ŚWIĘTA
TERESA BENEDYKTA OD KRZYŻA Edyta Stein
Autoportret z listów Część pierwsza 1916-1933 Wprowadzenie Hanna Barbara Gerl-Falkovitz Opracowanie i przypisy Maria Amata Neyer OCD Przekład Immakulata Adamska OCD Anna Talarek
W y d a w n i c t w o Karmelitów B o s y c h Kraków
Tytuł oryginału Selbstbildnis in Briefen. Erster Teil (1916-1933) © Copyright by Verlag Herder Freiburg im Breisgau 2000 © Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2002 Konsultacja merytoryczna przekładu Grzegorz Karczmarz Korekta Iwona Pawłowska
Imprimi potest O. dr Szczepan T. Praśkiewicz OCD, prowincjał Kraków, dnia 14 lutego 2003 Nr 125/03 Imprimatur t Jan Szkodoń, wik. gen. Kraków, dnia 25 lutego 2003 L. 491/2003
WYDAWNICTWO KARMELITÓW BOSYCH 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel. (012)416 85 00; 416 85 01 fax (012)416 85 02
ISBN 83-7305-080-9 (oprawa twarda) ISBN 83-7305-090-6 (oprawa broszurowa)
Przedmowa
W pierwszym wydaniu listów Edyty Stein opublikowanym przez Archivum Carmelitanum Edith Stein (Edith Steins Werke, t. VIII-IX, 1976/77) Romaeus Leuven OCD napisał we wprowadzeniu: „Nie znaliśmy żadnych, bardziej odpowiednich słów do przedmowy [...] niż cytat wprowadzający do listów i dzienników J.H. Kardynała Newmana w przekładzie Edyty Stein: «To zawsze była jedna z moich słabostek, niezależnie od tego, że była to prawda całkiem powszednia, a nie słabostka właśnie, że prawdziwe życie człowieka zawiera się w jego listach [...] Nie tylko w interesie jakiejś biografii, lecz aby w ogóle dotrzeć do wnętrza spraw, wydawanie listów jest właściwą metodą»"1. Niniejszy zbiór listów uzmysławia moc twórczą Edyty Stein, „siłę, przez którą Edyta Stein pojmuje dostrzegalne sprawy i osoby w ich duchowym powiązaniu, włącza je we własne życie i w tym działaniu kształtuje samą siebie i innych [...] Podczas lektury tego zbioru listów spotykamy wiele bardzo różnych osób, lecz osoba piszącej list pozostaje cały czas ta sama, a jej istotna treść manifestuje się, właśnie poprzez różnorodność osób i różnorodnych osobowych relacji, z ciągle rosnącą wyrazistością. Niewątpli-
1
Tłumaczenie Edyty Stein [w:] J.H. Newman, Briefe und Tagebücher bis zum Übertritt zur Kirche 1801-1845, München 1928, s. 1.
Przedmowa
6
wie w ten sposób w duchowych oczach czytelnika powstaje autoportret Edyty Stein [...]"2. Od chwili pierwszego wydania listów Edyty Stein zostały odnalezione kolejne listy i dołączono je do tego zbioru. Omawiany tom zawiera także listy, które były kierowane do Edyty Stein. Ich liczba nie jest zbyt duża: Edyta Stein starała się niszczyć listy, na które odpowiedziała. Miała jednak zwyczaj, aby wykorzystywać na notatki lub wyciągi z dokumentu puste odwrotne strony lub nie zapisane marginesy takich listów; znajdowały się one wśród jej rękopisów. Kilka listów zostało jednak zachowanych prawdopodobnie z powodu ich wartości pamiątkowej; do nich należą przede wszystkim kartki i listy od Edmunda i Malvine Husserlów. Również listy skierowane do Edyty Stein - częściowo ich fragmenty - zostały włączone w chronologiczny sposób do niniejszego tomu. Wydawcy tego tomu winni są podziękowanie dla wielu osób. Liczne listy - w związku z tak zwanym przeglądem listów podczas procesu beatyfikacyjnego Edyty Stein - zostały zebrane przez siostrę Teresę Małgorzatę Driigemoller OCD z Kolonii. Szczególne wyrazy podziękowania należą się krewnym Edyty Stein, zwłaszcza rodzinom Batzdorff i Biberstein z USA, które podarowały Archiwum Edyty Stein wiele oryginałów i ponadto udzieliły zezwolenia na przedruk. W stosunku do wydań poprzednich, tytułem próby znacznie powiększono przypisy do listów, tak aby nazwiska osób, wydarzenia, tytuły książek i inne informacje,
2
O. Romaeus Leuven OCD w przedmowie do pierwszego wydania listów, Freiburg 1976.
7 Przedmowa
które pojawiały się w tekście listu, uczynić bardziej zrozumiałymi. W przygotowaniu tych przypisów pomagało tak wiele kompetentnych osób, że wydaje się niemożliwym, aby wymienić tutaj ich nazwiska. Przy opracowaniu niniejszego tomu powoływano się przede wszystkim na następujące dzieła: Edith Steins Werke (ESW)3, Tom VII: Aus dem Leben einer jüdischen Familie. Das Leben Edith Steins: Kindheit und Jugend, Druten/Freiburg - Basel - Wien 1985; - Tom VIII: Selbstbildnis in Briefen, 1 Część 1916— 1934, Druten/Freiburg - Basel - Wien 1976; 2, neu bearb. und erw. Auflage (1 Część 1916-1933), Freiburg - Basel Wien 1998; - Tom IX: Selbstbildnis in Briefen, 2 Część 1934-1942, Druten/Freiburg - Basel - Wien 1977; - Tom XIV: Briefe an Roman Ingarden 1917-1938, Freiburg - Basel - Wien 1991; Teresia Renata Posselt, Edith Stein, ein Lebensbild, Nürnberg 1954 (7 wydanie)7; „Jahrbuch für Philosophie und phänomenologische Forschung (JPPF), hg. V. E. Husserl u.a., Halle a.d. Saale 1913 nn.; Edmund Husserl, Briefe an Roman Ingarden, hg. v. Roman Ingarden, Den Haag 1968; Karl Schumann, Husserl-Chronik (HChr.), Husserliana, Dokumente Bd. 1, Den Haag 1977; Hans Rainer Sepp, Edmund Husserl und die phänomenologische Bewegung, Katalog zur Ausstellung, Freiburg -München 1988;
3
Powtarzający się w przypisach skrót ESGA oznacza: Edith Stein Gesamtausgabe, Herder, Freiburg - Basel - Wien 2000 (przyp. red).
8
Przedmowa
Maria Amata Neyer, Edith Stein. Ihr Leben in Dokumenten und Bildern, Würzburg 1987 nn. (AN1); Edith Stein, Wie ich in den Kölner Karmel kam. Mit Erläuterungen und Ergänzungen von Maria Amata Neyer, Würzburg 1994 (AN2). Michael Linssen OCD (Würzburg) Maria Amata Ney er OCD (Kolonia)
Hanna Barbara Gerl-Falkovitz
Wprowadzenie
1. Podstawa nowej publikacji Listy Edyty Stein (ESW VII i IX), wydane w latach 1976/77, opublikowane zostały w formie niekompletnej, uwarunkowanej krótkim okresem wydania. Wraz z rosnącym znaczeniem jej postaci coraz bardziej konieczne wydawało się uzupełnienie luk oraz zebranie tego, co było dotąd nieznane i rozproszone. Listy do przyjaciela z okresu młodości i studiów, Romana Ingardena, zostały już wydane oddzielnie w roku 1991 (ESW XIV). Tak więc mamy przed sobą pierwszą część korespondencji Edyty Stein, w dodatku znacznie poszerzoną. Po raz pierwszy korespondencja została uzupełniona przez wszelkie możliwe do odnalezienia listy skierowane do niej. W części listy te zachowały się jako brudnopis - na słynnych „kartkach świętych ubogich" (Edyta Stein wykorzystywała na notatki odwrotne strony listów). W znacznej mierze korespondencja została zgromadzona dzięki wielkiemu wysiłkowi s. T. Małgorzaty Driigemóller i s. M. Amaty Neyer (obie z Karmelu w Kolonii). Jako granicę podziału listów na części przyjęto decydujący dla życia Edyty Stein rok 1933. Pierwszy tom obejmuje korespondencję do momentu przyjęcia jej do Karmelu kolońskiego jako postulantki w październiku 1933. Listy te, w odróżnieniu od wydania pierwszego, są teraz opatrzone starannym komentarzem s. Marii Amaty Neyer;
Wprowadzenie
10
przypisy zawierają wiele informacji odnoszących się do historii kultury, w szczególności dotyczących drugiej i trzeciej dekady XX wieku.
2. Treści stare i nowe Czy to obecne, uzupełnione wydanie rzuca nowe światło na postać Edyty Stein? Z pewnością nie w znaczeniu zupełnie nowego poznania, które dotyczyłoby jej pracy lub osobowości. Jednakże temu, co już jest znane, nadaje coraz wyrazistszy kontur. Całość dzieli się na listy oficjalne i rzeczowe oraz na korespondencję osobistą. Do listów rzeczowych, których jest więcej, należą: - obszerna korespondencja z kolegami z kręgu Husserla, szczególnie z Fritzem Kaufmannem i Jeanem Heringiem, - urzędowe podania w związku z drukiem dysertacji i (daremnymi) próbami habilitacji, oraz odnoszące się do nich odpowiedzi i orzeczenia, - zamówienia książek i rachunki za książki filozoficzne i pedagogiczne, - korespondencja z wydawcami, - prośba o kościelne pozwolenie na studiowanie książek, które wówczas były na indeksie, - relacje z wykładów, nieco na temat „kwestii kobiet" i konferencji fenomenologów w Juvisy w 1932, - plan pracy i program studiów nad Tomaszem od 1925 oraz sprawa publikacji tłumaczenia Tomasza ich recepcja. Dochodzą do tego przede wszystkim listy o charakterze osobistym i kartki pocztowe, które od momentu odejścia z Liceum św. Magdaleny w Spirze ukazują jej działalność doradczą, udzielanie pomocy młodzieży oraz jej włas-
11 Wprowadzenie
ne, coraz bardziej pogłębione chrześcijaństwo. Zawierają one m.in.: - porady duchowe i zawodowe, - dane na temat własnego rozwoju wewnętrznego, - wpisy do księgi gości Mayerów w Beuron, - zalecenia w kwestii lektury dla uczennic i zaprzyjaźnionych sióstr zakonnych, - pozdrowienia z okazji świąt i uroczystości skierowane do szerokiego kręgu i, rzadziej, do rodziny. Ze szczególnym przejęciem czyta się listy napisane w okresie od stycznia 1933, kiedy to w sytuacji powstałej w Niemczech, w konsekwencji przejęcia władzy przez Hitlera, Edyta Stein rezygnuje z docentury w Munster, a decyzja wstąpienia do Karmelu staje się nieodwracalna. Równocześnie jednak rośnie jej obawa przed oznajmieniem tego matce. Mnożą się więc prośby o towarzyszenie modlitwą. I pada zdanie: „Nawałnicy, która otworzyła przede mną tę drogę, jestem winna podziękowanie"1. Bardzo istotny jest komentarz (zamieszczony jako list 251), w którym zapowiedziany jest list Edyty Stein do papieża Piusa XI odnoszący się do encykliki w kwestii żydowskiej. Dokument ten, wbrew wcześniejszym przypuszczeniom, nie zaginął; nie objęty jest, jak dotąd, zezwoleniem watykańskiego sekretariatu stanu na udostępnianie i publikację2.
1 2
Do Hildę V. Borsinger, 4.8.1933, list 263. W połowie lutego 2003 otwarto tajne archiwa Watykanu dotyczące stosunków między Stolicą Apostolską a Niemcami w latach 1922-1939 za pontyfikatu Piusa XI. Umożliwiło to dotarcie do listu, który Edyta Stein wysłała do Piusa XI. Tłumaczenie listu zamieszczono w aneksie na s. 457-458 - przyp. red.
Wprowadzenie
12
3. Aktualne zainteresowania wydawaniem listów Tragicznym znakiem tamtego czasu jest możliwość poznania życiorysów i korespondencji wybitnych ówcześnie postaci obszaru niemieckojęzycznego jedynie poprzez blizny lub przez pryzmat obozów i zniszczeń. Dopiero obecnie wypełniają się historyczne luki totalitarnej rzeczywistości, a także życia na emigracji dzięki obficie wydawanej korespondencji z tamtych lat. W ostatnim czasie opublikowano wiele ważnych zbiorów listów, głównie autorstwa kobiet. I tak w roku 1996 ukazała się m.in. korespondencja Hannah Arendt (z jej mężem Heinrichem Bllicherem, z Mary Mc Carthy, z Karlem Jaspersem3), a także listy Mileny Jesenska, przyjaciółki Kafki 4 - aby wskazać tylko te dwie kobiety. Podobnie opublikowano listy ze świata obozu koncentracyjnego dla kobiet w Rayensbriick5 autorstwa socjalistki, a zarazem katoliczki Marii Grollmuss. Listy Edyty Stein dotyczą innych obszarów tego samego środkowoeuropejskiego świata: obszaru fenomenologii wokół „Mistrza" Edmunda Husserla i obszaru katolickiego, także życia zakonnego przed rokiem 1933, w którym niekiedy z lekka pobłyskuje tło pewnej żydowskiej rodziny żyjącej w poczuciu rosnącego zagrożenia. Wśród tych wydarzeń pojawia się portret prostolinijnej
3 4 5
Wszystkie zostały wydane w Piper Verlag, München. Wydane w Bollmann Verlag, Mannheim. Elisabeth Pregadier (wyd.), Briefe nach Radibor. Maria Grollmuss (1896-1944). Aus dem Zuchthaus Waldheim und dem Konzentrationslager Ravensbrück von 1935-1944, Plöger Verlag, Annweiler - Essen 1997.
13 Wprowadzenie
kobiety, bardzo uzdolnionej, nie pozbawionej samokrytycyzmu, a nawet zwątpienia, lecz o rosnącej pewności odnośnie do własnej, niepoznanej jeszcze drogi. A ściślej: to nie droga będzie pewniejsza, lecz zaufanie, aby się w nim zanurzyć. W tym właśnie tkwi przesłanie listów: w trzeźwym przetrwaniu człowieka o dużych wymaganiach zawodowych i naukowych, które skupia w sobie wszystkie problemy ówczesnych Niemiec. To przetrwanie nie było spektakularne na zewnątrz, przy całym świetle, jakie rzucało; było zanurzone w naukowej egzystencji poprzez wykłady pomiędzy Wiedniem, Monachium, Salzburgiem i Juvisy pod Paryżem. Wszakże ulegało ono wewnętrznemu pogłębianiu się, aż do nacisku w roku 1933, kiedy to znalazło ujście w od dawna upragnionym, w myślach przynajmniej od roku 1921, życiu w Karmelu. Jest jednak widoczne: wezwanie na przekór współczesnej kulturze, na przekór własnemu religijnemu pochodzeniu, a które to wezwanie jednak zrealizowała. Edyta Stein jest przykładem powołania - nie na przysługującą jej katedrę, lecz na katedrę ufności; po prostu, tak po prostu jak to tylko możliwe, aby „iść z Bogiem za rękę". To, że takie zaufanie zbiega się z wyjątkowym intelektem, powoduje szczególne i poruszające napięcie w tych listach. Tutaj wiara nie stanowi żadnej wielkiej funkcji ja; jest ona - daleko od dzisiejszych prób samopotwierdzenia - uwalniającym posłuszeństwem. Podsumujmy przesłanie tych listów słowami Kierkegaarda: „Nie tylko tego nazywamy nauczycielem ludzkości, kto dzięki szczególnie szczęśliwym okolicznościom lub niezmordowanemu wysiłkowi i skutecznej wytrwałości odkryje tę lub inną prawdę lub ją zgłębia, a to, co osiągnie, pozostawi jako naukę, którą następne pokolenia pró-
14
Wprowadzenie
bują zrozumieć i w tym zrozumieniu przyswoić, lecz i może w jeszcze ściślejszym sensie - nazywamy nauczycielem ludzkości także tego, kto nie tylko innym pozostawi! jakąś naukę, lecz kto sam stał się dla rodzaju ludzkiego wzorem, pozostawiając swoje życie jako drogowskaz dla ludzi, swoje nazwisko jako porękę dla wielu, swoje czyny jako zachętę dla tych, którzy poszukują" 6 .
6
[Za:] Spren Kierkegaard, Vier erbauliche Reden, [w:] Gesammelte Werke, Düsseldorf - Köln 1956, 1.
110
9
10 11
Autoportret z listów nym tytułem Beiträge zur philosophischen Begründung der Psychologie und der Geisteswissenschaften i próbowała przedstawić ją jako rozprawę habilitacyjną (por. list 26). Obszerna praca została przyjęta do t. 5 „Rocznika" (JPPF). Prywatne wykłady wprowadzające w fenomenologię, które Edyta Stein prowadziła w „sali" domu rodzinnego, Michaelisstr. 38, I piętro. Por. list 26. Por. list 27, przyp. 7. W konsekwencji „historii procesu", w który jego żona uwikłała jego i Lippsa, małżonkowie rozwiedli się. O pani Clauss nic bliższego nie wiadomo.
33 Max Niemeyer1 do Edyty Stein H.B.Fol.
Hallen. S., 1.6.1920 RACHUNEK
DLA: Panny Dr Edyty Stein, Wrocław VERLAG M A X NIEMEYER, HALLE A . D . S .
Brüderstrasse 6 Telefon 2218 1 Husserl, Ideen 12 60%podwyżka opłata pocztowa
1 2
M.10r M. M.
7.50 4.50 4.40 16.40
Por. list 19, przyp. 5. Edmund Husserl, Ideen zu einer reinen Phänomenologie und phänomenologischen Philosophie. To dzieło Husserla ukazało się w tomie 1 jego „Rocznika" (1913) i równocześnie jako oddzielna publikacja (zob. list 2, przyp. 9).
1920
83
34 Julius Stenzel 1 do Edyty Stein Wrocław, 7.6.1920 Szanowna Panno Dr Stein! Jest mi szczególnie przykro, że nie była Pani u nas, lecz, niestety, należałoby przesunąć jeszcze wyznaczony przez Panią terminus post2, w sytuacji, gdy, niestety, nie dopilnowaliśmy czwartku. W istocie rozmawialiśmy tylko o dwóch terminach: 529 D, czyli o znaczeniu ta enota, 533 D, czyli na temat bebaiosetai3; w obu przypadkach, moim zdaniem, jeszcze bez rozstrzygnięcia. Oba miejsca na pewno są bardzo ważne i można o tym dyskutować, tylko mając na uwadze całość, więc musimy spróbować jeszcze raz, w nawiązaniu do zasadniczej kwestii, którą umyślnie zostawiliśmy na następne spotkanie z Panią. Chodzi mi mianowicie o stare, banalne pytanie, dlaczego on tak znaczącą rzecz nazwał ideą dobra? Czy mógłbym przedstawić Pani w tym aspekcie do recenzji wykład o Sokratesie4 oraz moją książkę (strony od 20 do 45), gdzie znajdzie Pani kierunek drogi, którą mam zamiar kiedyś pójść? Proszę Panią, aby poza książką5, którą może Pani mieć dowolnie długo do dyspozycji, pozostałe rzeczy potraktować jako własność, ponieważ wówczas zaopatrzyłem się w nadbitki. Niestety, nie dotyczy to wykładu o Demokrycie6, którego aktualnie nie mam nawet w jednym egzemplarzu, a który mówiłby cokolwiek na temat Państwa [Platona]. Mam nadzieję, że w ciągu kolejnych tygodni znajdziemy jakiś odpowiadający Pani dzień; dyskusję chce prowadzić Bultmann7. Moc pozdrowień od nas obu Stenzel
Autoportret z listów
110
47 Edyta Stein do Fritza Kaufmanna1 Kartka pocztowa Nad. Stein, Św. Magdalena Pan Dr Fritz Kaufmann Fryburg Br., Maria-Theresia-Str. 15 Stempel pocztowy: Spira, 14.11.25
Kochany Panie Kaufmann, prawdopodobnie dotarł Pan tymczasem do celu2. W Bergzabern sprawy o tyle się skomplikowały, że Conradowie wynajęli nowemu urzędnikowi starostwa dwa swoje pokoje, wskutek czego nie mogą już sobie pozwolić na zapraszanie do domu swych dawnych, stałych gości. Na krótko przed tą decyzją spotkaliśmy się tam jeszcze w jakąś sobotę z Heringiem3 i Lippsem4. Oczywiście, możemy równie dobrze porozmawiać bez uciekania się do takiej kombinacji. Musiałby Pan tylko w sobotę rano wsiąść do pociągu do Heidelbergu, a tam przesiąść do kolejki nadreńskiej, która w półtorej godziny dowiezie Pana do Spiry. Ze stacji do klasztoru jest tylko dwie minuty drogi, a w klasztorze wszystkie moje odwiedziny przyjmowane są serdecznie. Serdeczne pozdrowienia także dla Husserlów. Edyta Stein 1 2
3 4
Por. list 2, przyp. 1. Na początku kariery zawodowej jako privatdozent, o czym pisze Edyta Stein w poprzednim liście do niego. Por. list 9, przyp. 1. Por. list 4, przyp. 7. Edyta Stein spędziła koniec tygodnia przypadający na dni 28-29.8.25 w Bergzabern.
1926
48 Edyta Stein do Agnelli Stadtmiiller1 Kartka: św. Agnieszka (Jusepe de Ribera) Urzędowa publikacja Ministerstwa ds. Wyznań i Nauki Publicznej w Dreźnie
19.1.1926 Serdeczne życzenia imieninowe i wiele pozdrowień Edyta Stein Z Regensburga nadeszła teraz druga odpowiedź. Pierwsza zaginęła. 1
Agnella (Maria) Stadtmiiller (9.6.1898, Landstuhl - 9.2.1965, Spira). Dominikanka ze Św. Magdaleny w Spirze. Jako młoda nauczycielka szkoły powszechnej wstąpiła do zakonu, w 1925 w gimnazjum dla dziewcząt prowadzonym wspólnotę zakonną (Zgromadzenie Sióstr Marii Ward) w Regensburgu zdawała egzaminy uzupełniające do matury, studiowała w Heidelbergu i Monachium, w 1930 otrzymała tytuł doktora filozofii. Potem uczyła w szkołach należących do zakonu w Spirze i Ludwigshafen. S. Agnella była szczególnie związana z Edytą Stein, która corocznie składała jej życzenia imieninowe w dniu św. Agnieszki (21 stycznia).
Autoportret z listów
110 10
11 12
13
14
Heidegger, Kant und das Problem der Metaphysik, Bonn 1929. Edyta Stein odpowiedziała Ingardenowi w liście z 11.7.1929, że nie wie, czy dzieło Heideggera już się ukazało (por. ESW XIV nr 126; ESGA 4). Przedrukowane w: JPPF, t. 7 (1925), s. 125. Ingarden „polemizował" z Hedwig Conrad-Martius w swoim studium zamieszczonym w księdze pamiątkowej Husserla Bemerkungen zum Problem „Idealismus und Realismus". Na ten fragment Edyta Stein odpowiedziała 11.7.29: „To, że w przypadku pojęcia realności zetknął się Pan z czymś, czego Pan «tymczasem» nie może rozwiązać, bardzo mnie cieszy"; por. ESW XIV nr 126; ESGA 4. W tym miejscu Ingarden nawiązuje do swojej pracy Über die Gefahr einer Petitio Principii in der Erkenntnistheorie, która miała być opublikowana w księdze pamiątkowej z okazji 60. urodzin Husserla (1919), jednak ukazała się drukiem dopiero w 1921 (JPPF t. 4, s. 545 n.).
74 Agnella Stadtmüller1 do Edyty Stein Widokówka: wnętrze kościoła klasztornego Seligenthal Panna Dr Edyta Stein Spira n. R. Klasztor Św. Magdaleny Stempel pocztowy: Landshut, 3.9.29
Opactwo Sióstr Cysterek Seligenthal, 2.9.29 Kochana P. Dr ! Z vallis felix2 przesyłam najserdeczniejsze pozdrowienia! Tak więc ponownie znalazłam kawałek miejsca, gdzie niebo wydaje się być otwarte. Nie jestem wprawdzie pobożną ascetką, na początek jest obiad i łóżko (!), lecz potem ma miejsce brewiarz cystersów; podczas pięknej modlitwy chórowej cały kościół opactwa jest mój! Tylko
1929
147
na pierwszą modlitwę chórową wczesnym rankiem szanowna Przełożona3 odmówiła mi pozwolenia! Czuję się tutaj bardzo dobrze, także siostra Kaliksta4 jest bardzo radosna. Przesyłam serdeczne pozdrowienia św. Bernarda5 wdzięczna s. M. Agnella OP Także ode mnie serdeczne pozdrowienia. Cieszę się, że s. Agnella dobrze się czuje w Seligenthal. Oddana M. Kaliksta OC 1 2
3
4 5
Por. list 48, przyp. 1. Vallis felix - „błogosławiona dolina", nawiązanie do nazwy opactwa. M. Luitgarda Aigner OCist. (6.12.1857, Malching, płn. Bawaria 10.8.1935, Seligenthal). W styczniu 1925 została wybrana przełożoną. Por. list 70, przyp. 1. Zakon cystersów jest dziełem św. Bernarda z Clairvaux (ok. 1090-20.8.1153).
75 Edyta Stein do Edmunda Husserla1 Św. Magdalena, 10.IX.29 Drogi, Szanowny Panie Profesorze, gdy 10 dni temu wróciłam z ferii, znalazłam na swym biurku Pańską Formale und transzendentale Logik2. Nie byłoby stosowne czekać z podziękowaniem, aż znajdę czas na przestudiowanie tego dzieła. Raduję się szczerze, że się ukazało, a dla Pana to z pewnością powód do zadowolenia. Do tej pory jeszcze nie udało mi się nawet raz -
110
Autoportret z listów
wcześniejszy pociąg. Ale wtedy musiałabym uciekać zaraz po obiedzie; nie chciałam jednak mych starszych gospodarzy pozbawiać poobiedniej sjesty. Mogli więc odpocząć, mnie zaś zmuszono, bym się położyła na sofie. Potem jeszcze sobie trochę spokojnie mogliśmy rozmawiać. Pani Husserl odprowadziła mnie na dworzec. Dziękuję Siostrom za modlitwy Siostrze Placydzie za pobłażliwe potraktowanie mego zachowania się. Dobrze się stało, że przez noc mogłam pozostać w klasztorze Św. Lioba i usłyszeć śpiew Alma Redemptoris Mater 9 . Ciężko byłoby znaleźć się w innym świecie. Nadal proszę o modlitwę. Bardzo mi będzie potrzebna w najbliższym czasie. Najserdeczniej pozdrawiam Wasza Edyta 1 2 3 4
5 6 7
8
9
Por. list 80, przyp. 1. Por. list 38, przyp. 1. We Fryburgu przy Rótebuckweg 47 mieszkał Heidegger. Starszy syn, którego wspomniano, to Jórg Heidegger. Był on dyplomowanym inżynierem i następnie jako profesor wprowadzał młodych adeptów budowy maszyn do zawodu (informacja pochodząca z listu od dr. Hermanna Heideggera do wydawcy z 8.8.1978). Por. list 73, przyp. 9. Por. list 139, przyp. 3. Stolica ówczesnej Badenii i siedziba badeńskiego Ministerstwa Kultury. Edmund Husserl (por. list 1, przyp. 1) i jego żona Malvine Husserl (por. list 83, przyp. 4). Maryjna antyfona końcowa na zakończenie komplety (Matko Odkupiciela) śpiewana w okresie Adwentu i Bożego Narodzenia (do 2 lutego).
1931
233
141 Heinrich Finkę1 do Edyty Stein [Fryburg], 3 lutego 31 Szanowna Panno Doktor, cieszę się z łaskawości obu tutejszych kierowników2 wydziału i mam nadzieję, że Pani niebawem będzie się habilitować, lecz chciałbym raz jeszcze prosić, aby nie odkładać całkiem innej sprawy3. Pani podania o ew[entualne] stypendium oczekujemy w lipcu lub sierpniu tego roku. Z serdecznym pozdrowieniem [Heinrich Finkę] Ten list zachował się tylko jako kopia maszynopisu. 1 2
3
Por. list 130, przyp. 1. Chodzi o profesorów Martina Heideggera (por. list 73, przyp. 9) i Martina Honeckera (por. list 139, przyp. 3). Powołanie do Akademii Pedagogicznej (por. list 130, przyp. 4).
142 Heinrich Finkę1 do Marii Schliiter-Hermkes2 [Fryburg], 3 lutego 31 Wielce Szanowna i Łaskawa Pani, habilitacja panny dr Stein została życzliwie przyjęta przez profesorów Heideggera i Honeckera3. Ponieważ niewątpliwie praca habilitacyjna będzie świetna, więc nic nie stoi na drodze samej habilitacji, jest tylko kwestia pieniędzy. Jeżeli będzie ukończona, Towarzystwo im. Górresa powinno zgodnie z przepisami wspomóc habilitantkę.
Autoportret z listów
110
192 Josef Schröteler1 do Edyty Stein HANDBUCH DER ERZIEHUNGSWISSENSCHAFT
Na zlecenie Niemieckiego Instytutu Pedagogiki Naukowej, Münster (Westfalia) wydany przez Dr. F. X. Eggersdorfera - Prof. Dr. G. Raederscheidta Prof. Dr. J. Schrötelera SJ Verlag Josef Kösel & Friedrich Pustet München, Abt. Schulwissenschaftlicher Verlag Düsseldorf, 18 kwietnia 1932 Reichstrasse 20 Panna Dr Edyta Stein Münster (Westfalia) Kollegium Marianum
Szanowna Panno Doktor, dziękujemy bardzo za Pani miłe pismo z 15 t[ego] m[iesiąca] i zadeklarowaną gotowość współpracy nad tomem Frauenbildung2. Z trudem jednak możemy przychylić się do Pani życzenia, aby historię kształcenia kobiet zamieścić w tym tomie, ponieważ przez to prawdopodobnie zostałaby przekroczona zaplanowana objętość książki. Powinniśmy, jak Pani wie, zwłaszcza teraz zwracać uwagę na to, aby kolejne tomy nie przekraczały znacznie objętości 15 arkuszy. Tematyka rozwoju kształcenia kobiet zajęłaby więc zbyt dużo miejsca w naszych historycznych publikacjach, które już są bardzo obszerne. Stąd chciałbym Panią serdecznie prosić o łaskawe przejęcie zaproponowanego rozdziału książki. Pani dr Bienias3
1932
301
wyraziła także zgodę i zadowolona jest przede wszystkim z tego, że będzie mogła z Panią współpracować. Planowaliśmy złożyć rękopis do końca roku, a najpóźniej w styczniu roku następnego. Mam nadzieję, że do tego czasu będzie Pani trochę odciążona. Zapewne wkrótce będziemy mieli okazję, aby poznać się osobiście. O niektórych rzeczach lepiej jest rozmawiać niż pisać. Z najlepszymi pozdrowieniami oddany o. Schröteler SJ 1
2 3
Josef Schröteler SJ (17.12.1886, Düren - 12.12.1955, Frankfurt n. M.). Studiował w Kolonii, Berlinie oraz Monachium, gdzie doktoryzował się (summa cum laude) u Aloysa Fischera. W 1924 został powołany przez fuldańską Konferencję Biskupów do centrali Katolickiej Organizacji Szkolnej w Düsseldorfie. Będąc tam, rozwijał szeroką działalność krasomówczą oraz pisarską w dziedzinie pedagogiki, zasadniczych kwestii oświatowych, politycznych i teologii moralnej. Katolicka Organizacja Szkolna została założona w 1911 podczas spotkania katolików w Moguncji, pierwotnie jako „Organizacja Katolików Niemiec do obrony i wspierania chrześcijańskiej szkoły oraz wychowania". Dzisiaj trudno jest właściwie ocenić, jak duże znaczenie miały wymienione organizacje w okresie przed I wojną światową i następnie aż do przejęcia władzy przez reżim narodowosocjalistyczny. Nie ustalono, czy Edyta Stein rzeczywiście podjęła tę współpracę. Maria Bienias (por. list 175, przyp. 1).
193 Franz Borgmeyer1 do Edyty Stein VERLAGS-BUCHHANDLUNG F R A N Z BORGMEYER / HILDESHEIM
Dział Sortymentu - Księgarnia, Antykwariat (współczesny)
110
Autoportret z listów
234 Edyta Stein do Anneliese Lichtenberger1 Dorsten (Westf.), Drugie Święto Bożego Narodzenia [26.12] 32 Pax! Kochana Anneliese, z samotni klasztornej (u sióstr urszulanek2, gdzie mogę spędzić Święta Bożego Narodzenia) z całego serca odwzajemniam Twoje dobre życzenia. Przede wszystkim chciałabym odpowiedzieć na Twe pytania. Istnieje powołanie do cierpienia z Chrystusem i przez nie do współdziałania w Jego zbawczym dziele. Złączeni z Panem stajemy się członkami Jego Ciała Mistycznego. W swych członkach Chrystus przedłuża własne życie i On sam w nich cierpi. Cierpienie w zjednoczeniu z Panem staje się Jego cierpieniem, jest włączone w wielkie dzieło zbawienia i dlatego płodne. Jest to zasadnicza idea życia zakonnego, przede wszystkim życia karmelitańskiego; przez dobrowolne i ochotne podjęcie cierpienia wstawiać się za grzesznikami i współpracować w odkupieniu ludzkości. Z serdecznymi życzeniami i pozdrowieniami Twoja Edyta Stein Jutro muszę wrócić do Mlinster, 2-5.1 w Berlinie będę współpracowała na kursie wakacyjnym. Pomódl się, proszę, aby się powiodło! 1 2
Por. list 131, przyp. 1. W klasztorze urszulanek św. Urszuli w Dorsten.
1932
369
235 Edyta Stein do Gertrud Hermann1 Kartka pocztowa z zimowym krajobrazem i słowa: Radosnego Nowego Roku Panna Gertrud Hermann Brambauer (Westfalia)
Dorsten (Westf.), Św. Urszula, 26.XII.32 Kochana Panno Hermann, odwzajemniam serdecznie miłe pozdrowienia bożonarodzeniowe. Ucieszyłam się bardzo, że myślała Pani o nas. Jutro wracam do Münster, a 1 stycznia do Berlina2, więc Pani pozdrowienia mogę przekazać innym dopiero po feriach. Teraz wszyscy wyfrunęli do domu. Z najserdeczniejszymi życzeniami Edyta Stein 1
2
Gertrud Vahle z d. Hermann (ur. 25.5.1909, Brambauer, Westfalia). Nauczycielka w gimnazjum. Studiowała w Bonn, Fryburgu i Münster. Małżeństwo zawarła w lutym 1947. Ze względu na egzamin przebywała przez kilka tygodni w Münster w Collegium Marianum, gdzie - tylko z Edytą Stein - spożywała posiłki. Edyta Stein podarowała jej, być może na pożegnanie, kartkę z Madonną z Neuburga (Heidelberg) z napisem: „22.XI.32, Edyta Stein, Collegium Marianum". - Oryginały obu kartek Gertrud Vahle podarowała Archiwum Edyty Stein w Kolonii. Por. list 232, przyp. 2.
236 Edyta Stein do Hansa Brunnengräbera1 Karta noworoczna ze słowami: Najlepsze życzenia na Nowy Rok
Autoportret I - 24
Spis treści
Przedmowa
5
Hanna Barbara Gerl-Falkovitz Wprowadzenie
9
1. Podstawa nowej publikacji 2. Treści stare i nowe 3. Odniesienie do aktualnego zainteresowania wydawaniem listów
9 10 12
Listy, wpisy, dokumenty 1916 Nr 1-3 1917 Nr 4-5 1918 Nr 6-15 1919 Nr 16-26 1920 Nr 27-34 1921 Nr 35-36 1922 Nr 37 1923 Nr 38-42 1924 Nr 43 1925 Nr 44-47 1926 Nr 48-53 1927 Nr 54-59 1928 Nr 60-66 1929 Nr 67-79 1930 Nr 80- 127 1931 Nr 128-184 1932 Nr 185-237 1933 Nr 238-288 Nota wydawnicza List Edyty Stein do papieża Piusa XI Bibliografia Indeks
17 23 29 51 71 85 89 93 103 105 111 117 125 135 155 215 291 373 455 457 461 463