O. Michał Machejek O C D
Śladami świętego Wojciecha na tysiąclecie męczeństwa (997-1997)
1995 Wydawnictwo O O . Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5
Redaktor: O. Sebastian Ruszezycki O G D Opracowanie części ilustracyjnej: O. Benedykt Belgrau O C D Zdjęcia: O. Michał Machejek O C D Imprimi potest: O. Benignus Wanat, prowincjał Kraków, dnia 20 listopada 1994 r. L. 147/95 Imprimatur Kraków, dnia 25 stycznia 1995 r. | Kazimierz Nycz, wik. gen.
ISBN 83-85401-02-4
1. Libice - Lata dziecięce
Życie ziemskie zaczął Wojciech w książęcym grodzie Libice ok. roku 956. Na chrzcie otrzymał imiec słowiańskie: Wojciech, co etymologicznie oznacza pociecha wojów lub wojska (Z II, 1). Prawdopodobnie rodzice początkowo mieli zamiar przeznaczyć Wojciecha do stanu rycerskiego. Niebawem jednak niemowlę ciężko zachorowało. Rodzice zanieśli je do kościoła grodowego, położyli na ołtarzu Matki Bożej i błagali Maryję o uzdrowienie. Złożyli ponadto ślub, że poświęcą je stanowi duchownemu, jeśli zostanie uzdrowione. Niemowlę rzeczywiście wyzdrowiało. Rodzice, celem spełnienia ślubu, po dojściu do używania rozumu oddali je pod opiekę duchownych, którzy nauczali chłopca prawd religijnych i wiedzy świeckiej. Matka była dla dziecka wzorem cnót i nadała również kierunek religijny jego wychowaniu (tamże 3). Sławnik, ojciec Wojciecha, głowa rodu Sławnikowiczów, był spokrewniony z dynastią saską Ludolfingów, do której należeli trzej Ottonowie i Henryk II. Ten ostatni pochodził z bocznej linii Ludolfingów . Ludolfmgowie, stary ród saski we wschodniej Saksonii, miał duże znaczenie od czasów grafa Liudolfa (zm. 866), którego syn Otto (zm. 912) uzyskał księstwo saskie. Syn Ottona, Henryk I został wybrany królem niemieckim (919) i odtąd, tj. od 919 do 1024 (WEP, L VI) przedstawiciele rodu Ludolfingów zajmowali tron niemiecki.
14 Sławnik był prawdopodobnie spokrewniony z Henrykiem I, a przez niego z innymi królami niemieckimi (Ż II, 2, nota 5). Otton I Wielki, z rodu Ludolfingów, został wybrany królem niemieckim po śmierci Henryka I (936). Matka Wojciecha, Strzeżysława, pochodziła „ze znakomitego rodu słowiańskiego" (Ż II, 1). Była wzorem cnót i urodziła 6 synów. Posiadłości Sławnika uchodziły w opinii współc zesnych prawie za państwo. Św. Bruno z Kwerfurtu pisze: .. »ławnik miał posiadłości rozległe" (tamże). Kosmas, kanonik czeski, w swej kronice, powstałej w początkach X I I wieku, daje Sławnikowi tytuł księcia (dux), a jego państwo nazywa księstwem (principatus). Położenie księstwa Sławnikowiczów między Czechami a Polską było powodem ostrych zatargów z Przernyślidami, oraz przedmiotem zawiści innych rodów czeskich, zwłaszcza Wrszowców. Zatargi te zakończyły się tragicznie zniszczeniem Sławnikowiczów, którym zarzucano knowania z Polską. W ojciech oraz najstarszy brat Sobiebór i najmłodszy Gaudenty ocaleli z pogromu. Miejscowość rodzinna Wojciecha, Libice, była położona w widłach rzeki Łaby i Cedliny, na niewielkim wzgórzu, z którego roztacza się wokoło uroczy widok lasów, łąk i wód (fot. 2-4). Wszystko to sprzyjało kontemplacji i nauce. Wojciech, przeznaczony do stanu duchownego, miał idealne warunki do nauki i praktyk pobożności. Nauka w ojcowskim grodzie polegała na wyuczeniu się na pamięć Credo i Ojcze nasz. Sztuki pisania i czytania uczył się na psalmach. Duży nacisk kładziono na dosłowne opanowanie psalmów na pamięć. Jan Kanapariusz potwierdza tę praktykę w Libicach pisząc, że Wojciech nie opuścił domu rodzinnego „aż wyuczył się na pamięć Psałterza" (Ż / , 3).
15
2. Magdeburg - Studia (972-981)
W Średniowieczu Chrześcijańskim ogromną rolę w przygotowaniu do kapłaństwa i do biskupstwa pełniły tzw. szkoły katedralne. Za Wojciechowego dzieciństwa Praga nie miała jeszcze własnej diecezji. Dla Czech była nią Ratyzbona. Katedralna szkoła św. Emmerana w Ratyzbonie cieszyła się znakomitą sławą (fot. 5 i 6). Rodzice nie wybrali jednak dla syna szkoły katedralnej własnej diecezji, ale szkołę wr Magdeburgu. Z różnych przesłanek można wnioskować, że w wyborze zadziałały racje personalne. Wcześniej bowiem Sławnikowicze poznali przyszłego arcybiskupa Magdeburga, Adalberta. Był on mnichem klasztoru św. Maksymiana w Trewirze. Od r. 950 pracował w kancelarii królewskiej. W r. 961 konsekrowano go na biskupa i powierzono mu misję ruską. W czasie podróży na Ruś odwiedził rodzinę książęcą w Libicach. Nie osiągnąwszy spodziewanych owoców misji na Rusi, wrócił do Niemiec. Na początku roku 966 był opatem w Weissenburgu. Dnia 18 października 968 roku został powołany na stanowisko arcybiskupa Magdeburga. Współpracując z cesarzem Ottonem I, zorganizował szkołę katedralną, która osiągnęła wysoki poziom nauczania. Zaliczono ją do pierwszych szkół cesarstwa. Kierownikiem jej był benedyktyn Oktryk, znany z wymowy i uczoności. Należał on do największych luminarzy Europy, obok sławnego Gerberta z Aurillac, późniejszego papieża Sylwestra II. Magdeburg był portem rzecznym na Łabie, więc Wojciech wraz z opiekunami prawdopodobnie dopłynął do miasta statkiem żaglowym (fot. 7-9). Scena z drzwi gnieźnieńskich przedstawiająca oddanie chłopca przez rodziców do szkoły może być prawdziwą, chociaż pierwsze żywoty nic o niej nie mówią.
38
Gniezno Pobyt na dworze Bolesława Chrobrego Czas pobytu Wojciecha w Polsce nie mógł być długi, od czterech do sześciu tygodni w miesiącach lutym i marcu 997 roku. Dotarcie od Karpat do Gniezna z przepowiadaniem Ewangelii w wymienionych miejscowościach sprawiło, że niewiele zostało czasu na omówienie z księciem Bolesławem Chrobrym planów misyjnych. Istniały dwa terytoria misyjne, do których mógł siet udać W^ojciech: Zachodnia Słowiańszczyzna lub Prusy. Na nawracaniu Słowian zachodnich zależało bardzo cesarzowi Ottonowi III, ponieważ plemiona słowiańskie znad Łaby i Odry napadały ziemie cesarstwa i zabijały chrześcijan. Prusy były jeszcze krajem pogańskim, zagrażającym swoimi najazdami chrześcijaństwu w Polsce. Kto nadał kierunek wyprawy misyjnej św. Wojciecha? Wojciech znał język Lu tyków, więc misja na ich terytorium byłaby łatwiejsza. W Prusach natomiast mógł nauczać tylko przez tłumacza, bo nie znał jetzyka pruskiego. Tłumaczem był kapłan Benedykt Bogusza (Ż I, 28). Bolesław Chrobry miał interes polityczny tak w nawracaniu Lutyków, jak i Prusów. Prawdopodobnie zostawił wybór Wojciechowi. WTojciech wybrał Prusy. Dlaczego? Prawdopodobnie odegrało tu rolę decydującą pragnienie męczeństwa. Pośród Lutyków nie mógł mieć wielkiej nadziei na zostanie męczennikiem, ponieważ część Lutyków przyjęła już wiarę chrześcijańską.
39
Geneza powstania w Wojciechu pragnienia męczeństwa W kontemplacji dzieła odkupienia Wojciech został olśniony prawdą o śmierci odkupieńczej Chrystusa. Wówczas powstało w nim pragnienie naśladowania Chrystusa w Męce, sformułowane w słowach: „Chrystus umarł dla mnie, ja też powinienem umrzeć dla Chrystusa!" Pragnienie mecczeństwa nie jest objawem pychy, lecz dążeniem do utożsamienia sieŁ z Chrystusem Męczennikiem. Św. Brunon z Kwerfurtu pisze, że pragnienie mecczeństwa i samo męczeństwo jest najpewniejszym sposobem zbawienia przez upodobnienie się do Chrystusa umęczonego. Jest to swego rodzaju teologia męczeństwa opracowana przez św. Brunona. Podkreślił on, że śmierć Wojciecha nastąpiła w piątek jak śmierć Chrystusa. Ta teologia męczeństwa wyszła z opactw benedyktynów, którzy w tamtym czasie prowadzili misje ze świadomością, że mogą ponieść męczeństwo dla Chrystusa. Pragnienie męczeństwa zakiełkowało prawdopodobnie w nocy po strasznej śmierci biskupa Dytmara. Wojciech odwiedzał w nocy kościoły, modlił się, by nie umrzeć podobną śmiercią, raczej już śmiercią męczeńską. O pragnieniu męczeństwa pisze także św. Brunon z Kwerfurtu: „... żywił też nadzieję, że d o j d z i e d o b l a s ku m ę c z e ń s t w a, którego w swym sercu gorąco pragnął..." (Ż / / , 18). Był to okres pierwszego pobytu w klasztorze na Awentynie. Wojciech nie zaniedbywał ćwiczenia w cnotach, co było pierwszorzędną drogą do świętości i zbawienia. Wojciech był wojownikiem toczącym codzienną walkę, w której najwięcej ofiary wymagało posłuszeństwo zakonne opatowi i regule. Ćwiczył się więc w posłuszeństwie, pokorze, męstwie, roztropności, cierpliwości, w umiłowaniu Chrystusa i Boga. Brunon wysoko ceni męczeństwo, bo ono dodaje blasku cnotom. Przejawem pragnienia męczeństwa było także doświadczenie Wojciecha, kiedy bronił kobiety ściganej przez prze-
40 śladowców, a ukrytej przez niego w kościele św. Jerzego w Pradze. Wtedy właśnie wyjawił wolę ofiarowania siec oprawcom na śmierć, ale prepozyt praski Wielich odradził mu ten krok jako nieskuteczny. Faktycznie, okazało się to w dyskusji Wrojciecha z oprawcami: „Również winę chciał wziąć na siebie [sądząc], że jeśli sam poda siet za sprawcę haniebnego czynu, osiągnie coś wielkiego, mianowicie, że albo ją poprzez owoce skruchy zachowa przy życiu, albo oboje razem śmierć poniosą z wyroku. Ponieważ p r a g n ą ł k o r o n y m ę c z e ń s t w a , byłby w ten sposób spełnił swe pragnienie, gdyby nie powstrzymał go roztropnie ksiądz Wielich" ( Ż I , 19). Roztropność księdza Wielicha potwierdził dialog między Wojciechem a jednym z prześladowców kobiety. Tej nocy Wojciech modlił się w kościele, a kiedy usłyszał około północy krzyk zbrojnych, wyszedł naprzeciw i rzekł: ,Jeśli mnie szukacie, oto jestem". Wszelako jeden z nich, który nawet wśród dobrych przychylał się zawsze do złego, w imieniu wszystkich tak odpowiedział: „Próżną żywisz nadzieję męczeństwa i chwały z powodu chlubnej śmierci. Błędna z pewnością jest taka świętość, która ma nas pobudzić do grzechu. Nie spełni się twoje pragnienie. Chodzi tu 0 coś innego, co bardziej zaboli; jeśliby nam tej nierządnicy natychmiast nie wydano, mamy braci twoich, więc na ich żonach, dzieciach i posiadłościach możemy wziąć odwet za hańbę" (tamie). Były to słowa groźby i niejako zapowiedź zemsty Przemyślidów i Wrszowców przez wymordowanie rodziny Sławnikowiczów i zniszczenie grodu w Libicach. Motywem tej zbrodni była rywalizacja między rodami Przemyślidów 1 Sławnikowiczów w kwestii zjednoczenia Czech i utworzenia silnego państwa. Zbrodni dokonano dokładnie w uroczystość św. W7acława 995 roku. Św. Wacława zamordował ojciec Bolesława II, Bolesław I Srogi. Przemyślidzi raz na zawsze usunęli ze sceny politycznej rywali, którzy mieli potężnych sprzymierzeńców w osobie cesarza Ottona III i Bolesława Chrobrego. Najstarszy Brat Wojciecha, jako rycerz w służbie Bolesława Chrobrego, mógłby wskrzesić dawną
41 potęgę Slawnikowiczów, ale zginął w początkach września 1004 roku, podczas wycofywania się oddziałów Bolesława Chrobrego z Pragi. Wojciech przeżył tragedię rodziny bardzo boleśnie i zapewne jego pragnienie męczeństwa wzrosło ogromnie w czasie misji w Prusach. Zobaczymy to w następnym rozdziale.
10. Męczeńska śmierć św. Wojciecha
Przygoda misyjna zaczęła się w Gnieźnie albo w Gdańsku, gdzie Wrojciech spotkał się z Bolesławem Chrobrym. Obydwaj dyskutowali na temat podjęcia misji. Polska nie była jeszcze zupełnie schrystianizowana. Od chrztu Mieszka i możnych upłynęło zaledwie 30 lat. Prosty lud tkwił jeszcze w pogaństwie, ale chętnie słuchał Wojciecha głoszącego Dobrą Nowinę w drodze z Węgier do Gniezna. Potwierdza to tradycja nawiązująca do pobytu św. Wojciecha i jego pracy misyjnej. Bolesław Chrobry cieszył się z przybycia przyjaciela do Polski. Jego praca misyjna znalazłaby powodzenie także w Polsce, ale W7ojciech pragnął iść do pogan, a takimi w rzeczywistości byli Prusowie. Zapewne Wojciech wyraził Bolesławowi Chrobremu pragnienie udania się do Prus, na co Bolesław zgodził się chętnie i dał Wojciechowi łódź z trzydziestoma wojami, którzy mieli ubezpieczyć podróż i działalność misyjną. Prosił jednak, by w drodze do Gdań-
42 ska przepowiadał ludowa Dobrą Nowinę Chrystusa, chrzcił i bierzmował. Na temat podróży misyjnej i śmierci męczeńskiej od lat toczy się dyskusja historyczna, geograficzna i kultowa. Nie chcę brać udziału w tej dyskusji, ale przedstawię główne teorie, które poznałem i osobiście z aparatem fotograficznym szedłem szlakiem wskazanym przez uczonych i podzielę się z Czytelnikiem moimi myślami i fotografiami miejsc śmierci i kultu św. Wojciecha.
Dwie koncepcje podróży z Gniezna do Gdańska Nie ma wątpliwości, że św. W ojciech do najbliższego grodu książęcego w Wyszogrodzie nad Wrisłą udał się drogą lądową. Interesuje nas, jak misjonarze przebyli drogę z Wyszogrodu do Gdańska, Wisłą czy lądem. Historycy mają dwie koncepcje. Jedni twierdzą, że podróż do Gdańska odbył Wojciech Wisłą, inni, że drogą lądową przez Gródek, Osiek, Skórcz, Bobowo, Starogard Gdański, Lubiszewo, Gorzędziej, Święty Wojciech, Lipce
i Gdańsk (patrz Mapa na okładce).
Wyżej wymieniona trasa ma dużo prawdopodobieństwa, albowiem opiera się ona, według tez polemicznych Stanisława Mielczarskiego, na licznych legendach i miejscowych tradycjach, które mówią, że przez te miejscowości wędrował św. Wrojciech z dwoma towarzyszami misji, Gaudentym i Benedyktem. W tej liście miejscowości zastanawia miejscowość Gorzędziej, która była grodem książęcym nad Wisłą. Miejscowa tradycja twierdzi, że Wojciech wysiadł z łodzi i głosił naukę Chrystusową w grodzie i okolicy (fot. 42). Ta okoliczność przemawia raczej za drugą koncepcją. Wojciech płynął do Gdańska z Wyszogrodu Wisłą. Wyszogród (fot. 41) znajdował się u ujścia Brdy do W7isły koło dzi-
siejszego Fordonu. Wyszogród jako gród królewski przestał istnieć, kiedy Krzyżacy zniszczyli go w roku 1329. Według tradycji, Wojciech przepływał od grodu do grodu łodzią pod ochroną 30 wojów. Zatrzymyw ał siec przy grodach książęcych, wysiadał i chrystianizował ludność grodu i okolicy. Nocą płynął dalej. Niektórzy przeciwnicy tej koncepcji widzą trudność podróży na Wiśle w połowie kwietnia, ponieważ mogła płynąć wodą kra. Uważam, że żołnierze książęcy umieli ominąć kawały lodu czy zlodowaciałego śniegu, by uniknąć rozbicia łodzi. Tę koncepcję potwierdza żywot napisany przez Jana Kanapariusza: „Książę zaś poznawszy jego zamiary — relacjonuje Kanapariusz - daje mu łódź i dla bezpieczeństwa podczas podróży zaopatruje ją wr trzydziestu wojów. On zaś przybył najpierw do miasta Gdańska, położonego na skraju rozległego państwa (tego księcia) i dotykającego brzegu morza. Tu, gdy miłosierny Bóg błogosławił jego przybyciu, gromady ludu przyjmowały chrzest" (Ż I. 27).
Dwie koncepcje podróży z Gdańska do Prus i miejsca męczeństwa Trasa podróży do Prus jest w wirze dyskusji między uczonymi. Podczas moich podróży śladami św. Wojciecha na to zagadnienie zwróciłem szczególną uwagę. Zbadałem obydwa miejsca i obydwie tradycje: tradycję sambijską i pomezańską. Dokonałem zdjęć barwnych, które publikuję w dokumentacji fotograficznej (fot. 43 i 44).
Wykaz ilustracji 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23.
Libice. Zaduma nad wykopaliskiem sprzed 1000 lat Nove Libice. Kościół św. Wojciecha Wnętrze kościoła Figura św. Wojciecha Ratyzbona. Katedra Przełom Dunaju Magdeburg. Widok od strony Łaby Katedra Krypta Ottona I Levy Hradec. Rotunda z I X w. Aktualny kościół Kościół od strony cmentarza Moguncja. Katedra romańska sprzed 1000 lat Praga-Hradczany. Most Karola Witraż w katedrze Rzym-Awentyn. Kościół śś. Bonifacego i Aleksego Ołtarz św. Aleksego Park przy kościele Park przy bazylice św. Sabiny Monte Cassino. Opactwo benedyktyńskie Praga-Brevnov. Opactwo benedyktyńskie Tron opata Praga-Hradczany. Były klasztor SS. Benedyktynek i bazylika św. Jerzego 24. Akwizgran. Centrum miasta z katedrą i ratuszem 25 i 26. Ostrzyhom. Katedra św. Wojciecha: Widok od strony Dunaju Widok od strony miasta 27. Mucharz k. Wadowic. Kościół św. Wojciecha 28. Figura Świętego przed kościołem 29. Postać Świętego w ołtarzu głównym 30. Fragment postaci Świętego
100 31. Zator k. Oświęcimia. Kościół św. Wojciecha koło Zamku 32. Obraz Świętego w ołtarzu głównym 33. Kraków. Kościółek św. Wojciecha w Rynku 34. Obraz Świętego 35-37. Łany Wielkie k. Żarnowca Kieleckiego: Kościół św. Wojciecha Figura Świętego Przydrożna figura 38. Poznań. Kościół św. Wojciecha , 39. Wzgórze św. Wojciecha 40. Gniezno. Katedra św. Wojciecha na Wzgórzu Zamkowym 41. Wyszogród k. Bydgoszczy. Ujście Brdy do Wisły 42. Gorzędziej p. Tczewem. Kościół św. Wojciecha 43. Gdańsk-Święty Wojciech. Wrzgórze, na którym apostołował św. Wojciech 44. Obraz w kościele: św. Wojciech chrzci gdańszczan 45. Sambia. Zdjęcie zbiorowe nad brzegiem Bałtyku 46. Miejsce męczeństwa św. Wojciecha 47. Cholin. Przekop prowadzący do grodu pruskiego sprzed 1000 lat 48. Święty Gaj. Kościół w miejscu męczeństwa 49. Fresk w kościele 50. Świecie n. Osą. Gród piastowski 51. Widok z grodu 52. Jabłonowo Pomorskie. Kościół św. Wojciecha 53. Misja pruska św. Wojciecha (mapa) 54. Pogranicze polsko-pruskie nad Zalewem Wiślanym (mapa) 55. Trzemeszno. Widok na opacką bazylikę od strony jeziora 56. Relikwiarz św. Wojciecha w opactwie 57. Figura Świętego pod ołtarzem 58. Gniezno. Bazylika Prymasowska. Konfesja św. Wojciecha 59. Trumienka z relikwiami 60. Praga. Kaplica św. Wojciecha w katedrze św. Wita 61. Ołtarz główny w kościele św. Wojciecha 62. Poznań. Relikwiarz z kościoła św. Wojciecha 63. Fragment relikwiarza 64. Sao Paulo. Przybycie misjonarzy 65. Obraz na Szkole św. Wojciecha 66. Rzym. Bazylika św. Bartłomieja na Zatybrzu 67. Studzienka w bazylice
101 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85.
Kaplica z relikwią ramienia Gdańsk-Święty Wojciech. Męczeństwo św. Wojciecha (fresk) Katedra św. Wojciecha Kościół św. Wojciecha Czeladź k. Katowic. Kościół św. Wojciecha (w budowie) Kielce. Kościół św. Wojciecha Elbląg. Kościół św. Wojciecha Figura Świętego na placu kościelnym Miechów. Kościół parafialny po Bożogrobcach Figura św. Wojciecha w bocznym ołtarzu Dzierzgonka, par. w Elblągu. Obraz św. Wojciecha Gałdowo k. Iławy. Ołtarz św. Wojciecha Ząbrowo k. Iławy. Sztandar św. Wojciecha Warszawa. Kościół św. Wojciecha na Woli Obraz Świętego w kościele Wrocław. Dominikański kościół św. Wojciecha Lublin. Rektorski kościół św. Wojciecha Sztutowo na Żuławach Wiślanych. Obraz św. Wojciecha nad
wejściem do kościoła 86. Akwizgran. Wnętrze kościoła św. Wojciecha 87. Relikwiarz Świętego (popiersie) 88. Złota k. Tarnowa. Figura św. Wojciecha w kościele 89. Piotrkowice k. Buska Zdroju. F"igura św. Wojciecha w kościele O O . Karmelitów Bosych 90. Szlak turystyczny św. Wojciecha dzisiaj (mapa).
„Święci: Wojciech, męczennik i Otton, misjonarz oraz duszpasterze i lud wierny wszystkich pokoleń żyjących na Pomorzu Zachodnim, są ziarnem tej ziemi, które przyniosło plon obfity w postaci trwania przy wierze katolickiej i Polsce, aż po obecne czasy"
Spis treści
Przedmowa Ks. Prymasa
5
Wprowadzenie na Świętowojciechowe drogi
8
I. Na drogach życia 11 1. Libice — lata dziecięce 13 2. Magdeburg — studia 15 Przyjęcie sakramentu bierzmowania 16 Ustanowienie diecezji w Pradze 17 Kształt nauczania w szkole magdeburskiej . . . . 17 Pierwsze kroki w nowej diecezji 18 3. Levy Hradec — wybór na biskupa Pragi 20 4. Werona - inwestytura i sakra biskupia 22 5. Praga — pierwsze lata rządów biskupich 23 Ingres do katedry 23 Osobiste życie biskupa Wojciecha 23 Działalność pasterska 24 6. Pobyt w Italii i w Rzymie 25 Ucieczka z Monte Cassino 27 7. Praga — drugi okres rządów biskupich 29 Fundacja opactwa benedyktyńskiego w Brevnovie . . 29 Trudności z ludem, klerem i księciem 30 8. Rzym - drugi pobyt 33 9. Ostatnie miesiące życia 35 Podróż do Polski na zaproszenie Bolesława Chrobrego . 36 Gniezno - pobyt na dworze Bolesława Chrobrego . . 38 Geneza powstania w Wojciechu pragnienia męczeństwa . 39 10. Męczeńska śmierć św. Wojciecha 41 Dwie koncepcje podróży z Gniezna do Gdańska . . 42
104 Dwie koncepcje podróży z.Gdańska do Prus i miejsce męczeństwa Męczeństwo św. Wojciecha II. Na drogach kultu 1. Wojciecha droga pośmiertna Przeniesienie ciała św. Wojciec ha do Gniezna Relikwie w różnych kościołach europejskich . Przeniesienie relikwii z Gniezna do Pragi . . . . Antonin Dvórak a kościół św. Wojciecha w Pradze 2. Inne ośrodki kultu św. Wojciecha 3. Ośrodki kultu w Polsce 4. Inne formy kultu Szlak św. Wojciecha T o w a r z y s t w o i Straż świętego Wojciecha Sympozja i sesje naukowe Aneks: Alfabetyczny wykaz ośrodków kultu Bibliografia
III. Część ilustracyjna Wykaz ilustracji
. . . .