی وێن ه دێته هه‌موو سووچ و قوژبنێكی ماڵ ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
157
و دیوه‌كانمان ،ئێستا ئه‌دیب و كۆمه‌ڵناس و هونه‌رمه‌ند و ئه‌وانه‌ن كه میدیاكان به‌پێی ملشۆڕیی بۆ ده‌سه‌اڵته‌كان ناویان ده‌ڵێتنه‌و‌ه كه‌سیش له‌و بازنه‌ی ه ده‌رناچێت .گرنگ ئهوهی ه ك ه چۆن له‌و سیستمه بۆ ڕه‌خنه‌كاریی و نه‌شته‌ركاری كه‌ڵك وه‌رگریت ،ئه‌گینا فۆكۆ وته‌نی ،تۆڕه‌كانی چاودێری و سزادانی ده‌سه‌اڵتی سه‌رده‌م ئه‌وه‌ند به‌ڕواڵه‌ت ئاڵۆز و نادیاره ك ه ته‌نانه‌ت زۆر له ڕۆشنیرانیش هه‌ست ناكه‌ن ك ه له‌ژێر ئه‌و تۆڕه‌دان و كار بۆ ئه‌وان ده‌كه‌ن (بڕوانن ه چاودێری و سزا)یه‌كه‌ی فۆكۆ. كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی و ده‌سه‌اڵتی زمانی باوك زمانی كوردی با وه‌كو به‌هۆگه‌لی سیاسی- كۆمه‌اڵیه‌تی ئابووری و ته‌نانه‌ت جوگرافیای تایبه‌ته‌و‌ه وه‌ك نڤیسار ،جگ ه ل ه شیعر، زمانێكی فه‌قیر بووه‌و كه‌م جار توانیویه‌تی ده‌سه‌اڵتگه‌لی فه‌لسه‌فی زانستی بسه‌پێنێت یان زاڵ بكات ،به‌اڵم ئهوهی هه‌ر له‌و سیستمه زمانییه‌شدا (مه‌به‌ست شیعره) بهرچاوه ده‌سه‌اڵتی تاكێتی و یه‌ك ده‌نگی باوكه و به‌و پێیه‌ش پاڵه‌وانی نێرینه‌ی ڕزگاریده‌ر و تا دوایی .به‌یت :كچ ده‌ڵێت :باوكی من گه‌لێ زاڵمینه! من ناداته كوڕه شاریان ده‌ڵێت: ئه‌وان ده‌ستی خۆیان به‌كیژان گه‌رم ئه‌كه‌نه‌وه. شیعری كالسیك« :گه‌ر دی هه‌بوا مه سه‌ر فه‌رازه‌ك .ساحب كه‌ره‌مه‌ك سوخه‌ن نه‌وازه‌ك نه‌قدی م ه ده‌بوو ب سكك ه مه‌سكوك نه‌ده‌بوو وه‌ه ه بێ ڕه‌واج و مه‌شكووك.». خانی شیعری نوێ :باخچه‌ی پاشا له‌وبه‌ر ئاوه ،خێڵی دوژمن ده‌وره‌ی داوه ،ئه‌ڕۆم ڕێگام لێگیراوه ،ناڕۆم چاوكاڵ لێم تۆراوه(.گۆران) من ئه‌توانم حه‌ڵقه‌ی په‌نجه‌ت پێ فڕێده‌م (په‌شێو) له‌هه‌ر سێ نموونه‌ی شیعری پێش و پاش كالسیكیدا ئه‌و ده‌سه‌اڵت ه زمانییه بهرچاوه، بۆ نموون ه ناهۆشیاریی كۆمه‌ڵیش ده‌توانین ئاماژه‌بكه‌ین ه به‌یتی سه‌یده‌وان و ڕۆسته‌م و سوهراب و ئه‌م ه ته‌نیا چه‌ن نموونه‌یه‌كی كورتن و من پێشتر به‌تێر و ته‌سه‌لی له‌م بابه‌ت ه كۆڵیومه‌ته‌وه (بڕوانن ه توسعه دالی بر مدلولهای بی‌شمارو «درسرزمین تابو، پدر ساالر یا فریب خورده» ویل دۆرانت له مێژووی فه‌لسه‌فه‌دا ده‌ڵێت« :ئاخاوتنه‌كانی ئه‌فالتوون ،به‌نرخترین خه‌زێنه‌كانی جیهانه و باشترینیان «كۆمار»ه كه بۆخۆی كتێبێكی سه‌ربه‌خۆیه و هه‌موو ئه‌فالتوون له‌و كتێبه‌دایه .له‌و كتێبه‌دا بیروڕای ئه‌فالتوون له‌سه‌ر «میتافیزكیا»، خواناسی ،ئه‌خالق ،ڕه‌وانناسی ،پهروهرده ،سیاسه‌ت و ڕامیاری و هۆنه‌ر ،هاتووه‌ت ه نووسین -له‌وێدا ئه‌و بابه‌تانه‌ی هاتوونه‌كه ڕه‌نگ و بۆنی زه‌مانی مه‌ی پێوه‌یه ،بریتین 158
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ل ه كۆمۆنیزم ،سۆسیالیزم ،الیه‌نگری له مافی ژنان و به‌ربه‌ستكردنه‌وه‌ی زاوزێ و خاوێنكردنی نهوه (نسل) و بابه‌ته‌كانی نیچه له‌سه‌ر ئه‌خالق و ئه‌ریستۆكراسی و بیروڕاكانی ڕۆسۆ له‌مه‌ڕ گهڕانهوه بۆ سروشت و په‌روه‌رده‌ی ئازاد و بڕوای بێرگسۆن له‌مه‌ڕ هه‌وڵدان بۆ ژیان و لێكدانه‌وه‌ی فرۆید و هه‌موو له‌و كتێبه‌دا ده‌بیندرێت ،ئیمرسۆن ده‌ڵێتت« :ئه‌فالتوون یانی فه‌لسه‌ف ه و فه‌لسه‌فه‌ش یانی ئه‌فالتوون .هه‌موو كتێبخانه‌كان بسووتێنن ،چوونكه هه‌مووی له كتێبی كۆماردا هه‌یه. ** درباره زبان -ڕه‌زا باگنی -مقاله زبان در خدمت باگل -ل 18 ،17 ،16ك ه نموونه‌گه‌لێ زێده‌تری تێدایه. • ئه‌م وتار‌ه بڕیاربوو له‌كۆڕێكی زانستگای ته‌باته‌بایی تاران كه به‌بۆنه‌ی زمان و ئه‌ده‌بیاتی كوردی سازكرابوو ،بخوێندرێتهوه و وایان به‌ئێم ه ڕاگه‌یاندبوو كه ئه‌و كۆڕ‌ه سه‌ربه‌خۆیه ،به‌اڵم بهداخهوه كاتێك ئێمه وه‌ك لیژنه‌ی زانستی گه‌یشتینه ئه‌وێ دیمان وانییه ،بێئه‌وه‌ی وتاره‌كان پێشكه‌ش بكه‌ین ،له‌گه‌ڵ دوو كه‌سی تر له‌لیژنه‌ی زانستی كۆڕكه‌مان به‌جێهێشت و به‌شداری ئه‌و كۆڕه‌مان نه‌كرد.
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
159
160
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
کچەی
بەرەنگاری ئەو کۆیلەیی بووەوە ڕووناک شوانی وەرگێڕی ڕۆمانی ڕوخسارە بەندکراوەکەم
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
161
162
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ژیان لە شوێنێکدا کۆتایی دێت زۆرداری نابێ هه‌بێت گه‌ر ژیانم دووانەی دیلیی بێ بۆ چیمە؟ دکارێت بارانی زێڕین ببارێت منیش بەئاسمان ده‌ڵێم: ئاتاجی ئەو باران ه نیم لەتیفە ،نووسەری کتێبی ( ڕوخسارە بەندکراوەکەم) بەم شێوەیە سەرەتای بەسەرهاتی ژیانی پڕ چەرمەسەری خۆی و خێزانەکەی ،لە سایەی شەڕی ناوخۆ و جەنگە یەك لە دوای یەکەکانی ئەفغانستاندا دەست پێ دەکات.هەرگیز لەو بڕوایەدا نەبوو ڕۆژێك لە رۆژان بار و دۆخی ژیان ناچاری بکات واڵتی باو و باپیرانی جێ بهێڵێت و لە تاراوگەدا ژیان بەسەر بەرێت .لەتیفە لە ساڵی ،1980لە خێزانێکی ئەفغانی ،ئەندێشە ئازاد و هاوکات نیمچە ئاینییدا ،لەدایکێکی تاجیك و باوکێکی پشتۆ لەدایكبووە .لەبەرئەوەی دایکی پزیشك و باوکی بازرگان بووە ئیدی کێشەی ئابوورییان نەبووە .ئەم کچە گەنجە وەکو هەموو الوێکیتر خولیای چوونە سینەما ،مودێلی جلوبەرگ و گەڕانی لەتەك هاوەڵەکانیدا بووە .هەر لە منداڵییەوە خەونی ئەوە بووە ببێت بە ڕۆژنامەنووس و وەکو پەیامنێری دەزگایەکی ڕاگەیاندن کار بکات .لە پاش ئەوەی تاڵیبانەکان دەسەاڵتیان گرتە دەست ،ئیدی لەتیفەی شانزە ساڵە خوێندنگەکەی داخراو لە ماڵەکەی خۆیدا زیندانی کرا .کارەکەی دایکی هەر وەکو هەموو ژنانی ئەفغانستان قەدەغە کرا .لەتیفە ناچار دەبێت خۆی لەو بورقەیەدا بشارێتەوە ،کە لە سەردەمی ئازادییدا هەمیشە پرسیاری چۆنیەتی لەبەرکردن و ڕێگەکردنی بەبورقەوە لەال دروست دەبوو، کەچی بەناچاری خۆی لەگەڵ لەبەرکردنی بورقەدا ڕادینێت و دەبێتە بورقەپۆش. لەتیفە ،کە ناوێکی خوازراوی نووسەرە ،بەڕوونی وڕاستگۆیانە ،بەزمانێکی سادە باسی بارودۆخی ژنانی کابول لەپاش کشانەوەی یەکێتیی سۆڤیەت و هێزە بەرهەڵستکارەکان و داگیرکاریی تاڵیبانەکان دەکات .چلۆن لەسایەی توندڕەویی ئایینیدا جیهان و خەونەکانی خۆی و هاوڕەگەزەکانی دووچاری داڕمانبوون! خۆی و خێزانەکەی تووشی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
163
مەینەتی و سەرگەردانیی هاتن .ئەوان لە واڵتێکدا دەژیان نوقمی ترس و لەرزبووبوو، کۆمەڵێك پیاوکوژ و شمشێر بەدەست فەرمانڕەوایییان دەکرد .خوێندگەکانیان داخست، لە برییدا ،تەنها مندااڵنی نێرینە مافی خوێندنیان لەمەزگەوتەکاندا پێدرا .ژنان و کچانی ئەفغانستان بەهیچ شێوەیەك مافی چوونەدەرەوەیان نەبوو ،کارکردن و چوونە نەخۆشخانەیان لەکاتی نەخۆشییدا لێ قەدەغەکراو لەسادەترین مافەکانیان بێ بەشکران. زانکۆ و کتێبخانەکان وێرانکران ،تەلەڤزیۆن و ڤیدیۆ ،کامیرا و وێنەگرتن ،قژبڕین و ئارایش تابۆ کران .تەنانەت مندااڵنیش لە یاریکردن بێ بەشکران. وەلێ تروسکەی هیوا لەدڵی لەتیفەدا خامۆش نەبوو ،بە پێچەوانەوە ڕۆژ بە ڕۆژ هیوای قورتاربوون لەو بارودۆخە لە ناخیدا گەشەی دەکرد ،بۆیەبڕیاریبەردەوامدانبەژیاندەداتو لەئازادییداهیوایژیانومانەوەبەدیدەکات .لەم ڕوانگەیەوە ڕێگەی خەبات بۆئازادیی خۆی و ژنانی واڵتەکەی دەگرێتە بەر لەتیفە دەستەوەستان نابێت ،بەهاریکاریی مریەمی هاوەڵی و چەند کەسێکی دی، خوێندنگەیەکی نهێنی بۆ فێرکردنی مندااڵن لە ماڵی خۆیاندا دەکاتەوە .هەروەها دایکی بەهاوکاری چەند پزیشکێکی ژنان ،نۆرینگەیەکی نهێنی لە ماڵەکەی خۆیدا کردەوە و بەخۆڕایی ژنانی نەخۆش و لێقەوماوی چارەسەر دەکرد ،تەنانەت دەرمانیشی بۆ دابین دەکردن .دواتر لەتیفە ،دایکی و دیبا (ئەمیش خوێندنگەیەکی نهێنی هەبوو) لەالیەن گۆڤاری(ئێل) وشەکیبا هاشمی ،سەرۆکی ئەنجوومەنی ئەفغانستانی سەربەخۆ، بەمەبەستی بەشداریکردن لە کۆنفرانسێك سەبارەت بەبارودۆخی ژنان لە ئەفغانستاندا بانگهێشتی فه‌ڕەنسا دەکرێن .لەسەرەتاوە شەکیبا ئەوەیان بۆ ڕوون دەکاتەوە ،کە لەبەر ئاسایشی ئەوان هیچ وێنەیەکیان ناگیرێت و لەژێر ناوی نهێنییدا چاوپێکەوتنیان لەگەڵ دەکرێت .هەروەها لەچاوپێکەوتن و کۆبوونەوەکاندا لەپشت پەردە و بە دەموچاوی داپۆشراوەوە بەشداری دەکەن .کەچی سەرەڕای گرتنەبەری ئەم ڕێوشوێنانەشدا کەسایەتی لەتیفە ئاشکرا دەبێت و ژیانی دەکەوێتە ژێر هەڕەشەی تاڵیبانەکانەوە. ماڵەکەیان وێران دەکرێت و ئیدی گەڕانەوەی بۆ ئەفغانستان مەحاڵ دەبێت. ئەم کتێبە ،کە تاقە کتێبی لەتیفەیە ،لەبنەڕەتدا ژیان و بەسەرهاتی()Autobiography خودی نووسەرە ،بەشێوازی ڕۆمان ،بەزمانێکی سادە و ساکار ،لەتەمەنی بیست و دوو ساڵییدا ،بەفڕەنسیی نووسیویەتی .دواتر وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی ئینگلیزی و پاشان فەریبا ححەریری لەژێر ناوی (چهرەء ممنوعەء من) ،هەروەها نەجلە خەندەق بەناوونیشانی (سیمای ممنوع من) وەریانگێڕاوەتە سەر زمانی فارسی .سەرەتای کتێبەکە بە کوورتەیەك لە ساڵژمێری ڕووداوەکانی مێژووی ئەفغانستان ،کە بە دامەزراندنی ئەو 164
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
واڵتە لە ساڵی( )1747ەوە دەست پێ دەکات .لە ساڵی 1973دا دەسەاڵتی شا لەسەر دەستی داود خان کۆتایی پێ هات و حوکمڕانی کۆماری دەستی پێ کرد و داود خان بوو بە یەکەم سەرۆك کۆماری ئەو واڵتە .دەتوانرێت کۆتایی ساڵی 1979و دەستێوەردانی سەربازیی یەکێتیی سۆڤیەت بە سەرەتای شەڕ ناوخۆی ئەفغانستان لە قەڵەم بدرێت. لەو ساڵەوە ئیدی خەڵکی ئەفغانستان بوون بە سووتەمەنی شەڕی هێزە ناوخۆیییە دژ بەیەکەکان و بە پشتیوانی واڵتانی دەوروبەر .تاکوسەرەتای دەرکەوتنی تاڵیبانەکان لە ساڵی 1994بە پشتیوانی شانشینی سعودیە و پاکستان .سێپتەمبەری 1996دا تاڵیبانەکان شارەکانی جەالل ئاباد و کابولی پایتەخت دەخەنە ژێر ڕکێفی خۆیانەوە. بەم شێوەیە هەموو هاوکێشەکانی ژیان بۆ نەتەوە جیاوازەکانی ئەفغانستان دەگۆڕێت. ژیان لە شەڕێکی ڕۆژانەی بەردەوامدا دەبێت .ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەوەیە ،کە ژن لە ئەفغانستانی سەردەمی پێش حوکمڕانی تاڵیبانەکاندا ،وێڕای ناسەقامگیری باری ئاسایش و سیاسیی ئەو واڵتە ،ئازادی خوێندن ،کارکردن و جلوبەرگ پۆشینی هەبووە و تاڕادەیەك لە ژیانی کۆمەاڵیەتییدا سەربەخۆ بووە .ڕۆڵی بەرچاوی لە بواری بەڕێوەبردن و پەروەردەدا هەبووە .لەتیفە لەپاڵ ژیان و بارودۆخی ژنان لە ئەفغانستانی سەردەمی تاڵیباندا ،ئاماژە بە شەڕ و دووبەرەکیی نێوان نەتەوە جیاوازەکانی ئەو واڵتە ،شێوازی بەڕێوەبردنی جەژن و ئاهەنگە ئایینی و میللییەکان ،جلوبەرگ ،داب و نەریت و کولتووری خەڵکی ئەفغانستان دەکات ،کە لە سایەی جەنگە ناوخۆیییە یەک لە دوای یەکەکان و داگیرکاریی یەکێتی سۆڤییەتدا تووشی چ نەهامەتیییەک هاتوون.
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
165
166
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
كولتووری جه‌نگی ئاو! ()Water War Culture هێرش شكاك ماسته‌ر ل ه به‌رێوه‌بردنی كار
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
167
168
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ئه‌گه‌ریی جه‌نگی ئـــاو ...پرۆژه‌ی داهاتوو ل ه ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست! بۆی ه ئه‌م ووتـــاره‌م نووسی ،له‌به‌رئه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان بریتییـــه ل ه پانتاییه‌كی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ند و به‌و پێیه‌ی ك ه هه‌رێمی كوردستان توخمێكی زۆر گرینگی هاوكێشه‌ی گۆڕانكاریی ه ژینگه‌ییه‌كانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ه و هه‌روه‌ها گرینگترین به‌شی ژینگه‌ش ئاویشه ،بۆیه هه‌رده‌م له ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا كه باس له سیاسه‌تی ئاو یان ئابووری ێ ئاماژه ب ه هه‌رێمی كوردستانیش بكرێت به تایبه‌ت ئاو یاخود جه‌نگی ئاو بكرێت ده‌ب ك ه شوێنگه‌ی هه‌رێمی كوردستان سه‌ر‌ه ڕێگه‌ی ئاوی دیجله و فوراته. ئهوهی زۆر گرینگیشه كه لێره‌دا زۆر ب ه كورتی ئاماژه‌ی پێبكه‌م ،كاریگه‌رێتی ئێجگار ێ ئاو ئاسایشی خۆڕاك و پیشه‌سازی گه‌وره‌ی ئاوه له‌سه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی كه به‌ب و بازرگانی هیچ مانایه‌كی نابێت ل ه وجوددا .بۆیه‌ش ب ه كورتی و ب ه كوردی ده‌ڵێین ئـــاو بریتییـه ل ه ژیان. فه‌لســـه‌فه‌ی ژیـــان هێنده په‌یوه‌سـت ه به وجـــودی ئاو ،ك ه ئاماژه به هه‌ر بابه‌تێكی مرۆڤایه‌تی ده‌كرێت ده‌بێ ئاماژه به ئاویش بكرێت ،ل ه هه‌ر ڕووداوێكی مرۆڤـــ كرد و سروشتیدا ل ه و كێشه گه‌ورانه‌ی كه مرۆڤه‌كان دوچاری دهبنهوه بریتیی ه ل ه كێشه‌ی ئاوی خواردنهوه ،بۆیه هه‌ستیارێتی ئاو كاریگه‌ره به زۆربه‌ی كێشه هه‌بووه‌كان ،پێویست ه ئاماژه به‌وه‌ش بكه‌ین ك ه له سه‌رده‌می ئێستا و به‌تایبه‌ت ل ه داهاتوودا ل ه توانادانی ه ئاو ل ه سیاسه‌ت جیا بكرێته‌وه ،ك ه زۆربه‌ی جاران ئاو وه‌ك كااڵیه‌كی سیاسی مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت و چوارچێوه‌ی بۆ داده‌نرێت ،ل ه جیهانی ئێستادا ئاو ب ه سیاسی كراوه و له ڕابردوودا زۆر جاران واڵتی زلهێـــــز بۆ له‌ناوبردنی به‌رامبه‌ره‌كه‌ی هه‌وڵی بڕینی ئاوی خواردنه‌وه‌ی داوه له‌سه‌ر به‌رامبه‌ره‌كه‌ی ،به‌م سیاسه‌ته‌شی له‌توانادابوو‌ه كۆنتڕۆڵی بارودۆخه‌ك ه بكات و ئاو وه‌ك كارتێكی فشاری زۆر به‌هێز ڕۆڵی كاریگه‌ری بینیوه. جه‌نگـــی ئـــاو :مانایه‌كی زۆر ترسناك ده‌به‌خشێت ،به‌اڵم واقیعی حاڵه‌تی سه‌رچاوه‌كانی ئاوی خواردنهوه ل ه ژماره‌یه‌كی زۆری واڵتانی جیهان و ل ه به‌شێكی زۆری پانتایی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ند ئهوه ده‌خوازێت ك ه بتوانین مه‌ترســـــــــی (جه‌نگی ئـــــاو) قه‌بواڵ بكه‌ین. هه‌روه‌ك دانیشـــتوانی هه‌ندێك ل ه واڵتـــانی كیشـــوه‌ری ئه‌فریقا ب ه واقیـــع له‌نێـــو ێ ده‌كـــه‌ن ،به‌اڵم ژیانی ڕۆژانه‌یان بریتییه ل ه ژیانێكی جه‌نـــگی ئـــاودا ژیانیـــان به‌ڕ ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
169
پڕ مه‌ترسیدار و مه‌ینه‌تی و به‌ره‌وروبونه‌وه‌ی كێشه‌ی ئاڵۆز ،بۆ قوڵبوونه‌وه‌مان له‌م بابه‌ته ههستیاره ئه‌م دوو پرسیاره‌ی خوارهوه ده‌خه‌ینه‌ڕوو: • ئایا بۆ له‌گه‌ڵ ئهوهی ك ه سه‌رچاوه‌كانی ئاو له ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا زۆرن ،كه‌چی له گشت ڕاپۆرت ه نێو ده‌وڵه‌تیه‌كانی كه تایبه‌تن ب ه كێشه‌ی ئاو ،ب ه پله‌ی یه‌ك ئاماژه ب ه ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ده‌كرێت؟ • ئایا كێشه‌ی ئاوی خواردنهوه له ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا له چ خاڵێكه‌وه ده‌ستی پێكرد؟ شایانی تێڕوانین ه خه‌سڵه‌تی ئاو ل ه ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا بریتیی ه ل ه (خه‌سڵه‌تی ئاوی نێو ده‌وڵه‌تی) ك ه كێش ه و ملمالنێی ئاو له ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا له ئه‌نجامی كه‌می سه‌رچاوه‌كانی ئاو نه‌هاتووه‌ته دی ،به‌ڵكوو له ئه‌نجامی نه‌بوونی دابه‌شكردنێكی نا دادپه‌روه‌رانه‌ی ه ل ه ئاوه نێو ده‌وڵه‌تیه‌كان له‌الیه‌ن واڵتانی ك ه سه‌رچاوه‌ی ئاوه نێو ده‌وڵه‌تیه‌كانیان تێدایه ،ك ه ئاماژه‌كردن به ئاوی دیجل ه و فورات زه‌قترین نموونه‌یه. هه‌روه‌هـــا خاڵـــی ســـه‌رهه‌ڵدانی كێشه و ملمالنێی ئـــاو له ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا ل ه ملمالنێی بنیاتنانی به‌نـــداوه‌كان ب ه تایبـــه‌ت به‌نداوی قه‌بار‌ه گهوره هاته‌دی ك ه (پرۆژه‌ی گاپ) له توركیا باشترین نموونه‌یه. ك ه به شێوه‌یه‌كی گشتی واڵتی سه‌ره‌وه‌ی ڕووباری نێو ده‌وڵه‌تی ئه‌گه‌ر ل ه ئاستی به‌رپرسیارێتی به‌رژه‌وه‌ندی گشتی مرۆڤایه‌تیدا نه‌بێت! ێ كردنی یاساكانی ئاوی نێو ده‌وڵه‌تی بێت! ئه‌گه‌ر به پێچه‌وانه‌ی ئاڕاسته‌ی جێبه‌ج ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستی بێت ئاوه نێو ده‌وڵه‌تیه‌ك ه وه‌ك كارتێكی سیاسی به‌كار بێنێت نه‌ك (وه‌ك یه‌كه‌م سه‌رچاوه‌ی ژیان بۆ هه‌موو تاكێكی كه به‌شدارن له‌م ئاوه نێو ده‌وڵه‌تییه)! ئه‌گه‌ر بۆ ماوه‌یه‌ك بۆشاییه‌كی سیاسی ئاڵۆز له ناوچه‌كه‌دا به تایبه‌ت ل ه واڵتێك یان واڵتانی هاوبه‌ش له ئاوه نێو ده‌وڵه‌تیه‌كه ل ه ئارادابێت و واڵتی سه‌ره‌وه‌ی ئاوه نێو ده‌وڵه‌تیه‌ك ه بیه‌وێت هه‌وڵی قۆزتنه‌وه‌ی بدات! ێ گوێدانه یاساكانی ئاوی نێو ئه‌گه‌ر واڵتی سه‌ره‌وه‌ی ڕووبـــاری نێوده‌وڵه‌تـــی ب ده‌وڵه‌تی هه‌وڵـــی ب ه موڵكردنـــی ئاوه‌كـــ ه بـــدات! ئه‌وا بێگومان ئه‌م حاڵه‌تانه‌ی ێ بخات. سهرهوه هۆكاری یه‌كه‌من ك ه ناوچه‌كه به‌ره‌و جه‌نگی ئاو به‌ڕ هه‌روه‌ك ئه‌م حاڵه‌تانه‌ی سهرهوه له ناوچه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا له ماوه‌ی بیست و 170
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
چوار ساڵی ڕابردووه‌و‌ه تا ئێستا وجودی هه‌یه و سه‌ره‌تای كێشه‌ی ئاو لێرهوه ده‌ستی پێكرد! هه‌روه‌ها واقیعی سیاسیی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست له ساڵی 1990هوه تا ئێستا ئاڵۆزیه‌كی زۆری بهخۆیهوه بینیووه و هه‌ر له‌و كاتهوه كێشه‌كان له‌سه‌ر ئاستی نێو ده‌وڵه‌تیدا ته‌شه‌نه‌یان كردووه و ئه‌م دۆخ ه سیاسی ه نا ئارام ه ورده ورده كێشه‌كانی ئاوی له‌گه‌ڵ خۆیدا هێنای ه ناوچه‌كه و ئێستا كار گه‌یشتووه‌ت ه ئهوهی كه ترسی گرفتی ئاو ڕۆژ دوای ڕۆژ ڕووبه‌رێكی فراوانتری ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست بگرێتهوه و ب ه به‌رده‌وام بوونی ئه‌م حاڵه‌ت ه مه‌ترسی گهوره له‌سه‌ر ئاسایشی ئابووری به‌شێكی دانیشتواندا ده‌بێت ه واقیعێكی زۆر ترسناك. ئه‌م ه ل ه حاڵه‌تێكدا ك ه زۆربه‌ی ڕێكه‌وتننامه‌كانی تایبه‌ت ب ه ڕووباره‌كانی نێو ده‌وڵه‌تی ل ه نێوان خودی واڵتانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ك ه هاوبه‌شن ل ه ئاوه نێو ده‌وڵه‌تییه‌كان و ل ه نێوان واڵتانی گه‌وره‌ی ئه‌وروپی واژوو كراوه ،بۆ نموون ه ڕێكه‌وتننامه‌ی به‌كارهێنانی ئاوی (رووباری فورات) و (رووباری یه‌رموك) كه ل ه نێوان فه‌ره‌نسا و به‌ریتانیا ئیمزا كرا. هه‌روه‌ها له باره‌ی ئاوی دیجل ه و فورات ل ه ڕابردوودا ژماره‌یه‌ك ڕێكه‌وتننام ه و پرۆتۆكۆالت ل ه نێوان توركیا و ئێراق ،هه‌روه‌ها ل ه نێوان توركیا و سوریا واژوو كراوه، به‌اڵم واڵتی توركیا له ڕابردوودا كاری پێنه‌كردووه و ئێستاش له‌گه‌ڵ فراوانبوونی كێشه‌ی ئاو ب ه هه‌مان شێوه كار به ڕێكه‌وتننامه‌كان ناكات ،به‌ڵكوو ب ه پێچه‌وان ه بنیاتنانی ژماره‌ی زۆری به‌نداوه‌كانی سه‌ر (دیجله و فورات) الدانه ل ه یاساكانی تایبه‌ت به ئاوی نێو ده‌وڵه‌تی. هاوكات له‌گه‌ڵ به‌رده‌وام فروانتربوونی گرفتی ئاو ،هه‌بوونی كێشه‌ی وشك ه ساڵی (وشكاتی زه‌وی) ل ه ناوچه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا ،مه‌ترسی كێشه‌ی ئاو زیاتر ده‌بێت و ل ه ڕاستیدا ناوچه‌كه له ماوه‌ی چه‌ند ساڵی ڕابردوودا به‌ره‌و ڕووی وشكاتی زیاتر بوووه‌ته‌و‌ه و ل ه به‌رامبه‌ردا پێویست ده‌كات فشارێكی نێو ده‌وڵه‌تی بخرێته سه‌ر واڵتانی كه سه‌رچاوه‌ی ئاوی نێو ده‌وڵه‌تیان تێدایه له ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا (ك ه توركیا وه‌ك زه‌قترین نموونه‌ی واڵتی پێشێڵكاره) بۆ ئهوهی ڕێگه له ته‌شه‌نه‌كردنی زیاتری ئاو بگیرێت. ل ه ڕاستیدا ئهوهی له پیاده‌كردنی سیاسه‌تی ملمالنێی ئاو له‌و واڵتانه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
171
ناوه‌ند تێگه‌یشتبێت ك ه سه‌رچاوه‌ی ئاوی نێو ده‌وڵه‌تیان تێدایه ،ئه‌وا لهوه تێگه‌یشتوو‌ه ك ه سیاسه‌تی ئه‌م واڵتان ه بریتیی ه ل ه خزاندنی ناوچه‌كه بۆ نێو (جه‌نـــگی ئاو) ،ك ه واڵتی توركیا باشترین نموونه‌ی ئه‌م بابه‌ته‌ی ه له ڕێگای هه‌وڵدان بۆ كۆنترۆڵ كردنی ئاوی دیجل ه و فورات ،بۆی ه پێویست ده‌كات له‌سه‌ر ئاستی نێو ده‌وڵه‌تیدا هه‌موو ێ كردنی یاساكانی ئاوی نێو ده‌وڵه‌تـــی هه‌وڵێك بدرێت بۆ ئهوهی كار بۆ جێبه‌ج بكرێـــت و ڕۆژهه‌اڵتـــی ناوه‌ڕاست لـــ ه (جه‌نـــــگی ئـــــاو) دووربخرێتـــه‌وه. كوردستان و پالنی ئابووری ئـــاو ! Kurdistan and Water Economy Plan به پێی ڕاپۆڕتی بانكی نێو ده‌وڵه‌تی دابه‌زینێكی زۆر له سامانی ئاو ل ه ناوچه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست و باكووری ئه‌فریقادا هاتۆته‌دی و بهداخهوه به‌هۆی كێشه‌ی زۆر و ئاڵۆزی كه‌ش و هه‌وا چاوه‌ڕوانی دابه‌زینی خێرای ئاستی ئاو ( )water tableده‌كرێت ،ك ه له‌مباره‌یه‌و‌ه ئاگاداری واڵتانی ناوچه‌كه‌ی كردهوه له خێرا پێویست بوونی چاوخشاندنه‌و‌ه ب ه سیاسه‌تی چۆنیه‌تی به‌كارهێنانی سه‌رچاوه‌كانی ئاو. هه‌روه‌ها له ڕاپۆڕته‌كه‌یدا ئه‌وه‌شی ڕاگه‌یاند كه دابه‌زینه‌ك ه له‌وانه‌ی ه بگاته ئاستێك ك ه به‌شه ئاوی تاك ل ه ناوچه‌كه‌دا له ساڵی 2050دا ،له ڕێژه‌ی %50كه‌متر بێت، هه‌روه‌ها ئهوهی خسته‌روو ك ه واڵتانی ناوچه‌ك ه پێویسته له‌سه‌ریان ئهوه بزانن ك ه به‌ره‌و ڕووی مه‌ترسی گهوره دهبنهوه ل ه حاڵه‌تی چاو نه‌خشاندنه‌و‌ه ب ه سیاسه‌تی تایبه‌ت ب ه به‌رێوه‌بردن و هه‌ڵسوڕاندنی ئاو. له‌م بارهیهوه جێگری سه‌رۆكی بانكی نێو ده‌وڵه‌تی « دانییال گریسانی « گوتی، ( ئاوی پێویست بۆ كۆمهڵگا جیاوازه‌كان له كاتی ئێستادا و بۆ نه‌وه‌كانی دوارۆژ ل ه داهاتوودا هه‌یه ) .وا داده‌نرێ كه ناوچه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست و باكووری ئه‌فریقا كه‌وا بیابان ڕێژه‌ی %85ی ڕووبه‌ره‌كه‌ی پێكدێنێت و ڕێژه‌ی %5ی دانیشتوانی جیهانی ێ ده‌ژیێت ،كه‌چی ته‌نها ڕێژه‌ی %1ی سه‌رچاوه‌ی ئاوی تێدایه .راپۆڕته‌كه ڕایگه‌یاند ل ك ه زۆر پێویست ه چاوخشاندنه‌و‌ه ب ه سیاسه‌تی تایبه‌ت ب ه به‌كارهێنانی ئاو بكرێته‌وه، ب ه تایبه‌ت ئهوهی كه په‌یوه‌ندی به كشتوكاڵ و بازرگانی هه‌یه و ئه‌م باره ته‌نها ئه‌و وه‌زاره‌تانه ناگرێته‌وه كه په‌یوه‌ستن ب ه ئاو. هه‌روه‌ها جۆلی باكنۆڵ ،ك ه ل ه شاره‌زایانی سامانه سروشتیه‌كانه له بانكی نێو 172
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ده‌وڵه‌تی ،گووتی :حكومه‌ته‌كانی ناوچه‌كه سااڵن ه پاره‌یه‌كی زۆر له كه‌رتی ئاو خه‌رج ده‌كه‌ن ،به‌اڵم ب ه ڕێگایه‌كی نا دروست ،ك ه بڕی ئه‌م خه‌رجیه له هه‌ندێك واڵتاندا ده‌گات ه %25ی خه‌رجی گشتی واڵت. هه‌روه‌ها ب ه تێڕوانینی باكنۆڵ و ب ه پشت به‌ستن به ڕاپۆڕته‌كه ،له توانادا هه‌ی ه كاری زۆر بۆ ئه‌م بواره بكرێت. شایانی تێڕوانینه ،گرفتی گهوره له‌م باره‌دا له زۆر واڵتانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ند ،ك ه كوردستانی باشوریش یه‌كێك ه ل ه هه‌رێمه‌كانی ناوچه‌كه ،بریتییه له كێشه‌ی چۆنیه‌تی هه‌ڵسوڕاندنی كاروباری ئاو ،ك ه جێبهجێ كردنی ئیداره‌یه‌كی ته‌قلیدی بووته هۆكاری مانه‌وه‌ی شێوازی به‌رێوه‌بردن به كۆنی و نه‌گونجانی له‌گه‌ڵ قه‌باره‌ی كێشه‌كانی ئێستادا ،ك ه ب ه پیاده‌كردنی شێوازی تازه‌ی به‌رێوه‌بردنی ئاو ئه‌وا پیاده‌كردنی ئابووری ئاو دێته‌دی ،ك ه بۆ ئه‌م سه‌رده‌م ه پیاده‌كردنی ڕێگاكانی ئابووری ئاو گرینگی ئێجـــگار گـــه‌وره‌ی بۆ بنـــه‌مای ئابـــووری واڵت هه‌یه ،وات ه خزمه‌تـــكردنی دروســـتی ئاسایشـــی نه‌تـــه‌وه‌یی. چۆن ئێم ه بتوانین سیسته‌می به‌كاربردنی ئاو له كوردستان بخه‌ین ه نێو سیسته‌مێكی ئابووری و بنه‌مای ئابووری واڵتی پێ بپارێزرێت و سه‌رچاوه‌ی ئابووری نه‌ته‌وه‌ییمانی ێ بپارێزین ،هه‌ر كاتێك ئێم ه باس ل ه بنه‌مای ئابووری نه‌ته‌وه‌یی ده‌كه‌ین ،پێش هه‌موو پ شتێك « ئاو « مان به‌بیردا دێت ،ك ه پیاده‌كردنی ئابووری ئاو هه‌موو الیه‌نه‌كانی ژیانی ڕۆژانه‌ی تاكه‌كانی كۆمهڵگا دهگرێتهوه ،به شێوه‌یه‌ك كه گشت ده‌زاگاكانی حكومه‌ت، ده‌زگا نا حكومیه‌كان ،خاوه‌ن كارگه و جووتیار و فه‌رمانبه‌ر و كرێكار و ...دهگرێتهوه. به‌اڵم ئهوهی گرینگه پرۆگرامی ده‌سه‌اڵتی واڵته ،ك ه ) به پڕاكتیك كردنی سیاسه‌تی ئابووری ئاو ( ك ه بریتیی ه ل ه پرۆسه‌یه‌كی ئێجگار گهوره و په‌یوه‌ست ه ب ه پرۆگرامی ڕۆژانه‌ی ده‌زگاكانی تایبه‌ت ب ه ئاو و ئاودێری و كشتوكاڵ و پیشه‌سازی و وزه‌و پهروهرده و ...هتد. ل ه به‌هێزترین ئاراسته‌كانی سیاسه‌تی هه‌ر واڵتێك یان هه‌رێمێكدا هه‌بوونی پالنی سیاسه‌تی چه‌ند ساڵه‌ی ئابووری ئاوه ب ه تایبه‌ت ئاوی خواردنهوه ،ئینجا بۆ ( ) 5ساڵ یان ( ) 10ساڵ یان زیاتر له‌م ماوه‌یه ك ه ل ه هه‌ندێك واڵتانی زۆر پێشكه‌وتووی ته‌كنۆلۆژیادا پالنی داهاتووی ئاو به تایبه‌ت ئاوی خواردنهوه بۆ زیاتر ێ ل ه ( ) 20ساڵی داهاتوو یاخود زیاتر له ( )40ساڵ داده‌نرێت .بۆ نموونه به‌ب ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
173
هه‌بوونی پالنی درێژخایه‌نی تایبه‌ت به ئاوی خواردنهوه ،له توانادا نابێت ئاسایشی ئاوی خواردنه‌وه‌ی هاواڵتیان دابین بكرێت ،ك ه ئاوی پیس دوژمنێكی زۆر ترسناك ه ل ه دوژمنه‌كانی كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تی ،ك ه یه‌كێك ل ه ته‌وه‌ر‌ه زۆر گرینگه‌كانی ئابووری ئاو كرداری ڕێگه‌گرتنی به‌فیڕۆدانی ئاوی خواردنه‌وه‌یه ،بۆ نموون ه له ئامارێكی زۆر بچوكدا له كرداری به‌فیڕۆدانی ئاو با شاری هه‌ولێر بكه‌ینه نموونه :ئه‌گه‌ر ڕۆژان ه 1000ماڵ و هه‌ر ماڵه‌ی بۆ ماوه‌ی ( )5كاتژمێر و له ماوه‌ی هه‌ر خوله‌كێــك به تێكڕای ته‌نها ( 1 ) لیتر ئاو به‌فیرۆ بده‌ن ،ئه‌وا: بڕی ئاوی به‌فیڕۆدراو ل ه یه‌ك خوله‌ك ل ه ( ) 1ماڵ = ( ) 1لیتر. بڕی ئاوی به‌فیڕۆدراو ل ه یه‌ك كاتژمێر ل ه ( ) 1ماڵ = ( )60 1 Xلیتر = 60لیتر. بڕی ئاوی به‌فیڕۆدراو له پێنج كاتژمێردا ل ه ( ) 1ماڵ = 300 = 5 x 60لیتر. بڕی ئاوی به‌فیڕۆدراو ل ه پێنج خوله‌ك ل ه ( )1000ماڵ = 300000 = 300 x 1000لیتر. كه‌وات ه بڕی ئــــــاوی به‌فیڕۆدراو ل ه هه‌ر ڕۆژێكدا له ( ) 1000مــــــــاڵ له ناو شاری هه‌ولێر = 300000لیتره. 300000لیتر 9000000 = 30 xلیتر ئاوی به‌فیرۆدراو له ماوه‌ی مانگێكدا. 108.000.000 = 12 x 9000000لیـــــــتر ئـــــــاوی به‌فیڕۆدراو ل ه ماوه‌ی ســــــاڵێكدا ل ه ( )1000ماڵ. ێ جا ئاوی به‌فیڕۆدراو ل ه ماوه‌ی ساڵێكدا. 108.000 = 1000/108000000مه‌تر س هه‌روه‌ها هه‌روه‌ك ئاشكرای ه ك ه له كوردستاندا شوشتنی ئۆتۆمبێل له‌الیه‌ن خه‌ڵكه‌و‌ه ب ه ئاوی خواردنهوه ئه‌نجامده‌درێت ك ه ئه‌م ه كارێكی ئێجگار مه‌ترسیدار‌ه له‌سه‌ر ئاسایشی ئاوی كوردستانی باشوور ،بۆ نموون ه له‌م بارهیهوه ئه‌گه‌ر ئامارێكی زۆر بچوك ئه‌نجام بده‌ین به‌م شێوه‌یه‌ی خوارهوه: ئه‌گه‌ر ل ه شاری هه‌ولێر 50000ئۆتۆمبێل ،هه‌ر ئۆتۆمبێلێك له‌ماوه‌ی ( )1هه‌فته‌دا جارێك بشورێت و بۆ هه‌ر جارێك شوشتن بڕی ( )20لیتر ئاو خه‌رج بكرێت ،ئه‌وا بڕی ئاوی خه‌رج كراو له ماوه‌ی ساڵیكدا بریتیی ده‌بێت له: 20 x 50000لیتر = 1.000.000لیتر ئاوی خه‌رج كراو ل ه ماوه‌ی هه‌فته‌یه‌كدا. 4.000.000 = 4 x 1.000.000لیتر ئاوی خه‌رج كراو له ماوه‌ی مانگێكدا. 48.000.000 = 12 x 4.000.000لیتر ئاوی خه‌رج كراو له ماوه‌ی ساڵێكدا. 174
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
48.000 = 1000 / 48.000.000مه‌تر سێ جا ئاوی خه‌رج كراو ل ه ماوه‌ی ساڵێكدا. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش زۆربه‌ی جاران بۆ شوشتنی ئۆتۆمبیل ترومپای ماڵهوه به‌كار ده‌خرێت بۆ ڕاكێشانی ئاو ،كه‌وا له‌م حاڵه‌ته‌دا ئه‌و بڕ‌ه ئاوه‌ی ك ه دابین ده‌بێت بۆ به‌كارهێنانی له‌م كاره‌دا بڕێكی ئێجگار زۆره و به‌مه‌ش ئه‌و بڕ‌ه ئاوه‌ی ل ه شوشتنی ته‌نها یه‌ك ئۆتۆمبیل به‌فیڕۆده‌چێت زۆره. هه‌روه‌ها ل ه شاری هه‌ولێر ل ه وه‌رزی هاویناندا كه پله‌ی گه‌رمی بهرزه و ب ه هۆی ئهوهی به ده‌وری شاری هه‌ولێر پشتێنه‌یه‌كی دارو دره‌خت نیه ،بۆی ه ل ه وه‌رزی هاویندا ڕێژه‌ی خۆڵ و لم زۆره و ناو ماڵ پێویستی ب ه شوشتن هه‌یه ،له‌م بارهیهوه ئه‌گه‌ر ئاماژه به‌م ئاماره بچوكه‌ی خوارهوه بكه‌ین: ئه‌گه‌ر ل ه شاری هه‌ولێردا ئاماری خه‌رج كردنی ئاو بۆ شوشتنی ناو ماڵ بۆ 10.000 ێ مانگی هاویندا هه‌فته‌ی ( )2جار ماڵ ئه‌نجام بده‌ین ك ه ل ه هه‌ر ماڵێك له ماوه‌ی س ناو ماڵ بشورێت و بۆ هه‌ر شوشتنێك بڕی ئاوی خه‌رجكراو بریتیی بێ ل ه 60لیتر. 60 x 10.000لیتر = 600.000لیتر ئاوی خه‌رج كراو. 600.000لیتر 1.200.000 = 2 xلیتر ئاوی خه‌رج كراو ل ه ماوه‌ی یه‌ك هه‌فته‌دا. 1.200.000لیتر 4.800.000 = 4 xلیتر ئاوی خه‌رج كراو ل ه ماوه‌ی مانگێكدا. 57.600.000 = x 12 4.800.000لیتر ئاوی خه‌رج كراو ل ه ماوه‌ی ( )1ساڵدا. 57.600 = 1000 /57.600.000مه‌تر سێ جا ئاوی خه‌رج كراو له ماوه‌ی ساڵێكدا. 108.000مه‌تر سێ 48.000 +مه‌تر سێ جا 57.600 +مه‌تر سێ جا = 213.600 ێ جا ئاوی خه‌رج كراو ل ه ماوه‌ی ( )1ساڵدا. مه‌تر س ێ حاڵه‌تی جیاوازی به‌فیڕۆدانی وات ه له‌م ئاماره زۆر بچوكه‌ی سه‌ره‌وه‌دا كه بۆ س ئاو خه‌رج كرنمان ئه‌نجامدا بۆ شاری هه‌ولێر كۆی گشتی ئاوی خه‌رج كراو بریتییه ل ه ێ جا ئاوی خه‌رج كراو. 175.200مه‌تر س بۆ ڕوونكردنه‌وه‌ی زیاتری قه‌باره‌ی ئه‌م ئاوه خه‌رج كراوه ل ه شاری هه‌ولێر ،با ئۆتۆمبیلی تانكه‌ری ئاو بێنین ه به‌رچاومان ك ه قه‌باره‌ی هه‌ر تانكه‌رێك بڕی 1000لیتر ئاو بگرێت ،كه‌وات ه بڕی ئاوی خه‌رج كراو ل ه ماوه‌ی ساڵێكدا له‌م ئاماره بچوكه‌ی سه‌ره‌وه‌دا ده‌بێ دابه‌شی سه‌ر 214تانكه‌ری ئاوی بكه‌ین. وات ه خه‌رج كردنی بڕی 214تانكه‌ری ئاو ،له ماوه‌ی ساڵێكدا به‌بێ ئهوهی هه‌ستی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
175
ێ بكه‌ین. پ ئهوهی لێره‌دا زۆر گرینگه ،ئایا ئه‌م بڕ‌ه ئاوه ئه‌گه‌ر بریتیی بێت له ئاوی نێو چینه‌كانی زه‌وی ،ئایا چه‌ند كاتی ویستووه تا له نێو چینه‌كانی زه‌ویدا ب ه عه‌مبار بووه، له وه‌اڵمدا ده‌ڵێین هه‌زاران ساڵی ویستووه ! ئهوهی سهرهوه بریتیی بوو ل ه به‌شێكی بچوكراوه‌ی خه‌رج كردنی ئاوی خواردنهوه ك ه ڕۆژانه ل ه ناوه‌وه‌ی شاری هه‌ولێر ڕوده‌دات ،هه‌روه‌ها ل ه شاره‌كانی دیكه‌ی كوردستانی باشوور ب ه هه‌مان شێوه ،ل ه ڕاستیدا نه‌بوونی سیسه‌ته‌مێك بۆ كۆنترۆڵ كردنی ئاوی خواردنهوه ب ه شێوه‌یه‌كی ئابووری زیانێكی گهوره ل ه بنه‌مای سامانی نه‌ته‌وه‌ییمان ێ ئه‌وه‌مان ل ه بیرچێت كه به هۆی نه‌بوونی سیسته‌می ئابووری ئاو ،ئاوی ده‌دات و ناب نێو چینه‌كانی زه‌وی ل ه واڵتمان له دابه‌زینی خێرادایه. به‌ڵكوو ئه‌م حاڵه‌ت ه ل ه كوردستان به حاڵه‌تێكی نا سروشتی داده‌نرێت ،كاتێك مه‌ترسی بكه‌وێته سه‌ر ئاوی نێو چینه‌كانی زه‌وی واته هه‌بوونی مه‌ترسیه‌كی ئێجگار ێ ب ه بیرێكی ئهوهنده فراوان بڕوانین ه گهوره له‌به‌رده‌م داهاتووی واڵت ،ئێمه ده‌ب دوا ڕۆژی ئاوی كوردستان وكاری وانه‌كه‌ین كه نه‌وه‌كانی داهاتوو دووچاری ژیانێكی ترسناك ببنـــه‌وه. ئه‌مڕۆ سروشتی ژیان ل ه جیهاندا گه‌یشتووه‌ت ه ڕاده‌یه‌ك ك ه ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌مه‌ندترین شوێنی واڵتانیش وه‌ربگرین له ڕووی هه‌بوونی سه‌رچاوه‌كانی ئاوی خواردنهوه ،ئه‌وا ل ه ێ سیسته‌می ئابووری تێیدا پیاد‌ه بكرێت ،له‌م بارهیهوه ئهوهی ك ه به‌كارهێنانی ئاودا ده‌ب زۆر گرینگ ه و پێویست ده‌كات ئاماژه‌ی پێبكه‌ین ،جێگرتنه‌وه‌ی ئاوی خه‌رج كراوی نێو عه‌باره‌كانی چینه‌كانی زه‌وی زۆر كارێكی ئه‌سته‌مه و ئێمه له كوردستاندا پێویستمان به زانستی (دێیتای زانیاری) هه‌یه ،بۆ ئهوهی له توانامان دا بێت ك ه كۆنترۆڵی چه‌ند ساڵی داهاتوو بكه‌ین بۆ داڕشتنی سیاسه‌تی ئاو له واڵتمانــــدا. زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتوان و ژماره‌ی خانووه‌كان و ئۆتۆمبێله‌كان و زۆربوونی هۆكاره‌كانی به‌كارهێنانی ئاو و كارخانه‌كان و هه‌موو ئه‌مان ه و نه‌بوونی پڕۆگرامێكی تێرو ته‌سه‌لی (دێیتای زانیاری) و پشت نه‌به‌ستن ب ه سیسته‌می ئابووری ئاو ،ئه‌وا ئاسایشی ئاو و خۆڕاك به‌ره‌و مه‌ترسی ئاڕاست ه ده‌گرن و حاڵه‌تێكی نا هاوسه‌نگی دێته‌كایه‌و‌ه ك ه ل ه دواییدا ڕێگه‌گرتن ل ه ته‌شه‌نه‌كردنی كارێكی ئه‌سته‌مه ،ئه‌مڕۆ ل ه هه‌ر واڵتێكی ێ هه‌بوونی سیسته‌می دووباره خاوێنكردنه‌وه‌ی ئاوی به‌كارهاتوو ،حاڵه‌تێكی جیهاندا ب ناگونجاوه ،به تایبه‌ت ل ه شارێكی گه‌وره‌ی وه‌ك هه‌ولێر. 176
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ل ه سیاسه‌تی ئابووری ئاودا ،دووباره خاوێن نه‌كردنه‌وه‌ی ئاوی پیسبووی ئاوه‌ڕۆكان ێ كردنی هه‌ر بریتیی ه ل ه زیانێكی زۆر گهوره كه ل ه ئابووری واڵت ده‌كه‌وێت ،جێبه‌ج پڕۆژه‌یه‌كی ئاو ئه‌گه‌ر الیه‌نی ئابووری ئاوی لێیهوه نێته‌دی ،ئه‌وا ئه‌م پڕۆژه‌ی ئاوه هیچ ستراتیژیه‌تێكی نی ه و ناتوانرێت خزمه‌تی سیاسه‌تی ئاوی پێ بكرێت ،له‌م سه‌رده‌مه‌دا كێشه‌كانی تایبه‌ت ب ه ئاو هێنده فراوانن و په‌لیان هاوێشتووه ،ك ه ده‌بێ حیساباتی زۆر بۆ ئاوه به‌كارهاتووه‌كان بكرێت و دووباره سوودی لێ وه‌ربگیرێته‌وه. بنیاتنانی به‌نداو و پۆنده‌كان خزمه‌تێكی زۆر ب ه باری ئابووری ئاو ده‌كه‌ن ،كه‌وا كوردستانی باشوور تۆپۆگرافیایه‌كی زۆر گونجاوی بۆ بنیاتنانی به‌ربه‌ست و پۆنده‌كان ل ه زۆر جێگه‌دا هه‌یه. كه‌وا ئه‌مڕۆ ل ه واڵتانی كه هه‌وڵی خێرای پێشكه‌وتن ده‌ده‌ن له باری ئابووری و دابینكردنی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ییاندا ،هه‌وڵی زۆریان ل ه بنیاتنانی به‌نداوه زه‌به‌لالحه‌كاندا ده‌خه‌نه‌گه‌ڕ ،كه به‌ربه‌ست بریتیی ه ل ه گرینگترین پڕۆژه‌ی شارستانی و بریتیی ه ل ه پرۆژه‌ی زه‌به‌لالحی ئابووری ئاو. تایبه‌تیان بۆ بكرێت ل ه واڵتانی جیهاندا بۆ دابینكردنی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی ل ه گرینگیدان ب ه ( سیاسه‌تی ئاو ) خۆی دهبینێتهوه ،كه كوردستانی باشووریش بارێكی ئاڵۆزی هه‌ی ه و ڕۆژ دوای ڕۆژ ئاڵۆزیه‌كه‌ی قوڵتر دهبێتهوه ،ل ه هه‌وڵدان بۆ هێنانه‌دی بنه‌مایه‌كی ئابووری پته‌و و هاوكات له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌دا سات دوای سات به‌رزبوونه‌وه‌ی ژماره‌ی دانیشتوان و هۆكاره‌كانی دابینكردنی گوزه‌ركردن هه‌بوونی ئاوی پێویست و خاوێن و وزه‌ی كاره‌با و هه‌بوونی كارو ...هتد .ك ه هه‌موو ئه‌وانه ب ه شێوه‌یه‌كی زۆر پته‌و په‌یوه‌ستن به هه‌بوونی ( پالنی ئابووری ئاو ) واته ستراتیژیه‌تی ئابووری ئاو. ئـــــاو كلیلی هێنانه‌دی هه‌موو پێكهێنه‌ره‌كانی ژیانه ،بۆیه واڵتانی ك ه گرینگی ب ه ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ییان ده‌ده‌ن ،خاوه‌ن پالنی فروانی ئابووری ئاون و ل ه كوردستانیشدا پێویستیه‌كی زۆر خێرایه ك ه ئه‌م پرۆگرامه گرینگه په‌یوه‌ست بكرێت به خشته‌ی كاره‌كانی واڵت. ئێم ه هه‌ریه‌كه‌مان كارێكی هه‌ی ه بۆ بژێوی ڕۆژانه‌ی ،به‌اڵم كاری پاراستنی ئاو كاری هه‌موومانه ،ك ه هه‌موومان پێویستمان پێیه‌تی و پێویست نه‌بوونمان له‌به‌ر ڕاده‌ی نا هۆشیاریمانه ،هه‌موومان سامانمان هه‌یه ،یه‌كێك زۆر یه‌كێك كه‌م ، ...به‌اڵم ئاو سامانی هه‌موومان ه و سامانی نه‌وه‌كانی دوا ڕۆژه ،كه‌وات ه بۆ ئێم ه لێیان داگیر بكه‌ین و ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
177
ێ ئه‌وه‌شمان له‌بیربچێت ك ه باپیرانمان ل ه پیاده‌كردنی به‌شی ئه‌وانیش به‌كاربێنین ،ناب سیاسه‌تی ئابووری ئاو ،زۆر زانایان ه كاریان كردووه ،بۆیه ئێم ه وه‌ك تاكی كورد ل ه ڕوانگه‌ی ڕۆڵی باپیرانمان بۆ خزمه‌تی سیاسه‌تی ئابووری ئاو له زۆر الیه‌نه‌وه به‌زه‌ییان ه كاری خۆیان كرد ،به‌اڵم ئه‌ی ئێمه بۆ نه‌وه‌كانی داهاتوو چی به ئه‌نجام ده‌گه‌یه‌نین له‌م بواره‌دا ،كه‌چی ئێم ه له‌م سه‌رده‌مه‌دا زۆرمان پێده‌كرێت ،له‌به‌ر ئهوهی هه‌ر هه‌موومان ێ ئه‌و بوارانه‌ی ك ه ئاوی تێدا به‌كارده‌هێنین گه‌لێك زۆرن ،بۆیه چ ل ه كاری پاراستنیدا ب ێ زۆرمان ل ه ده‌ست دێت بیكه‌ین ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر پاراستنی یان ل ه كاری به‌فیرۆدانیدا ب ئاسایشی خۆراك و ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ییمان ب ه گرینگ بزانین ئه‌وا ده‌بێ ئابووریانـــــــ ه ئـــــاو به‌كاربێنین و بیپارێزین. هۆشیاری ئافره‌ت ،فاكته‌رێكی گرینگ بۆ پاراســــــــتنی ئاو! ل ه كوردستانماندا ژنان چ ئافره‌تی ماڵهوه بن یان فه‌رمانبه‌ر بن ئینجا به هه‌ر پسپۆرێتیه‌ك و ل ه هه‌ر ئاستێكی بڕوانامه‌ییدا ،به‌رێوه‌بردنی زۆربه‌ی كاره‌كانی ماڵه‌وه‌یان ده‌كه‌وێت ه سه‌ر شان وه‌ك :ڕێكخستن و شوشتنی ناو ماڵ و كه‌ل و په‌له‌كانی كه بۆ خواردن و خواردنهوه به‌كار ده‌هێندرێن و په‌روه‌رده‌كردنی منداڵ و شوشتنی پێداویستیه‌كانی ێ جار شوشتنی ئۆتۆمبێل و ...هتد. ڕۆژان ه و ئاودانی باخچه‌ی ماڵه‌وه‌و هه‌ند كه‌واته ڕۆژانه ژن ب ه شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام كار له‌گه‌ڵ ئاوی خواردنهوه ده‌كات و هه‌بوونی هۆشیاری بۆ پاراستنی ئاو یاخود نه‌بوونی هۆشیاری له‌الی ئافره‌ت كاریگه‌رێتی ڕاسته‌وخۆ و زۆر گه‌وره‌ی له‌سه‌ر به‌فیڕۆدانی ئاو هه‌یه. بۆی ه به‌رزی هۆشیاری ئافره‌ت بۆ پاراستنی ئاو و به‌فیرۆنه‌دانی خزمه‌تێكی ئێجگار زۆر ب ه سامانی ئاو ده‌كات ك ه بریتیی ه ل ه گرینگترین سامانی نه‌ته‌وه‌ییمان ،ل ه گرینگترین كاره‌كانی ك ه په‌یوه‌سته ب ه ئافره‌تان ،ڕاهێنانی منداڵه‌كانیانه بۆ پابه‌ندبوونیان ب ه به‌كارهێنانی ئاوی خواردنهوه ب ه شێوه‌یه‌كی ئابووری و هۆشیاركردنه‌وه‌یان بۆ ئه‌نجام نه‌دانی به‌فیرۆدانی ئاوی خواردنهوه. ێ ك ه چه‌ندی زیاتر ئاو بۆ مه‌به‌سته‌كانی ماڵهوه پێویست ه هه‌موو تاكێك ئهوه بزان به‌كاربهێنرێت ،ئه‌وا بڕی ئاوی پیسبوو زیاتر ده‌بێت و به به‌رده‌وام بوونی ئه‌م حاڵه‌ت ه ب ه شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام و ڕۆژان ه ئه‌وا بڕی ئاوی پیسكراوی ڕۆژان ه ئێجگار زۆر ده‌بێت. ل ه كاتی شوشتنی ناو ماڵ ل ه جیاتی ئهوهی ب ه خه‌رج كردنی بڕێكی زۆری ئاو كاره‌ك ه 178
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ئه‌نجام بدرێت ،كه‌چی ده‌توانرێت ب ه خه‌رج كردنی بڕێكی كه‌می ئاو هه‌مان كار ئه‌نجام بدرێت ،كه‌وات ه گرینگیدان ب ه هۆشیاركردنه‌وه‌ی ئافره‌ت بۆ به‌فیڕۆنه‌دانی ئاو كارێكی گرینگ ه و به شێوه‌یه‌ك پێویست ده‌كات كه پرۆگرامی بۆ دابڕێژرێت. ل ه حاڵه‌ته‌كانی هه‌بوونی كێشه‌ی ئاو ،هه‌ندێك جار باره‌ك ه وا ده‌خوازێت كه ئاوی خواردنهوه بۆ ماڵهوه بگوازرێته‌وه بۆ نموون ه ل ه ڕێگای ستله‌و‌ه یان هه‌ر هۆكارێكی دیكه‌ی هه‌ڵگری ئاو ،كه‌وا ب ه زۆری ئه‌م كاران ه له‌الی ئافره‌ته‌وه ئه‌نجام ده‌درێت ،بۆی ه ل ه ماوه‌ی دوری نێوان سه‌رچاوه‌ی ئاوه‌كه و ماڵهوه ئاستی هۆشیاری بۆ پاراستنی ئاوه‌ك ه ل ه پیسبوون زۆر پێویسته ،ك ه ئه‌مه‌ش ل ه خزمه‌تی پاراستنی ته‌ندروستی ئه‌ندامانی ماڵه‌وه‌یه له نه‌خۆشیه‌كانی كه به‌هۆی ئاوی پیس په‌یدا ده‌بن. كه‌وات ه له‌م حاڵه‌تانه‌دا ئافره‌ت ڕۆڵێكی گهوره ده‌بینێت بۆ كۆنترۆڵ كردنی دورخستنه‌وه‌ی ئه‌ندامانی ماڵهوه له نه‌خۆشیه‌كانی ئاوی پیسبوو. هه‌ندێك جاران منداڵ به‌هۆی كه‌م ئه‌قڵـــی و نه‌زانینیه‌و‌ه هه‌وڵـــی به‌فیڕۆدانی ئـــاوی خواردنهوه و پیسكردنی ده‌دات ،كه له‌م حاڵه‌تانه‌دا دایك گرینگترین ڕۆڵ ده‌بینێت بۆ ئهوهی بتوانێت منداڵه‌كه‌ی ل ه مه‌ترسی به‌فیڕۆدانی ئاو ئاگادار بكاتهوه ،ك ه ب ه پێچه‌وان ه ب ه ئاگادارنه‌كردنه‌وه‌ی منداڵه‌ك ه له‌م حاڵه‌تانه‌دا و به‌رده‌وام بوونی ئه‌وا كار ده‌گات ه ئهوهی كه كرداری به‌فیڕۆدانی ئاو له‌الی ئه‌م منداڵ ه ببێته كارێكی ئاسایی و ئیتر ئه‌سته‌م ه كۆنترۆڵی ئه‌م منداڵه بكرێت بۆ ئهوهی لهوه تێبگات كه پاراستنی ئاو كارێكی پێویسته له ژیانی ڕۆژانه‌یدا ،هه‌روه‌ك ئاشكراشه كه مندااڵن له ته‌مه‌نی زۆر بچوكیاندا زۆر حه‌ز ب ه ڕێشتنی ئاو و یاری كردن له‌گه‌ڵ ئاودا ده‌كه‌ن. كه‌وات ه هۆشیاری ئافره‌ت بۆ پاراستنی ئاوی خواردنهوه خزمه‌تێكی ئێجگار گهوره ب ه ئاوی كوردستان ده‌كات ،یان ڕونتر بڵێین ئافره‌ت ڕۆلی گه‌وره‌ی هه‌یه له پاراستنی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی ل ه ڕێگه‌ی پاراستنی ئاوی خواردنه‌وه‌دا ،بێ ئهوهی تا ئێستا له‌الی ئێم ه ئه‌م بابه‌ت ه زێده گرینگ ه هه‌ر بیریشی لێكرابێته‌وه. ده‌توانین بڵێین ئه‌و ئافره‌تانه‌ی ك ه ژماره‌ی منداڵه‌كانیان زۆره و پله‌ی هۆشیاریان بۆ كرداری پاراستنی ئاو بهرزه ،ڕۆڵی په‌یمانگایه‌ك ده‌بینن بۆ هۆشیاركردنه‌وه‌ی ژماره‌یه‌ك ل ه مرۆڤی داهاتوو ،ك ه منداڵه‌كانیانه و له ڕێگه‌یانه‌وه خزمه‌تێكی زۆر به ئاسایشی ئاوی كوردستان ده‌كرێت. گرینگیپێدانی ئافره‌ت له‌الیه‌ن ده‌زگا تایبه‌تمه‌نده‌كانی ئاو ،ئه‌ركێكی گه‌وره‌ی ه بۆ ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
179
ێ فه‌رامۆش بكرێن ،كه كردنه‌وه‌ی به چه‌ندان خوڵ ك ه باس ل ه ئه‌م مه‌به‌سته ،بۆیه ناب پاراستنی ئاو بكات له گه‌ڕه‌ك ه جیاوازه‌كان و له نه‌خۆشخانه‌كان بۆ ئه‌و ئافره‌تانه‌ی ك ه سه‌ردانی ئه‌م نه‌خۆشخانان ه ده‌كه‌ن ،كارێكی زۆر پێویست ه به شێوه‌یه‌ك ك ه الیه‌نی زه‌ره‌رمه‌ندی منداڵه‌كانیان بخرێت ه پێش چاو ل ه حاڵه‌ته‌كانی پیسبوونی ئاوی خواردنه‌وه‌و كرداری به‌فیڕۆدانی ئاو. ئێمه لێره‌دا ته‌نها مه‌به‌ستمان له‌م ئافره‌تان ه نی ه ك ه نه‌خوێنده‌وارن ،به‌ڵكوو هه‌موو ئافره‌تان ك ه ئاگاداركردنه‌وه‌یان ل ه مه‌ترسی گه‌وره‌ی ئاسایشی ئاو بۆ هه‌موو تاكێك پێویسته ،چونك ه ل ه ڕاستیدا ده‌رك كردن به‌م مه‌سه‌له‌یه پێویستی به جۆرێك له ب ه ڕۆشه‌نبیركردن هه‌یه.
ێ نه‌كردنی یاساكانی ئــــــــاو ! ل ه گرفتی جێبه‌ج كشان به‌ر ه و ئه‌گه‌ری جه‌نگی ئــــــــــاو !
یاساناسان وا لێكده‌ده‌نه‌و‌ه ك ه یاسا نێوده‌وڵه‌تییه‌كان نه‌بوونه‌ته هۆكاری ڕێكخستنی كاروباره‌كانی جیهان ،ب ه شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ و به كرده‌یی ،ههرچهنده واڵتان هه‌ڵسوكه‌وتیان ئاشتیخوازانه بێت و هه‌وڵی به ئاكام گه‌یشتنی یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان ل ه ئارادابن و هه‌وڵی كارپێكردنیان بۆ درابێ ،ئه‌وا به یه‌كێك له‌م دوو ڕێگه‌یه‌ی خوارهوه هه‌وڵی په‌یڕه‌وكردنیان دراوه: .1یان ب ه شێوه‌یه‌كی نارێكوپێك كاریان پێده‌كرێ و بۆ باری ئاسایی پێچه‌وانه‌كه‌شی په‌یڕه‌و ده‌كرێ ،له‌م دۆخه‌شدا هه‌بوونی یاسای نێوده‌وڵه‌تی وه‌كو نه‌بوونی وایه. .2یاخود له‌الیه‌ن الیه‌نێكه‌وه به‌سه‌ر الیه‌نی به‌رامبه‌ر ده‌سه‌پێندرێت ،ك ه ئه‌م ئاخاوتنه‌ی سه‌ره‌وه‌ش وه‌اڵمی به‌شێكی گرینگی ئه‌و جێبه‌جێكردنه سه‌رسوڕهێنه‌ره‌ی یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان ده‌داته‌وه ،ك ه هه‌وڵی په‌یڕه‌وكردنی ده‌درێ ،كه به یاسای ناروون و نا دیار و نا باوه‌ڕپێكراو داده‌نرێ. له‌م سه‌رده‌مه‌دا گرینگترین ئه‌و بابه‌تانه‌ی كاریگه‌ری گهوره و ڕاسته‌وخۆیان له‌سه‌ر په‌یوه‌ندی نێوده‌وڵه‌تیدا هه‌بێت ،ك ه ئێستا له گۆڕه‌پانی ڕامیاریدا قس ه و باسیان له‌باره‌وه ده‌كرێ ،هه‌ر هه‌موویان له‌و چه‌ند ڕێسایه زیاتر نین ك ه له كۆنگره‌كانی 180
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
نێوده‌وڵه‌تی ئاو یاخود لێژنه‌ی یاسایی ئاوی سه‌ر به نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان دانراوه. هه‌ڵبه‌ته به‌یاننامه نێوده‌وڵه‌تی و ڕێككه‌وتننام ه دوو قۆڵیه‌كانیش به هیچ جۆرێك نه‌یانتوانیوو‌ه چاره‌سه‌ری گرفته‌كانی ئاو بكه‌ن ،لێتۆژان هۆكاری ئه‌و ناچاره‌سه‌ركردن ێ و ناجێبه‌جێكردنه‌ی گرفته‌كانی ئاو ده‌گه‌رێننه‌وه بۆ هۆكارێكی گرینگ ،كه پێیده‌گوتر (پێویستبوونی ڕامیاری) ،وات ه ئهوهی ك ه له بزووتنه‌وه‌ی هاوسه‌نگی و خێرایی ڕێككه‌وتنه‌كانی هێزه ڕامیاریه‌كاندا ب ه ئه‌نجام ده‌گات ك ه كاریگه‌ریان له‌سه‌ر گۆڕه‌پانی ڕامیاری جیهانیدا هه‌یه ،كه لێره‌شدا الیه‌نی هێز وه‌ك كاریگه‌ریه‌كی دیكه ڕۆڵی خۆی له دوایین ئاراسته‌گرتندا ده‌گێڕێ ،به واته‌یه‌كی دیك ه ڕۆڵی له‌سه‌ر هێشتنه‌وه‌ی دۆخی نه‌بوونی یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان سه‌باره‌ت به ئاو له په‌یوه‌ندیی ه نێوده‌وڵه‌تیه‌كاندا ده‌بێ، هه‌ر بۆیه ئه‌و واڵتانه‌ی كه كه‌وتوونه‌ته سه‌ره‌وه‌ی ڕێره‌وی ڕووباره‌كانی نێوده‌وڵه‌تی و واڵتانی ك ه توانستی سه‌ربازیی جیۆگرافی به‌هێزیان هه‌یه ،فشاریان خستووه‌ت ه سه‌ر چوون ه نێو ب ه یاسابوونی ئـــاو ،ئه‌م پابه‌ندبوون ه ب ه یاساكانی ڕووباری نێودهوڵهتیهوه، الوازی لێژنه‌كانی یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان ده‌رده‌خات ،ك ه له ساڵی 1970دا له‌الیه‌ن نهتهوه یهكگرتووهكانهوه په‌یمانی پێدراوه ،ئینجا هه‌رچه‌ندی ئه‌و ڕێسایانه‌ی په‌یوه‌ستن ب ه هاوبه‌شی كردن ل ه ئاوی نێوده‌وڵه‌تیش په‌ره‌بسێنێ ،یاخود ئهوهی ك ه په‌یوه‌سته ب ه هه‌ڵسوڕاندنی كاروباره‌كانی ئاو گرینگی پێبدرێ ،ك ه تاوه‌كو ئه‌مڕۆش هیچ ڕێگه‌چاره‌یه‌ك نه‌دۆزراوه‌ته‌و‌ه بۆ گه‌یشتن ب ه ئاكامێكی گونجاو. هه‌روه‌ها ل ه باره‌ی ئه‌و پڕۆژانه‌ش كه له مانگی حوزه‌یرانی ساڵی ،1991له‌الیه‌ن نهتهوه یهكگرتووهكانهوه پشتگیری لێكرابوو ،كه بخرێن ه به‌رده‌م واڵتانی ئه‌ندام بۆ لێتۆژینه‌و‌ه ل ه باره‌یانه‌و‌ه بۆ ئهوهی وه‌كو ڕێككه‌وتننامه‌یه‌كی نێوده‌وڵه‌تی ده‌رگای ێ ب ه مه‌رجێك ك ه له ()20ی ئایاری 2000تێنه‌په‌رێت ،ئه‌و پرۆژانه‌ش ئیمزاكردن وااڵبكر تاكو ئه‌مڕۆ ب ه هه‌ڵپه‌سێردراوی ماونه‌ته‌وه‌و یه‌كالنه‌بوونه‌ته‌وه ،كه ئه‌و پرۆژانه‌ش تایبه‌ت بوون به یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان و گرفته‌كانی ئاو له جیهاندا. هه‌روه‌ها ل ه ده‌رئه‌نجامه‌كانی ئه‌م پێویستبوون ه ڕامیاریه و په‌یوه‌ستبوونی پووخته‌ی هه‌موو ڕێكه‌وتننام ه دوو قۆڵی و ڕێككه‌وتننامه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان ل ه باره‌ی هه‌ژموونی الیه‌نی به‌هێز و سه‌پاندنی به‌سه‌ر الیه‌نی به‌رامبه‌ر و الواز دا ،به‌م جۆره مه‌سه‌له‌ك ه ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
181
ب ه پێی ئه‌و ڕێكه‌وتننام ه و په‌یماننام ه دوو قۆڵی ه ڕاسته‌وخۆكان و له‌گه‌ڵ هه‌ندێك له ڕێكه‌وتننامه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان ،كه له ساڵی 1964له‌الیه‌ن نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان ده‌رچووه ،ژماره‌یان ده‌گات ه 253ڕێكه‌وتننامه ،له‌گه‌ڵ ئه‌و تێبینیه‌ی ك ه ڕێكه‌وتننامه‌ی گشتی تایبه‌ت به ئاو مێژووه‌كه‌ی دهگهڕێتهوه بۆ ساڵی ،1923به‌اڵم له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌مانه‌شدا ڕێساكانی كۆنگره‌ی هلسنكی ساڵی 1966به گرینگترین هه‌وڵ داده‌نرێت بۆ ب ه یاساییكردنی ئاوی نێو ده‌وڵه‌تی ،كه له‌م كۆنگره‌یه‌دا ورده‌كاری زۆر گرینگیان داڕشت ،له‌باره‌ی دابه‌شكردنی به‌ش ه ئاو له نێوان واڵتانی هاوبه‌ش له ئاوی نێو ده‌وڵه‌تی ،جه‌ختیان لهوه كردهوه ك ه هه‌ر واڵتێكی هاوبه‌ش ل ه ئاوی ڕووباری نێوده‌وڵه‌تی سه‌روه‌رێتی ل ه به‌شێك له ئاوی ڕووباره‌كه‌دا هه‌یه ،وات ه ئه‌و به‌شه ئاوه‌ی ك ه سنووری ێ به‌م ئاوه ،ئاو بۆ مه‌به‌سته‌كانی كشتوكاڵ، واڵته‌كه ده‌بڕێ ،به‌م جۆره ئه‌و واڵته ده‌توان پیشه‌سازی ،به‌رهه‌م هێنانی كاره‌با ...هتد ،سوودمه‌ند بێت. ێ مافی به‌شه ئاوی ئه‌و سه‌روه‌رێتیه‌ش پابه‌ند ده‌بێ ب ه مه‌رجی دیاریكراو و ده‌ب واڵتانی دیكه‌ی هاوبه‌ش ل ه ڕووبار‌ه نێوده‌وڵه‌تیه‌ك ه بپارێزرێن ،بۆ ئهوهی هه‌موو واڵتانی هاوبه‌ش ل ه ئاوی نێوده‌وڵه‌تی ب ه سه‌ربه‌خۆیی له ئاوی سنووری خۆیاندا سوودمه‌ند بن ،ئه‌گه‌ر نا ئه‌و ماف ه گشتی ه ب ه شێوه‌یه‌كی نێگه‌تیڤان ه كاریگه‌ری له‌سه‌ر ئه‌و پڕۆژان ه ده‌بێ ك ه واڵتانی سه‌ره‌وه‌ی ڕووبار یاخود واڵتانی ناوه‌ڕاست له سنووری خۆیدا ئه‌نجامی ده‌دات. له ڕاستیدا له‌گه‌ڵ ئه‌و جیاوازیه‌ی كه له سیسته‌م و هه‌وڵه‌كانی ب ه یاسایی كردنی ئاوی نێوده‌وڵه‌تیدا هه‌یه ،به‌اڵم ده‌توانین بڵێین هه‌ر هه‌موویان ل ه بنه‌ما گشتیه‌كاندا هاوبه‌شن و ده‌توانین له‌م خااڵنه‌دا كورتیان بكه‌ینه‌وه: .1پابه‌ندبوونی واڵتێكی هاوبه‌ش له ئاوی نێوده‌وڵه‌تی ،به‌و مافه‌ی كه هه‌یه‌تی ل ه ئاوه‌كه ،ب ه شێوه‌یه‌كی دادپه‌روه‌ری و یه‌كسان ،به‌بێ ئهوهی پیاده‌كردنی ئه‌م ماف ه كاریگه‌ری نێگه‌تیڤانه‌ی له‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندی واڵته‌كانی دیكه‌ی هاوبه‌ش له ئاوه‌كه‌دا هه‌بێت. .2هه‌ر سیسته‌مێكی ئاو سه‌ر ب ه حه‌وزی یه‌ك ڕووبار بێ ،ئه‌وا ده‌بێ وه‌ك یه‌كه‌یه‌كی ته‌واوكه‌ر كاری له‌گه‌ڵدا بكرێ. .3پێداگرتن له‌سه‌ر مافی ده‌سكه‌وتوو بۆ هه‌ریه‌ك ل ه واڵتانی هاوبه‌ش ل ه ئاوی نێوده‌وڵه‌تی ،كه‌وا لێژنه‌ی یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان ئه‌و مافانه‌یان به‌و شێوه خسته‌روو( ، 182
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
به‌كاربردنی به‌رده‌وام و به درێژایی كات ،به‌بێ دروستكردنی هیچ ته‌گه‌ره‌یه‌ك له‌به‌رده‌م سیسته‌مه‌كانی ئاوی نێوده‌وڵه‌تی ل ه ڕووباره‌كه‌دا). ئه‌م پێناسه‌یه‌ش دوو گرفت له‌خۆی ده‌گرێ: أ – گشتیه‌تی و دیاری نه‌كردن ،وات ه ماوه‌یه‌كی زه‌مه‌نی درێژ ،كه واته‌یه‌كی گشتی زه‌ق ه و بۆ داڕشتنی یاسایی ناشێ ،له‌به‌ر ئهوهی ئه‌و ماوه‌ی ه دیارنی ه و له‌وانه‌یه ساڵێك ێ له چه‌ندین ساڵ ،كه ئه‌وه‌ش پێچه‌وانه‌ی ێ یان دوو ساڵ ،یاخود له‌وانه‌یه بریتیی ب ب به‌رژه‌وه‌ندی هاوبه‌شه. ب – مافی ده‌سكه‌وتوو ده‌دات ب ه الیه‌نی ده‌سه‌اڵتداری سه‌رچاوه‌ی ئاو ،ئینجا له‌به‌ر هه‌ر هۆیه‌ك بێ ،ك ه زه‌قترین نموونه :ده‌ست به‌سرداگرتنی ئاوی دیجل ه و فورات له‌الیه‌ن توركیا و به‌رده‌وام بوون ل ه خستنه‌رووی هه‌وڵه‌كانی ب ه یاساییبوون (ئاوی نێو ده‌وڵه‌تی) ل ه په‌یوه‌ندی نێوده‌وڵه‌تیدا ،به‌ره‌و ئه‌و ڕێنماییه گرینگانه‌مان ده‌بات، كه لێژنه‌كانی یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان ل ه ساڵی 1991دا گرتوویه‌تیه به‌رو هه‌موو ئه‌و هه‌واڵنه‌ی له‌خۆگرتوو‌ه ك ه له ڕابردوو دانرابوو بۆ داڕشتنی یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كانی ێ تایبه‌ت ب ه ئاو ،كه گرینگترینیان ڕێساكانی (هلسنكی)یه ،ك ه ئه‌و ڕێنماییانه‌ش پ له‌سه‌ر ئه‌و ته‌وه‌رانه‌ی خوارهوه داده‌گرێ: یه‌كه‌م :ل ه كاتێكدا ئه‌گه‌ر گفتوگۆ و ڕێكه‌وتن ل ه نێوان الیه‌نه‌كانی ناكۆك سه‌رینه‌گرت، ێ كردنی بنه‌ما گشتیه‌كانی یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كانی تایبه‌ت ب ه ئاو ،ب ه ئه‌وا جێبه‌ج سه‌رچاوه‌ی ئه‌گه‌ری ڕێكه‌وتنامه‌كانی نێوان دوو قۆڵی هاوبه‌ش ل ه حه‌وزی ڕووباری نێوده‌وڵه‌تیدا داده‌نرێ. دووه‌م :به‌كاربردنی ئاوی ڕووباری نێو ده‌وڵه‌تی به شێوه‌یه‌كی گونجاو و ب ه پێی پێویست له‌الیه‌ن واڵتی سوودمه‌ند ،ب ه ڕاده‌یه‌ك كه نه‌بێته هۆكاری زیان گه‌یاندن ب ه ێ به پێی پێویست بێ و دوور ل ه كرداری دۆڵی ڕووباره‌كه ،هه‌روه‌ها به‌كاربردن ده‌ب به‌فیڕۆدانی ئه‌و سامان ه گرینگ ه بێت. سێیه‌م :ئه‌و واڵتانه‌ی ك ه كه‌وتوونته سه‌ره‌وه‌ی ڕووباری نێوده‌وڵه‌تی ،یاخود واڵتانی خاوه‌ن هێزی سه‌ربازین و ئاره‌زوومه‌ندن گرفته‌كانیان له ڕێگه‌ی ئه‌و ده‌سه‌اڵتانه‌و‌ه چاره‌سه‌ر بكه‌ن ،به‌و پێیه‌ی ك ه شوێنه جیۆگرافیه‌كه‌یان و هێزه سه‌ربازیه‌كان بكه‌ن ه پشتیوان ،به‌ڵكوو ئه‌و مافه‌یان نیه په‌نا ببه‌ن ه به‌ر ئه‌و شێوازه‌ی چاره‌سه‌ركردنه ،چونك ه ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
183
زیان به به‌رژه‌وه‌ندی گشتی ده‌گه‌یه‌نێ. چواره‌م :هاوكاری كردنی نێوان واڵتانی هاوبه‌شی ئاوی نێوده‌وڵه‌تی بۆ چۆنیه‌تی به‌كارهێنانی ئاو. پێنجه‌م :به‌هه‌ند هه‌ڵگرتن و له‌به‌رچاوگرتنی باری ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تی ل ه به‌كاربردنی به‌ش ه ئاو بۆ هه‌ر یه‌كێك له واڵتانی هاوبه‌ش له ئاوی نێوده‌وڵه‌تی. شه‌شه‌م :گۆڕینه‌وه‌ی زانیاریه‌كانی تایبه‌ت ب ه ئاو له نێوان واڵتانی به‌كارهێنه‌ری ئاوی نێو ده‌وڵه‌تی ،ل ه چوارچێوه‌ی ئه‌و ڕێكه‌وتننامه و هاوكاری ه دروسته‌ی ك ه تایبه‌ت ه ب ه ئاو ل ه نێوانیاندا ،به‌اڵم ئهوهی لێره‌دا گرینگه و پێویسته له‌سه‌ری بوه‌ستین ،بریتیی ه ل ه لێكۆڵینهوه ل ه باره‌ی چۆنیه‌تی ئاراسته‌گرتنی چه‌مكی نێوده‌وڵه‌تی ،ك ه یه‌كێك ه ل ه گرفته هونه‌ریه‌كان و بۆت ه ئاسته‌نگ له‌به‌رده‌م هه‌ندێك ل ه ده‌زگاكانی نێوده‌وڵه‌تی بۆ كارپێكردنی و سنووردانان بۆی ،وه‌ك بانكی نێوده‌وڵه‌تی ك ه بۆ چه‌مكی ڕووباری نێوده‌وڵه‌تی ،ده‌سته‌واژه‌یه‌كی داڕشت وه‌ك ،ئاوی نیشتمانی ،ئاوی سنووری ،ئاوی به‌دوایه‌كداهاتوو ،ئاوی سنووربڕ ،حه‌وزی ڕووبار ،ڕێڕه‌وی ئاوی نێوده‌وڵه‌تی ،تۆڕی ڕێره‌وی ئاوی نێوده‌وڵه‌تی ،ڕێگه‌ی ئاوی نێوده‌وڵه‌تی ،حه‌وزی به‌كاربه‌ری ئاو ،ك ه كۆنگره‌ی هلسنكی بۆ پێناسه‌كردنی ڕووباری نێوده‌وڵه‌تی پشتی ب ه دوا چه‌مك به‌ست و به‌و شێوه‌یه‌ی ناساند: حه‌وزی به‌كاربه‌ری ئاوی نێوده‌وڵه‌تی ناوچه‌یه‌كی جیۆگرافیه ،تا بڕینی سنووری دوو واڵت یان زیاتر له دوو واڵت درێژده‌بێته‌و‌ه و دوایین هێڵی دابه‌شكردنی تۆڕی ئاو سنووری بۆ داده‌نێ و هه‌ردوو سه‌رچاوه‌ی ئاو ( سه‌ر زه‌وی و ئاوی نێو چینه‌كانی زه‌مین ) دهگرێتهوه ،ك ه به‌ره‌و یه‌ك تێڕژانی ئاو شۆڕدهبنهوه و تێكه‌ڵی ده‌بن ،ك ه لێره‌دا پێویسته تیشك بخه‌ین ه سه‌ر تێبینیه‌ك كه ب ه پێی یاساكانی نێوده‌وڵه‌تی ( ب ه نێوده‌وڵه‌تی بوونی یه‌كێك ل ه لقه‌كانی ڕووبار ،ئه‌وا حه‌وزه‌كه‌ش ده‌بێته نێوده‌وڵه‌تی ) ،كه‌چی بانكی نێوده‌وڵه‌تی بۆ ده‌ست نیشانكردنی ئاوی نێوده‌وڵه‌تی ده‌سته‌واژه‌ی ( ڕێگای ئاوی نێوده‌وڵه‌تی ) ب ه ڕاست ده‌زانێ ،بۆ ئهوهی ئه‌م ڕوخسارانه بگرێته‌خۆ: .1رووبار یان كه‌ناڵه‌كان یاخود هه‌ر سه‌رچاوه‌یه‌كی له‌یه‌كچووی ئاو ،سنوور ل ه نێوان دوو واڵتدا پێكبهێنێ ،یان هه‌ر ئاوێك ك ه سه‌ر زه‌وی بێ و ب ه خاكی دوو واڵت یان ب ه زیاتر له دوو واڵتدا تێبپه‌ڕێت. .2هه‌ر ڕووبارێك یان سه‌رچاوه‌یه‌كی ئاوی سه‌ر زه‌وی ،ك ه به‌شێكی گرینگ و 184
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
سه‌ره‌كی له هه‌ر ڕێگایه‌كی ئاو دا پێك بهێنێت ك ه ل ه خاڵی ( )1دا باس كرا. .3به‌شێك له ده‌ریا یان ده‌ریاچه یاخود كه‌نداو و شوێنه ته‌سكبووه‌وه‌كانی ئاو، كه‌ناڵه‌كانی كه‌ناری دوو واڵت یان زیاتر له دوو واڵتدا ببڕێت و دان ب ه هه‌بوونیدا نرابێ، هه‌روه‌ها كه‌ناڵی گه‌یه‌ندراوی پێویستبوو له نێوان پانی ده‌ریا و واڵتی دیكه ،هه‌ر ڕووبارێك كه بڕژێت ه نێو ئه‌م ئاوانه. ئهوهی سه‌رنج ڕاكێش ه پێناسه‌ی بانكی نێوده‌وڵه‌تی ه بۆ ئاوی نێو ده‌وڵه‌تی ،ك ه په‌یوه‌ست ه ب ه داخوازیه‌كانی ڕامیاری تایبه‌تی خۆی ،ك ه بانكی نێوده‌وڵه‌تی به شێوه‌یه‌كی فراوانتر چوارچێوه‌ی بۆ چه‌مكی ئاوی نێوده‌وڵه‌تی داده‌نێ ،به جۆرێك ك ه ئه‌و ئاوانه‌ش بگرێتهوه كه ب ه پێی یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان به ئاوی نانێوده‌وڵه‌تی ده‌ژمێردرێن ،وات ه ئه‌و ئاوانه‌ش دهگرێتهوه ك ه ئاوی نیشتیمانین و بۆ نێو ده‌ریا یاخود ته‌سكبوونه‌وه‌ی ئاوی نێوده‌وڵه‌تی ده‌ڕژێن ،كه له‌مه‌شدا هه‌ندێك مه‌ترسی هه‌یه ،چونك ه بازنه‌ی چون ه نێو كاروباره‌كانی په‌یوه‌ست به ئاو فراوانتر ده‌كات ،یاخود ب ه الیه‌نی كه‌م ده‌رگاكه ل ه به‌رده‌م ئه‌و بابه‌ته‌دا دهكاتهوه. ئهوهی له‌باره‌ی ئاو و یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌كان گوترا تایبه‌ت بوو ب ه ئاوی سه‌ر زه‌وی، به‌اڵم مه‌سه‌له‌یه‌كی گرینگ هه‌ی ه ك ه تاكو ئێستا له‌سه‌ر نه‌خشه‌ی گرینگیدان به یاسا نێو ده‌وڵه‌تیه‌كان نادیاره ،كه مه‌سه‌له‌ی ئاوی نێو چینه‌كانی زه‌مینه ،كه ل ه ڕاستیدا هه‌وڵدان بۆ به‌یاسابوونی ئاوی نێو چینه‌كانی زه‌مین ،كارێك ه زۆر ئاڵۆزتر‌ه ل ه كاری ب ه یاساییبوونی ئاوی سه‌ر زه‌وی ،ئه‌مه‌ش دهگهڕێتهوه بۆ سێ هۆكاری تێكئااڵو ك ه ئه‌وانه‌ن: .1په‌یوه‌ستبوونی ته‌واوی ئاوی نێو چینه‌كانی زه‌مین ك ه په‌یوه‌ستن به‌و ناكۆكیانه‌ی تایبه‌تن ب ه سنووری نێوان واڵتان ،ك ه هه‌رده‌م ئه‌و ناكۆكیان ه ئاڵۆز و فراوانن. .2كه‌می ژماره‌ی ئه‌و زانیاریه وردانه‌ی ك ه تاكو ئێستا ل ه به‌رده‌ستدان ل ه باره‌ی ئاوی نێو چینه‌كانی زه‌مین. .3كه‌می گرینگیدان به ئاوی نێو چینه‌كانی زه‌مین ل ه ڕابردوو و ئێستادا ،ب ه به‌راورد له‌گه‌ڵ ئه‌و گرینگیدانه‌ی ك ه به ئاوی سه‌ر زه‌وی دراوه ،هه‌روه‌ك بانكی نێوده‌وڵه‌تی تیشك ده‌خات ه سه‌ر ئاوی نێوچینه‌كانی زه‌مین و وا لێكیده‌داته‌و‌ه ك ه به‌شێك ه ل ه ئاوی سه‌ر زه‌وی و خستوویه‌تیه نێو پێناسه‌ی تۆڕی ڕێڕه‌وی ئاو ،به‌و پێیه‌ی به‌شێكی ته‌واوكه‌ری ئاوی سه‌ر زه‌وییه ،هه‌روه‌ها ڕێساكانی هلسنكی ته‌نها له‌و كاته‌دا ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
185
ده‌سنیشانی ئاوی نێو چینه‌كانی زه‌وییان كردووه كه له‌گه‌ڵ ئاوی سه‌ر زه‌ویدا ڕێڕه‌و ێ و به‌ره‌و یه‌ك تێڕژانی هاوبه‌ش شۆڕدهبنهوه ،كه‌چی هه‌ندێك له یاساناسان به‌م ده‌گر شێوه‌یه‌ی خوارهوه چوارچێوه بۆ ئاوی نێو چینه‌كانی زه‌مین داده‌نێن: (پێویست ناكات ئه‌و ئاوه‌ی نێو چینه‌كانی زه‌مین ك ه هیچ په‌یوه‌ندیه‌كی ب ه ئاوی سه‌ر زه‌ویدا نی ه بخرێت ه نێو ئه‌و فراوانیه‌ی ك ه له‌الیه‌ن بانكی نێودهوڵهتیهوه بۆ ڕێڕه‌وی ئاو دانراوه). تاكو چه‌ند سااڵنێك پێش ئێستا سامانی ئاو له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تیدا نه‌خرابوو‌ه نێو چوارچێوه‌ی ئابووری و ڕامیاری ،كه له ڕاستیدا كۆمه‌ڵێك هۆكار وایكردبوو مرۆڤـــ هه‌ر له سه‌ره‌تای ژیانهوه ب ه شێوه‌یه‌ك بڕوانێته سامانی ئاو و نرخی بۆ دابنێت وه‌ك ێ پاره و ب ه شێوه‌یه‌كی نا ئابووریانه بیر ل ه گرینگیه‌تی سامانێكی هه‌رده‌م هه‌بوو و ب ئاو بكاتهوه ،كه‌وا ئه‌مه‌ش وایكردووه ل ه كاریگه‌ری ڕۆڵی ئاو له‌سه‌ر ئاسایشی ژیانی مرۆڤدا كه‌م بكاتهوه ،ئهوه به پێی ئه‌و تێڕوانینه‌ی كه بۆ سامانی ئاو نه‌خشه كێشرابوو له‌الیه‌ن مرۆڤهوه ،خۆ ئه‌گه‌ر ئاخاوتنه‌كه‌مان له باره‌ی تێڕوانینی تاكی كوردهوه بێت بۆ سامانی ئاو ،ك ه له سااڵنی پێشوودا تێڕوانینی خه‌ڵك زۆر دوور بوو له‌وه‌ی ك ه ێ پاش چه‌ند سااڵنێك كار بگاته ئهوهی ڕامیاری ئاو ببێته به‌شێكی گرینگ ل ه هه‌ستبكر ڕامیاری جیهانی و كرداری بازرگانیكردن ب ه ئاو ببێته به‌شێك له بازرگانی نێو ده‌وڵه‌تی، ب ه جۆرێك ڕۆژهه‌اڵتی ناوین ببێته ناوكی سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌و هه‌موو گۆڕانكاریانه و له‌وه‌ش گرینگتر خزانی گرفته‌كانی ئاو بۆ نێو هه‌رێمی كوردسان ،ك ه ئه‌و تێڕوانینه كۆنه‌ش بۆ ئه‌م هۆكارانه‌ی خوارهوه دهگهڕێتهوه: .1هه‌بوونی ئاو وه‌ك باڵوترین سامان. .2ساد‌ه و ساكاری ژیانی خه‌ڵك ب ه شێوه‌یه‌كی گشتی ،كه خێزاندار ڕۆژان ه پێویستی به بڕ‌ه ئاوێكی كه‌م هه‌بوو بۆ مه‌به‌سته‌كانی ژیان ل ه ڕابردوودا. .3كه‌می ژماره‌ی خه‌ڵك ب ه به‌راورد له‌گه‌ڵ الوازی هه‌ڵسوڕاندنی كاروباره‌كانی ئاو ،ك ه گرفتی گهوره و فراوان له‌به‌رده‌م ئاسایشی ئاو دا دروست نه‌ده‌بوو ،ك ه له‌گه‌ڵ به‌رزبوونه‌وه‌ی ژماره‌ی دانیشتوان ،هه‌ڵسوڕاندنی كاروباره‌كانی ئاو پێویستی ب ه ورده‌كاری هه‌یه. .4نه‌بوونی ڕۆڵی پیشه‌سازی گهوره ،ل ه ڕاستیدا بنیاتنانی هه‌ر كارێكی پیشه‌سازی پێویستی به دابینكردن و ده‌سته‌به‌ركردنی بڕ‌ه ئاوێكی زۆر هه‌یه. 186
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
.5كه‌می ئاستی هۆشیاری خه‌ڵك ل ه به‌رامبه‌ر ئاو وه‌ك گرینگترین سامانی ئابووری. ێ ئاگایی تاكی كورد ل ه گرفته‌كانی ئاو ،ك ه .6نه‌بوونی ڕاگه‌یاندنی جیهانی و ب ێ ئاگایی له‌سه‌ر ئاستی جیهاندا هه‌بوو، ب ه شێوه‌یه‌كی گشتیش هه‌مان تێڕوانین و ب به‌اڵم له‌گه‌ڵ هاتنی سه‌ره‌تاكانی سااڵنی نه‌وه‌ده‌كان ل ه سه‌ده‌ی بیسته‌م ك ه له پاشان گۆڕانكاریه‌كی زۆر ل ه به‌رامبه‌ر سامانی ئاودا هاته‌دی و به جۆرێك ك ه له ده‌رئه‌نجامی كۆمه‌ڵێك هۆكاری ڕامیاری و ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تیدا بازنه‌ی كێشه‌ی ئاو فراوانتر بوو، ك ه ئه‌مه‌ش بووه مایه‌ی ئهوهی سامانی ئاو وه‌ك به‌هێزترین كارتی ڕامیاری به‌ره‌و پێشهوه بڕوات ،ك ه ئه‌مه‌ش ب ه شێوه‌یه‌كی ئاشكرا و كاریگه‌ر له ڕۆژهه‌اڵتی ناوین سه‌ری هه‌ڵدا ،هه‌روه‌ها وه‌ك كاریگه‌ریه سروشتیه‌كان ،وات ه دابه‌زینی ڕێژه‌ی به‌فر و باران بارین و ل ه ئاكامی درێژه‌ی ئه‌م باره‌ش په‌یدابوونی دیارده‌ی وشكاتی زه‌وی ل ه زۆر شوێنانی گۆی زه‌ویدا ،هه‌روه‌ها كشانی دیارده‌ی به بیابانبوون. ل ه كوردســـتاندا ....... سیاسه‌تی ب ه موڵككردنی ئاو ...ل ه ڕابردوو و ئێستادا ! كێشه‌ی ب ه موڵككردنی ئاو كێشه‌یه‌كی زۆر كۆن ه و به‌اڵم جیاوازی زۆر له شێوازه‌كه‌ی له نێوان ڕابردوو و ئێستادا هه‌یه ،به‌اڵم له هه‌ر زه‌مه‌نێكدا بریتیی ه ل ه كێشه‌یه‌كی زۆر گهوره و بریتییه ل ه داگیركردن و ده‌ست به‌سه‌ردا گرتنی (یه‌كـه‌م ســـه‌رچاوه‌ی ژیـــان) ی ژماره‌یه‌كی زۆری خه‌ڵـك. لێره‌دا مه‌به‌ستمان ل ه به موڵك كردنی ئاو ...ئهوهی ه كه سه‌رچاوه‌یه‌ك یان زیاتر ل ه سه‌رچاوه‌یه‌كی ئاو ك ه بریتییه ل ه سه‌رچاوه‌ی دابین كردنی ئاوی ڕۆژانه‌ی به چه‌ندین خه‌ڵك له‌الیه‌ن كهسێكهوه یان ده‌سه‌اڵتێكه‌وه بۆ مه‌به‌ســـتی تایبه‌ت به‌كاربهێندرێت و ب ه موڵكی كه‌ســـێتی ل ه قه‌ڵه‌م بدرێت. ل ه ڕابردوودا ،ل ه كوردستان ،به‌پێی سروشتی ژیان ل ه الدێكاندا كه شوێنگه‌یان ل ه ناوچ ه تۆپۆگرافیه به‌رزه‌كان بوو سه‌رچاوه‌یه‌كی ئاوی كانیاو یان زیاتر ل ه كانیاوێك له‌ناو پارچ ه زه‌ویه‌كدا هه‌بوو ك ه زه‌ویه‌ك ه موڵكی تایبه‌ت بوو ،خاوه‌ن زه‌ویه‌ك ه سهرچاوه ئاو ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
187
(كانیاو)ه كه‌ی به موڵكی تایبه‌تی خۆی ده‌زانی و به‌م شێوه‌ی ه بیری له به‌كارهێنانی دهكردهوه ،كه‌وا ئه‌م شێوازی ڕه‌فتاركردن ه ل ه زۆر الدێكاندا دووباره وجودی هه‌بوو و كێشه‌ی زۆری له نێوان دانیشتوانی الدێكاندا دروست ده‌كرد و هه‌ندێك جاران شه‌ڕ و ئاژاوه‌ی گهوره سه‌ریهه‌ڵده‌دا و گه‌وره‌یی كێشه‌ك ه له‌وه‌دابوو ،كه پارچه زه‌ویه‌كه‌ی ك ه ێ سه‌رچاوه‌كه‌ی ئاوی ناو زه‌ویه‌ك ه كانیاوه‌كه‌ی تێدابوو ،موڵكی تایبه‌تی بوو ،كه‌چی ناب ێ به‌ش بكرێن، بۆ مه‌به‌ستی تایبه‌تی به‌كاربهێندرێت و خه‌ڵكی تری ئه‌م شوێن ه ل ه ئاو ب ك ه جاری واش ههبووه ئه‌م ئاوه وه‌ك بازرگانی پێكردن به‌كارهاتوو‌ه و له‌به‌رامبه‌ر گه‌یاندنی ئاو به دانیشتوانی ئه‌م شوێنه پاره یان به‌روبۆم وه‌رگیراوه له‌الیه‌ن خاوه‌ن زه‌یه‌كه ،له هه‌ندێك حاڵه‌تیشدا ل ه الدێیه‌كدا دوو كانیاو ههبووه و تاكه سه‌رچاوه‌ی ێ بووه و هه‌ردوو كانیاوه‌كه كه‌وتووه‌ت ه ناو زه‌وی كه‌سێك و ب ه موڵكی خۆی ئاوی الد ێ زانییو‌ه و ب ه درێژایی چه‌ندین ساڵ كێشه‌ی گهوره ل ه نێوان هه‌ندێك له خه‌ڵكی الد و ل ه نیوان ئه‌و كه‌سه‌دا به‌رده‌وام بووه ،له ڕاستیدا ئه‌م حاڵه‌ت ه ل ه زۆرێك له الدێكانی كوردستاندا وجودی ههبووه ،به‌ڵكوو ئه‌م حاڵه‌ته له گونده شاخاویه‌كانی كوردستاندا بریتیی ه ل ه كولتوورێك و بۆ چه‌ندین نهوه ماوهتهوه و تا كار گه‌یشته ئهوهی شێوازی باری ژیانی ئه‌م خه‌ڵكان ه گۆڕانكاری به‌سه‌ردا بێت و ئه‌م كێشه‌یه‌ش ل ه ئاڵۆزیه‌و‌ه به‌ره‌و الوازتر چووه له كاتی ئێستادا. هه‌روه‌ها له‌باره‌ی كارێزه‌كانیش به‌هه‌مان شێوه كه له كوردستاندا كارێزه‌كان له زۆر شوێندا ههبووه و سه‌رچاوه‌یه‌كی گرینگی ئاودانی ڕووبه‌رێكی زۆری زه‌وی كشتوكاڵی بووه ،ئه‌گه‌ر ئێم ه شاری هه‌ولێری پایته‌ختی كوردستانی باشوور وه‌ك نموونه‌یه‌كی زیندووی ئه‌م بابه‌ت ه بێنینه‌وه ،ئه‌وا ده‌بێ ئاماژه به‌موڵك زانینی ئاوی كارێزه‌كان بكه‌ین له‌الیه‌ن خاوه‌ن زه‌وی و زاره‌كانی كه كارێزه‌كانیان به‌ناودا ڕۆیشتووه كه ئه‌وه‌ش كێشه‌یه‌كی تر بوو له كێشه‌كانی ب ه موڵك زانینی ئاوی گشتی. به‌اڵم شێوازه‌ك ه ل ه سه‌رده‌می ئێستا گۆڕانكاری زۆری به‌سه‌ردا هاتووه و شێوازێكی كێشه‌ی نێو ده‌وڵه‌تی به‌خۆییه‌و‌ه گرتووه و كێشه‌ی (ب ه موڵككردنی ئاو) بووه‌ت ه كێشه‌یه‌كی گشتی و ل ه هه‌ندێك حاڵه‌تدا بووه‌ته كێشه‌ی هاوبه‌شی نێوان دوو واڵت یان چه‌ند واڵتێك. ب ه دیراسه‌كردنێكی وردی كێشه‌ی ئاو ل ه ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست (واڵتانی هاوبه‌ش ل ه 188
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
دیجل ه و فورات) و (واڵتانی هاوبه‌ش له ئاوی ڕووباری ئوردن و لیتانی و ئاوی ڕوباری كارۆن) هه‌روه‌ها ل ه كیشوه‌ری ئه‌فریقیادا كێشه‌ی (واڵتانی هاوبه‌شـــی ئاوی ڕووباری نیـــل) ك ه چه‌ند نموونه‌یه‌كی زیندوون ،هه‌روه‌ها به دیراسه‌كردنی هۆكاری كێشه‌كان بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت ئه‌م كێشانه‌ی ئاو بریتیین ل ه كێشه‌ی (ب ه موڵك كردنی ئاوی نێو ده‌وڵه‌تی). ده‌ست به‌سه‌رداگرتنی ئاو ،واته ده‌ست به‌سه‌رداگرتنی یه‌كه‌م سه‌رچاوه‌ی ژیان ،وات ه ده‌ست به‌سه‌رداگرتنی ئاسایشی خۆراك و ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی و وێرانكردنی ژیان و په‌یدابوونی جه‌نگ.
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
189
190
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ف ش ا ر ی
د ه ر و ونی
ئاماد هك ر د ن ی : د انـا س ه ال م ك ه توێ ریم ژ ه ر ی د هروونی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
191
192
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
فشاره‌كانی ژینگ ه و ده‌وروبه‌ری تاك ل ه سه‌ره‌وه‌ی لیستی ئه‌و هۆكارانه‌ن كه ب ه هۆكاری تووشبوون به نه‌خۆشی ده‌روونی و ئه‌ندامییه‌كان داده‌نرێت ،توێژینهوه ئه‌مه‌ریكیه‌كان ئه‌وه‌یان ده‌رخستو‌ه %80ئه‌و كه‌سانه‌ی تووشی نه‌خۆشی جه‌سته‌ی و ده‌روونی ده‌بن، هۆكاره سه‌ره‌كیه‌كه‌ی بریتیی ه له فشار و په‌ستانه‌كانی ژینگ ه و ده‌وروبه‌ری تاك .ئه‌و فشاران ه كاریگه‌ری خراپ له‌سه‌ر ژیانی تاك درووست ده‌كات ،ل ه ئه‌مه‌ریكا سااڵن ه ب ه مه‌الین دۆالر بۆ كه‌م كردنه‌وه‌ی ئه‌م فشاران ه خه‌رج ده‌كرێت ،ئه‌گه‌ر ئه‌م فشاران ه بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ له‌سه‌ر تاك به‌رده‌وام بن ،ئه‌وا ئه‌و كه‌سانه‌ی ئاماده‌یی بۆ ماوه‌ییان تێدای ه بۆماوه‌ییه‌كه ڕێگه‌خۆشكه‌ر ده‌بێت بۆ تووشبوون ب ه نه‌خۆشیه ده‌روونییه‌كان، ئه‌و كات ڕێگه چاره‌سه‌رییه‌كانیش دره‌نگتر كاریگه‌ری ده‌بێت بۆ یارمه‌تیدانی تاكه‌كه .ب ه گوێره‌ی به‌و ئامارانه‌ی هه‌ن بۆ ده‌ستنیشان كردنی ئاستی نه‌خۆشی ه ده‌روونییه‌كان ،ئه‌و كه‌سانه‌ی سه‌ردانی نۆڕینگ ه پزیشكیه‌كان ده‌كه‌ن ب ه مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ری وه‌رگرتن، ێ نیشانه‌ی نه‌خۆشی ه ده‌روونی و جه‌سته‌ییه‌كان ل ه %30ـی ئه‌وكه‌سان ه دووچاری هه‌ند ده‌بن ،وات ه ل ه هه‌ر ( )100كه‌سێك ( )30كه‌س نیشانه‌ی نه‌خۆشی ده‌روونی وه‌كو ( دڵه‌راوكێ ،خه‌مۆكی ،فشاره‌كان..هتد) هه‌یه .ئه‌مه‌ش كاریگه‌ری له‌سه‌ر به‌رێكردنی ژیانی ڕۆژانه‌یان هه‌یه ،ئه‌و هۆكارانه‌ی له پشته‌وه‌ی ئه‌و نیشانانه‌ن فشار و په‌ستان ه ده‌روونیه‌كانن. زۆربه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه سه‌ردانی نۆڕینگ ه پزیشكیه‌كان ده‌كه‌ن ،باسی نیشانه ده‌روونی و جه‌سته‌ییه‌كان ده‌كه‌ن ،ل ه بنه‌ڕه‌تی هۆكاره‌كانیان ناگه‌ن .زۆربه‌ی نه‌خۆشه‌كان جه‌خت له‌سه‌ر نه‌هێشتن و نه‌مانی ئه‌م نیشانان ه ده‌كه‌نه‌وه ،به‌بێ ئهوهی هه‌وڵی خۆگونجاندن و خۆ سازدان بكه‌ن ،ته‌نها كه‌مێكیان نه‌بێت ئه‌گه‌رنا زۆربه‌یان زانیارییان له‌سه‌ر هۆكاری نه‌خۆشیه‌كانیان نییه ،نازانن كه فشاره‌كانی چیان ڕۆڵی سه‌ره‌كی ل ه دروست بوونی زۆر نه‌خۆشی جه‌سته‌یی هه‌یه. له‌كاتی ده‌ركه‌وتنی فشاره و ناڕه‌حه‌تییه‌كانی ژیان له ژیانی زۆرێك ل ه تاكه‌كان ێ فیكره‌ی هه‌ڵ ه دروست ده‌بێت ،وه‌كو زۆرێك ده‌ڵێن (ئه‌وا قه‌ده‌ری خوایه ،ل ه هه‌ند ێ چاره‌نووسمان نوسراو‌ه به‌م شێوه‌ی ه بژین) یان هه‌ندێكیان له كاتی ده‌ركه‌ونتی هه‌ند ێ گه‌رانه‌و‌ه بۆ كه‌سانی پسپۆر یان پزیشكی پسۆری ده‌روونی ل ه نیشانه‌كانی فشار به‌ب ڕاسته‌وخۆ په‌نا بۆ ده‌رمان و حه‌به هێوركه‌ره‌وه‌كان ده‌به‌ن ،ئه‌م دوو حاڵه‌ته. هه‌موو تاكێك ل ه ژیانی دا ڕاسته‌وخۆ ده‌كه‌وێته ژێر زۆر فشاری جۆراو جۆری ده‌وروبه‌ر وه‌كو فشاری (كۆمه‌اڵیه‌تی ،زانستی ،خێزانی...،هتد) .كه‌سانی وا هه‌ن توانای خۆگونجاندنیان ل ه ته‌ك ئه‌و فشاران ه كه‌مه ،بۆیه كاریگه‌ری له‌سه‌ریان دروست ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
193
ده‌كات ،به‌اڵم كه‌سانی وا هه‌ن ئه‌و فشاران ه ب ه پێداویستی ژیانی ڕۆژان ه داده‌نێت و توانای گونجانیان ل ه ڕێگه‌ی تێفكرین و به‌گه‌رخستنی تواناكانیان به‌رامبه‌ر ب ه فشاره‌كان هه‌یه. توێژه‌ران (توماس لمز ،ڕتشارت وایت) ده‌ستیان كرد ب ه ئاماده‌كردنی لیستێك ك ه سهرچاوه و شێوه‌ی فشاره‌كانیان به گوێره‌ی هێزی فشاره‌كان له‌سه‌ر ژیانی تاك تێدا دیاری كرد ،له‌سه‌ره‌تای لیسته‌كه فشاری مردنی (ژن یان مێرد)ـیان دیاری كرد ،دواتر جیابوونه‌وه‌ی هاوسه‌ره‌كان له‌یه‌كتری و كێشه خیزانیه‌كان به پله‌ی دووه‌م دیاریكران، ێ یه‌م فشاری ئابووری و نه‌خۆشیه‌كان دیاریكرا ،پله‌ی چواره‌م كێشه‌كانی به پله‌ی س سێكسی و به پله‌ی پێنجه‌م كێشه‌ی بێكارییان دیاری كرد. پسپۆڕان ده‌لێن ئه‌م فشاران ه له‌الیه‌ن زۆربه‌ی خاوه‌ن پیشه جیاوازه‌كان وه‌كو (پزیشك ،ئه‌ندازیار ،به‌رێوه‌بران ،مامۆستایان ،كرێكاران و ...هتد) به‌دی ده‌كرێت، ێ ڕه‌چاوكردنی پیشه‌كه‌ی ئه‌و كه‌سه‌یه كه خۆی له‌گه‌ڵ پیشه‌كه‌ی كه‌سی سه‌ركه‌وتوو به‌ب بگونجێنێ. ێ له‌و نموونانه‌ی فشاری ده‌روونی دروست ده‌كه‌ن هه‌ند یه‌كه‌م /فشاری پیشه‌یی: زۆر كه‌س هه‌ن حه‌ز به پیشه‌كه‌یان ناكه‌ن ،به‌اڵم بارودرخ ناچاری كردوون ئه‌و پیشه‌یه بكه‌ن كه له‌گه‌ڵ حه‌ز و ئاره‌زووه‌كانیان ناگونجێت ،فشاره‌كانی پیشه‌یی ل ه ئه‌نجامی كه‌می پاره‌ی ده‌ستكه‌وتوو له‌وپیشه‌ی ه و زۆری كاتژمێری كاركردن و زوو زوو پیش ه گۆرین دروست ده‌بن .هه‌روه‌ها یه‌كنه‌گرتنه‌وه‌ی ئه‌و پیشه‌ی ه له‌گه‌ڵ پسپۆری و ئاستی زانستی تاكه‌ك ه یان ڕێزنه‌گرتن و هاوكارینه‌كردنی تاك ل ه پیشه‌كه‌ی دروست ده‌بێت ،ئه‌م كێشانه ده‌بن ه سه‌رچاوه‌ی فشار بۆ تاك. دووه‌م /فشاری چوون ه ناو پڕۆسه‌ی هاوسه‌رگیری: ێ گۆڕاكاری جۆری به‌سه‌ر ژیانیدا كاتێك تاك ده‌چێت ه ناو پڕۆسه‌ی هاوسه‌رگیری هه‌ند دێت ،زۆر خاڵ وه‌كو كێشه له نێوان هه‌ندێ ل ه هاوسه‌ران سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن وه‌كو ( جیاوازی ته‌مه‌ن ،باری كۆمه‌اڵیه‌تی ،ڕۆشنبیری ،جیاوازی كه‌سایه‌تی ،به‌شدارینه‌كردنی هاوبه‌شان ه ل ه ژیانی ڕۆژانه ،پشت گوێ خستنی ئه‌ركه‌كان) ئه‌مان ه هۆكاری دروست بوونی فشاری ده‌روونین.
194
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
سێیه‌م /فشاری خێزانی: كێشه‌كانی ناو خێزان و لێك حاڵی نه‌بوون و الوازی بواری ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تی سه‌رچاوه‌ی درووست بوونی فشاره‌كانن. چواره‌م /فشاره‌كانی ناوه‌خۆی ده‌روونی مرۆڤ: ملمالنێ ناوه‌خۆكانی نێوان هه‌وه‌س و حه‌زو و ئاره‌زووه‌كانی ده‌روون و نه‌گه‌یشتن ب ه ڕێگه‌ی به‌ده‌ستهێنانی ڕهفتاره بااڵكانی ئایینی و كۆمه‌اڵیه‌تی ،هۆكاری فشارن .زۆرێك ل ه تاكه‌كان ل ه ژیان خه‌ونی گهوره و ئامانجیان هه‌ی ه به‌اڵم كاتێك پێیان ناگه‌ن یان ڕێگه‌ی هه‌ڵه ده‌گرن ه به‌ر دووچاری فشاری ده‌روونی دهبنهوه. پێنجه‌م /فشاری ته‌ندروستی: ێ ل ه نیشانه‌ی نه‌خۆشی درمه‌كان، ئێش و ئازاری نه‌خۆشیه‌كان و به‌ده‌ركه‌وتنی هه‌ند خاڵی به‌ده‌ركه‌وتنی فشاره‌كانن له‌سه‌ر تاكه‌كه .جاری واش هه‌یه كاریگه‌ری فشاره‌كان زیاتر ده‌بێت به‌هۆی ئهوهی ئه‌و نه‌خۆشیه چاره‌سه‌رییه‌كانی الوازه یان كه‌س ه خۆی باری ئابووریان الوازه ناتوانێت چاره‌سه‌ری به‌دوای چاره‌سه‌ری ته‌واو بگه‌ڕێت. شه‌شه‌م /فشاری كۆمه‌الیه‌تی: الوازی په‌یوه‌ندیی ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان و دروست بوونی كێشه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان یان دروست بوونی چینه جیاوازه‌كانی ناو كۆمهڵگا وه‌كو (هه‌ژاری و ده‌وله‌مه‌ندی) فشاری ده‌روونی له‌سه‌ر تاك دروست ده‌كه‌ن. حه‌وته‌م /فشاری خودی: نه‌گه‌یشتن ب ه هیوا و ئاواته‌كان یان زۆری پاڵنه‌ر بۆ سه‌ركه‌وتن به‌سه‌ر ده‌وروبه‌ردا هه‌روه‌ها بۆ گه‌یشتن ب ه ئامانج ه ته‌واو كاری و جاونكارییه‌كان تاك له‌گه‌ڵ خودی خۆیدا دووچاری فشار ده‌بێت. هه‌شته‌م /فشاری مادی: كه‌م توانایی تاك له دابین كردنی پێداویستیه‌كانی بار و گوزه‌رانی ژیانی ڕۆژانه. نیشانه‌كانی فشاری ده‌روونی: ێ نیشانه‌ی ده‌روونی و ئه‌قلی و جه‌سته‌یی كاتێك تاك هه‌ست ده‌كات دووچاری هه‌ند بۆته‌وه ،ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی خۆی له‌گه‌ڵ ئه‌م نیشانانه بگونجێنێ ،ئه‌وا به‌شێوه‌یه‌كی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
195
به‌رده‌وام كاریگه‌ری له‌سه‌ر الیه‌نی ده‌روونی و پیشه‌یی و كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌بێت ،له‌گرنگترین نیشانه‌كان ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ن: ێ و ته‌وه‌تور و نه‌خه‌وتن و خه‌وی ناخۆش .1نیشان ه ده‌روونیه‌كان :خۆی ل ه دڵه‌راوك ێ جار گریان و هه‌روه‌ها وه‌سواسی و خه‌مۆكی دهبینێتهوه. و هه‌ند .2نیشان ه معریفیه‌كان(زانه‌كیه‌كان) :بریتین ل ه (الوازی بیركردنهوه ،بیرباڵوی ،ل ه بیرچوونه‌وه ،نه‌توانین بۆ بریاردانی بریاری گونجا و له كاتی پێویست). .3شله‌ژانه ڕه‌فتارییه‌كان :وه‌كو (جگه‌ره كێشان ،خواردنه‌وه‌ی قاوه ،خواردنی چای زۆر ،به‌كارهێنانی ماد‌ه بێهۆشكه‌ره‌كان و ئارام كه‌ره‌وه‌كان ،خۆشه‌ویستنی ڕه‌فتاری شه‌ڕانگێزی ،دووره په‌رێزی) ئه‌مان ه ئه‌و نیشانانه‌ن كه له كه‌سانی تووش بوو به فشاری ده‌روونی به‌دیارده‌كه‌وێت. .4نیشان ه ئه‌ندامیه‌كان :وه‌كو (هه‌ست كردن به هێڵنجدان ،تێكه‌ڵ بوونی دڵ، سه‌رئێشه ،به‌رزبوونه‌وه‌ی په‌ستانی خوێن ،زۆر ئاره‌قه‌كردن ،هه‌ست كردن به ئازاری ماسولكه ،ئازاری سینگ ،سك و سكچوون ،خێرا لێدانی دڵ ) له كه‌سه‌كه به‌دیارده‌كه‌وێت. ێ نه‌خۆشی: فشار ه ده‌رونییه‌كان هۆكارن بۆ توشبوونی هه‌ند ێ هۆرمۆن وه‌كو هۆرمۆنه‌كانی فشاره‌كان هانی جه‌سته ده‌ده‌ن بۆ ده‌ردانی هه‌ند (نوخامی و كه‌زه‌ری ) كاری سه‌ره‌كیان بریتییه ل ه به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی له‌ش بۆ ئه‌م فشاران ه و كونجان له‌گه‌ڵیان ،به‌اڵم ب ه به‌رده‌وامی ده‌ردانی ئه‌م هۆڕمۆنان ه به‌تایبه‌ت هۆرمۆنی (كۆرتیزۆل) كاریگه‌روه‌ی خراپی هه‌یه له‌سه‌ر الواز كردنی ئامێری به‌رگری له‌ش ،دواتر تووشی نه‌خۆشی جه‌سته‌یی ده‌كات ،وه‌كو ئه‌م نه‌خۆشیانه‌ی خوارهوه: -1نه‌خۆشیی ه ئه‌ندامییه‌كان :فشاری ده‌روونی ده‌بێته هۆی دروست بوونی ئه‌م نه‌خۆشی ه جه‌سته‌ییان ه (شه‌كره ،په‌ستانی خوێن ،نه‌خۆشیه‌كانی دڵ ،سه‌ر ئێشه ،شێرپه‌نجه، برینی گه‌ده‌و دواز‌ه گرێ ،هه‌وكردنی قۆلۆن ،نه‌خۆشی هه‌ستیاری(الحساسیه) پێست، ێ نوێژی الی ئافره‌تان). الوازی سێكی الی پیاو ،شله‌ژانی ب -2نه‌خۆشی ه ده‌روونییه‌كان :زۆربه‌ی شڵه‌ژان ه ده‌روونیه‌كان دهگرێتهوه بۆ (دڵه‌ڕاوكێ، خه‌مۆكی و ....هتد). -3زوو پیربوون یان پیربوونی پێشوه‌خت :توێژینه‌وه‌كان ئه‌وه‌یان ده‌رخستوو‌ه ك ه فشاره ده‌روونیی ه درێژ خایه‌نه‌كان ده‌بن ه هۆی الوازكردنی مێشك ،به‌تایبه‌ت (الهیبوكامبص) ،ك ه ده‌بێته هۆی الوازكردنی بیرمان(یادگه) ،ئه‌م كه‌سانه نیشانه‌كانی 196
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
زوو پیربوونیان تێدا به‌دیارده‌كه‌وێت ،هه‌ر چهنده به‌جه‌ست ه هێشتا ب ه پیر ناچن به‌اڵم نیشانه‌كانی كه‌م بوونه‌وه‌ی چاالكیه‌كانی جه‌سته‌یی و هزریان تێدا به‌دیارده‌كه‌وێت. چاره‌سه‌ری فشاری ده‌روونی چاره‌سه‌ری ئه‌و فشار ه ده‌روونیانه‌ی تاك له ئه‌نجامی نه‌گونجان له‌گه‌ڵ داوكاری و ڕووداوه‌كانی ژیان دووچاری ده‌بێت ده‌كرێت له‌سه‌ر ئه‌م دوو ئاست ه بیان خه‌ینه‌ڕوو: یه‌كه‌م /چاره‌سه‌ركردنی نیشانه‌ی نه‌خۆشیه‌كان: ا /چاره‌سه‌ری ب ه ده‌رمان ه ده‌روونیه‌كان :نه‌خۆش بۆ البردنی نیشانه‌ی (قلقی، خه‌مۆكی ،ته‌وه‌تر) پێویستی ب ه به‌كارهێنانی ده‌رمان هه‌یه ،ئه‌گه‌ر ئاسته‌كانی زۆر بوون .ئه‌م ده‌رمانانه ده‌رمانی كیمیاوین .ده‌بێت له ژێر چاودێری پزیشكی ده‌روونی پسپۆڕ ب ه شێوه‌یه‌كی ڕێكوپێك و ب ه به‌رنامه بخورێـت ،چونكه زیاد خۆری ماكی تر دروست ده‌كات. ب /چاره‌سه‌ری ده‌روونی و ڕه‌فتاری و معریفی :ل ه ڕێگه‌ی ته‌كنیكه‌كانی خۆ هیوركردنه‌وه ده‌كرێت گرژی ماسولكه‌كان و شله‌ژانه‌كان كه‌م بكرێنه‌وه ،به‌اڵم نیشانه‌ی نه‌خۆشیه ده‌رونیه‌كان زۆر جار ل ه ئه‌نجامی بیرۆكه سلبیه‌كان دروست بوونه ،ده‌كرێت كۆنتڕۆڵ بكرێت یان دووباره ڕاست بكرێنه‌وه ،بۆ ئهوهی بیان گۆرین به بیرۆكه و ڕه‌فتاری باش و ئه‌رێی .هه‌روه‌ها چاره‌سه‌ری شیكاری ده‌روونی ڕێگه‌یه‌كی تره بۆ ئهوهی تاكی تووشبووی به فشار بتوانێت سه‌رجه‌م ملمالنێ و شته كبت كراو و حه‌ز و ئاره‌زووه ده‌رنه‌بردراوه‌كانی له‌م ڕێگهیهوه به‌تاڵ بكاتهوه. دووه‌م /ستراتیژییه‌كانی ژیان و گونجان له‌گه‌ڵ فشار ه ده‌روونیه‌كان: سێ ستراتیژیه‌تی گرنگ هه‌ی ه بۆ مامه‌ڵه‌كردن و گونجان له‌گه‌ڵ فشاره ده‌روونییه‌كان: .1گۆڕینی شێوازی بیركردنهوه :گۆڕینی شێوازی بیركردنهوه له كێشه‌كان یارمه‌تی تاك ده‌دات بۆ ئهوهی دیدگایه‌كی باش و نوێی هه‌بێت نه‌ك دیدگای سلبی سه‌باره‌ت به كێشه‌كان .بۆ ئهوهی له‌و بیرۆكه خراپ و سلبیان ه ب ه دوربێت ك ه بۆت ه هۆی دروست بوونی فشاره ده‌روونیكان .بۆ نموون ه په‌رداخێك نیو‌ه ئاوی تێدایه و نیوه‌كه‌ی تری به‌تاڵه ،لێره‌دا بۆ ئهوهی به سلبی نه‌ڕوانینه په‌رداخه‌ك ه واباشتر‌ه بڵێین ( ئه‌م په‌رداخه نیوه‌ی ئاوی تێدایه) واته تۆ بیركردنه‌وه‌كه‌ت ئه‌رێنی بوو به‌رامبه‌ر ئه‌م په‌رداغه ،ئهوه یه‌كه‌م .خاڵی دووه‌م بریتیی ه له داننان و قبوڵ كردنی ئه‌نجامی خراپی ده‌ستكه‌وته‌كان ،هه‌روه‌ها هه‌وڵبده‌ین خۆمان به‌رپرسیاریه‌تی خۆمان هه‌ڵگرین نه‌ك ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
197
كه‌سانی تر ،هه‌ڵگرتنی به‌رپرسیاریه‌تی و داننان به هه‌ڵه‌كانی ڕابردوو هۆكارێك ه بۆ باشتر كردنی كاره‌كانی داهاتوو. .2گۆڕینی ڕه‌فتار: ا /به‌جه‌رگ بوون: به‌جه‌رگ بوون له كاره‌كان یه‌كێك ل ه ئامانجه زۆر گرنگه‌كان ،بۆ ئهوهی تاك ته‌نازول بۆ كه‌سانی تر نه‌كات ،به‌ده‌ستهێنانی مافه‌كان و بئ ده‌نگ نه‌بون له‌مافه‌كان زۆر گرنگه، بۆ ئهوهی تاك بتوانێت گوزارشت ل ه هه‌ست و بیروباوه‌ره‌كانی بكات ،ب ه شێوه‌یه‌كی ێ به گه‌ش ه و ته‌واو به‌بێ سنور به‌زاندنی ماف و هه‌ستی كه‌سانی تر ،ئه‌م ه ده‌مانگه‌ین پێگه‌یشتووی ته‌واو ،به‌جه‌رگ بوون بۆ تاك گرنگه ،پێویسته له تاكدا هه‌بێت. ێ سه‌ر وبه‌ری به‌دوور بگره: ب /خۆت ل ه بێ به‌رنامه‌یی و ب نه‌بوونی یاسا و به‌رنامه ،فشاری ده‌روونی له‌سه‌ر كار و ژیانی تاك دروست ده‌كات، ئه‌و كه‌سانه‌ی ب ه به‌رنامه كاره‌كانی ژیانی ڕۆژانه‌ی خۆیان ڕێك خستووه هه‌میش ه ێ بكه‌ن، ئه‌وه‌یان ل ه یاده ك ه ده‌بێت چ كاتێك چی بكه‌ن و چۆن ئه‌ركه‌كانیان جێ به‌ج پێشتر دیارییان كردوون ،به‌رنامه‌دانان و ڕێكخستنی شته‌كان ل ه بێ ئاگایی له به‌لێن و كاره‌كان دوورت ده‌خاته‌وه ،دواجار ئه‌مان ه ده‌بن ه هۆی نه‌مانی فشاره‌كان. ێ (نا): ج /له كاتی پێویست بڵ ێ كه‌س له‌كاتی پێویست ناتوانن بڵێن نا یاخود بڵێن ببوره ناتوانم ئه‌و كاره‌بكه‌م، هه‌ند بۆیه به‌رده‌وام ده‌كه‌ونه به‌ر قۆستنه‌وه‌ی (استغالل) كه‌سانی تر ،پێكهه‌لكێشان له‌گه‌ڵ ئه‌و شتانه‌ی ك ه حه‌زیان پێناكات و به زۆر به‌سه‌ریان داده‌برێت ،وا ده‌كات فشاریان له‌سه‌ر دروست ببێت ،فێربوونی ووتنی (نا) و ڕه‌ت كردنه‌وه‌ی شت ه به‌زۆر سه‌پێنراوه‌كانی كه‌سانی تر ،كاتێكی زۆری ناوێت و به ئاسانی ده‌توانیت ئه‌نجامی بده‌ی ،باشتره ب ه كه‌سانی تر بڵێیت كارێك كه په‌یوه‌ندی به‌منه‌وه نیه ناچمه ژێریه‌وه. د /هه‌ڵنه‌گرتنی ئه‌رك یان به‌رپرسیاریه‌تی كه‌سانی تر: ێ كه‌س هه‌ن خۆیان كردۆت ه (مام ه خه‌مه)هه‌موو ئه‌رك و ڕووداو و به‌سه‌رهاته‌كانی هه‌ند كه‌سانی تر ل ه خۆیان بارده‌كه‌ن ،ئه‌مه‌ش وا ده‌كات فشاریان له‌سه‌ری زیاتر بێت. ه /زیاده‌ڕۆی نه‌كردن له هیوا و ئاواته‌كان: ده‌بێت هیوا و ئاواته‌كانمان واقیعی بن ،زیاده‌ڕۆی نه‌كه‌ین له به‌ده‌ستهێنانی ئاواته‌كان. چونك ه نه‌گه‌یشتن به هه‌ر ئاواتێك تووشی فشاری ده‌رونیمان ده‌كات ،بۆی ه پێویست ه ب ه گوێره‌ی تواناكانی خۆمان هه‌وڵ بده‌ین ،ئاواته‌كان دارێژێت. 198
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
و /دیاریكردنی كاره‌كان ب ه گوێره‌ی گرنگیان ،دانانی (ئه‌وله‌ویات) ده‌بێت ئه‌و كارانه‌ی ك ه نیازی ئه‌نجام دانیانمان هه‌یه به گوێره‌ی گرنگی ئه‌نجامه‌كانیان ڕێكیانبخه‌ین. ر /ڕوو خۆشی و گاڵته كردن: ئه‌وانه‌ی هه‌میش ه ڕوویان خۆش ه و زه‌رده‌خه‌نه‌یان له‌سه‌ر لێوه زیاتر ده‌توانن به‌رگه‌ی فشاره‌كان بگرن ،به‌اڵم ئه‌و كه‌سانه‌ی ك ه ڕوو گرژ و دڵ مردوون زیاتر فشاره‌كان ێ ده‌كات و ده‌كه‌ونه ژێر كاریگه‌رییان ،بۆیه پێویسته ئێم ه هه‌میش ه به‌دوای كاریان ل سه‌رچاوه‌كانی دڵ خۆشی و خۆشی دابگه‌رێین ،له خوێندنه‌وه‌ی كتاب و فیلمی كۆمیدی و شانۆی كۆمیدی و هه‌روه‌ها له قسه و نوكته‌ی خۆش ده‌توانین ڕوو خۆش بین. ز/خۆ به‌تاڵكردنه‌وه له هه‌ڵچوون و هه‌سته ناخۆشه‌كان: ێ كه‌س هه‌ن ناتوانن ئه‌و كه‌سانه ده‌ست نیشان بكه‌ن ك ه جێی متمانه‌ن بۆی .بۆ هه‌ند ئهوهی ئه‌و شتانه‌ی كه‌ل ه ناخیان كۆبۆته‌و‌ه ده‌ریببڕن و خۆیان به‌تاڵ بكهنهوه ،گوزارشت لێ كردن و ده‌ربڕینی كێش ه و ڕووداوه‌كان وا ده‌كات كاریگه‌رییه‌كانی فشاری ده‌روونی كه‌م ببێتهوه ،هاوڕێیه‌تی و پیوه‌ندییه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان سه‌رچاوه‌ی كه‌م كردنه‌وه‌ی ئه‌و فشارانانه‌ن ك ه دووچارت بوونه‌ته‌وه. سێیه‌م /گۆڕینی شێوازی ژیان .1دانانی نیزامیكی گونجاوی خواردن :خواردنه‌كانت ل ه چوارچێوه‌یه‌كی ته‌ندروستی ڕێكدا بێت چه‌وری و شه‌كری كه‌م بێت ،خواردنی سه‌وزه و میوه‌كان ئه‌و خواردنانه‌ن ك ه كاریگه‌یان هه‌یه له‌سه‌ر كه‌م كردنه‌وه‌ی فشاره ده‌روونیه‌كان. .2وه‌رزشكردن ب ه شێوه‌یه‌كی گونجاو :وه‌رزش كردن ده‌بێته هۆی كه‌مكردنه‌و‌ه و ل ه بیرچوونه‌وه‌ی فشاره ده‌رونیه‌كان ،وه‌رزش ڕێگه‌یه‌كی زۆر باشه هه‌م سود به‌الیه‌نی جه‌سته‌یی هه‌م سود به‌الیه‌نی ده‌روونی تاك ده‌گه‌ینێ. .3گوێ گرتن ل ه مۆسیقا :مۆسیقای هێمن و ئارام كاریگه‌ری زۆرباشی له‌سه‌ر الیه‌نی ئه‌قڵی و ده‌روونی مرۆڤ هه‌یه و ئارامی دهكاتهوه ،وا ل ه مرۆڤ ده‌كات فشاره ده‌روونیه‌كانی له بیربچێته‌وه. .4ڕێكخستنی خه‌و :خه‌وی ته‌واو و قوڵ ل ه كاتی هیالكی و فشاره‌كان وا ل ه تاك ده‌كات جه‌ست ه و ده‌روون و ئه‌قڵ بحه‌سێته‌و‌ه و هه‌ست به‌ئارمی بكه‌ن ،به‌خه‌وی ته‌واو تاك دووباره ووزه‌ی نوێ به‌ده‌ست ده‌هێنێ بۆ جێبهجێ كردنی كاره‌كانی داهاتووی. .5جێبهجێ كردنی ته‌كنیكی خۆی هێوركردنهوه(استرخا‌و) :پێویسته تاكێك ڕۆژان ه كاتێك بۆ ته‌كنیكه‌كانی خۆ هێوركردنه‌وه‌ی جه‌سته‌یی و ئه‌قڵی ته‌رخان بكات، ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
199
ئه‌و خۆهێوركردنه‌وه‌ی ه ده‌بێت ه هۆی له بیرچوونه‌وه‌ی ئه‌و فشاره ده‌روننیانه‌ی ڕۆژان ه دووچارییان ده‌بیته‌وه ،ئه‌نجامدانی ئه‌م ته‌كنیكانه ڕۆژانه هه‌ر چهنده زۆر ئه‌نجام بدرێت سودی زیاتری هه‌یه ،ئه‌م شێوازانه‌ی خوارهوه پوخته‌ی هه‌ندێ ڕێگه و جۆری ته‌كنیكه‌كانی خۆهێوركردنه‌وه‌ن: ا /ڕاهێنان له‌سه‌ر هه‌ڵكێشانی هه‌ناسه‌ی قوڵ و درێژ :یه‌كێك ه ل ه ڕێگه زۆر ئاسانه‌كان، به‌اڵم زۆر گرنگ ه و سودی زۆری هه‌یه ،هه‌موو تاكێك ده‌توانێت ئه‌نجامی بدات. ب /هێوركردنهوه و خاوكردنه‌وه‌ی ماسولكه‌كانی ده‌ست و شان و قوله‌كان :له ڕێگه‌ی شێالن و په‌ستان خستن ه سه‌ر نێوان مل و شان به‌سه‌ری په‌نجه‌كان. ێ ده‌نگ ده‌توانیت چاوت دابخه‌ی بۆ ئهوهی بیر ل ه ج /دانیشتن ل ه شوێنێكی ئارام و ب ژینگ ه و شوێنێكی خۆش و دڵڕفێن بكه‌یه‌وه ،به‌هۆیه‌و‌ه به‌خه‌یاڵ چه‌ند ساتێك بچیت ه ئه‌و شوێن ه بۆ ئهوهی هه‌ست به‌خۆشی و ئاسووده‌یی بكه‌یت.
200
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
زه‌مینه‌کانی ڕوودانی ئه‌نفال م.جلیل مرادی مامۆستاى زانکۆی گه‌رمیان
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
201
202
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
پوخت ه به‌هاتن ه به‌رباسی پرسی ئه‌نفال و لێکۆڵین له‌سه‌ر هۆکاره‌کانی ڕوودانی ئه‌م پرسه و ده‌رکردنی بڕیاری له‌ناوبردنی گه‌لێک ،پیویسته سه‌ره‌تا له په‌یوه‌ندیدارترین بابه‌ته‌کانه‌و‌ه ده‌سپێبکه‌ین و له‌ده‌رگای ئه‌وانه‌و‌ه بچین ه ژووره‌وه بۆ گه‌یشتن ب ه هۆکاره بناغه‌ییه‌کانی ئه‌و ڕووداوه ،که‌واته به‌هێنانی ناوی ئه‌نفال کتوپڕ که‌سایه‌تیه‌ک به‌ناوی سه‌دام حسێن دێته‌به‌رچاو ،چوونکه بڕیار و فه‌رمانی ئه‌نفال ڕاسته‌وخۆ له سه‌رده‌می ده‌سه‌اڵتدارێتی ئه‌ودا ده‌رکراوه .که‌وات ه ناسین و شرۆڤه کردنی ژیانی سیاسی و الیه‌نی ده‌روونی سه‌دام حسێن ،ده‌رگای سه‌ره‌کی پرسه‌که‌مان بۆ ئاوه‌اڵ ده‌کات .ئه‌وده‌م ئاوڕ ل ه هۆکاره‌کانی هاتنی ده‌زگایه‌کی فیکری له‌و چه‌شن ه که سه‌دامی خۆلقاند ده‌ده‌ینه‌و‌ه و باس ل ه ڕۆڵی سه‌دام له په‌ره‌سه‌ندنی ئه‌و سیسته‌مه‌ش ده‌که‌ین ،به‌م جۆره هه‌یکه‌لێکی سیاسی ک ه عێڕاقی تووشی جه‌نگ و ملمالنێ ناوخۆیی و ده‌ره‌کیه‌کان ده‌کرد لێک ده‌درێته‌و‌ه و به‌ناسینی پێکهاته سه‌ره‌کیه‌کانی ئه‌م هه‌یکه‌له سیاسیه و ئایدیالۆژیه‌ک ک ه زاڵ بوو به‌سه‌ریدا ،هه‌وڵ ده‌ده‌ین بۆ ده‌رخستنی هۆکاره سه‌ره‌کیه‌کانی درووستبونی زه‌مینه‌کانی ڕوودانی ئه‌نفال ل ه کوردستاندا. وشه‌کانی دۆزینهوه :ئه‌نفال ،سه‌دام حسێن ،شوڤێنیزم ،به‌عس، کورد. پێشه‌کی گرنگیدان ب ه ئه‌نفال و لێکۆڵین له‌سه‌ر ڕه‌هه‌ند‌ه جۆراوجۆره‌کانی ئه‌و کاره‌ساته، ئه‌رکێکی قۆرسه له ئه‌ستۆی هه‌موو الیه‌کدایه بۆ ئهوهی هه‌موو دنیا ئاگادار ببێتهوه له‌و کاره‌ساته و ب ه جینۆساید بناسرێت تاکوو نه‌ک دووباره نه‌بێته‌وه ،به‌ڵکوو ببێت ب ه ته‌وه‌رێک بۆ ڕای گشتی تا گه‌النی هه‌موو جیهان به‌تایبه‌ت دونیای ڕۆژئاوای به‌رپرس و به فشار خستن ه سه‌ر ده‌وڵه‌تان یاسای دژه جینۆساید به‌هێزتر و به‌رفراوانتر په‌یڕه‌و بکرێت و بچه‌سپێنرێت تا ئیتر ڕێگه نه‌درێت مرۆڤ قه‌اڵچۆ بکرێت و ل ه پێناو به‌رژه‌وه‌ندی ماددی و سیاسی چینێک یان ده‌وڵه‌تێک بکه‌وێت ه به‌ر هه‌ڕه‌شه‌ی جینۆساید و ڕه‌شه‌کوژیه‌وه .لێکۆڵینه‌وه له‌سه‌ر کاره‌ساتی ئه‌نفال به بێ له‌به‌رچاو گرتنی سیسته‌می سیاسی عێراق و پێکهاته‌ی ئابووری و بیرۆکه‌یی ئه‌م واڵت ه به‌گشتی و حزبی به‌عس ب ه تایبه‌تی ،هه‌روه‌ها دیاریکردنی ڕۆڵی زلهێزه‌کان و کاریگه‌ری شه‌ڕی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
203
سارد ل ه سه‌ر ده‌وڵه‌تانی ناوچه‌ک ه به‌تایبه‌ت و ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست به‌گشتی ،ناته‌واو و الواز ده‌بێت ،چوونک ه کاره‌ساتی ئه‌نفال له‌ناو ڕه‌وڕه‌وه‌ی ئه‌و باروودۆخه‌دا زه‌مینه‌کانی ڕوودانی درووست بوون ،وات ه ئه‌نفال به‌ده‌ست مرۆڤ و دژ ب ه مرۆڤ ئه‌نجام دراوه، به‌م پێیه ،ناساندنی ئه‌م مرۆڤه تاوانبار‌ه ک ه ئه‌م تاوانه‌ی ل ه ئه‌ستۆدای ه و دیاریکردنی پێگه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی ،سیاسی ،ئابووری و ئایدۆلۆژی ئه‌و مرۆڤه و هه‌روه‌ها شڕۆڤه‌کردنی سیاسه‌ت و ستراتیژی حزب و الیه‌ن و ده‌وڵه‌تی به‌رپرسیار زۆرتر نزیکمان دهکاتهوه ل ه ده‌رخستنی زه‌مین ه و هۆکاره سه‌ره‌کیه‌کانی ئه‌نفال .ئه‌گه‌رچی زۆر باس و کتێب و هتد، له‌سه‌ر ئه‌نفال نووسراوه و الیه‌ن ه جۆراوجۆره‌کانی لێکۆڵینه‌وه‌یان له‌سه‌ر کراوه ،به‌اڵم هێشتا له‌سه‌ره‌تای ئه‌م ڕێگایه‌داین و پیویسته به‌رده‌وام کاری بۆ بکرێت ،به‌م پێیه، ئێم ه له‌م لێکۆڵینه‌وه‌دا هه‌وڵ ئه‌ده‌ین له ڕوانگه‌یه‌کی جیاوازدا و به‌پێی توانای باسه‌که، زه‌مینه‌کانی ڕوودانی کاره‌ساتی ئه‌نفال لێک بده‌ینه‌وه. سه‌دام حسێن سه‌دام حسێن عه‌بدۆلمه‌جید تکریتی ل ه 28ئاپریلی( نیسان) 1937ل ه ئه‌لعوجه‌ی سه‌رب ه تکریت ل ه دایک ده‌بێت ،ل ه ساڵی ( 1979بۆ )2003ز ده‌بێت ب ه سه‌رۆک کۆماری واڵتی عێراق و له ( 30کانوونی یه‌که‌می )2006له سێدار‌ه ده‌درێت و به‌م جۆره ژیانی کۆتایی پێ دێت . سه‌دام سه‌ر ب ه عه‌شیره‌تی ( ئه‌لبوناصر)ه ک ه به‌ناوبانگن بۆ توندوتیژی و ل ه بنه‌ماڵه‌یه‌کی شوان ل ه دایک بوه و باوکی پێنج مانگ پێش له‌دایک بوونی سه‌ده‌م ون بووه یان کۆچی دوایی کردوه ،بۆیه سه‌دام باوکی خۆی نه‌بینیوه .مانای وشه‌ی سه‌دام ک ه دایکی لێیناوه ل ه عه‌ره‌بیدا به واتای که‌سێک ه ک ه زۆر ئازار ده‌گه‌یێنێت، دواتر ک ه دایکی شوو دهکاتهوه ،باوه پیاره‌ی سه‌دام په‌یوه‌ندی باشی نیی ه له‌گه‌ڵی و توندووتیژی نواندوه له‌به‌رانبه‌ر سه‌دامدا و ناچاری کردوه مریشک و مه‌ڕی بۆ بدزێت ،سه‌دام تا سێ ساڵ ل ه الی خاڵی خۆی بووه ب ه ناوی خیرالله طلفاح .سه‌دام له د‌ه ساڵیدا ل ه تکریته‌وه به‌ره‌و به‌غداد هه‌ڵ دێت و له‌و‌ێ له‌گه‌ڵ مامی خۆی ده‌ژیت و ب ه ڕێنوێنی مامی ل ه قۆتابخانه‌یه‌کی نه‌ته‌وه‌خواز ده‌خوێنێ و له ساڵی 1957ل ه ته‌مه‌نی 20ساڵیدا ده‌ڕوات ه ناو حیزبی به‌عس ک ه مامیشی له الیه‌نگرانی ئه‌و حیزب ه بوه .ئه‌ڵبه‌ت جێی ئاماژه‌ی ه که خاڵی سه‌دام واته خه‌یرۆالله تلفاح له ژێر کاریگه‌ری بزاڤی ناسیونالیست ه عه‌ره‌بیی ه مۆدێڕنه‌کاندا بووه که ئایدۆلۆژیای فاشیزمیان کردبوو‌ه نموونه‌ی ئایدیاڵ و ڕابه‌ری خۆیان نامانه‌وێ لێره هه‌موو ژیانی سه‌دام بخه‌ین ه به‌ر باس 204
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
هه‌ر ئهوهنده بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ی ئێمه به‌س ه تا بگه‌ین به‌و ئه‌نجامه‌ی ک ه جۆری ژیانی نائاسایی سه‌دام و هاوکات له‌گه‌ڵ دۆخی نائاسایی واڵتی عێراق و هه‌روه‌ها کۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بی ،کاریگه‌ری ده‌بێت له‌سه‌ر که‌سایه‌تی سه‌دام و بیچمگرتنی سه‌دامێک ک ه ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست و هه‌روه‌ها دنیای له‌به‌ر ئه‌نفالکردنی نه‌ته‌وه‌ی کورد و سه‌رله‌نوێ به‌کارهێنانی سیاسه‌تی کۆمه‌ڵکۆژی و جینه‌ساید هه‌ژاند .سه‌دام له‌ڕاستیدا به‌رهه‌می کۆمه‌ڵگای خۆیه‌تی ک ه له‌ناو په‌روه‌رده‌یه‌کی هزری پان عه‌ره‌بی خۆی ده‌دۆزێته‌وه‌و به‌م چه‌شن ه پێکهات ه سه‌ره‌کیه‌کانی هزر و باوه‌ڕی خۆی بنیات ده‌نێت .پێداگری و سه‌رسه‌ختی سه‌دام به‌چه‌شنێک بوو ک ه زۆر جار شێوازێکی بێبه‌زه‌ییانه‌ی به‌خۆو‌ه ده‌گرت ،هێزی ئیراده‌شى زۆرتر له ملهۆڕی و پته‌وی و ئاماده‌بونی بۆ کاولکاری و گه‌یشتن ب ه ئامانج ب ه بێ گرینگیدان به هه‌زینه‌کانی ،نزیک بوو ،ئه‌ڵبه‌ت هه‌موو ئه‌مان ه له‌گه‌ڵ ناڕوونیه‌کی مه‌ترسیدار تێکه‌ڵ بووبوو .له‌ڕاستیدا مرۆڤ هه‌ندێک الیه‌نی سروشتی هه‌ی ه ک ه به‌شێکیان له ژێر کاریگه‌ری یاسا و پڕه‌نسیپه‌کانی شارستانیه‌ت له‌ناو ده‌روونی که‌سه‌کاندا ب ه شاراوه‌یی ده‌مێنێته‌وه که له ڕوانگه‌ی زانستیه‌وه‌و ب ه پێی بنه‌ماکانی شیکاری ده‌روونی ،هیچکات به ته‌واوه‌تی له‌ناو ناچن .وات ه ئه‌گه‌رچی شارستانیه‌ت مرۆڤ دوور ده‌خاته‌وه له‌و سروشت ه سه‌ره‌تایی و جه‌وهه‌ریانه‌ی خۆی و سنوورداریان ده‌کات ،به‌اڵم ئه‌م حه‌ز و سروشتانه که به‌جێ ماوی سه‌رده‌می دڕنده‌یی مرۆڤن به‌رده‌وام ئه‌گه‌ری ده‌رخستنیان ل ه ئارادای ه به‌تایبه‌ت له جه‌نگ و پێکدادانه‌کاندا، چوونک ه جه‌نگ ده‌رفه‌تی مرۆڤ کوژی و تااڵن کردن ده‌دا به که‌سه‌کان ،بۆی ه جه‌نگ گه‌ڕانه‌وه‌ی ه بۆ سه‌رده‌می دڕنده‌یی سه‌ره‌تایی مرۆڤ ،واته ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی ک ه یاسا و شارستانیه‌ت و قه‌ده‌غه و بڤه‌کان بوونیان نه‌بووه و مرۆڤ و کوشت و بڕی زۆرتر پله‌وپایه‌ی ئه‌و که‌سه‌ی به‌رزتر کردوه ،له‌ڕاستیدا ئه‌م سروشتانه ک ه به‌هۆی گه‌شه‌ی شارستانیه‌ت قه‌ده‌غه‌کراون خۆیان ده‌گۆڕن و به‌شێوازێکی فریوده‌رانه ده‌رده‌که‌ون .وه‌ک له‌سێداره‌دانی که‌سانێک له پێناو ڕاگرتنی کۆشت وبڕ و تۆندووتیژی .بۆ ڕازیکردنی ئه‌و سروشته ،مرۆڤ هێرش ده‌بات ه سه‌ر نه‌ته‌وه‌کا‌نیتر و هه‌لی جه‌نگ ده‌ڕه‌خسێنێ .به‌م پێیه سه‌دام یه‌کێک له‌و که‌سانه بوو ک ه ئه‌و سروشته‌ی خۆی ده‌رخست و که‌ڵکی ل ه بارودۆخی ئه‌و ده‌مه‌ی عێراق و ناوچه‌که وه‌رگرت .ئه‌م ه ب ه مانای ئهوه نیی ه ئه‌م که‌سایه‌تی ه ته‌نها له ڕووبه‌ڕووبونه‌و‌ه له‌گه‌ڵ کورده‌کاندا تۆندوتیژی نواندوه، ئه‌گه‌ر به‌م چه‌شن ه بوایه بگره سه‌دامی به‌الی ناسیونالیسته عه‌ره‌به‌کانه‌وه خۆشه‌ویستر ده‌کرد ،به‌اڵم ب ه پێچهوانهوه سه‌دام سه‌ره‌تا له ناو عێراق و ته‌نانه‌ت حزبی به‌عسه‌و‌ه ده‌ستیپێکرد .به‌گه‌یشتنی به پله‌ی سه‌رۆک کۆماری ل ه 17ی ته‌موزی 1979دا ل ه ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
205
ماوه‌ی 48سه‌عات 54گهوره لێپرسراوی حزبی به‌عسی له‌سێداره‌دا .له‌راستیدا ئه‌م له‌سێداره دراوان ه ئه‌و که‌سان ه بوون که دژایه‌تی ئه‌وه‌یان کردبوو سه‌دام ببێت به سه‌رۆک کۆمار ،که‌واته هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه ده‌رده‌که‌وێ که سه‌دام که‌سایه‌تیه‌کی تۆڵ ه ئه‌ستێنیشه، ئه‌ڵبه‌ت ئه‌انه‌یش ک ه پشتگیری سه‌دامیان کردبوو بۆ سه‌رۆک کۆماری وه‌ک «عزت ابراهیم الدوری ،طاها یاسین رمضان ،طارق عزیز ،حسن العامری» پله‌و پایه‌ی به‌رزیان به‌ده‌ست هێنا و پاداشتیان درایه‌وه .له‌راستیدا سه‌دام حسێن سه‌رکرده‌یه‌کی تۆتالیتر بووه که زۆربه‌ی خه‌سڵه‌ته تۆتالیته‌ریه‌کانی تێدا بووه ،وه‌ک ترس ،تۆقاندن، تیرۆر و کۆشتن .هه‌موو که‌س ه نزیکه‌کانی ک ه زانیویه‌تی ڕه‌نگه ڕۆژێ له‌رۆژان گرفتی بۆ بنێنه‌وه له‌ناو برد .نۆئام چومسکی کاتێ باس له‌سه‌ر دیکتاتۆرێک ده‌کات و ده‌یه‌وێ ئاستی دڕنده‌ییه‌که‌ی ده‌رخات ،به سه‌دام حسه‌ینی ده‌شۆبهێنێ و له‌کاتی باسکردن ل ه سه‌رکۆمه‌ڵ ه دیکتاتۆرێکی وه‌ک چائۆشسکۆ ،سۆهارتۆ ،مارکوس ،دۆئالیی ه و مۆبۆتۆ ،هه‌ندێکیان به‌شیاوی ئهوه ده‌زانێ به‌راورد بکرێن له‌گه‌ڵ سه‌دام دا .که‌وات ه سه‌دام دڕنده‌یی خۆی گه‌یاندوه‌ته دواڕاده‌ی خۆی و وه‌ک سه‌رقافڵه‌ی دیکتاتۆره‌کانی له‌و چه‌شن ه له‌ئه‌ژمار ده‌درێت .که‌سایه‌تیه‌کی له‌م چه‌شنه و ب ه سروشتێکی دڕنده‌ی حه‌شاردراو کرابوو ب ه به‌رپرسی سه‌ره‌کی دۆسیه‌ی کورده‌کان و له‌الیه‌ن به‌غداده‌وه ڕۆڵی سه‌ره‌کی هه‌بوو ل ه پرۆسه‌ی گه‌یشتن به ڕێکه‌وتن له‌گه‌ڵ کورده‌کاندا .که‌سێک ک ه کۆمه‌ڵێک ئاوات و حه‌ز و ویستی له‌سه‌رده‌می منداڵیدا سه‌رکوت کرابێت و که‌سایه‌تیه‌کی پڕ‌ه له خه‌یاڵ و ناته‌بایی و ڕه‌شبینی پێده‌به‌خشێت و ئه‌م پهروهرده سه‌قه‌ته‌ش ئاکامێکی مه‌ترسیداری بۆ ته‌رخان ده‌کات .که‌سێکی له‌م چه‌شنه چۆن ده‌توانێ کێشه‌کان چاره‌سه‌ر بکات ب ه تایبه‌ت ئه‌گه‌ر پێناسهیهکی بۆ خۆی و خه‌ڵکانیتر نه‌بێت و شاره‌زایه‌کی له‌سه‌ر هۆکاری کرداره‌کانی خۆی وخه‌ڵکانیتر پێ نه‌بێت و بۆی ناڕوون بێت ناتوانێ که‌سێکی خاوه‌ن گیانی لێبۆرده‌یی و شادان بێت .له‌م کاته‌دا که‌سێکی وه‌ها زۆر مه‌ترسیدار ده‌بێت و زه‌مینه‌یه‌کی له‌باری تێدا به‌دی ده‌کرێت بۆ ئه‌نجامدانی هه‌رچه‌شن ه توندوتیژیه‌ک .به‌گشتی کاتی ڕووبه‌ڕوو بوونهوه له‌گه‌ڵ که‌سایه‌تیه سیاسیه‌کانی عه‌ره‌بی و ڕۆژهه‌اڵتی پیویست ه تایبه‌تمه‌ندی ه تاکه‌که‌سیه‌کانیان ڕه‌چاو بکرێت ،به تایبه‌ت ئه‌و به‌شه‌ی که په‌یوه‌ندی هه‌ی ه ب ه بابه‌ت ه هه‌ستیاره‌کانی وه‌ک شه‌ره‌ف و نامووس و ... ک ه سه‌رنجڕاکێش تره.
206
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
به‌عس سه‌دام ڕۆڵێکی سه‌ره‌کی گێڕابوو له کوده‌تای 17ته‌مووزی 1968دا که بوو ب ه هۆی ڕووخانی عارف و هاتنی ژه‌نه‌ڕاڵ ئه‌حمه‌د حه‌سه‌نه‌لبه‌کر که‌سه‌دام جێگری بوو، تا ئهوهی پاش دوو حه‌فت ه حیزبی به‌عس به ده‌رکردنی هاوپه‌یمانه‌کانیان ل ه کوده‌تاکه، ده‌سه‌اڵتی ته‌واویان سه‌پاند به‌سه‌ر حکوومه‌تدا .حیزبێک ک ه به گواستنه‌وه‌ی بنه‌مای تیۆریکیه‌که‌ی خۆی وات ه پان عه‌ره‌بیسم ،بۆ ناو سیسته‌می سیاسی و پیڕه‌وکردنی ئه‌و پڕۆگرامه ،ڕژیمێکی شوڤێنیستی به‌رهه‌م هێنا که به‌رده‌وام ب ه دوای درووستکردنی قه‌یران بوو ،له‌ڕاستیدا ئه‌و جۆره ده‌سه‌اڵتان ه مانه‌وه‌یان گرێدراوه ب ه بوونی قه‌یران، چوونک ه به‌دوای مه‌به‌ستێک ده‌گه‌ڕێن که ل ه یاسای سیاسه‌تی نێونه‌ته‌وه‌ییدا وه‌ک هه‌ڵه‌ی سیاسی له قه‌ڵه‌م دراوه و ئه‌و که‌سانه‌یش ویستوویانه ئه‌و کار‌ه بکه‌ن وات ه فراوانخواز بن ،تێکشکاون ،ئه‌م جۆره ده‌سه‌اڵتانه ل ه باتی سیاسه‌تی به‌هێزکردنی ئه‌گه‌ری مانه‌وه‌یان ل ه ڕێگه‌ی جمووجوڵ له چوارچێوه‌ی یاسا نێو ده‌وڵه‌تییه‌کان و پێکه‌و‌ه ژیان و دووری ل ه -پێکدادان ،ڕه‌فتارێکی به دوور له عه‌قڵ و ناستراتیژیانه ل ه خۆ نیشان ده‌ده‌ن .به‌گشتی ڕژیمه تۆتالیتته‌ره‌کان له ڕێگای تیرۆر و ئایدیالۆژیاو‌ه ب ه دوو شیواز کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی تێکده‌شکێنن :یه‌که‌م جار ب ه ڕووخاندنی په‌یوه‌ندی نێوان مرۆڤه‌کان و دووه‌م ل ه ڕێگای ڕووخاندنی په‌یوه‌ندی هه‌ستیارانه‌ی مرۆڤ له‌گه‌ڵ ڕاستیه‌کان ،به‌مه‌به‌ستی پێک هێنانی کۆمه‌ڵگایه‌کی یه‌ک چه‌شن و هاوشێوه ده‌وڵه‌تانی تۆتالیته‌ر ب ه مه‌به‌ستی وروژاندن و به‌ده‌ستهێنانی پاڵپشتی خه‌ڵک ،هه‌م له سیاسه‌ت ه ئابوورییه‌کان و هه‌م ل ه پاڵنهره ئایدیالۆژیکیه‌کان که‌ڵک وه‌رده‌گرن .ب هاڵ‌م به‌هۆی ئهوهی ناتوانرێ گرووپه‌کانی کۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی به ئایدیالۆژیا داگیر بکرێن ،به‌کارهێنانی سیاسه‌تی زۆره‌ملێ و تیرۆر بۆ قۆڕخکردنیان له‌بارترین سیاسه‌ته له ڕوانگه‌ی ده‌وڵه‌تی تۆتالیته‌ره‌و‌ه .ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییه بۆ الیه‌نی ناسیونالیستی به‌عسیه‌کان دهگهڕێتهوه ک ه هه‌وڵیان ده‌دا یه‌کگرتوویی و یه‌ک چه‌شنی و یه‌ک زمان و یه‌ک کولتووری و به‌گشتی یه‌ک نه‌ته‌وه‌یی بوونی واڵتی عێراق بپارێزن و پته‌وتری بکه‌ن وه‌ک چۆن سێربه‌کانی بۆسن ه کردیان بۆ بنیاتنانی «سێربستانێکی مه‌زنتر» .ئه‌م جۆره له ناسیونالیزم ک ه پێی ده‌وترێ ناسیونالیزمی یه‌کگرتووخواز (چه‌مکی ناسیونالیزمی یه‌کگرتووخواز بۆ شارل مۆرا دهگهڕێتهوه ک ه ناسیونالیستێکی فه‌ره‌نسی بوو له ساڵی )1952-1868 نه‌ته‌وه‌خوازیه‌کی توندڕه‌وان ه و ده‌مارگرژانه‌یه که به‌تایبه‌ت بۆ ئه‌وانه‌ی وره‌یه‌کیان نییه و ل ه خۆبێگانه‌ن و گۆشه‌نشین و بێده‌سه‌اڵتن و هه‌روه‌ها بۆ ئه‌وانه‌ی ک ه ناسیونالیزم که‌ره‌سته‌یه‌ک ه تا ب ه پاڵپشتی ئه‌و دووباره ور‌ه و ئیراد‌ه و متمانه‌یان به ده‌ست بێننه‌وه، ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
207
ب ه ته‌واوه‌تی سه‌رنجڕاکێشه .ئه‌م جۆره ناسیونالیزم ه په‌یوه‌ندی هه‌یه له‌گه‌ڵ به‌رنامه‌و په‌یڕه‌و و باوهڕه شۆڤینیستیه‌کانه‌وه .ئه‌م شێوه ناسیونالیزم ه ک ه هه‌ندێک نهتهوه به‌شیاوتر ده‌زانێ بۆ ده‌سااڵتدارێتی و هه‌ندێکیش له‌بار ده‌زانێ بۆ ژێر ده‌ست ه بوون ،ل ه ناو بیروڕا نه‌ته‌وه‌یی یان ڕه‌گه‌زیه‌کاندا ده‌رده‌که‌وێ و له‌م ڕێگایهوه ناسیونالیزم تێکه‌ڵ ب ه ڕه‌گه‌زپه‌رستی ده‌کات .به‌عس ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر پێناسهیهکی له‌م چه‌شنه ی نه‌کردبێ بۆ خۆی ،هه‌ڵسوو که‌وت و کارووباری سیاسی و ده‌سه‌اڵتدارێتیه‌که‌ی ده‌که‌وێت ه ناو ئه‌م پێناسه‌وه ،چوونکه کردار و ده‌ره‌نجامی سیاسه‌ته‌که‌ی ئهوه ده‌سه‌لمێنێ ،به‌اڵم بۆ ئهوهی خۆی بسازێنێ له‌گه‌ڵ دنیای چه‌پ ،وشه‌ی سوسیالیزمی به خۆیهوه لکاند ک ه گوایه له‌گه‌ڵ بزووتنهوه ڕزگاریخوازه‌کانی جیهاندا هاومه‌به‌ست ه و په‌رۆشی پشتیوانیانه، و هه‌روه‌ها مه‌سه‌له‌ی فه‌له‌ستین وه‌ک مه‌سه‌له‌یه‌کی عه‌ره‌بی چاره‌نووسساز به‌کار ده‌هێنی بۆ ئهوهی سیمایه‌کی نه‌ته‌وایه‌تی ب ه سیاسه‌ته‌کانی خۆی بدات و له‌م ڕێگایه‌شه‌و‌ه به‌رنامه‌ی سیاسی -حزبی خۆی ل ه واڵتانی عه‌ره‌بیدا له الی جه‌ماوه‌ری ئه‌و واڵتان ه جێگیر بکات ،له‌ڕاستیدا به‌کارهێنانی ناوی سوسیالیزم و تیشکخستن ه سه‌ر پرسی فه‌له‌ستین پاساوێک بوو بۆ سیاسه‌ته‌کانی حزبی به‌عس و هه‌روه‌ها بازرگانی پێوه ده‌کردن و بۆ گه‌یشتن ب ه ئامانجه‌کانی حزبی به‌عس و دواجار ئاواته‌کانی سه‌دام حوسه‌ین ،بۆ نموون ه خه‌ونی بوون به « قائد االم ه العربیه» که مێشکی سه‌دامی ب ه خۆیهوه سه‌رقاڵ کردبوو .حزبی به‌عس هه‌ر له سه‌ره‌تای درووستبونیه‌وه خاوه‌نی خوێندنگه‌یه‌کی تایبه‌ت بووه به‌رانبه‌ر به کورد ،تااڵن و کوشت و بڕینی 13ی حوزه‌یرانی ساڵی 1963و ڕوخاندنی گونده‌کان ل ه ناوچه‌ی «دوبز» و ته‌عریبی گونده‌کانی ناوچه‌ی « که‌ندیناوه» ،ئه‌م وته‌ی ه ده‌سه‌لمێنێ .ئه‌ڵبه‌ت به‌عه‌ره‌بکردن سیاسه‌تێکی تایبه‌ت ب ه حزبی به‌عس نه‌بوو ،هه‌ر له‌گه‌ڵ دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی عێراق له ساڵی 1921دا، ده‌سه‌اڵتدارێتی عه‌ره‌بی عێراقی ب ه مه‌به‌ستی به‌رفراوانکردنی ده‌سه‌اڵته‌که‌ی و هه‌روه‌ها پاراستنی عێراق وه‌ک یه‌که‌یه‌کی داتاشراوی نوێ و جێگیرکردنی سنووره جوگرافیاکه‌ی و کارکردن بۆ ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی ویالیه‌تی موسڵ عه‌ره‌ب ه کۆچبه‌ره‌کانی هانداوه تا ڕوو له‌ناوچه‌ک ه بکه‌ن .تاکو به‌م جۆره دیمۆگرافیای کوردستان بگۆڕدرێت و ب ه ئاسانی بتوانن ده‌ست بگرن به‌سه‌ر کانه‌کانی نه‌وت و سه‌رچاوه‌کانی وزه و گازی سروشتی و خاکی ب ه پیتی کوردستان ک ه ل ه رووی کشتوکاڵ و به‌روبومی سروشتی و هتد فاکته‌رێکی به‌هێز و له‌باره بۆ گه‌شه‌ی ئابوری هه‌ر وواڵتێک .جیا له‌م هۆکارانه‌ش بیری شۆڤێنی که هه‌م به‌عسی خۆلقاند و هه‌م ئه‌نفال و ته‌عریب ،دروستکردنی نیشتمانی عه‌ره‌بی کردبوو ب ه ئامانج که وه‌ک ڕه‌وتێکی ئایدیالیستی سیاسه‌تی به‌عسیه‌کان ناوزه‌د ده‌کرێ 208
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
که بۆ جێبه‌جێکردنی ئه‌م وه‌همه زۆر کاری نامرۆڤان ه ئه‌نجام درا .له‌راستیشدا جێبه‌جێکردنی خه‌یاڵ و وه‌هم له‌سه‌ر عه‌رزی واقع ،نه‌دیتنی ڕاستیه‌کانه و تێکدانی ڕه‌وتی ژیان ،که ئه‌مه‌ش کاره‌ساتێکی لێده‌بێته‌و‌ه له چه‌شنی ئه‌نفال .حزبی به‌عس هه‌یکه‌لێکی نه‌ناسراو که ل ه ئاسمانهوه هاتبێت ه خوارهوه نییه ،به‌ڵکوو کۆی ئه‌و مرۆڤانه‌ی ه ک ه بیرۆکه‌یه‌کیان کردووه به ڕژیمێکی سیاسی ک ه کورد ل ه عێراق و سوریا و هه‌روه‌ها به‌ڕبه‌ڕ له خۆرئاوای نیشتمانی عه‌ره‌ب به کۆسپ ده‌زانێ بۆ یه‌کیه‌تی نیشتمانی عه‌ره‌ب ک ه پیویسته له‌ناو ببرێن .ئه‌م جۆره خه‌ونانه ل ه مێژوودا نموونه‌یان زۆره و سه‌لماندوویان ه ک ه کوشت و بڕ و جینۆساید و پاکتاوی ڕه‌گه‌زی به‌رهه‌مدێنن ،ڕژیمی به‌عسیش له عێراق خۆی ب ه که‌متر له پان تورکیسته‌کان و نازیه‌کان نه‌ده‌زانی و پاکتاوی ڕه‌گه‌زی و جینۆسایدی کوردی ده‌ستپێکرد .جیا له‌مه‌ش سیسته‌می ده‌سه‌اڵتی به‌عس ده‌زگایه‌کی تۆتالیتاری بوو ک ه له سه‌رووی ئه‌م ده‌زگایه‌دا سه‌دام ده‌سه‌اڵتی ڕه‌های هه‌بوو و په‌یکه‌ره‌کانی بازاڕ و شوێن ه گشتیه‌کانیشی قۆڕخ کردبوو ،ده‌زگا ڕاگه‌یاندنه‌کانیش ئه‌م ڕه‌وته‌یان په‌ر‌ه پێده‌دا ب ه ئه‌فساناوی نیشاندانی سه‌دام ،به‌م چه‌شنه سیسته‌مێکی هزری و ئایدیالۆژیکی که سه‌دامی پهروهرده کردبوو هه‌نووکه ل ه ژێر کاریگه‌ری به‌رهه‌مه‌که‌ى خۆیه‌تی ،چوونکه له ناو سیسته‌می تۆتالیتاریدا هه‌مووی ملکه‌چی ده‌سه‌اڵتێکن ک ه ل ه سه‌رووی هه‌ڕه‌مدای ه و ده‌سه‌اڵتداره‌کانی خوارهوه ناتوانن ل ه چوارچێوه‌ی سنووری ده‌سه‌اڵتی خۆیان ده‌ربچن و هه‌روه‌ها دامه‌زراوه‌ی خوارهوه ملکه‌چی دامه‌زراوه‌ی سه‌رووی خۆیه‌تی و ناتوانن سنووری هێڵی سوور ببه‌زێنن که‌وات ه لێره‌دا ڕه‌وته‌که پێچه‌وان ه دهبێتهوه و سه‌رۆک سیسته‌م ده‌خاته ژێر کاریگاری خۆیهوه و به‌ره‌و ئاراسته‌یه‌کی دیاریکراوی ده‌بات .به‌اڵم بۆچی کاتێک ک ه سه‌دام ده‌سه‌اڵت و سیاسه‌ت به‌ره‌و ئاراسته‌یه‌ک ده‌بات ک ه نه‌ته‌وه‌یه‌کی تری پێ قڕ ده‌کات ،هیچ زلهێزێک نابێت ب ه به‌ربه‌ست که هیچ ناره‌زایه‌تیه‌کیش ده‌رنابرێت؟ له‌راستیدا بارودوخێک ک ه هه‌موو جیهانی ئه‌و ده‌می خستبووه ژێر کاریگه‌ری خۆیهوه واته شه‌ڕی سارد زه‌مینه‌ی له‌باری بۆ سه‌دام ڕه‌خساندبوو تا به‌دوای ئامانجه‌کانی خۆی بروات ب ه بێ هیچ ترسێک. له‌ناوه‌ڕاستی حه‌فتاکانه‌و‌ه پشتگیری ته‌واوی لێده‌کرا له‌الیه‌ن ڕژێمی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی سۆڤیه‌ته‌وه و دواتر به‌هۆی تێوه‌گالنی به‌شه‌ڕی ئێران ،بلوکی خۆرئاوا که‌وتنه‌یارمه‌تیدانی عێراق ب ه هه‌موو شێوه‌یه‌ک چ له بواری لۆجستیکی به نوێترین چه‌که‌کانه‌وه چ ل ه بواری هه‌واڵگریدا .ئه‌ڵبه‌ت ئه‌م پشتگیریان ه له‌به‌ر خۆشه‌ویستی سه‌دام نه‌بوو ،به‌ڵکوو به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌و واڵتانه‌ی تێدا بوو ،ئهمریکا و دونیای سه‌رمایه‌داری پاش شوڕشی ئۆکتۆبه‌ری 1917ڕووسیا و هاتنی سیسته‌می کومونیستی به‌رده‌وام له هه‌وڵی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
209
ئه‌وه‌دابوون پێش به باڵو بوونه‌وه‌ی بگرن و ئه‌مه بوو ب ه خاڵی سه‌ره‌کی سیاسه‌تی دهرهوهی ئهمریکا بۆی ه به‌رده‌وام هه‌وڵی ده‌دا به هێنان و جێگیرکردنی ده‌سه‌اڵت ه ناسیونالیستیه‌کان ل ه چوارده‌وری سوڤیه‌ت نه‌هێڵێ ته‌شه‌ن ه بکات ،لینسینگ ،وه‌زیری دهرهوهی ئهمریکا پرێزێدنت ویلسۆنی لهوه ئاگار کرده‌و‌ه که مه‌ترسی ته‌شه‌نه‌کردنی نه‌خۆشی بۆلشویکه‌کان له ئارادایه ...ڕۆژئاوا و له سه‌روویدا ئهمریکا به‌م مه‌به‌ست ه وات ه به‌رگریکردن ل ه خۆیان دژ ب ه کومونیزم ،ئاماده ده‌بێت تا الیه‌نگیری له موسولینی بکات دژ ب ه چه‌په‌کانی ئیتالیا .ل ه درێژه‌ی ئه‌م جۆره سیاسه‌تانه‌ی سۆڤیه‌ت و ئهمریکا و ڕۆژئاوا و هه‌روه‌ها دۆخی تایبه‌تی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌راست ه که سه‌دام ئه‌توانێ ب ه ئاسوده‌یی ئه‌سپی خه‌یاڵی ل ه مه‌یدانی سیاسه‌تی پان عه‌ره‌بی و شۆڤێنیزمدا بسووڕێنێ. له‌ساڵی 1989دا ،وات ه له‌گه‌ڵ تێپه‌ڕبوونی زه‌مه‌نێکی زۆر پاش کۆتایی پێهاتنی جه‌نگی ئێران و عێراق ،و پاش تێپه‌ڕ بوونی پتر له یه‌ک ساڵ ل ه کیمیابارانی کورده‌کان ل ه الیه‌ن سه‌دامه‌وه ،پرێزێدنت بوشی باوک جاڕنامه‌یه‌کی ڕێنوێنی ئاسایشی نیشتمانی ده‌رخست ل ه سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌دا که :په‌یوه‌ندی دۆستانه‌ی نێوان ئهمریکا و عێراق ،ل ه به‌رژه‌وه‌ندی په‌یوه‌ندیه درێژخایه‌نه‌کانماندایه و ده‌بێته هۆی پێکهاتنی سه‌قامگیری ل ه که‌نداو و ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا ...پاش ماوه‌یه‌کیش ل ه کاتی ده‌رفه‌تی داگیرکردنی پاناما ،به‌ربه‌سته‌کانی له‌سه‌ر عێراق بۆ گه‌راندنه‌وه‌ی قه‌رزه‌کانی ال‌برد ،و پێشوازی کرا له فراوانترکردنی په‌یوه‌ندییه سیاسی و ئابوورییه‌کان له هه‌موو به‌شه‌کانی ئهمریکا له‌گه‌ڵ عێراق دا ،له‌کاتێکدا که سیاسه‌تی ئهمریکا ل ه راست کوردان ب ه پێی ڕۆژ هه‌ڵده‌سووڕا . سه‌ره‌کیبوونی پرسه‌ک ه وێڕای ئه‌و بارودۆخه‌ی ک ه باسی له‌سه‌ر کراو وه‌ک زه‌مینه‌یه‌ک بۆ هاتنی سیسته‌م ه که ناته‌با بوون له‌گه‌ڵ کورد که هه‌ر له سه‌ره‌تای درووستبونی واڵتی سیاسیه‌کان عێراقدا تا ڕووخانی سه‌دام حسێن ،ئه‌گه‌رچی به‌شێوازێکی جیاواز هێرشی سوپا بۆ سه‌ر کوردستان به‌رده‌وام و خه‌باتی ئازادیخوازی کوردیش درێژه‌ی هه‌بوو ،سه‌لماندوویه‌تی ک ه هه‌ر له سه‌ره‌تاو‌ه نه‌بوونی متمان ه ل ه نێوان هه‌ردوو الیه‌ن سه‌باره‌ت ب ه یه‌کتری خاڵێکی گرینگه که به‌ربه‌ستی سه‌ره‌کی بوو بۆ ڕێکه‌وتن ل ه سه‌ر داخوازیه‌کانیان. ئه‌گه‌ر چی ل ه ماوه‌ی ساڵه‌کانی ( )1974 -1970که به‌پێی ڕێکه‌وتننامه‌ی مارت کورده‌کان بو ماوه‌یه‌ک واڵتی خویان به‌ڕێده‌برد و متمانه‌ی نێوانیان درێژه‌ی کێشا به‌اڵم هه‌وڵه‌کانی حزبی به‌عس بۆ کوشتنی که‌سایه‌تی ه سیاسیه‌کانی کورد و ل ه ئارادا 210
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ب هه‌روه‌ها گۆمانی به‌عس له کورده‌کان ک ه کوردی ئێران بوونی پرسی سیاسه‌تی ته‌عری و تورکیا له که‌رکوک نیشته‌جێ ده‌که‌ن .ڕاستیه‌کانی ده‌رخست و نه‌گۆنجاوبوونی متمانه‌کردنی کورد له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵت و پێچه‌وانه‌که‌ی سه‌لماند .درووستکردنی متمان ه ده‌بێ سه‌ره‌تا ل ه الیه‌ن دهسهاڵتهوه بێت ه ئاراوه و نه‌ک نه‌یارانی ده‌سه‌اڵت ،ئه‌م ه هۆکاری سه‌ر‌نه‌که‌وتنی دانووستانه‌کان بوو له نێوانیاندا ،چوونک ه ئه‌م ه بۆ بنه‌ڕه‌تیبوونی پرسه‌ک ه دهگهڕێتهوه ،وات ه کورد هه‌وڵی بۆ سه‌ربه‌خۆیی داوه ،چوونکه هه‌ستی کردوه ل ه ژێر سته‌می نه‌ته‌وایه‌تی دایه ،ده‌سه‌اڵتیش هه‌وڵی داوه پێش به‌م خواست و ویست ه بگرێت. کورده‌کان هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه داوایان کردبوو هه‌موو کوردستانی عێراق وه‌ک ئه‌یاله‌تێکی ئۆتۆنۆم له ناو عێراقدا دانی پێدا بنرێت ،ته‌نانه‌ت هیوادار بوون له‌گه‌ڵ کۆتایی هاتنی سه‌رپه‌رشتی و چاودێری به‌ریتانیا به‌سه‌ر عێراقدا ،ده‌نگی ئه‌وان کاردانه‌وه‌ی هه‌بێت ب ه پێچهوانهوه ب ه داواکاری کورده‌کان وه‌اڵم نادرێته‌وه و کورد ناچارده‌بێت شکایه‌ت بدات به شورای سه‌رپه‌رشتی .به‌هه‌رچه‌شن پاشتریش ک ه سیسته‌می پاشایه‌تی نامێنێ و ده‌وڵه‌تی نوێی عه‌بدولکه‌ریم قاسم دێت ه سه‌کار و له ژێر کاریگه‌ری سۆڤییه‌تدا ئاماده ده‌بێ دانووستان بکات له‌گه‌ڵ کورداندا و مه‌المسته‌فا ده‌بینێت ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا نه‌بوو که‌ده‌سه‌اڵتی سیاسی ته‌واو بدات به کورده‌کان ،که سه‌ره‌نجام به دابڕینی به‌شێک ل ه خاکی عێراق کۆتایی پێبێت .که‌واته دانپێدانه‌نان ب ه مافی دیاریکردنی چاره‌نووسی کوردان ل ه الیه‌ن ده‌سه‌اڵته ناوه‌ندیه‌کانی عێراقدا ،سه‌ره‌کیترین هۆکاری درووستنه‌بوونی متمان ه و دواجار ڕێکنه‌که‌وتن بوو ل ه دانووستانه‌کاندا .کاتێک که سیاسه‌تی حزبی به‌عس بیرۆکه‌یه‌کی له‌م چه‌شنه‌ی تێدایه ک ه میشل عه‌فله‌ق باوه‌ری پێیه‌تی وات ه کورد ڕه‌سه‌نیان عه‌ره‌به ،به‌اڵم ئێمپریالیزم وای لێکردوون که زمانی خۆیان له بیر که له ڕاستیدا بوونی متمانه یان باشتر بڵێین هه‌وڵدان بۆ بچێته‌وه ده‌ریده‌خات درووستکردنی متمانه ل ه کاتێکدا ئه‌م جۆره ئایدیالۆژیایه زاڵ ه به‌سه‌ر عه‌قڵی سیاسی الیه‌نی ده‌سه‌اڵت و به‌ره‌ی نه‌یاریش ناتوانێت هیچ مافێکی خۆی به‌ده‌ست بهێنێت ل ه چوارچێوه‌ی ئه‌و عه‌قڵیه‌ت ه سیاسیه ئایدۆلۆژیه‌دا ،بزاڤێکی ئایدیالیستی ه و ب ه دووره ل ه واقیعی ناو واڵت ،هه‌ر چه‌شن ه ڕیالیزمێکی سیاسیه‌وه .به‌ڵگه بۆ سه‌لماندنی ئه‌م ڕاستی ه مێژووی عێراق ه له پاش بوونی به واڵت و درووستبوونی سوپا و ڕه‌فتاری سیاسی ئه‌م ده‌سه‌اڵتانه دژ ب ه کورد یان به‌رانبه‌ر ب ه بزووتنه‌وه‌ی ڕزگاریخوازی کورد دا .ل ه ساڵی 1925دا و پاش لکاندنی ویالیه‌تی موسڵ به عێراقه‌و‌ه تا پاش دوزینه‌وه‌ی نه‌وت ل ه که‌رکوک که ڕه‌وتی ب ه عه‌ره‌بکردنه‌که په‌ر‌ه ئه‌سێنێت و ئه‌م جار‌ه به‌رژه‌وه‌ندی مادیشی تێدابوو ،به‌رده‌وام ده‌بێ به چه‌شنێک ک ه ل ه ساڵی 1936زیاتر ل ه 20000 ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
211
هۆزه جیاجیاکانی وه‌ک ( العبید و ته‌ی) و ( له‌هیب هه‌زار ماڵ ه عه‌ره‌بی کۆچه‌ر ل ه و کڕێوی) و ( جبرووته‌ی) ل ه ناوچه‌کانی ده‌شتی قه‌ره‌ته‌په و قه‌راج و باکووری ڕۆژهه‌اڵتی حه‌ویج ه نیشته‌جێ کرد ،ئه‌م ڕه‌وش ه وه‌ک نه‌ریتێکی کالسیکی سیاسه‌ت له‌ناو ده‌سه‌اڵته‌کانی سه‌رده‌م ه جیاجیاکانی عێراق دا به‌رده‌وام ده‌بێ تاکوو سه‌رده‌می به‌عس ک ه به توندترین شێواز خۆی ده‌رده‌خات .له الیه‌کی تریشه‌و‌ه هه‌روه‌ک پێشتر ئاماژه‌مان پێدا به‌گشتی سهرچاوه نه‌وتیه‌کانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ئامانجی زلهێزه‌کان بوو ب ه تایبه‌ت ئهمریکا که ل ه ساڵی 1928له‌چوارچێوه‌ی پرۆگرامی «ڕێکه‌وتنی هێڵی سوور»دا خۆی ده‌خات ه ڕه‌پاڵ به‌ریتانیا و فه‌ره‌نسا که ئه‌و سه‌رچاوانه‌یان قۆرخ کردبوو، پاش جه‌نگی دووه‌می جیهانی ڕۆڵی سه‌ره‌کی ده‌گێڕێت و کۆنتڕۆڵ و قۆڕخکردنی نه‌وتی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ده‌بێت به هێڵی ڕێنوێنی بۆ سیاسه‌تی ئهمریکا به جۆرێک ک ه له‌گه‌ڵ به‌ریتانیای هاوپه‌یمان به‌توندی وه‌اڵمی هه‌رچه‌شن ه مه‌ترسیه‌کیان ده‌دایه‌وه ک ه بکرێته سه‌ر ئه‌م به‌رژه‌وه‌ندیانه ،هه‌روه‌ک چۆن وه‌اڵمی عێراقیان دایهوه ،که‌وات ه پرسی نه‌وت و سیاسه‌تی پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی زلهێزه‌کان و هه‌روه‌ها پرسی کومونیزم و سیاسه‌تی ڕووبه‌ڕووبه‌نه‌وه‌ی بۆ به‌رته‌سککردنی ،و ده‌ڕشتنی نه‌خشه‌یه‌کی تازه بۆ جیهان و ناوچه‌که ،هه‌ر ل ه پاش سه‌رکه‌وتنیان له جه‌نگی یه‌که‌می جیهانیه‌وه ،ڕه‌وتێکی سه‌ره‌کی سیاسه‌تی زلهێزه‌کان بوو که بوو به‌هۆی کایه‌کردن ب ه چاره‌نووسی گه‌الن و نه‌ته‌وه‌کانی ناوچه‌ک ه و ئه‌نجامه‌که‌یشی کوشت و بڕ و به‌گژیه‌کدا چوون و ناکۆکی نێوان که‌مایه‌تیه‌کانی ناو سنووری ده‌سه‌اڵت ه تازه دارژراوه‌کان بوو ،له‌وانه کورده‌کان که زۆرترین زه‌بروزه‌نگ و توندوتیژیان کرایه سه‌ر و ڕووبه‌ڕووی پاکتاوی ڕه‌گه‌زی و کۆمه‌ڵکوژی بوونهوه به‌تایبه‌ت ل ه واڵتی عێراقدا. ده‌ره‌نجام لێره‌دا به ڕاڤه‌ی که‌سایه‌تی سه‌دام و هه‌روه‌ها شیکردنه‌وه‌ی بنه‌ماکان و سیاسه‌ته‌کانی حزبی به‌عس و لێکدانه‌وه‌ی سیاسه‌تی ده‌سه‌اڵت ه جیاجیاکانی عێراق هه‌ر له‌سه‌ره‌تای درووستبوونی ده‌وڵه‌تی عێراق تاکوو ڕووخانی سه‌دام و هه‌ڵوێستیان له‌به‌رانبه‌ر کورد به‌تایبه‌ت حزبی به‌عس ،وه‌ک کۆمه‌ڵ ه هۆکاری گرینگ و بنه‌ڕه‌تی ناوخۆی عێراق و هه‌روه‌ها ئاماژه‌یه‌ک بۆ به‌رژه‌وه‌ندی زلهێزه‌کان له ناوچه‌که وه‌ک هۆکاری ده‌ره‌کی ک ه کاریگه‌ری ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆیان ههبووه له گۆڕینی ئاراسته‌ی ڕووداوه‌کان، بۆمان ده‌رده‌که‌وێ ک ه ڕوودانی ئه‌نفال و پاکتاوی ڕه‌گه‌زی نه‌ته‌وه‌ی کورد هه‌ڵقۆاڵوی بارودۆخێک ه ک ه زه‌مینه‌کانی بۆ بیرۆک ه یان عه‌قڵیه‌تی ده‌سه‌اڵته ناوه‌ندخوازه‌کانی 212
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
عێراق دهگهڕێتهوه ک ه به تێکه‌ڵبوونی ئه‌م عه‌قڵییه‌ت ه ب ه بیرۆکه ڕه‌گه‌زپه‌رستانه‌که‌ی به‌عسیزمه‌و‌ه له‌سه‌رده‌می سه‌دامدا ده‌بێت به هۆکاری خۆلقاندنی ئه‌و تراژدیه مرۆیی ه ک ه کۆتاییه‌کانی سه‌ده‌ی بیسته‌می بۆ هه‌میشه کرد ب ه بیره‌وه‌ریه‌کی تاڵ بۆ مێژووی گه‌لی کورد و مێژووی مرۆڤایه‌تی به‌گشتی .له‌راستیدا کاتێک به‌عس ده‌سه‌اڵتی قۆڕخ کرد و سه‌دامی کرد به سه‌رۆکی واڵت ،ڕه‌گه‌زپه‌رستی له چه‌شنی پان عه‌ره‌بی و شۆڤێنیزم هات ه سه‌رکاره‌و‌ه و له‌ژێر کاریگه‌ری که‌سایه‌تی سه‌دام حسێن سیسته‌می سیاسی ئاراسته‌یه‌کی تۆتالیتاری به‌خۆو‌ه گرت ک ه خۆی له سه‌رووی هه‌ره‌می سیسته‌مه‌که‌دا بریارده‌ری سه‌ره‌کی و حزبی به‌عسیش تاکه حزبی ئه‌و ڕژیمه بوو ،ئه‌م ده‌زگا سیاسی و عه‌قڵیه‌ت ه ئایدۆلۆژکی ه چاوی دیتنی هیچ نه‌یارێکی نه‌بوو له واڵته‌که‌یدا بۆی ه به‌تۆندی هێرشی کرده سه‌ر کوردستان ک ه هه‌م نه‌یار و هه‌م به‌ربه‌ستی پالنه‌کانی سه‌دام بوون ل ه عێراقدا ،ئه‌م هێرشانه جیا له‌وه‌ی به ئامانجی ته‌عریب و سڕینه‌وه و تواندنه‌وه‌ی کورد بوو ل ه ناو عه‌ره‌بدا ک ه زۆرجار له ژێر ناوی جیاجیادا و ب ه بیانووی جیاواز ته‌عریب کرابوو ،مه‌به‌ستی ئابووریشی ل ه پشته‌و‌ه بوو به تایبه‌ت که کوردستان له‌رووی سه‌روه‌ت و سامانی سرووشتیه‌و‌ه به پێت بوو و سه‌رچاوه‌یه‌کی مه‌زنی نه‌وت و گازی سرووشت تێدابوو ،به‌اڵم خه‌بات و سه‌رهه‌ڵدانه‌کانی کورد کێشه‌ی خستبووه به‌رده‌م به‌غداد و ته‌نگه‌ژه‌ی درووست کردبوو بۆ ڕژیم و جیا له‌وه‌ش خوازیاری چه‌سپاندنی ماف ه سه‌ره‌تاییه‌کانیانی وه‌ک مافی دیاریکردنی چاره‌نووس بوون ،که هه‌موو ئه‌مان ه پێچه‌وانه‌ی ئامانجه‌کانی سه‌دام و به‌عس بوون و ب ه توندی و به چه‌کی قورس و چه‌کی قه‌ده‌غه‌کراو ئه‌م داخوازیانه‌ی وه‌اڵم دایهوه .ئه‌مریکایش که بوونی سه‌دامی ب ه پێویست ده‌زانی بۆ پاراستنی دیمۆکراسی ل ه ناوچه‌که! زه‌مینه‌ی بۆ سه‌دام ڕه‌خساند تا خێراتر و دڕندانه‌تر هه‌وڵی جێبه‌جێکردنی پالن و به‌رنامه‌کانی وه‌گه‌ڕ بخات .دواجار ئهوه گه‌لی بێتاوانی کورد بوو که که‌وه‌ته به‌ر ته‌وژمی سیاسه‌تی داگیرکاری زلهێزه‌کان و پان عه‌ره‌بیزم و شۆڤێنیزمی به‌عس و سه‌دام ،له سه‌ده‌ی بیسته‌مداو جینۆساید کرا و واڵته‌که‌ی بوو ب ه تاقیگه‌یه‌ک بۆ تاقیکردنه‌وه‌ی چه‌که جۆراوجۆره‌کان و ماد‌ه کیمیاویه‌کان که ل ه الیه‌ن چه‌ندین کۆمپانیای بیانیهوه له عێراقدا به‌رهه‌م هاتبوون.
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
213
سه‌رچاوه‌كان . /Fa.wikipedia.org/wiki .1صدام حسین .2هاوکار کریم سعید ،سه‌دام ژیاننامه‌و که‌سێتی ،گۆڤاری هه‌شتاوهه‌شت ،ژماره ،2 ساڵی یه‌که‌م ،هاوینی ،2004ل .21 .3سه‌رچاوه‌ی پێشوو. .4هاوکار کریم سعید ،سه‌رچاوه‌ی پێشوو ،ل (.23ب ه گێڕانهوه ل ه صالح المزسان، کتێبی التیارات السیاسی‌ه فی کردستان). .5یوگنی پریماکف ،یادداشتهای پریماکف در جنگ خلیج فارس ،ت .محمود شمس، چ ،1وزارت فرهنگ وارشاد اسالمی ،تهران ،1370 ،ص.16 .6زیگموند فروید ،آیند‌ه یک پندار ،ت .هاشم ڕضی ،چ ،2آسیا ،تهران،2537 ، صص(.)124-122 .7هه‌مان سهرچاوه ،ل.124 .8هاوکار کریم سعید ،سه‌رچاوه‌ی پێشوو ،ل .52 .9هه‌مان سه‌چاوه ،ل .52 .10ابراهیم محێدین عارف ،تۆتالیتاریزم ،گۆڤاری سه‌نگاو ،ژماره ،2هاوینی ،2006 ل .200 .11نوآم چامسکی ،هژمونی یا بقا ،ت .آسوده نوین ،انتشارات اطالعات ،تهران، ،1378صص(129و.)281 .12پریماکف ،سه‌رچاوه‌ی پێشوو ،ل.15 .13زیگموند فروید ،تعبیر خواب و بیماریهای ڕوانی ،ت .د .ایرج پورباقر ،چ،1 نشرآسیا ،تهران ،1342ص( ،10پێشه‌کی وه‌رگێڕ). .14هه‌مان سهرچاوه ،ل8( ،و )9پێشه‌کی وه‌رگێڕ. .15پریماکوف سه‌رچاوه‌ی پێشوو ،ل .17 .16ن .الزاریف ،مێژووی کوردستان ،و .وشیار عه‌بدوڵاڵ سه‌نگاوی ،چ ،2ڕۆژهه‌اڵت، هه‌ولێر ،2010 ،لل(.)499-498 .17ساالر حه‌مه‌سوور باسیره ،هه‌ڵه‌بجه‌و ئه‌نفال ،ل.66 .18جان مرشایمر ،تراژدی سیاست قدرتهای بزرگ ،ت .غالمعلی چگنیزاده ،چ،3 وزارت امورخارجه ،1390 ،ص.231 214
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
.19حسین بشیریه ،جامعه‌شناسی سیاسی ،چ ،6نشر نی ،تهران ،1379 ،ص.336 ( ب ه نقل از کتاب ڕیشه‌های توتالیتاریسم ،هانا آرنت). .20هه‌مان سهرچاوه ،ل.343 .21اندرو هیود ،سیاست ،ت .عبدالرحمن عالم ،چ ،1نشر نی ،تهران.1389 ، صص(.)172-171 .22خه‌لیل سه‌رکانی ،ئه‌نفال ،سلێمانی ،2009 ،ل.8 .23ساالر حه‌مه‌سوور باسیره ،سه‌رچاوه‌ی پێشوو ،ل. 73 .24هاوکار کریم سعید ،سه‌رچاوه‌ی پێشوو ،ل .53 ( .25به‌عه‌ره‌ب کردن مه‌ترسیه‌کانی ،به‌ره‌نگار بونه‌وه‌ی) ،چاپی سێیه‌م ،ده‌زگای وه‌رگێڕان ،هه‌ولێر ، 2010 ،ل .23 .26هه‌مان سهرچاوه ،لل(.)96-95 .27عه‌دنان سه‌ید حسه‌ین ،ئه‌نفال و به‌عس ،گۆڤاری هه‌شتاوهه‌شت ،ژماره ،4ساڵی یه‌که‌م ،به‌هاری ،2004ل .60 .28ابراهیم محێدین عارف ،سه‌رچاوه‌ی پێشوو ،لل(.)197-196 .29عه‌دنان سه‌ید حسه‌ین ،سه‌رچاوه‌ی پێشوو ،ل .65 .30نوام چامسکی ،سه‌رچاوه‌ی پێشوو ،ل ( 79و .)81 .31هه‌مان سهرچاوه ،ل .128 .32لۆرانس کاپالن و ویلیام کریستۆڵ ،جه‌نگی عێراق ،وه‌رگێڕ ،عه‌بدۆلکه‌ریم عۆزێری، مه‌ڵبه‌ندی کوردۆلۆژی ،سلێمانی ،2007 ،ل .76 .33گه‌راس ئاڕ .ڤی .ستانفیڵد ،کوردستانی عێراق ،وه‌رگێڕ ،د .یاسین سه‌رده‌شتی، چاپی یه‌که‌م ،سلێمانی ،چاپخانه‌ی سیما ،2010 ،ل .181 .34هه‌مان سه‌چاوه ،لل (.)181 -180 .35حه‌سه‌ن ئه‌رفه‌ع ،کورده‌کان ،وه‌رگێڕانی ،سامان عه‌بدۆاڵ ،چاپخانه‌ی گه‌نج، سلێمانی ،2009 ،ل .183 .36هه‌مان سهرچاوه ،ل .204 .37غه‌فوور مه‌خمووری ،سه‌رچاوه‌ی پێشوو ،ل .91 .38هه‌مان سهرچاوه ،ل .27 .39نوام چامسکی ،دموکراسی بازدارنده ،ت .مهوش غالمی ،چ ،3انتشارات اطالعات ،تهران ،1385 ،ص.256
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
215
216
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ه ژیانی گرنگی ڕۆشنبیری ل
فێرخوازی زانكۆدا
(كۆرسی خوێندنهوه و نوسین وه‌ك نموونه ) ه زانكۆی كۆمار بۆ ه ل لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی مه‌یدانیی زانست و ته‌كنه‌لۆجیا كنێر عه‌بدواڵ ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
217
218
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
پێشه‌كی
به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ڕۆشنبیربوونی مرۆڤ دهروازه والیه‌نی جۆربه‌جۆر ده‌گرێته‌خۆ، جگه له‌وه‌ی ڕۆشنبیری گرنگییه‌كی تایبه‌تی هه‌یه ل ه ژیانی مرۆڤدا به‌تایبه‌ت بۆ فێرخوازانی زانكۆ ونێوه‌ندی زانسته په‌روه‌رده‌ییه‌كان ،چونك ه به‌هۆیه‌و‌ه فێرخواز ئاراسته ده‌كرێت بۆ به‌ده‌ستهێنانی زانیاری ڕاست و پێكهێنانی چه‌مك ه زانستییه‌كان ل ه ڕێگه‌ی توێژینه‌وه‌ی زانستی و ئامرازه‌كانییه‌وه. پێكهێنانی ئه‌و جۆره فێرخوازان ه وه‌ك ئامانجێكی گرنگ له خوێندنی زانكۆدا به‌دوور ل ه خواست و ویستی خودی فێرخواز به‌دیهێنانی قورسه بۆ بیركردنه‌وه‌یه‌كی زانستی مه‌نهه‌جی ،فێربوونی شاره‌زایی پالن ،ڕێكخستن و پۆلێنكردن ،ته‌وزیفكردنی و به‌رهه‌مهێنانی زانیارییه‌كان ،ئه‌وه‌ش ئه‌و فێربونه‌یه ك ه تاكی خوێنه‌ر ل ه ڕێگهیهوه ڕوبه‌رووی كێش ه جۆربه‌جۆره‌كانی ژیانی پێ دهبێتهوه ،چونك ه ژیان بریتیی ه ل ه ڕوبه‌روبونه‌وه‌ی به‌رده‌وام ب ه ڕووی كێشه‌و زه‌حمه‌تییه‌كاندا وه له ڕێگه‌ی فێربوونی فێرخوازه‌و‌ه بۆ زانینی مه‌نهه‌جیانه له هه‌ردوو مه‌ودای زانستی و بێالیه‌ن به‌شێوه‌یه‌ك تێكه‌ڵ و ڕه‌نگدانه‌وه‌ی هه‌بێت له ڕه‌فتاره‌كانیدا ده‌توانێت ڕوبه‌رووی كێشه‌كانی ژیانی پێ ببێتهوه ،جگ ه له‌وه‌ی شاره‌زاییه‌كی زانستیانه كه‌ڵه‌ك ه ده‌كات ك ه ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ده‌بێت له هه‌ڵویسته‌كانیدا . ئامانج و گرنگی ئه‌م ته‌وه‌ره‌ی ه بووه هۆی پاڵنه‌ر بۆ ئه‌نجامدانی ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه ك ه به‌گشتی ل ه دوو به‌ش پێكهاتووه ،به‌شی یه‌كه‌میان تیۆریی ه و به‌شی دووه‌میان مه‌یدانی. الیه‌نی تیۆریی ل ه دوو به‌ش پێكهاتووه ،به‌شی یه‌كه‌م باس كێشه و گریمانه و گرنگی و ئامانجی لێكۆڵینه‌وه‌ك ه ده‌خات ه ڕوو .به‌شی دووه‌م باس ل ه ناساندنی چه‌مكه‌كان ده‌كات ،جگه له ڕۆڵی زانكۆ ل ه خوڵقاندنی ڕۆشنبیری و خستنه‌رووی هۆكاره‌كانی الوازی ڕۆشنبیری فێرخوازانی زانكۆ و چه‌ندین ته‌وه‌ری دیكه ....هه‌رچی به‌شی دووه‌می لێكۆڵینه‌وه‌كه‌یه ل ه دوو به‌ش پێكهاتووه ،به‌شی یه‌كه‌م بریتییه ل ه خستنه‌ڕووی الیه‌نی مه‌یدانی له ( 13خشته‌ی ) جیاوازدا ،به‌شی دووه‌م ،خستنه‌ڕووی خشته‌كان وشیكاركردنی ،جگه له تیشكخستنه سه‌ر ده‌رئه‌نجام و خستنه‌ڕووی پێشنیاره‌كان له‌مه‌ڕ ئه‌م بابه‌ته له‌گه‌ڵ سه‌رچاوه‌كان و فۆرمی ڕاپرسی وه‌ك پاشكۆ. گرینگترین ئه‌و چه‌مكانه‌ی له‌م توێژینه‌و ه بایه‌خی پێ ده‌ده‌ین .1پێناسه‌ی چه‌مكه‌كان ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
219
.1دامه‌زراوه‌ی زانكۆ: ده‌زگایه‌كی په‌روه‌رده‌یی ،فێركاری ،ڕۆشنبیری ،كۆمه‌ڵگه‌یی ،ژینگه‌یی و توێژینه‌وه‌یی ه و یه‌كێك ه له‌و كۆڵه‌كه سه‌ره‌كی و نێوه‌نده په‌روه‌رده‌ییه‌ی ده‌توانێت ببێت ه كرۆكێك بۆ پێكهێنانی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی گه‌وره‌تر ،له‌و ڕوانگه‌یه‌ی به كۆمه‌ڵگه‌ی گه‌نجان ناسراوه كه ل ه داهاتوودا ده‌توانرێت به‌هۆیه‌و‌ه ده‌سته‌بژێرێكی به‌رهه‌مهێن ل ه ڕۆشنبیر ،ڕابه‌ر ،زانیاری و په‌روه‌رده‌یی بێنێت ه بوون ،بۆی ه زانكۆ ده‌توانێت ڕۆڵێكی زیندوو و كاریگه‌ری هه‌بێت ل ه چاندنی ڕۆحێكی دیالۆكی هاوكاریدا. .2فێرخوازی زانكۆ: توێژێكی تایبه‌ت ه ل ه ناو كۆمه‌ڵگه‌دا ك ه هه‌میشه ئومێدی بنیاتنانی داهاتویان لێ ده‌كرێت هه‌ر یه‌ك ه و له بواری پسپۆڕی خۆیاندا .ئه‌و كه‌سه‌یه ك ه وانه ومحازه‌رات و ڕاهێنان وه‌رده‌گرێت بۆ چۆنێتی به‌ده‌ستهێنانی زانیاری بۆ به‌ده‌ستهێنانی بڕوانامه‌ی زانكۆیی. .3چه‌مكی ڕۆشنبیری: لێكدانه‌وه‌و پێناسه‌ی جۆراوجۆر له‌خۆ ده‌گرێت ،چونكه ڕۆشنبیری ده‌رئه‌نجامی كارلێكی مرۆڤه‌كان ه له‌گه‌ڵ ژینگه‌كه‌یدا ،به‌و واتایه‌ی بریتییه ل ه كۆمه‌ڵێك چه‌مك و ئه‌و زانینانه‌ی كلتوور وناسنامه‌ی كۆمه‌ڵگه پێكده‌هێنن. .4چه‌مكی دیالۆك: بریتیی ه ل ه كارلێكی نێوان مرۆڤه‌كان به مه‌به‌ستی په‌یوه‌ندی و به‌یه‌كگه‌یشتنی مرۆیی و ئاڵوگۆڕی بیرۆكه‌كان و شاره‌زایی ك ه شێوازی جۆربه‌جۆر له‌خۆ ده‌گرێت و ل ه كۆمه‌ڵێك بنه‌ما وكۆڵه‌كه‌ی سه‌ره‌كی پێكدێت ،هه‌روه‌ك چۆن چاالكییه‌ك ه ڕۆژانه پیاده‌ی ده‌كه‌ین ل ه ژیاندا ،بۆی ه چه‌ند دیالۆك له‌گه‌شه‌كردندا بێت ئهوهنده به‌رهه‌مهێن ده‌بێت ل ه ژیانی تاك و كۆمه‌ڵدا وه ب ه پێچه‌وانه‌كه‌یه‌وه ڕوخێنه‌ر ده‌بێت بۆ كیانی تاك و كۆمه‌ڵ. .5كۆرسی خوێندنه‌و ه و نوسین: مه‌نهه‌جێك ه كه ده‌خوێنرێت و مه‌به‌ست لێی تێگه‌یشتن و بیركردنه‌وه‌ی فێرخوازه له‌و بابه‌تانه‌ی ده‌یخوێنێته‌و‌ه یان گوێبیستی ده‌بێت ،پاشان كورتكردنه‌وه‌یه‌تی بۆ نوسین به‌شێوه‌یه‌كی ڕێكخراو و كورت و پوخت ،ئامانجگه‌لێك له‌خۆ ده‌گرێت ك ه ده‌رئه‌نجام مرۆڤ به‌گشتی ئاشنا ده‌كات به گرنگی ڕۆشنبیری و ده‌روازه‌یه‌ك ده‌بێت بۆ دۆزینه‌وه‌ی مه‌هاره‌ته‌كان له‌خۆیدا. .6خوێندنهوه: 220
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
مه‌هاره‌تێك ه بۆ تێگه‌یشتن و گوزارشتكردن ل ه بابه‌تێكی نوسراو به‌مه‌به‌ستی به‌ده‌ستهێنانی زانیاری و مانا ،به‌گشتی ئامانج نیی ه ،به‌ڵكوو ئامرازێك ه بۆ فێربوون و زانین. .7نوسین: بریتیی ه ل ه تۆماركردنی قسه له‌سه‌ر بنه‌مای كۆمه‌ڵێك یاسای ڕێنووس و به‌شێكه ل ه زانستی زمان تا مێژوو میراتی خۆی له فه‌وتاندن بپارێزێ. .2رۆڵی زانكۆ ل ه ڕۆشنبیربوونی تاكدا بێگومان زانكۆ ڕۆڵی كاریگه‌ری هه‌ی ه له ڕۆشنبیركردنی تاكدا به‌شێوه‌یه‌كی گشتی، یه‌كێك له‌و بواران ه په‌یوه‌ست ه ب ه زمانی دیالۆكه‌وه ك ه ده‌توانێت ڕۆڵێكی به‌رچاوی هه‌بێت له بونیادنانی ڕایه‌ڵه‌كانی متمان ه و یارمه‌تی ل ه نێوان فێرخوازاندا ،جگ ه ل ه زیادكردنی ڕۆحی لێبورده‌یی و هاوكاری له گه‌شه‌كردن و بونیادنانی كه‌سایه‌تی فێرخواز به مه‌به‌ستی هه‌نگاونان له‌گه‌ڵ ڕه‌وڕه‌وه‌ی گه‌شه‌كردنی زانستی و ته‌كنه‌لۆجی نوێدا، بێگومان دیالۆك مه‌رجی تایبه‌ت به‌خۆی هه‌یه ك ه خۆی له دوركه‌وتنه‌وه‌ی ده‌مارگیری وپێداگیری دهبینێتهوه ،هه‌روه‌ها ل ه ڕێزگرتنی وه‌كیه‌كی و په‌یبردن ب ه ماف و ئه‌ویدیداو دوركهوتنهوه له مه‌سه‌ل ه كه‌سێتی و تایبه‌ته‌كان له شێوازه‌كانی ڕه‌وانبێژی بۆ كاریگه‌رخستن ه سه‌ر قسه‌كه‌ر یان ته‌وه‌ره‌كان .ئه‌مه وێڕای ئهوهی دیالۆك بنه‌ما و كۆڵه‌ك ه و شێوه‌ی تایبه‌ت به‌خۆی هه‌ی ه گه‌ر زاره‌كیی بێت یان نوسراو یاخود ئهوهی په‌یوه‌ندیدار بێت به ئازادی بیر ،كه‌سایه‌تیه‌كانی دیالۆك ،شێوازی بیركردنهوه ،خوڵقاندنی ژینگه‌ی هێمن بۆ بیركردنه‌وه‌ی سه‌ربه‌خۆ و دیاریكردنی بیرۆكه و ڕێسا و یاسا مه‌نتقیه‌كان ل ه گفتوگۆكردنی شوێنگه‌ی جیاوازدا .ئه‌م ه وێڕای ئهوهی گرنگی دیالۆك له‌سه‌ر بنه‌مای ڕێزگرتنی وه‌كیه‌كی دێت ل ه نێوان ئاین و تایه‌ف ه و مه‌زهه‌ب ه جۆربه‌جۆره‌كان ،هه‌روه‌ها جێگیری كۆمه‌ڵگه ،جێگیركردنی به‌های پێكه‌وه‌ژیان ،دیالۆكی ئازادی ئه‌قاڵنی ،زاڵبوون به‌سه‌ر هه‌ڵوێست ه ده‌مارگیری و الیه‌نگریه‌كان ،دۆزینه‌وه‌ی هاوسه‌نگی كۆمه‌اڵیه‌تی ل ه فره ڕۆشنبیری كۆمه‌ڵگه‌كان ،كرانه‌و‌ه ل ه نێوان كولتووره ڕۆشنبیریه‌كان ،به‌دیهێنانی ده‌ستكه‌وته هاوبه‌شه‌كان و ڕێزگرتن ل ه ئازادی و مافه‌كانی مرۆڤ. .3رۆڵی زانكۆ ل ه خوڵقاندنی ڕۆشنبیری دیالۆگدا به‌گشتی زانكۆكان ڕۆڵی كاریگه‌ر و باش ده‌گێڕن له هێناكایه‌وه‌ی ڕۆشنبیری دیالۆكدا له‌م ڕوانه‌وه: .1كاركردنی زانكۆكان ل ه كه‌مكردنه‌وه‌ی دیارده‌ی توندوتیژی له‌نێو زانكۆدا ب ه ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
221
مه‌به‌ستی دانانی سنوور. .2دابینكردنی هۆڵی تایبه‌ت له‌پێناو ڕێكخستنی كۆنگره‌ی ئه‌لیكترۆنی له زانكۆكاندا ب ه مه‌به‌ستی ڕه‌خساندنی دیالۆكی كارلێكی و زیندوو له نێوان فێرخوازاندا. .3ڕێكخستنی چاوپێكه‌وتن به‌شێوه‌ی خولگه‌یی لهنێوان فێرخوازان و سه‌رۆكایه‌تی زانكۆ و ده‌سته‌ی كارگێڕی و ئه‌كادیمییه‌كان كه یامه‌تیده‌ر‌ه له گه‌شه‌دان ب ه ڕۆشنبیری دیالۆك و ڕاده‌ربڕین. .4چاالككردنی ڕۆڵی فێرخوازان له سازدانی مێزگرد و سمینار و ۆركشۆپی دیالۆكی و ڕۆشنبیری یان هه‌ر چاالكیه‌كی دی كه یارمهتیدهره بۆ به‌هێزكردنی ڕۆڵی دیالۆك ل ه زانكۆكاندا. .5هاوكاری له نێوان زانكۆكاندا بایه‌خێكی گرنگی هه‌ی ه له‌سه‌ر گشت ئاست ه كارگێڕی و ئه‌كادیمی و مرۆیی و شارستانیه‌كاندا ،چونكه ئاڵوگۆڕی شاره‌زاییه‌كان ده‌بێت ه هۆی گه‌شه‌كردنی هاوبه‌ش ك ه گشت ئه‌قڵ ه ڕۆشنكه‌ر و به‌رهه‌مهێنه‌ره‌كانی كۆمه‌ڵگ ه جۆربه‌جۆر‌ه مرۆییه‌كان به‌شدارپێده‌كات ،وێڕای وه‌گه‌ڕخستنی ئاڵوگۆڕه‌كان له‌سه‌ر ئاست ه مرۆییه‌كان له ڕووی ڕۆشنبیریه‌وه‌و گه‌شه‌كردنی ئه‌و په‌یوه‌ندیانه‌ش بۆ بونیادنانی كار و پرۆژه‌ی خزمه‌تكردنی زیاتر و خوڵقاندنی دیالۆك. .4ئامرازه پێویسته‌كان بۆ بونیادنانی ڕۆشنبیری له زانكۆدا به‌گشتی ژینگه‌ی زانكۆ ل ه ڕووی پهروهرده و خوێندن و ده‌سته‌ی به‌ڕێوه‌بردن و مامۆستایان و كه‌ره‌سه و ئامێر‌ه ئه‌لتكرۆنی و ته‌كنه‌لۆجییه‌كانه‌وه ڕۆڵی كاریگه‌ر ده‌بینن كه ده‌توانرێت له‌م خااڵنه‌دا كورت بكرێته‌وه: .1ل ه ڕێی وانه‌كانه‌وه: به‌شێوه‌یه‌ك وانه و بابه‌ته‌كانی له پۆلدا باسده‌كرێت پشت ب ه دیالۆك و گفتوگۆ ببه‌ستێت وه ئاڵوگۆر و ده‌وڵه‌مه‌ندكردنیان به زانیاری یارمه‌تیده‌ریان ده‌بێت ل ه په‌ره‌پێدانی الیه‌نه زانستی و ڕۆشنبیریه‌كان و زیادكردنی توانای به‌یه‌كگه‌یشتن و دیالۆك و گوێگرتن ل ه ڕای ئه‌ویدی. .2ل ه ڕێی پۆله‌كانی خوێندن: سازكردنی كۆنگره‌و ۆركشۆپ ،خولی ڕاهێنان ،ئاهه‌نگ و چاوپێكه‌وتنی گشتی، گه‌شتی ته‌رفیهی به‌كۆمه‌ڵ ،سازدانی سمیناری ڕۆشنبیری و زانستی ،ئه‌نجومه‌نی فێرخوازان ،به‌رپرسیارێتی ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ،پێشكه‌شكردنی یارمه‌تی بۆ كه‌مده‌رامه‌تان و هاوكاری له‌گه‌ڵ دامهزراوه نیشتمانییه‌كان .هه‌موو ئه‌وان ه به‌ته‌نها بێت یان هاوئاهه‌نگی 222
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
له‌گه‌ڵ الیه‌نی دیكه‌دا زۆرێك ل ه بابه‌تی هه‌مه‌ڕه‌نگی بواری گشتی و تایبه‌تی په‌یوه‌ندیدار ب ه كۆمه‌ڵگ ه له‌خۆده‌گرێت ك ه یارمهتیدهره ل ه په‌ره‌پێدانی ڕۆحی لێبورده‌یی و دیالۆك و گه‌شه‌كردنی په‌یوه‌ندی و هاوكاری له نێوان ده‌سته‌ی مامۆستا و فێرخواز وخوڵقاندنی ژینگه‌ی خۆشه‌ویستی و ته‌بایی. .3چاالكی هه‌مه‌ڕه‌نگ: ل ه ڕێی كێبڕكێی جۆربه‌جۆر وچاالكی هه‌مه‌ڕه‌نگی بواری توێژینه‌وه‌ی زانستی ڕۆشنبیری و فكری و كۆمه‌اڵیه‌تی وچاوپێكه‌وتنه‌كانی له نێو زانكۆدا ئه‌نجام ده‌درێت یان په‌یوه‌ندیدار به پێشه‌نگای كتێب و خێرخوازی و چاالكی ه وه‌رزشیه‌كانی ڕوو ده‌دات له نێوان كۆلێجه‌كانی نێو زانكۆ یان له گه‌ڵ زانكۆكانی تردا. .4ئاهه‌نگ و فێستیڤاڵ: تایبه‌ت به‌و بۆنانه‌ی په‌یوه‌ندیدارن ب ه جه‌ژنی نیشتمانی و ئاینی وئاهه‌نگی ده‌رچوون كه ده‌بێته هۆی په‌ره‌پێدانی بنه‌ما و پاڵنه‌ره‌كانی ئینتمابوون بۆ نیشتمان و یارمهتیدهره بۆ ده‌رخستنی الیه‌نه‌كانی پهیوهندیداره به دیالۆك و لێبورده‌یی كه ده‌بێته هۆی كۆڵه‌كه‌یه‌كی گرنگ له به‌هێزكردنی ته‌بایی و یه‌كگرتوویی له نێوان فێرخوازاندا. .5سه‌ردانی ته‌رفیهی به‌كۆمه‌ڵ: له‌رێی ئه‌و گه‌شتانه‌ی زانكۆ ده‌یكات ل ه ناوهوه یان دهرهوهی وواڵت ك ه یارمه‌تیده‌ر ده‌بێت بۆ گه‌شه‌كردنی زۆرێك ل ه توانا و زانیاریه‌كان الی فێرخواز ،جگ ه ل ه متمانه‌بوونی زیاتر ل ه نێوان خۆیاندا هه‌روه‌ها ل ه نێوان ئه‌ندامانی ده‌سته‌ی خوێندن كه كاریگه‌ری ده‌بێت له په‌ره‌پێدانی ڕۆشنبیری دیالۆك و لێبورده‌ییدا. .6په‌یوه‌ندی: دروستكردن و پته‌وكردنی ڕایه‌ڵه‌ی په‌یوه‌ندی لهنێوان زانكۆ و توێژ‌ه جۆربه‌جۆره‌كانی كۆمه‌ڵگ ه ل ه ڕێی پرۆژ‌ه وچاالكی هه‌مه‌ڕه‌نگ به‌مه‌به‌ستی تێكه‌ڵبوون و ئاشنابوون ب ه ژینگ ه و خه‌م و خه‌ونه‌كانی یه‌كتری و پێشكه‌شكردنی هاوكاری و هاوئاهه‌نگی بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌كان وه‌ك به‌شێكی دانه‌بڕاو له‌یه‌كتری. له‌و ڕوانگه‌یه‌و‌ه گشت ئه‌و تێڕوانینان ه ده‌بنه یارمه‌تیده‌ر بۆ بونیادنانی شارستانیه‌تێكی نوێی كراوه و زیندوو و باش له‌گه‌ڵ تایبه‌تمه‌ندێتیه‌كانی ئه‌وانیدیدا ك ه خودی ئه‌م ئامانجه‌ش پێویستی ب ه پالن و به‌رنامه‌یه‌كی به‌رفراوان هه‌ی ه ك ه باوه‌ڕی ب ه زمانێكی نوێی قسه‌كردن هه‌بێت به‌گرتنه‌به‌ری شێوازی جۆربه‌جۆر له‌رێی ڕاگه‌یاندن یان په‌یوه‌ندیی ه گشتییه‌كانه‌وه .ئه‌مه‌ش هاوئاهه‌نگی و كاركردنی هه‌مه‌الیه‌نی پێویست ه بۆ خوڵقاندنی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
223
ژینگه‌یه‌كی ته‌ندروستی نێوان تاكه‌كان به ئامانجی خوڵقاندنی باوه‌ڕی ڕاسته‌قینه ب ه فه‌لسه‌فه‌ی ڕۆشنبیری دیالۆك به‌تایبه‌ت الی فێرخوازان تا ببێت ه كولتوور و وه‌ك بیروباوه‌ڕێك ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ل ه ڕه‌فتاری تاكه‌كاندا به‌رجه‌سته ببێت چ له‌نێو ژینگه‌ی زانكۆدا وه‌ك فێرخواز و چ ل ه نێو كۆمه‌ڵگه‌دا وه‌ك ڕۆڵی هاواڵتی. .5رۆڵی زانكۆ له گه‌شه‌پێدانی كۆمه‌ڵدا .6ل ه كۆمه‌ڵگ ه مرۆییه‌كاندا زانكۆ به كۆڵه‌كه‌یه‌كی سه‌ره‌كی و بنه‌ڕه‌تی ده‌زانرێت ل ه كۆڵه‌كه‌كانی بونیادنانی ده‌وڵه‌تێكی سه‌رده‌میانه‌ی كراوه كه له‌سه‌ر بنه‌مای بیری پێشكه‌وتوو و فێركردن داده‌مه‌زرێ و له‌یه‌ك كاتدا چه‌ندین مه‌ودای گهوره و مه‌ترسیدار له‌خۆده‌گرێت ،له‌به‌ر ئهوهی كرداری فێربوون چه‌ندین مه‌ودای كۆمه‌اڵیه‌تی و ڕۆشنبیری هه‌یه ،به‌ده‌ر له‌وه‌ی كردارێكی به‌رده‌وا مه و په‌یوه‌ست نییه به شوێن و زه‌مه‌ن و نه‌وه‌یه‌كی دیاریكراوهوه. له‌مه‌و‌ه درككردن ب ه واقعی فێربوون دێت ه ئاراوه ك ه تایبه‌ت ب ه الیه‌نێكی په‌یوه‌ندیدار و دیاریكراوهوه گه‌مارۆ نه‌دراوه ،به‌ڵكوو ئه‌ركێكی نیشتمانی و ئاكاری و په‌روه‌رده‌یی ه و به‌رپرسیارێتی ده‌كه‌وێت ه ئه‌ستۆی هه‌موو كه‌س و الیه‌نێك ك ه بایه‌خ به چاره‌نوس و داهاتووی میلله‌ته‌كه‌ی بدات .ل ه هه‌موو كۆمه‌ڵێكدا زانكۆكان ناتوانن بێ به‌دیهێنانی كارلێككردن ل ه نێوان تاك له‌الیه‌ك و ژینگه‌ی بواره جیاجیاكانی كۆمه‌ڵ ل ه الیه‌كی دیك ه ڕۆڵی ته‌واوی خۆیان ل ه گۆڕانكارییه‌كانی كۆمه‌ڵدا كاریگه‌رانه بگێڕن ،چونكه په‌یوه‌ندی زانكۆ گرێدراوی گۆڕانكارییه‌كانه و ده‌بێت ه هۆی به‌هێزكردنی توانا و كارامه‌ییه‌كان و یارمه‌تیده‌ر ده‌بێت بۆ پته‌وكردنی ڕۆحی داهێنان الی تاكه‌كان. ئه‌م ه بۆخۆی ده‌رفه‌تی به‌رهه‌مهێنان ده‌خوڵقێنێ و كاریگه‌ری و ئاسه‌واری باش له‌سه‌ر ئاستی دارایی و مووچه به‌جێدێڵێ ،بۆی ه ڕۆڵگێڕانی زانكۆكان به‌و ئه‌رك ه گرنگێتی خۆی هه‌ی ه و سه‌رمایه‌یه‌كی گه‌وره‌ی ه كه به‌هیچ نرخێك ناخه‌مڵێنرێ ،چونكه جووڵ ه ده‌خات ه نێو كرداری گه‌شه‌پێدانه‌وه ،له‌و ڕوانگه‌یه‌ی سستمی فێربوون بااڵترین دامه‌زراوه‌ی ه ك ه ئه‌ركی دابینكردنی پێویستییه‌كانی كۆمه‌ڵ ده‌كه‌وێته ئه‌ستۆی ،جگه له‌وه‌ی سه‌نته‌ری سه‌ره‌كین بۆ توێژینه‌وه‌ی زانستی و جێبه‌جێكردن. لێرهوه درككردن ب ه گرنگێتی زانكۆكان ده‌بێته زه‌روره‌تێكی واقعی به‌وه‌ی نابێت وه‌ك دامه‌زراوه‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی ته‌ماشا بكرێت ،به‌ڵكوو له‌و ڕوانگه‌یه‌ی دامه‌زراوه‌یه‌ك ه كاریگه‌ری به‌جێدێڵێ ل ه ڕێی ئه‌و ئه‌رك و وه‌زیفانه‌ی پێی هه‌ڵده‌ستێت .بێگومان بوونی په‌یوه‌ندی به‌هێز و گه‌رموگوڕی نێوان زانكۆ و كۆمه‌ڵ وا به‌سه‌ر زانكۆكاندا ده‌سه‌پێنێ ك ه به‌رده‌وام ل ه ڕووی بونیادنان و وه‌زیف ه و به‌رنام ه و توێژینه‌وه‌كانییه‌وه گۆڕانكاری 224
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
نوێ بهێننه ئاراوه ك ه بگونجێ له‌گه‌ڵ ئه‌و گۆڕانكارییانه‌ی ل ه كۆمه‌ڵ و ده‌وروبه‌ریدا ڕوو ده‌ده‌ن ،چونك ه ئه‌و نێوه‌نده به‌هێزترین و به‌تواناترین چوارچێوه‌ی ه بۆ به‌دیهێنانی ئه‌و وه‌زیفانه و كاردانه‌وه‌ی داخوازییه‌كانی كۆمه‌ڵ و له‌و جۆره په‌یوه‌ندییه‌و‌ه به‌سه‌ر نێوه‌ندی خوێندنه‌كانی زانكۆدا فه‌رز ده‌كرێت ك ه په‌یوه‌ندییه‌كی تۆكمه‌ی هه‌بێت ب ه ژیان و كێشه و پێداویستی و خه‌ونه‌كانی خه‌ڵكه‌و‌ه به‌شێوه‌یه‌ك ك ه گه‌شه‌پێدانی كۆمه‌ڵ بۆ باشترین ئاستی ئابوری و ته‌ندروستی و كۆمه‌اڵیه‌تی و ڕۆشنبیری ببێت ه ئامانجی یه‌كه‌می فێركردنی زانكۆكان .بێگومان گرنگترین ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌ی ك ه پێویست ه زانكۆكان به‌رامبه‌ر ب ه كۆمه‌ڵه‌كه‌یان پێی هه‌ستن له‌مانه‌دا به‌رجه‌سته ده‌بێت: .1په‌ره‌پێدان: به‌هه‌مان شێوه په‌یوه‌ندی زانكۆ و كۆمه‌ڵ پێكهوه جێگیر ده‌كات و بێگومان به‌گشتی پێواری ڕۆڵی خوێندنی بااڵ ل ه به‌شداریكردن له پالنی په‌ره‌پێدانی وواڵتدا هۆكارێكی سه‌ره‌كیی ه له‌دواخستن و سستی پالنی په‌ره‌پێداندا ،چونك ه به‌ته‌نگ په‌ره‌پێدانی توێژینه‌وه‌ی زانستی و ته‌تبیقیه‌و‌ه ده‌بێت وه‌به‌ستنه‌و‌ه و گرێدانه‌وه‌ی توێژینهوه ب ه واقعی كاره‌و‌ه به‌شێوه‌یه‌ك خوێندنه‌وه‌ی هه‌بێت بۆ كێشه‌كانی پیشه‌سازی و كشتوكاڵ و به‌ڕێوه‌بردنی سه‌رچاوه‌كانی ئاو و ڕێگری و به‌ربه‌سته‌كانی كاركردن و به‌په‌رۆش ده‌بێت له‌سه‌ر ئاماده‌كردنی به‌رنامه و ئه‌و توانا مرۆییانه‌ی له زوربه‌ی چاالكییه‌كاندا كۆمه‌ڵ پێویستی پێیه‌تی ،هه‌روه‌ها ده‌وڵه‌مه‌ندكردنی به‌تازه‌ترین زانیاری و شاره‌زایی. .2گه‌شه‌ی مه‌عریفی: هه‌ندێك به شۆرشی ته‌قینه‌وه‌ی مه‌عریفی ناوی ده‌به‌ن ك ه زاكۆ یارمه‌تیده‌ر ده‌بێت ل ه دروستكردنی شێواز و ئامرازی جیاواز بۆ گه‌یشتن به‌و مه‌عریفه‌یه و تۆماركردن و گهڕانهوه و شیكردنه‌وه‌ی ،بۆیه هێزی زانكۆ و توانای كارمه‌نده‌كانی ل ه ده‌سته‌ی مامۆستا ،ستاف و فێرخوازه‌كانی بایه‌خێكی گه‌وره‌ی هه‌یه ك ه هاوكار‌ه له دیاریكردنی پل ه و ئاستی پێشكه‌وتنی كۆمه‌ڵ و پێكهاته‌كانی له ڕووی كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوری و ڕۆشنبیرییه‌وه. .3پێشكه‌وتنی ته‌كنیكی: ئاراسته‌ی دیاریكراو به‌سه‌ر زانكۆكاندا فه‌رز ده‌كات ،بۆی ه هیچ بوارێك بۆ په‌راوێزخستنی زانكۆكان له‌و پێشكه‌وتن و گه‌شه‌كردنانه ناهێڵێته‌وه و بگره ئه‌ركی هه‌ستانه‌وه ب ه كۆمه‌ڵه‌كه‌ی بووه ب ه به‌شێك ل ه به‌رپرسیارێتییه‌كانی و چوون ه ناوه‌وه‌ی بۆ سه‌رده‌می ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
225
ته‌كنیك و پیاگه‌یشتن ب ه گه‌شه‌ی ته‌كنه‌لۆجیا و هاوبه‌شیكردن تیایدا. .7هۆكاره‌كانی الوازی ڕۆشنبیری له نێو فێرخوازانی زانكۆدا هۆكاره‌كانی الوازی ڕۆشنبیری له‌نێو فێرخوازانی زانكۆدا فره‌هۆكارن ،هه‌ندێكی بابه‌تین و هه‌ندێكی دیك ه هۆكاری خۆیین .له هه‌مان كاتدا گرێدراوی قۆناغ ه جیاوازه‌كانی ژیانی مرۆڤه‌كانه .گرنگترین هۆكاره خۆییه‌كان بریتین له: .1بایه‌خدان و سه‌رقاڵی زۆرێك له فێرخوازان ب ه زنجیره دۆبالجكراو و گۆرانییه‌كانه‌و‌ه به‌شێوه‌یه‌ك بۆت ه كولتوورێكی په‌روه‌رده‌یی و فێركاری ل ه ڕێی ڕاگه‌یاندنه‌كانه‌وه. .2شێوازی ته‌قلیدی وانه‌وتنه‌وه‌ی مامۆستایان. .3باوه‌ڕنه‌بوون و متمانه‌نه‌بوون ب ه ڕۆشنبیربوون. .4ڕه‌تكردنه‌وه‌ی زۆرێك ل ه كه‌سوكاری فێرخوازان بۆ به‌شداربونیان له دیدار‌ه ڕۆشنبیرییه‌كاندا و تێروانینی هه‌ندێك له‌وان ه ب ه ڕوانینیان ل ه ڕۆشنبیری ته‌نها وه‌ك خۆشی نه‌ك وه‌ك گرنگێتی و سوودمه‌ندی. به‌گشتی هۆكار ه بابه‌تییه‌كان ده‌گه‌ڕێنه‌و ه بۆ دوو ئاڕاسته: یه‌كه‌میان :گه‌شه‌سه‌ندنی ته‌كنه‌لۆجیا به به‌راوورد له‌گه‌ڵ سااڵنی پێشتر له ڕێی ئه‌نته‌رنیت و كه‌ناڵ ه ئاسمانییه‌كان ك ه بهداخهوه هه‌موو ئه‌و شۆڕشه زانیارییان ه یارمه‌تیده‌ر بوون ل ه دورخستنه‌وه‌ی گه‌نجان ل ه سهرچاوه ڕۆشنبیریی ه ڕاسته‌قینه‌كانی وایلێكردن ته‌نها بایه‌خ و كاتیان بۆ سه‌یركردنی زنجیره بێگانه‌كان و الیه‌نه خۆشییه‌كان بێت .جگ ه ل ه كه‌م درككردنی فێرخوازان به ڕۆشنبیری زانكۆیی ل ه كاتێكدا ئاشناكردنی فێرخواز ب ه ژینگ ه و ئاكاری پیرۆزی و بونی زانكۆ گرنگێتی خۆی هه‌یه. دووه‌میان :پهیوهندیداره ب ه دوركهوتنهوه ل ه خوێندنهوه ل ه كۆمه‌ڵگه ڕۆژهه‌التییه‌كاندا، چونك ه فێرخواز پێش قۆناغی زانكۆ بایه‌خ ب ه خوێندنهوه نادات ،بۆیه له كوێوه ڕۆشنبیری به‌ده‌ستهێنا بێت تا بتوانێت كاریگه‌ری به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌كه‌یه‌وه هه‌بێت .به واتایه‌كی دیك ه به‌گشتی غیابی كولتووری خوێندنهوه ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كورده‌واریدا كاریگه‌ری خراپ و زۆری هه‌یه ك ه وایكردووه خوێندنهوه نه‌بۆت ه كولتوورێكی باوی پیاده‌كراو الی تاكه‌كان ك ه بێگومان ده‌رئه‌نجامی زۆری ده‌بێت بۆ گه‌شه‌كردنی كۆمه‌ڵگه به‌گشتی.
226
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
به‌دیوێكی دیكه‌دا ده‌توانرێت هۆكاره‌كان بگه‌ڕێنرێته‌و ه بۆ دوو قۆناغ: .1قۆناغی پێش زانكۆ: هۆكار ه بنچینه‌ییه‌كان له‌م خااڵنه‌دا خۆی دهبینێتهوه: .1.1الوازی ژینگه‌ی خوێندنهوه ل ه نێو ژینگه‌ی په‌روه‌رده‌یی سستمی خوێندندا. .2.1كه‌مته‌رخه‌می خێزانه‌كان له هاندانی منداڵه‌كانیان بۆ خوێندنهوه. .3.1نه‌بونی ژینگه‌ی گونجاو ،ستافی خوێنه‌روسستمی هاندان له الیه‌ن كتێبخانه‌كانه‌وه. .4.1كه‌می ژماره‌ی كتێبخانه‌كان به‌شێوه‌یه‌كی سه‌رده‌میانه. .2قۆناغی زانكۆ: هۆكاره سه‌ره‌كییه‌كان له‌م قۆناغه‌دا بریتییه ل ه : .1.2كه‌مته‌رخه‌می مامۆستایان. .2.2نه‌بونی ژینگ ه و كه‌شی گونجاو له پۆله‌كاندا. .3.2هاننه‌دانی فێرخوازان ل ه الیه‌ن مامۆستایانه‌وه بۆ خوێندنهوه. .4.2الوازی سستمی كتێبخانه‌كان ل ه نێو زانكۆكاندا. .5.2سه‌رقاڵی فێرخوازان ب ه كاروباری تایبه‌ت و به‌شنه‌كردنی كات . .6.2نه‌بونی ئاره‌زووی خوێندنهوه و ڕانه‌هاتن. .8سستمی پهروهرده و دامهزراوه ڕۆشنبیرییه‌كان: رۆڵی سستم ه په‌روه‌ردیی و دامهزراوه ڕۆشنبیرییه‌كان هیچی كه‌متر نیی ه له‌و ڕۆڵه‌ی ك ه خێزان ده‌یگێڕێت ل ه پێگه‌یاندنی هاواڵتیدا ،له‌به‌رئه‌وه‌ی كاتێك منداڵ ده‌گات ه ( )7-6 ساڵی تێكه‌ڵ ب ه كۆمه‌ڵ ده‌بێت ،یه‌كه‌م تێكه‌ڵ بوونیشی له قوتابخانه‌وه ده‌ستپێده‌كات و لێره‌دا جگ ه ل ه خێزانه‌كه‌ی ب ه الیه‌نی كهمهوه له دوو گروپی تردا ك ه ئه‌وانیش گروپی هاوڕێیان و هاو پۆله‌كانێتی ده‌بێت ه ئه‌ندام ،سه‌ره‌ڕای تێكه‌ڵ بوون له‌گه‌ڵ مامۆستاو به‌ڕێوبه‌رو پڕۆگرامی خوێندن و سستمی خوێندندا ،ك ه به‌ش به حاڵی خۆیان ڕۆڵی كاریگه‌ر ده‌گێڕن ل ه باڵوكردنه‌وه‌ی بیروڕاو به‌ها نیشتمانی و نه‌ته‌وه‌یی و مرۆڤایه‌تییه‌كان و هاندانیان بۆ پاپه‌ندبوون پێوه‌یانن هه‌روه‌ها ڕۆڵ و كاریگه‌ریان بۆ ڕۆشنبیربوونی مرۆڤ و چه‌سپاندنی بیوڕا و بنه‌ماكانی بیروباوه‌ڕه‌كان ،چونكه فه‌لسه‌فه‌و ستراتیجی په‌روه‌رده‌و فێركردن ل ه پره‌نسیپ و ئامۆژگاری و ڕێنماییه‌كانی سسته‌می كۆمه‌اڵیه‌تیه‌و‌ه وه‌رده‌گیرێت و له‌ژێر كاریگه‌ری بیروڕاو پراكتیكه نه‌ته‌وه‌یی وپێشكه‌وتن خوازه‌كاندا ده‌بێت كه نهتهوه ده‌یانگرێت ه خۆی. ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
227
هه‌رئه‌م پاپه‌ندبوونه‌یه ب ه سستم ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ده‌بێته هانده‌رێك بۆ سستم ه په‌روه‌رده‌یی و ڕۆشنبیرییه‌كان به هه‌موو ئاست و پله ئامڕازه جۆربه‌جۆره‌كانیه‌وه وه‌ك كه‌ناڵێكی كاریگه‌رو چاالك ببن ه به‌ردی بناغه‌ی گه‌شه‌پێدانی سیاسی له نێو كۆمه‌ڵگ ه ك ه زامنی چاندن وباڵوكردنه‌وه‌ی بیروڕاو به‌های پێویستی خوازراو ده‌كات له نێو تازه پێگه‌یشتووان و گه‌نجان باڵوكردنه‌وه‌ی بیری نه‌ته‌وه‌یی و كاركردن له‌پێناو به‌هێزكردن و قوڵكردنه‌وه‌ی هه‌ستكردن ب ه ئینتمای نه‌ته‌وه‌ی له هه‌موو شوێنێك و به گژدا چوونه‌وه‌ی بیروڕا دژه‌كان ب ه جیاوازی جۆرو سه‌رچاوه‌كانیه‌وه. بێگومان پرۆسه‌ی پێگه‌یاندنی كۆمه‌اڵیه‌تی ل ه هه‌ر كۆمه‌ڵێكدا له ڕێگای دامهزراوه جۆرب ه جۆره‌كانی وه‌كو فه‌رمی ونافه‌رمی به ڕێو‌ه ده‌چێت ،له وێنه‌ی ( قوتابخانه، زانكۆ ،په‌یمانگا .......هتد) ،ئه‌ركی سه‌ره‌كی وگرنگی ئه‌م دامه‌زراوانه ئاڕاسته‌كردن وپه‌روه‌رده‌كردنی نه‌وه‌یه‌ك ه ك ه شاره‌زابێت ل ه مێژوو ،كولتوور ،تایبه‌تمه‌ندی نه‌ته‌وه‌یی خۆی و دروستكردن و به‌هێزكردنی ڕۆحی نیشتمانی وهاواڵتی بوون و هۆشیاری نه‌ته‌وه‌یی ،ده‌وڵه‌مه‌ندكردنی بابه‌ته‌كانی خوێندن ب ه تایبه‌ت زانسته مرۆڤایه‌تییه‌كان ك ه ئاشنایان بكات به مێژووی نه‌ته‌وه‌ی خۆیان ،هاوتا گرنگیدان به یاده‌وه‌ریی و بۆن ه نیشتمانییه‌كان له هه‌موو كایه‌كانی خوێندندا .ئه‌گه‌ر تێڕوانینێك بۆ ڕه‌وشی خوێندنگ ه و دامهزراوه ڕۆشنبییره‌كان بكرێت له كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا ،ئهوهی كه تێبینی ده‌كرێت ئه‌وه‌یه ،كه‌تاڕاده‌یه‌ك هه‌وڵی داوه بۆ ناساندنی فۆرم و به‌ها ونه‌ریت ه نه‌ته‌وه‌یی وئایین ه باوه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه پاراستن و هێشتنه‌وه‌یان له ڕێگه‌ی خوێندنی هه‌ندێك له‌و وانانه‌ی كه باس ل ه مێژووی كولتووری كۆمه‌ڵ ده‌كه‌ن ،ئاماژه‌دان به هه‌ندێك له كه‌سایه‌تیی ه نیشتمان په‌روه‌ره‌كان و وتنه‌وه‌ی سروده نه‌ته‌وه‌ییه‌كان. الیه‌نی مه‌یدانی ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه به‌شی یه‌كه‌م: .1كۆمه‌ڵگه‌ی لێكۆڵینهوه: ئه‌م توێژینه‌وه‌یه فێرخوازانی زانكۆی كۆمار بۆ زانست و ته‌كنه‌لۆجیا دهگرێتهوه ب ه هه‌ردوو كۆلێجی ئه‌ندازیاری به‌به‌شه‌كانیه‌و‌ه ل ه (شارستانی ،نه‌وت و ژینگه) هه‌روه‌ها كۆلێجی بزنس (كارداری) به به‌شه‌كانیه‌و‌ه وه‌ك (ژمێریاری ،بازرگانی ئه‌لیكترۆنی، كارگێڕی زانیاری) به به‌شداری هه‌ردوو ڕه‌گه‌زی مێ و نێر بۆ ساڵی خوێندنی -2012 .2013 .2نموونه‌ی لێكۆڵینهوه: ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌ی ه ( 80فێرخواز )ی زانكۆی كۆمار بۆ زانست و ته‌كنه‌لۆجیا گرتۆته‌و‌ه ( 50فێرخواز) ل ه كۆلێجی ئه‌ندازیاری ب ه سێ به‌شی ( شارستانی ،نه‌وت و ژینگه) 228
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
وه ( 30فێرخواز ) كۆلێجی بزنس (كارداری) ب ه به‌شه‌كانی ( ژمێریاری ،بازرگانی ئه‌لیكترۆنی ،كارگێڕی زانیاری ) كه به‌شداربوون ل ه وه‌رگرتنی كۆرسی خوێندنهوه و نوسین ل ه سێ پۆلی جیاوازی زانكۆدا ،دوانیان به زمانی كوردی و یه‌كێكیان به زمانی ئینگلیزی به به‌شداری هه‌ردوو ڕه‌گه‌زی نێر و مێ بۆ ساڵی خوێندنی .2013 -2012 .3سنوری لێكۆڵینهوه: .1.3بواری مرۆیی :بواری مرۆیی ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه ،بریتی ه ل ه وه‌رگرتنی هه‌ردوو ڕه‌گه‌زی (نێر ومێ) ل ه فێرخوازانی زانكۆی كۆمار بۆ زانست و ته‌كنه‌لۆجیا. 2.3.بواری شوێنی :بواری شوێنی لێكۆڵینه‌وه‌كه بریتیه له فێرخوازانی زانكۆی كۆمار بۆ زانست و ته‌كنه‌لۆجیا. 3.3.بواری كاتی :ماوه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ی كه تیایدا ئه‌نجامدراوه بریتییه ل ه (1-5 )2013هوه ده‌ستی پێكردووه بۆ ( )2013-10-5كۆتایی پێهاتووه..4ئامراز ه ئامارییه‌كانی لێكۆڵینهوه: رێژه‌ی سه‌دی یه‌كێك ه ل ه كه‌ره‌ست ه ئامارییه‌كان و به‌سووده بۆ دیاریكردنی ڕێژه‌ی هه‌ر به‌شێك ،دیاریكردنی ڕێژه‌ك ه بۆ گه‌یشتن ه ب ه ئه‌نجامی ڕاست و دروست و گۆڕینی ئه‌و زانیارییانه‌ی ك ه ده‌ستمان كهوتووه بۆ ژماره به پێی ئه‌م یاسای ه : به‌ش ڕێژه‌ی سه‌دی = — × 100 گشت .5كه‌ره‌سته‌كانی لێكۆڵینهوه: كه‌ره‌سته‌كانی كۆكردنه‌وه‌ی زانیاری بریتییه ل ه -: فۆرمی ڕاپرسی :ل ه كۆمه‌ڵێك پرسیار پێكدێت كه هه‌ندێكیان كراوه‌ن و هه‌ندێكیان داخراون ،هه‌ندێكیان په‌یوه‌ستن ب ه ڕاوبۆچوون یان په‌یوه‌ستن به ڕاستییه‌كانه‌وه، هه‌ندێكیان تایبه‌تی و هه‌ندێكیان گشتی . ب ه مه‌به‌ستی كۆكردنه‌وه‌ی زانیاری كارم بۆ داڕشتنی فۆرمی ڕاپرسی كردووه ،چه‌ند پرسیارێك له خۆی ده‌گرێت كه تایبه‌ت ه به لێكۆڵینه‌وه‌كه ،بۆ ئه‌نجامدانی ئه‌م كاره‌ش، فۆرمی ڕاپرسی ئاماده‌كراو ،كه بریتی بوو له ( )١٠بڕگ ه به‌سه‌ر نموونه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌كه‌دا دابه‌شكراوه.
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
229
به‌شی دووه‌م: .1خستنه‌ڕووی ئه‌نجامی خشته‌كان وشیكردنه‌وه‌یان خشته‌ی 1 نموونه‌ی به‌شداربووان ل ه ڕووی ڕه‌گه‌زه‌وه
ل ه خشته‌ی (ژماره )1دا ،ده‌رده‌كه‌وێت كه ڕێژه‌ی له ( )56.26 %ی نموونه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌كه له ڕه‌گه‌زی نێر و( )43.75 %ی نموونه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌كه له ڕه‌گه‌زی مێ پێكدێت. خشته‌ی 2 ژماره فێرخوازانی به‌شداربوو به‌پێی ساڵ
خشته‌ی 3 ژماره‌ی به‌شداربووان به‌پێی كۆلێجه‌كان
230
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
خشته‌ی ژماره( )3دا ،ئاماژه‌یه بۆ ده‌رخستنی ژماره‌ی فێرخوازان به پێی كۆلێجه‌كان ك ه كۆلێجی ئه‌ندازیاری زۆرترین ڕێژه‌ی فێرخوازان پێكده‌هێنن و بریتیی ه ل ه %62.5و كه‌مترین ڕێژه‌ش فێرخوازانی كۆلێجی بزنس دهگرێتهوه كه بریتییه ل ه .%37.5 خشته‌ی 4 خوێندنی كۆرس له ڕابردوودا
ل ه خشته‌ی ( )4دا %42.5 ،ی فێرخوازان ك ه كه‌مینه‌ن ب ه به‌ڵێ وه‌اڵمیان داوهتهوه، وات ه له پێش قۆناغی زانكۆدا وانه‌یه‌كی تایبه‌تیان ههبووه ك ه بایه‌خ به خوێندنهوه ونوسین بدات ،هه‌روه‌ك چۆن ده‌ریخستوو‌ه %57.5ی فێرخوازان كه زۆرینه‌ن ب ه نه‌خێر وه‌اڵمیان داوهتهوه ،به‌و واتایه‌ی وانه‌یه‌كیان نه‌خوێندووه تایبه‌ت ب ه خوێندنهوه یان نو سین. خشته‌ی 5 توانای قسه‌كردنی فێرخواز پێش كۆرس
له خشته‌ی ( )5دا ،ده‌رده‌كه‌وێت %61.25ی فێرخوازان كه زۆرینه‌ن و به به‌ڵێ وه‌اڵمیان داوهتهوه پێش وه‌رگرتنی كۆرسی خوێندنهوه و نوسین ل ه زانكۆدا شه‌رمیان له قسه‌كردن كردووه %0 ,30 ،ب ه نه‌خێر وه‌اڵمیان داوهتهوه به‌وه‌ی شه‌رمیان نه‌ده‌كردو %8.75ی فێرخوازانیش هه‌ندێكجار هه‌ستیان ب ه شه‌رم كردووه. ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
231
خشته‌ی 6 توانای قسه‌كردنی فێرخواز پاش كۆرس
خشته‌ی ( ،)6ئاماژه بۆ ئهوه ده‌كات %1.25ی فێرخوازانی زانكۆ كه كه‌مینه‌ن و ب ه به‌ڵێ وه‌اڵمیان داوهتهوه پاش وه‌رگرتنی كۆرسه‌ك ه شه‌رمكردنیان ماوه ،به پێچه‌وانه‌ی زۆرینه‌كه ك ه %53.75ی فێرخوازانه ك ه ب ه نه‌خێر وه‌اڵمیان داوهتهوه ،به‌و واتایه‌ی پاش وه‌رگرتنی كۆرسه‌كه شه‌رم ل ه قسه‌كردن ناكه‌ن و %0.45ی فێرخوازانیش هه‌ندێكجار شه‌رمیان هه‌یه. خشته‌ی 7 توانای نوسینی فێرخواز پێش كۆرس
خشته‌ی ( ،)7ئهوه ده‌رده‌خات %30ی فێرخوازان كه به به‌لێ وه‌اڵمیان داوهتهوه و كه‌مینه‌ن پێش وه‌رگرتنی كۆرسه‌ك ه شاره‌زای بنه‌ماكانی نوسین نه‌بوون ،ل ه كاتێكدا %70ی فێرخوازان ك ه زۆرینه‌ن و ب ه نه‌خێر وه‌اڵمیان داوهتهوه ئاماژه بهوه ده‌كه‌ن پێش وه‌رگرتنی كۆرسه‌ك ه شاره‌زای بنه‌ماكانی نوسین نه‌بوون. خشته‌ی 8 توانای نوسینی فێرخواز پاش كۆرس
232
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
خشته‌ی ( ،)8ئاماژه بهوه ده‌كات ك ه %53.75ی فێرخوازانی زانكۆ ك ه به‌به‌ڵێ وه‌اڵمیان داوهتهوه پاش وه‌رگرتنی كۆرسه‌ك ه ده‌توانن بابه‌ت بنوسن ،له كاتێكدا %8.75ی فێرخوازان به نه‌خێر وه‌اڵمیان داوهتهوه ،به‌و واتایه‌ی ناتوانن بابه‌ت بنوسن و %37.5یشیان ڕایان وایه هه‌ندێكجار ده‌توانن بابه‌ت بنوسنه‌وه. خشته‌ی 9 توانای گه‌شه‌كردنی فێرخواز پاش كۆرس
ل ه خشته‌ی ( )9دا ده‌ركه‌وتوو‌ه ك ه زۆرینه‌ی فێرخوازان پاش وه‌رگرتنی كۆرسه‌ك ه هه‌ست به گه‌شه‌كردن ل ه خۆیاندا ده‌كه‌ن ،به‌اڵم به‌رێژه‌ی جیاواز له‌گه‌ڵ ئهوهی زۆرترین ڕێژه ك ه بریتیه ل ه %50باس لهوه ده‌كه‌ن كه له هه‌موو ڕویه‌كه‌و‌ه سوودیان وهرگرتووه و گه‌شه‌یان كردووه %8.75 ،ی فێرخوازانیش هه‌ست به گه‌شه‌كردن ده‌كه‌ن ل ه خۆیاندا له ڕووی به‌ئاگابونیان له به‌كارهێنانی ووش ه و %6.25ی ڕێژه‌كه‌ش ل ه ڕووی متمانه‌بوون به‌خودو هه‌روه‌ها ل ه ڕووی تێگه‌یشتن له خوێندنهوه. خشته‌ی10 گرنگی وسودمه‌ندی فێرخوازان
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
233
ل ه خشته‌ی ( )10دا ،ده‌ركه‌وتوو‌ه ك ه %77.5ی فێرخوازان كه به به‌ڵێ وه‌اڵمیان داوهتهوه پێیان وایه به‌شداربوون له كورسی خوێندنه‌وه‌دا گرنگ و به‌سووده ،ب ه پێچه‌وانه‌ی ئه‌و فێرخوازانه‌ی ب ه نه‌خێر وه‌اڵمیان داوهتهوه كه كۆرسه‌كه گرنگ نییه و %22.5ی ڕێژه‌ك ه پێكده‌هێنێ. خشته‌ی 11 حه‌زی ڕۆشنبیربوون الی فێرخوازان
خشته‌ی( ،)11ئهوه ڕوون دهكاتهوه كه زۆرینه‌ی فێرخوازان ب ه ڕێژه‌ی %41.25ب ه به‌لێ وه‌اڵمیان داوهتهوه و پێیان وای ه بوونی كۆرسه‌كه حه‌ز و گرنگی ڕۆشنبیربوونی ال دروست كردوون ،وه له‌و ڕێژه‌یه‌ش كه‌متر ك ه بریتیی ه ل ه %13.75به نه‌خێر وه‌اڵمیان داوهتهوه ،به‌و واتایه‌ی كۆرسه‌كه نه‌بۆته هۆی ئهوهی حه‌زی ڕۆشنبیربوونیان ال دروست كردبێت ،هه‌روه‌ها كه‌مینه‌ی ڕێژه‌كه‌ش پێی وایه هه‌ندێكجار بوونی كۆرسه‌كه حه‌ز و گرنگی ڕۆشنبیربوونی ال دروست كردوون ك ه %0.45ی ڕێژه‌كه پێكده‌هێنن. خشته‌ی12 بوونی كتێبخانه ل ه ماڵهوه
ل ه خشته‌ی ( )12دا ،ده‌ركه‌وتوو‌ه %52.5ی فێرخوازان له ماڵهوه كتێبخانه‌یان هه‌ی ه ك ه به به‌ڵێ وه‌اڵمیان داوهتهوه و %47.5ی فێرخوازانیش كه ب ه نه‌خێر وه‌اڵمیان داوهتهوه ئاماژه بهوه ده‌كه‌ن كه كتێبخانه‌یان نییه.
234
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
خشته‌ی 13 سه‌رچاوه‌ی خوێندنی فێرخواز
له خشته‌ی ژماره ()13دا ،ده‌رده‌كه‌وێت زۆرترین ڕێژه‌ی فێرخوازان ك ه ته‌نها ل ه فه‌یسبووكدا خۆی دهبینێتهوه بریتیی ه ل ه %20و سه‌رچاوه‌ی كتێب و سایت و فه‌یسبووكه كه به پله‌ی دووه‌م دێت بۆت ه سه‌رچاوه‌ی خوێندنه‌وه‌یان و بریتیی ه ل ه %13.75وه ڕێژه‌ی %11.25ب ه پله‌ی سێیه‌م دێت ك ه تایبه‌ته به سه‌رچاوه‌ی كتێب و سایت و پاش ئه‌وه‌ش %8.75ك ه هه‌ردوو خانه‌ی سه‌رچاوه‌ی كتێب و فه‌یسبوك ل ه الیه‌ك وفه‌یسبووك و سایت ل ه الیه‌كی دیك ه پێكده‌هێنن ،به‌ده‌ر له‌وه‌ش نزمترین ڕێژه ك ه بریتییه ل ه %6.25دهگهرێتهوه بۆ دوو سهرچاوه یه‌كه‌میان ڕۆژنام ه و دووه‌میان سایت. .2ڕاڤه‌كردنی گریمانه‌كان: .1خشته‌ی ژماره ( 4و ) 5ئه‌و ڕاستیی ه ده‌سه‌لمێنن ك ه بایه‌خدان به الیه‌نی ڕۆشنبیری جێی بایه‌خ و گرنگی زوربه‌ی فێرخوازان نه‌بووه ،هه‌ر بۆیه سه‌ره‌تا ل ه پۆلدا هه‌ست به‌شه‌رم و بێ متمانه‌بوون ده‌كه‌ن به‌خۆیان كاتێك ده‌یانه‌وێت گوزارشت ل ه ڕای خۆیان بكه‌ن و بتوانن ب ه متمانه‌بوون به‌خۆو ئاخاوتن و گفتوگۆ بكه‌ن ل ه ڕێی ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
235
قسه‌كردنه‌و‌ه بێت یان نوسین وه‌ك له خشته‌ی ژماره ( )5دا زۆری ڕێژه‌كه باس لهوه ده‌كه‌ن پێش كۆرسه‌كه هه‌ستمان به‌شه‌رم ده‌كرد. .2خشته‌ی ژماره ( )6ئه‌و ڕاستییه ده‌سه‌لمێنێت كۆرسی خوێندنهوه و نوسین ك ه ده‌روازه‌یه‌ك ه بۆ ڕۆشنبیربوونی فێرخواز ،به‌ربه‌ست و خه‌سڵه‌تی زۆر ل ه فێرخوازاندا ده‌گۆڕێت ،له‌وان ه شه‌رمكردن به‌وه‌ی زۆربه‌ی ڕێژه‌كه به‌ڵگه‌ی ئه‌و ڕاستییه ده‌خه‌ن ه ڕوو ك ه فێرخوازان له پاش وه‌رگرتنی كۆرسه‌كه شه‌رمكردنیان نه‌ماوه له ئاست قسه‌كردن و ده‌ربڕینی قسه‌ی ناخیان ك ه چۆن گوزارشت له تێگه‌یشتن و ڕای خۆیان بكه‌ن له‌ناو پۆل و له‌به‌رده‌م ئه‌وانی تردا. .3خشته‌ی ژماره ( )11ڕاستی ئه‌و گریمانه‌ی ه ده‌سه‌لمێنێت كه بوونی كۆرسی تایبه‌ت ب ه خوێندنهوه و نوسین یه‌كێكه له‌و كه‌نااڵنه‌ی ئاره‌زوو و خولیای ڕۆشنبیربوون ل ه فێرخوازدا دروست ده‌كات ،به‌شێوه‌یه‌ك هانده‌ری ده‌بێت بگه‌ڕێت به‌شوێن دهروازه و كلیلی ئه‌و كه‌نااڵنه‌ی ده‌یانكات ب ه كه‌سایه‌تییه‌كی ڕۆشنبیر ل ه كۆمه‌ڵدا ،ه ه ڕ وه‌ك ل ه خشته‌ی ژماره ( )10دا زۆربه‌ی فێرخوازان به ڕێژه‌ی %77.5باس له‌و ڕاستییه ده‌كه‌ن كه به‌شداربوونیان له‌و كۆرس ه سوودمه‌ند و گرنگ بووه ،بۆیه بوونی هاوشێوه‌ی ئه‌و كۆرسانه به‌گرنگ و پێویست ده‌زانن. .4خشته‌ی ژماره ( )9ئه‌و ڕاستیی ه نیشان ده‌دات كه بوونی كۆرسی خوێندنهوه و نوسین یارمهتیدهره بۆ گه‌شه‌كردنی فێرخوازان و دۆزینه‌وه‌ی مه‌هارات و خه‌سڵه‌ت و تونا شاراوه‌كانیان تا هه‌ست به بوون و لێهاتووی خۆیان بكه‌ن ،له‌وان ه ووردی و ل ه گوێگرتن و به‌كارهێنانی ووش ه و حسابكردن و تێگه‌یشتن و متمانه‌به‌خۆبوون. .5خشته‌ی ژماره ( )13ئه‌و ڕاستیه‌ی سه‌لماندووه كه زۆربه‌ی فێرخوازانی زانكۆ بایه‌خ و سه‌رچاوه‌ی زانیارییان به‌زۆری له فه‌یسبوكه‌وه‌یه ،له كاتێكدا ئه‌م سه‌رچاوه‌ی ه ده‌روازه‌یه‌ك نییه بۆ فێربوون و وه‌رگرتنی زانیاری یان ڕۆشنبیربوون ،ئه‌وه‌نده‌ی كه‌ناڵێك ه بۆ به‌ئاگابوون له هه‌واڵی ڕۆژانه و یارمهتیدهره بۆ به‌سه‌ربردنی له‌گه‌ڵ هاورێیان و باڵوكردنه‌وه‌ی هه‌واڵ و وێنه تایبه‌ته‌كان ،به‌مه‌ش كاتێكی زۆر سه‌رف ده‌كرێت بۆ پرسیار و وه‌اڵم و ئاخاوتن و گفتوگۆ . ب ه پێی وه‌اڵمی به‌شداربووانی نموونه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌كه ،هه‌ر پێنج گریمانه‌كه سهلمێنراوه. .3ده‌رئه‌نجامه‌كان: .1رۆشنبربوونی فێرخواز یارمهتیدهره بۆ سه‌ركه‌وتن و گه‌شه‌كردنی وه‌ك فێرخواز و وه‌ك هاواڵتی تا بتوانێت ڕۆڵی خۆی له‌ناو زانكۆ و كۆمه‌ڵدا ببینێ.
236
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
.2بایه‌خدان ب ه هاوشێوه‌ی كۆرسی خوێندنهوه و نوسین پێش زانكۆ و له‌ماوه‌ی زانكۆدا یارمه‌تدیده‌ر‌ه بۆ خوڵقاندنی ئاره‌زوو و حه‌ز و گرنگێتی ڕۆشنبیربوون الی فێرخواز. .3بوونی خوێندنی ئه‌و كۆرسه ده‌روازه‌یه‌كه بۆ دۆزینه‌وه‌ی مه‌هارات (توانا و لێهاتوویی) ه جۆربه‌جۆر‌ه شارراوه‌كان الی فێرخواز. .4دۆزینه‌وه‌ی مه‌هارات وبه‌هێزبوونی توانا و لێهاتوویی فێرخواز یارمهتیدهره بۆ متمانه‌بوون به‌خۆ و بوێری له ده‌ربڕین و گفتوگۆ و زمانی ئاخاوتن و دیالۆك و زمانی نوسین. .5رۆشنبیربوونی مرۆڤ سه‌رچاوه‌ی زۆر و جۆربه‌جۆری هه‌یه ،له‌وان ه خوێندنه‌وه‌ی كتێب ،گۆڤار ،ڕۆژنامه ،ئه‌نته‌رنێت و چه‌ندین كه‌ناڵی دیكه. .6هه‌ر فێرخوازێكی زانكۆ گه‌ر حه‌ز و ئاره‌زووی بۆ خوێندنهوه نه‌بێت یان نه‌توانێت گوزارشت ل ه تێگه‌یشتنه‌كانی خۆی بكات ،ناتوانێت سه‌ركه‌وتوو و مرۆڤێكی كاریگه‌ر بێت له بواره‌كه‌ی خۆیدا و مرۆڤێكی به‌سوودی لێ ده‌رناچێت بۆ كۆمه‌ڵه‌كه‌ی. .4پێشنیاره‌كان: له‌به‌ر ئهوهی ڕۆشنبیربوونی مرۆڤ پرۆسه‌یه‌ك ه پهیوهندیداره به قۆناغه‌كانی ژیانی مرۆڤه‌كانه‌وه‌و له‌و ڕوانگه‌یه‌ی قۆناغه‌كانی ژیانی مرۆڤه‌كان ته‌واوكه‌ر و لێكدانه‌بڕاون له‌یه‌كتری ،پێشنیاره‌كان به‌شێوه‌یه‌كن تایبه‌ت ه به‌س بواری كاركردن كه ده‌بنه ته‌واوكه‌ر بۆ پێكاندنی ئامانجه‌ك ه و بریتین ل ه بواری خوێندنگه‌كان به‌گشتی پێش زانكۆ ،بواری زانكۆ و بواری كتێبخانه‌كان : .1وانه‌ی تایبه‌ت ب ه خوێندنهوه و نوسین ببێت ه وانه‌یه‌كی تایبه‌ت له سه‌رجه‌م قۆناغه‌كانی خوێندنی پێش زانكۆ و له زانكۆدا. .2سازكردنی سمینار وه‌ك نه‌ریتێكی مانگان ه ل ه خوێندنگ ه ناوه‌ندی و دواناوه‌ندییه‌كانی خوێندندا به‌وه‌ی مامۆستایان هه‌موو مانگێك كتێبێكی بچووك بده‌ن به فێرخوازان تا بتوانن له‌و سمیناره‌دا كورته‌یه‌كی كتێبه‌ك ه باس بكه‌ن و سووده‌كانی وه‌رگرتنی بخه‌ن ه ڕوو ،به مه‌به‌ستی دروستكردنی حه‌ز و تێكه‌ڵبوونی فێرخواز له‌گه‌ڵ ژینگه‌ی خوێندنه‌وه‌دا . ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
237
.3بایه‌خدان ب ه خوێندنه‌وه‌ی كتێب ل ه خوێندنگه‌كاندا تا ببێته كولتوورێكی ڕۆشنبیری له‌نێو كۆمه‌ڵدا. .4گرنگیدان ب ه كتێبخانه‌ی هاوچه‌رخ له خوێندنگه و زانكۆكاندا وه‌ك هانده‌ر بۆ فێرخوازان تا ببێت ه سه‌رچاوه‌ی به‌دواداچونیان. .5بایه‌خدانی زانكۆكان به كتێبخانه‌ی ئه‌لیكترۆنی. .6بایه‌خدان ب ه الیه‌نی مه‌یدانی و پراكتیكی له زانكۆكاندا ب ه مه‌به‌ستی نوسینی ووتار و ڕاپۆرت بۆ به‌هێزكردنی الیه‌نی بنه‌ما و ڕێسكانی نوسین الی فێرخواز. .7خوڵقاندنی ژینگه‌یه‌ك ل ه پۆله‌كانی خوێندنی ناو زانكۆكاندا ب ه ئامانجی یه‌كترقبوڵكردنی جیاوازییه‌كانی یه‌كتری وب ه مه‌به‌ستی فێربوونی هونه‌ری ئاخاوتن و گفتوگۆ و دیالۆك و لێبورده‌یی. .8دروستكردنی بۆنه‌ی كێبڕكێی خوێندنه‌وه‌ی كتێب و پێشكه‌شكردنی بابه‌تی هه‌مه‌ڕه‌نگ له نێوان فێرخوازی زانكۆكاندا و خه‌اڵتكردنیان ،ب ه مه‌به‌ستی هاندان و به‌هه‌ندوه‌رگرتنی هه‌وڵ و تواناكانیان وه‌ك نه‌ریتێكی سااڵنه. .9دروستكردنی په‌یوه‌ندی كتێبخانه‌ی زانكۆكان له‌گه‌ڵ كتێبخانه‌كانی دهرهوهی وواڵت به‌شێوه‌یه‌ك ك ه كتێبه‌كانیان بخه‌ن ه ناو ئه‌نته‌رنێته‌و‌ه به مه‌به‌ستی پته‌وكردنی په‌یوه‌ندی و به‌ئاگابوون ل ه یه‌كتری. .10بایه‌خدانی كتێبخان ه گشتییه‌كان به دانانی فه‌رمانبه‌رانێك ك ه خوێنه‌ر بن وه‌ك هاندانێك بۆ ڕاكێشانی خوێنه‌ر بۆ كتێبخانه گشتییه‌كان. .11بایه‌خدانی كتێبخان ه گشتییه‌كان به كێبڕكێی خوێندنه‌وه‌ی زۆرترین كتێب ل ه الیه‌ن فێرخوازانه‌و‌ه وه‌ك هاندان و هاوكاری و به‌شدارییه‌ك ل ه ڕۆشنبیربوونی هاواڵتیان به‌تایبه‌ت فێرخوازان و به‌خشینی خه‌اڵتی كتێبخانه به كه‌س ه سه‌ركه‌وتووه‌كان. .6سه‌رچاوه‌كان: یه‌كه‌م :سهرچاوه كوردییه‌كان : .1ئه‌نوه‌ر ،كه‌یوان ئازاد )2003(،ڕێبا زی لێكۆڵینهوه و ڕێبازی لێكۆڵینه‌وه‌ی مێژوویی ،چاپی یه‌كه‌م ،چاپه‌مه‌نی په‌یڤ. .2مه‌جزووب ،ته‌اڵڵ ( )2007ڕێبازی لێكۆڵینهوه و ئاماده‌كردنی لێكۆڵینه‌وه‌ی تیۆری و پراكتیكی ،چاپی یه‌كه‌م ،چاپخانه‌ی خانی ،هه‌وڵێر.
238
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
دووه‌م :سهرچاوه عه‌ره‌بیه‌كان: .1حمایل ،سعید احمد ،اتجاهات طالبه الجتمعات الفلسطینیه نحو عمل النرا‌ه ، كلیه التربی ه – قسم اصول التربیه – الجامعه االسالمی ه – غزه. 2003 ، .2نجم ،منور عدنان ،اتجاهات الشباب الجامعی الفلسطینی نحو قچایا المراه فی مجالی التعلیم و العمل ،كلیه التربیه – قسم اصول التربیه – الجامعه االسالمیه – غزه، .2011 .3طاق ه ،یاسین طه ( )1989االتجاهات والحیا‌ه ،بغداد. .4رجا‌و وحید دویدری-البحث العلمی:أساسیاته النڤریه وممارسته العملیه -دمشق:دار الفكر. 2000 ، .5محمد عبیدات ،محمد أبو نصار،عقل ه مبیچین -منهجیه البحث العلمی والمراحل والتطبیقات -عمان :دار وائل.1997 ، .6بدوی،احمد زكی -معجم مصطلحات العلوم االجتماعیه ،بیروت:مكتبه لبنان، .1978 .7احسان محمد الحسن ،علم االجتماع السیاسی ،الطبع االولی ،دار وائل للنشر، بغداد.2005 ، .8احسان محمد الحسن ،عبدالمنعم المحسن ،طرق بحپ االجتماعی ،دار الكتب ، بیروت.1982، .9احسان محمد الحسن ،االسس العلمیه لمناهج البحث االجتماعی ،الطبعه الثالثه ،دار الطلیع ه ،بیروت .1994، سێیه‌م :ئینته‌رنێت
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
239
240
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
سه‌رنج :
ل ه ژماره ()4ـی ،زستانی 2014گۆڤاری ( شیكار)دا ،كورت ه بابه‌تێكی مێژوویی (ئه‌حمه‌د باوه‌ڕ )مان به‌ناونیشانی ( :پوخته‌یه‌ك سه‌باره‌ت به‌گه‌شه‌كردن و سه‌رهه‌ڵدانی ڕۆژنامه‌وانی كوردی له گه‌رمیاندا ) 1970 – 1940دا باڵو كردبووه‌وه .ل ه ڕاستیدا بابه‌تی ناوبراو پوخته‌ی لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی مێژوویی نووسه‌ر بوو كه پێشتر له ژماره ( ) 27ی ساڵی 2013ی ( گۆڤاری ئه‌كادیمیای كوردی )ـهوه وه‌رمانگرتبوو بۆ ئاگاداری هه‌مووالیه‌ك . ( گۆڤاری شیكار )
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
241
242
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
ژمارە 5به‌هاری ٢٠١4
243
Analytical, academic, quarterly Magazine Issued by (K.W.U) institute for social Issues Volume(5), March 2014 Editor in chief Mahabad Qaradaghi Phone nr : 00964(750)4451932 Email: mahabad07@gmail.com Managing Editor Dana Shwany Phone nr: 00964(750)4755490 Email: dana.shwany@ymail.com
٢٠١4 به‌هاری5 ژمارە
244