DRUKARNIA KARMELU FORTECY NAJŚWIETSZEJ MARYI PANNY W BERDYCZOWIE - Benignus Wanat OCD by Wydawnictwo Karmelitów Bosych

Benignus Józef Wanat O C D

DRUKARNIA KARMELU Fortecy Najświętszej Maryi Panny w BERDYCZOWIE Działalność wydawnicza i poligraficzna Karmelitów Bosych w Berdyczowie na Ukrainie

WYDAWNICTWO KARMELITÓW B O S Y C H Kraków 2002

PROJEKT GRAFICZNY

Iwona Pawłowska N A OKŁADCE

Teodor Rakowiecki, Matka Boża Bardyczowska (fragment miedziorytu), por. ii. 27.

IMPRIMI POTEST

O. dr Szczepan Praśkiewicz OCD, prowincjał Kraków, dnia 22 lutego 2002 r. Nr 171/02

WYDAWNICTWO KARMELITÓW BOSYCH

31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel. (012) 415 22 45; 415 46 19 fax (012) 415 29 88 Zapraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJ

http://www.wkb.krakow.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl

ISBN 83-7305-032-9

PRZEDMOWA

Przynależące do Krakowskiej Prowincji zakonnej Wydawnictwo Karmelitów Bosych w Krakowie, które w tym roku celebruje 75-lecie założenia, nawiązuje w swej działalności do chlubnych tradycji edytorskich przedrozbiorowej Prowincji Polskiego Karmelu, wypracowanych przy słynnym klasztorze-fortecy w Berdyczowie na Ukrainie, gdzie w 1758 r. założono znaną nie tylko na kresach wschodnich I Rzeczypospolitej drukarnię. Do tradycji tych nawiązał już wcześniej w swojej działalności wydawniczej św. Rafał Kalinowski (1835-1907), odnowiciel życia karmelitańskiego w Polsce, który bardzo pragnął zachować ciągłość pomiędzy prowincją przedrozbiorową i nowymi klasztorami oraz pomiędzy działalnością karmelitów bosych sprzed kasaty klasztorów i sobie współczesnych. Tegoroczny jubileusz Wydawnictwa stał się bodźcem do monograficznego zestawienia wydanych przez berdyczowską drukarnię pozycji. Pracy tej podjął się z niegasnącym entuzjazmem o. prof. dr hab. Benignus Józef Wanat, znany historyk Zakonu, wykładowca Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie i archiwista Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych, obchodzący w tym roku złoty jubileusz profesji zakonnej w Karmelu. Owocem jego pracy jest obecna, kolejna monografia, za którą jesteśmy bardzo wdzięczni. Przedstawia ona, zgodnie z tytułem, działalność wydawniczą i poligraficzną podejmowaną przez naszych współbraci zakonnych w latach 1758-1844 w Berdyczowie. Wykaz zgromadzonych druków jest imponujący: obejmuje całościowo 838 pozycji, z których 32 nie było odnotowanych ani w rejestrach bibliograficznych K. Estreichera, ani w pracy J.M. Giżyckiego. Bibliografia druków berdyczowskich, podzielona fachowo na poszczególne działy tema5

tyczne, a także skatalogowana w porządku chronologicznym, została nadto ubogacona obszernym wprowadzeniem dotyczącym dziejów klasztoru, historii drukarni i jej funkcjonowania, wykazem dyrektorów i pracowników wydawnictwa oraz wymownymi ilustracjami. Dziękując za tę monografię, żywię nadzieję, że będzie ona przydatna nie tylko badaczom polskiego piśmiennictwa religijnego i działalności edytorskiej polskiego Kościoła w wiekach XVIII-XIX, ale stanie się także miłą pamiątką obchodów 75-lecia Wydawnictwa Prowincji i złotego jubileuszu profesji zakonnej Autora, któremu życzymy zdrowia i dalszej owocnej pracy naukowej i piśmienniczej.

o. dr Szczepan T. Praśkiewicz OCD Prowincjał Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych

Kraków, 19 marca 2002

WPROWADZENIE

Okazją do opracowania tego tematu jest zbliżająca się rocznica 75-lecia założenia Wydawnictwa Karmelitów Bosych w Krakowie. Po okresie kasat klasztorów i prowincji w dobie rozbiorów Polski, zarząd wskrzeszonej w roku 1920 Prowincji Karmelitów Bosych pw. Ducha Świętego w Polsce postanowił nawiązać do swych pięknych i owocnych tradycji edytorskich z okresu I Rzeczypospolitej. Kapituła Prowincjalna w dniu 11 maja 1927 r. podjęła uchwałę założenia miesięcznika Karmelitów Bosych w Krakowie 1 . Zleciła ona Definitorium Prowincjalnemu, czyli Radzie Prowincji, obowiązek formalnego erygowania Wydawnictwa, zatwierdzenia tytułu i programu miesięcznika oraz wyboru odpowiedniego redaktora czasopisma. W dniu 12 maja 1927 roku Rada Prowincji jednogłośnie przyjęła projekt wydawania miesięcznika, powołując na urząd redaktora i dyrektora Wydawnictwa o. Józefa od Matki Bożej z Góry Karmel (Jana Prusa) 2 . Był on gorliwym zwolennikiem idei założenia własnego wydawnictwa karmelitańskiego w odrodzonej prowincji3. Podobnie jak o. Józef od Matki Bożej z Góry 1

2 3

APKB w Czernej, AP 10/1, Acta Capitulorum Provinciae Polonae S. Spiritus ab anno 1911, k. 30. AP 11, Acta Deńnitorii Provincialis ab anno 1911-1951, s. 238. O. Józef od Matki Bożej z Góry Karmel - Jan Prus ur. 15 V 1900 r. w Andrychowie. Uczęszczał do gimnazjum w Wadowicach. Nowicjat rozpoczął w Czernej 1 IX 1915 r. Profesję złożył 2 IX 1916 r. Święcenia kapłańskie otrzymał na Wawelu 24 VI 1924 r. z rąk bpa Anatola Nowaka. Po święceniach kapłańskich wyjechał do Belgii na studia. Po powrocie do kraju pełnił różne urzędy w Zakonie: redaktora i dyrektora wydawnictwa, przeora klasztoru w Krakowie (1930-1933) i w Wadowicach (1951-1954), definitora i dyrektora Prywatnego Gimnazjum w Wadowicach. Jako dyrektor wybudował nowy gmach gimnazjum i internatu (1935-1937). Pełnił urząd prowincjała w latach 1941-1948 i 1954-1957. W roku 1957 podjął trud odbudowy z ruin klasztoru w Zagórzu k. Sanoka. Po zabezpieczeniu zabytku i przygotowaniu dokumentacji technicznej zgromadził materiały i fundusze na od-

Karmel - Jakub Zwoliński (1718-1785) był założycielem wydawnictwa i drukarni klasztornej w Berdyczowie w XVIII wieku, tak o. Józef Prus stał się wskrzesicielem tej samej idei w Krakowie w okresie II Rzeczypospolitej. Nadał on czasopismu oficjalną nazwę „Głos Karmelu". Przy współudziale o. Anzelma od św. Andrzeja Corsini (Macieja Gądka) opracował statut i program Wydawnictwa. 5 lipca 1927 roku o. Wilhelm od św. Alberta (Lechner), generał Zakonu, zatwierdził wydawnictwo miesięcznika „Głos Karmelu''4. Definitorium Prowincjalne w dniach 12-13 lipca 1927 r. zatwierdziło nazwę i program wydawnictwa oraz ustaliło, że pod względem administracyjnym podlegać będzie ono ojcu prowincjałowi55. Pierwszy zeszyt miesięcznika „Głos Karmelu" ukazał się 20 lipca 1927 roku z okazji koronacji obrazu Matki Bożej Ostrobramskiej w Wilnie. Celem miesięcznika było pobudzanie czytelników do postępu w modlitwie, cnocie i świętości oraz zacieśnianie komunii braterstwa w jednej rodzinie Karmelu pod opieką Matki Bożej Szkaplerznej 6 . Drugorzędnym celem było zapoznanie czytelników z duchowością i działalnością Zakonu oraz Bractw i Stowarzyszeń Karmelitańskich. Miesięcznik „Głos Karmelu" wydawano w latach 1927-1941 i 1946-1952 w nakładzie od 6 do 12 tysięcy egzemplarzy 7 . Po II wojnie światowej o. Józef Prus, jako dowód wdzięczności za otrzymane łaski i cudowną opiekę św. Józefa nad całą prowincją Karmelitów Bosych w Polsce w czasie hitlerowskiej okupacji i II wojny światowej, zaplanował wydawanie dodatku do „Głosu Karmelu", a później oddzielnego miesięcznika „Pod

4 3 6 7

budowę. Dzieło odbudowy przerwała nagła śmierć o. Józefa w Zagórzu 5 IV 1962 r., a następnie krzywdząca decyzja Wydziału do Spraw Wyznań Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie nakazująca likwidację placówki karmelitańskiej w Zagórzu z przejęciem nieruchomości na skarb państwa. Zob. B.J. WANAT OCD, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605-1975, Kraków 1979, s. 531-532; K. FURMANIK OCD, Księga zmarłych ojców i braci karmelitów bosych Prowincji Polskiej i Prowincji Krakowskiej pw. Ducha Świętego, Kraków 1998, s. 163-167. „Głos Karmelu'7, R. 1 (1927), nr 1, s. 2. AP 11, Acta Deńrutorii Provincialis, s. 246. „Głos Karmelu", R. 1 (1927), nr 1, s. 3. B.J. WANAT OCD, Zakon Karmelitów Bosycht op. cit., s. 116.

opieką św. Józefa". Rada Prowincji zatwierdziła nowy periodyk w Krakowie 13 sierpnia 1946 roku 8 . Redaktorem jego został wybrany o. Paweł Gut, przeor klasztoru w Krakowie. Na wydawanie tego dodatku w ramach miesięcznika „Głos Karmelu" uzyskano konieczne zezwolenie z Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w dniu 15 lipca 1946 roku9. Pierwszy numer miesięcznika obejmował 32 strony i ukazał się we wrześniu 1946 r. Nowe czasopismo poświęcone było szerzeniu kultu św. Józefa i przeznaczone dla rodzin katolickich. 18 września 1947 r. Główny Urząd Kontroli Prasy w Warszawie udzielił zezwolenia na oddzielne wydawanie miesięcznika „Pod opieką św. Józefa" w objętości 32 stron, formatu małej ósemki, w nakładzie 8000 egzemplarzy 10 . Oba miesięczniki drukowano w Drukarni XX. Michaelitów „Powściągliwość i Praca" w Krakowie. Do periodyków należy również zaliczyć „Kalendarz Głosu Karmelu", kalendarz liturgiczny, katalogi zakonników i klasztorów i serię książkową „Bibliotheca Carmelitana". Wydawnictwa te zostały już omówione w książce Zakon Karmelitów Bosych w Polsek 1. Tam też znajdują się wiadomości o strukturze organizacyjnej i działalności Wydawnictwa. Po likwidacji w 1952 roku obu miesięczników przez władze komunistyczne Wydawnictwo wydawało książki z zakresu teologii życia duchowego, mariologii, hagiografii, liturgii i historii. Największą popularnością cieszyły się zawsze klasyczne dzieła świętych Karmelu - Doktorów Kościoła: Jana od Krzyża, Teresy od Jezusa, Teresy od Dzieciątka Jezus oraz świętych: Teresy Benedykty od Krzyża (Edyty Stein), Elżbiety od Trójcy Świętej, Rafała Kalinowskiego, etc. Bibliografia Wydawnictwa za okres od 1927 do 1977 obejmuje 187 pozycji druków zwartych, nie licząc czasopism i serii wydawniczych12. W okresie 1978-1995 AP 11, Acta Definitorii Provincialis ab anno 1911-1951 s. 527. Archiwum Wydawnictwa Karmelitów Bosych w Krakowie, Zezwolenia Kontroli Prasy na wydawanie miesięczników, k. 2. 10 Tamże, k. 7. 11 B.J. WANAT OCD, Zakon Karmelitów Bosych,, op. cit., s. 115-141. 12 Tamże, s. 126-136. 8 9

wydano ok. 130 pozycji bibliograficznych k. Periodyk „Bibliotheca Carmelitana", poświęcony życiu wewnętrznemu i mistyce karmelitańskiej, ukazywał się w formie książkowej w latach 1937-1950 i liczy 28 tomów14. Wydawnictwo Karmelitów Bosych przez wiele lat prowadziło swą działalność edytorską w trudnych warunkach w piwnicy pod kaplicą św. Anny przy ul. Rakowickiej 18. Przełomowym wydarzeniem w jego działalności było wybudowanie nowego, okazałego gmachu zaplanowanego z początku tylko dla samego wydawnictwa i drukarni przy ul. Z. Glogera 5, na Prądniku Białym w Krakowie. Wykonanie tego dzieła Zarząd Prowincji zlecił o. Oktawianowi Romanowi Stokłosie, dyrektorowi Wydawnictwa. Budynek został wzniesiony w latach 1985-1994 na parceli należącej do klasztoru Niepokalanego Poczęcia NMP, według planów arch. Józefa Dutkiewicza z funduszów prowincji, wydawnictwa i zagranicznych instytucji charytatywnych, zdobywanych przez o. Dyrektora Wydawnictwa. Po podziale ogólnopolskiej Prowincji Karmelitów Bosych na warszawską i krakowską (21 IV 1993) zaistniała konieczność lokalizacji i urządzenia nowej kurii prowincjalnej dla Krakowskiej Prowincji pw. Ducha Świętego. Zarząd Prowincji postanowił zaadaptować na ten cel drugie piętro nowego budynku Wydawnictwa Karmelitów Bosych na Białym Prądniku w Krakowie. W dniu 27 stycznia 1994 r. odprawiona została pierwsza Msza św. koncelebrowana pod przewodnictwem o. Prowinqała w prowizorycznej kaplicy. Wówczas odbyło się poświęcenie nowego domu zakonnego i wydawnictwa pod wezwaniem św. Józefa Oblubieńca NMP i św. Rafała Kalinowskiego oraz inauguracja życia zakonnego dwóch wspólnot: Wspólnoty Wydawniczej i Wspólnoty Kurii Prowincjalnej. Jeszcze w tym samym roku o. Dyrektor zakupił poligraficzny park maszynowy i rozpoczęła swą działalność drukarnia karmelitańska w nowej siedzibie. Pierwszą pozycją wydaną w nowej drukarni na 13

R. ŻMUDA, Bibliografía produkcji wydawniczej zakonów w Polsce 1945-1995, t. 1, Wydawnictwa zwarte, cz. 1, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2000, s. 236-259. B.J. WANAT OCD, Zakon Karmelitów Bosych op. cit., s. 137-138.

czeskiej maszynie offsetowej „Dominant" była książeczka świętego Jana od Krzyża, Doktora Kościoła, Słowa światła i miłości - przestrogi, wyd. IV poprawione, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 1994, 12°, ss. 96. Drukarnia w Krakowie jest kontynuacją tradycji edytorskich i poligraficznych Drukarni Fortecy Najświętszej Maryi Panny klasztoru w Berdyczowie. Stąd dla przypomnienia i udokumentowania tej cennej działalności oświatowej zrodziła się potrzeba niniejszego studium, ukazującego strukturę przedmiotową, organizacyjną wydawnictwa karmelitów bosych na wschodnich kresach Polski oraz ustalenie katalogu druków berdyczowskich. Podstawą źródłową opracowania katalogu druków drukarni berdyczowskiej jest Bibliografia polska Karola Estreichera (obejmująca druki z XVIII i XIX wieku) oraz chronologiczny wykaz druków berdyczowskich, sporządzony przez J.M. Giżyckiego 15 . Giżycki z kolei wykorzystał kartkowy katalog druków Edwarda Rulikowskiego16 opracowany przez niego na podstawie dokumentacji samej drukarni berdyczowskiej, przechowywanej w archiwum klasztoru. Wykaz druków Giżyckiego jest skrótowy. Nie podaje dokładnie pełnych tytułów rejestrowanych druków ani też wszystkich druków znajdujących się w Bibliografii polskiej Estreichera. Dlatego poszczególne druki trzeba było skolacjonowac i poprawiać według Bibliografii K. Estreichera. Pozycje te zostały zaznaczone odnośnikiem do ^ Giżycki Jan Marek, pseud. Wołyniak, syn Kazimierza i Anny z Żukowskich, ur. 7 V 1844 r. w Michnówce na Wołyniu, historyk kresów wschodnich Polski. Po odbyciu studiów w Odessie i Dorpacie był tam nauczycielem gimnazjalnym, a następnie w Mitawie. Podejmował studia i badania nad dziejami szkolnictwa i nad zakonami w zaborze rosyjskim. Zmarł 27 VI 1925 r. w Krakowie. Zob. K. ROLLE, Giżycki Jan Marek,, [w:] PSB, 1959-1960, t. VIII,

ss. 22-23; APKB, rkps 36, J.M. GIŻYCKI, Berdyczów - klasztor OO. Karmelitów Bosych, k. 150-212. Syn Józefa i Zofii Boreykówny, ur. 1825 w Motowidłówce na Ukrainie, historyk, literat, członek różnych towarzystw naukowych, autor licznych dzieł, współpracownik Słownika geograńcznego Królestwa Polskiego. Zmarł w maju 1900 r. w Sołtunówce, w guberni kijowskiej, licząc 76 lat życia. Zob. APKB, rkps 36, J.M. GIŻYCKI, Berdyczów..., op. cit., k. 150; S. KONARSKI, Rulikowski Edward (1825-1900), [w:] PSB, t. XXXIII, ss. 71-72.

Bibliografii Estreichera w prostokątnych nawiasach. Nieocenioną natomiast wartość posiada wykaz druków Giżyckiego dla wielkiej liczby druków berdyczowskich nie notowanych przez Estreichera. Na końcu katalogu załączony został wykaz druków berdyczowskich nie znanych Karolowi Estreicherowi i Janowi Markowi Giżyckiemu, przechowywanych w Bibliotece Sióstr Karmelitanek Bosych w Krakowie przy ul. Kopernika i w zbiorach Biblioteki OO. Karmelitów Bosych w Krakowie przy ul. Rakowickiej oraz w Archiwum Prowincji Krakowskiej Karmelitów Bosych w Czernej. Na koniec pragnę wyrazić swą wdzięczność osobom, które przyczyniły się do wydania tego studium. Serdecznie dziękuję s. dr Agacie Jadwidze Bartyzel, generalnej postulatorce procesu kanonizacyjnego Sł. B. Pauli Zofii Tajber, założycielki Zgromadzenia Najśw. Duszy Chrystusa Pana, za bezinteresowne wykonanie redakcji technicznej. O. drowi Efremowi Janowi Bieleckiemu OCD dziękuję za dokonanie reprodukcji grafik i frontispisów druków berdyczowskich do części ilustracyjnej. O. Krzysztofowi Twarowskiemu, dyrektorowi, oraz wszystkim Pracownikom Wydawnictwa dziękuję za życzliwość i troskę 0 staranne wydanie tej jubileuszowej książeczki. Gratulując dotychczasowych osiągnięć i sukcesów w działalności wydawniczej i poligraficznej na przestrzeni 75 lat, życzę dalszego rozwoju oficyny wydawniczej i promowania życia duchowego, a szczególnie dzieł świętych Karmelu, mariologii, józefologii, hagiografii, historii i innych publikacji z zakresu dyscyplin teologicznych, w programie nowej ewangelizacji, zgodnie z oczekiwaniami Kościoła. Pracę tę poświęcam zasłużonym Dyrektorom, Redaktorom 1 wszystkim Pracownikom Administracji i Drukarni oraz Czytelnikom i Sympatykom Wydawnictwa Karmelitów Bosych w Krakowie. Benignus Józef Wanat OCD

c) Sztycharnia Klasztorna papiernia w Skrahlówce dostarczała drukarni papieru w dowolnej ilości i jakości dla zrealizowania planu wydawniczego na poszczególne lata. O. Józef Zwoliński, założyciel i pierwszy dyrektor drukarni, dla dobra sanktuarium i dla potrzeb wydawnictwa zatroszczył się o zatrudnienie zdolnych grafików dla ilustrowania wydawanych książek oraz dla kopiowania i obrazowania łaskami słynącego obrazu Matki Bożej Berdyczowskiej, w celu zaspokojenia popytu i potrzeb licznych pielgrzymów. Najczęściej zamieszczano wizerunki Matki Bożej Berdyczowskiej, wykonane w technice drzeworytu, miedziorytu lub stalorytu w licznie wydawanych modlitewnikach dla potrzeb wiernych. Masowo drukowano różnej wielkości obrazki cudownego wizerunku na tle architektury klasztoru, twierdzy, panopliów, o bogatej aranżacji wykorzystującej symbolikę religijną i narodową, w konwenqi rokokowej. Dla ułatwienia pracy artystom założono w pomieszczeniu obok drukarni sztycharnię, czyli zakład rytowniczy dla wykonywania ilustracji w technice drzeworytu i miedziorytu, oraz introligatornię. Pisał o niej Antoni Józef Rolle w artykule Drukarnia i sztycharnia w Berdyczowie' 2 i Wołyniak [Jan Marek Giżycki] w artykule Karmelici bosi w Berdyczowie* 3. Wspomniany inwentarz drukarni z 1821 roku wymienia między innymi 2 kamienie kwiatów do różnych pism, tzw. wersaliów, 48 sztuk różnych rodzajów ozdobników floryzowanych na drewnie, 18 blach miedzianych z wyobrażeniami świętych oraz 3 prasy do wyciskania druków34. Dzieła te powstały w pracowni rytowniczej do użytku drukarni, wykonane zostały na miejscu przez zatrudnionych grafików, którzy równocześnie byli rytownikami i rzeźbiarzami. Do wybitniejszych grafików należeli:

Rocznik dla archeologów, numizmatyków i bibliografów polskich I. Rok 1871, wyd. S. Krzyżanowski, Kraków 1874, s. 14-26. WOŁYNIAK [J.M. GIŻYCKI], Zniesione kościoły i klasztory rzymsko-katolickie przez rząd rosyjski w wieku XIX, [w:] Nova Polonia Sacra, t. 1, Kraków 1928, s. 201-205. AKB 5, J.M. GIŻYCKI, Karmelici Bosi..., op. cii., k. 47.

1. Teodor RAKOWIECKI, miedziorytnik, drzeworytnik i architekt, znany ze swej działalności w Kijowie, Berdyczowie i Chełmie. O. Józef Zwoliński, przełożony klasztoru i dyrektor drukarni, na stałe zatrudnił go do pracy w drukarni jako rytownika do wykonywania wizerunków świętych, frontispisów i ilustracji dla licznych modlitewników. Prawdopodobnie zaangażowany został przez o. Józefa już wcześniej do przygotowania uroczystości koronacyjnej jako jeden z plastyków i architektów. Najwspanialszym jego dziełem jest wykonanie miedziorytowych ilustracji obrazujących przebieg uroczystości koronacji łaskami słynącego obrazu Matki Bożej Berdyczowskiej do dokumentarnego dzieła o. Grzegorza od Ducha Świętego - Jana Sylwestra Pinocciego (nazwanego przez K. Estreichera Trześnie wskim)33: Ozdoba y Obrona Ukraińskich Krajów Przecudowna w Berdyczowskim Obrazie Marya, Watykańskimi Koronami od Benedykta XIV Papieża... ukoronowana..., t I-II, w Berdyczowie, w Drukarni Karmelu Fortecy N.P. Maryi za przywilejem J.K Mci 1767 36. Dzieło to formatu 2° (30,5 x 20 cm) zawiera 23 całostronne miedzioryty Teodora Rakowieckiego, 4 - Teofila Trockiewicza i 1 - Jana Józefa Filipowicza. Miedzioryty tych autorów zostały reprodukowane w całości i opi-

Dane źródłowe do biografii o. Grzegorza Pinocciego zob.: ANPK 6, Liber professorum Provinciae PoJonae S. Spiritus Carmelitarum Discalceatorum [...] ab Anno Domino MDCLXXIX.... Na stronie 122 jest następujący zapis: „Anno Domini 1746 die 9-na Junii, hora media ad 4-tam post meridiem coram tota communitate et saecularibus in ecclesia praemissa exhortatione, fecit sollemnem professionem in manibus A.R. P, N. Ignatii a s. Maria Angelorum, prion's s. novitiatus Fr. Gregorius Maria a Spirit u Sancto, chorista, qui in saeculo vocatus Joannes Silvester Pinoci, Georgii et Sophiae Pinoccich coniugum legitimorum filius, natus in villa Sledziejowice, diaecesis Cracv annorum 18 agens, utpote natus 1728 prima JanuariiB.J. WAN AT OCD, Sanktuarium Matki Bożej Szkaplerznej w Berdyczowie, op. cit., s. 57. Wśród karmelitów bosych w Polsce w XVIII nie znajduje się zakonnika o nazwisku Trześniewski. Dopiero w XIX wieku, w prowincji ruskiej, występuje podobne nazwisko: o. Dionizy od św. Andrzeja Corsini Trześniowski (Wojciech Trześniowski), syn Antoniego, ur. 1799 r., profesja 1827, święcenia kapłańskie w 1832 r. Por. AKB 1, Liber in quo..., k. 134; AP 27, Cathalogii religiosorum et monia Hum, k. 38-40. Estr XXIII, 230.

c) Teologia W Drukarni Fortecy NMP ukazała się znaczna liczba tytułów z zakresu różnych dyscyplin teologicznych, dla pogłębienia życia religijnego i szerzenia duchowej, pogłębionej formacji wiernych. Spotyka się pozycje z katechetyki, teologii fundamentalnej, dogmatycznej, moralnej, a najwięcej z zakresu teologii życia duchowego. Do ważniejszych pozycji należą: Mikołajewicz Stefan, ks., Synopsis theologiae (1772); X. Paweł Brzostowski (1730-1824), Nauka dla nowych spowiedników (1774); Antoni Walsekki (1708-1891) OP, O gruncie religiiczyli czci, lub wierności Prawdziwey, y Zrźródlach niezbożności trzy księgi [...] z włoskiego języka na łaciński przetłumaczone, a z łacińskiego na polski wyłożone przez X. Henryka Boguckiego (1777); Majchrowicz Szymon, Początki życia niebieskiego (1778); Załuski Józef Andrzej, bp, Nauka dla dziatek pierwszy raz na spowiedź idących (1762); Tegoż, Objaśnienie błędami zabobonów zarazonych oraz opisanie niegodziwości, która pochodzi sądzenia przez probe pławienia w wodzie mniemanych czarownic... (1766); Nauki katechizmowe (1779); O. Bachtyński Bonawentura OFM, Poznanie Boga i religii z przeświadczenia rozumu, a na Woltera, Russe i innych libertynów ateistów zarzuty odpowiedź (1783, 8°, s. 240), oraz tegoż autora: Dowody różne wiary do świętej spowiedzi i sakramentu ołtarza, przy innych materiach, tudziesz pamięć na ostateczne rzeczy (1783); Collectio definitionumm ad sacramentales confessiones audiendas (1784); Sinischalka Liboryusz S.J., Wiadomość o rzeczach zbawienia wiecznego... (1797). Z teologii życia duchowego i ascetyki ukazało się ok. 60 tytułów. Do ważniejszych należą: Droga doskonałości (wyd. III) św. Teresy od Jezusa (1764); [Św. Jan od Krzyża], Rozmowy zbawienne Oblubieńca niebieskiego z oblubienicą swoyą (1766); O. Marcin Rubczyński OCarm., Głos Pana kruszącego cedry libańskie, albo rekolekcye... (1762, 1768); Ofiara sprawiedliwości [...] albo traktat o czyścu (1763); Pamięć chrześcijańska na ostatni dzień życia (1762); Chrześcianin cierpliwością uzbrojony [...] albo traktat o chrześcijańskiey cierpliwości na

trzy części podzielony (1765); O. Mateusz Bembus, Trąba gniewu Bożego, gromiąca grzeszników... (1764); O. Kazimierz od św. Awertana [OCD], Święta pamięć o wielorakich zadatkach pańskich [...] rozmyślania o dobrodziejstwach Boskich (1760); Obecnośćczyli przytomność Boska na cały tydzień (1768). Dużym powodzeniem cieszył się Egzemplarz życia duchownego y doskonałości dla chcących pobożnie żyć W Chrystusie [...] o. Sebastiana od Wszystkich Świętych (Bolskiego OCD). Przekładu z języka łacińskiego (wyd. z 1678) dokonał w 1769 o. Cherubin od Wnieb. NMP (Wojciech Brzeszkiewicz OCD). Był on podręcznikiem życia duchowego dla nowicjuszy. Tenże o. Cherubin wydał: Ćwiczenia dla zaczynających, postępujących i doskonalących się na wszystkie dni tygodnia podzielone... (1777); Scupoli Laurentius, Woyna duchowna [...] albo nauka do doskonałego zwycięstwa samego siebie (1767); Tomasz a Kempis: O naśladowaniu Chrystusa (1841); św. Franciszek Salezy, Droga do życia pobożnego (1841). d ) Mariologia Karmelici bosi w Berdyczowie z potrzeby serca i z obowiązku, jako członkowie zakonu maryjnego, szerzyli kult Matki Bożej. Świadczy o tym liczba wydanych modlitewników z różnymi nabożeństwami. Ponadto wydali szereg opracowań i rozważań maryjnych. Do ważniejszych należą: o. Grzegorz od Świętego Ducha (Pinocci OCD), Ozdoba y Obrona Ukraińskich KrajówPrzecudowna w Berdyczowskim ObrazieMarya... (1765), (wyd. II - 1767); Święta z Bogiem i Matką Jego rozmowa (1767); M. Rubczyński OCarm., Zakon Trzeci Najświętszey Maryi Panny z Góry Karmel... (1774); Rok pomyślny przy płynących łaskach Maryi (1775); Miesiąc nabożeństwem y świętych cnót używaniem, Naychalebniejszey Wcielonego Boga Matce, Maryi poświęcony... (1780); Directorium ad altare Thaumaturgae Beata e Mariae Virginis privilegiatarum votivarum [Berdiczoviae] (1785).

49 Drukarnia Karmelu - 4

b) Druki berdyczowskiej drukarni bez zaznaczenia miejsca wydania i dokładnej daty z wieku XVIII

1. Droga ubita do nieba przy rozpamiętywaniu Męki Jezusa przez Stanisława Kostkę Ortyńskiego, podczaszego Zwinorodzkiego, 4° przedruk. 2. HONORAT GÓRNY, zakonnik S. Augustyna, Pasek rzemienny S. Augustyna, 8°. 3. Offcium na pierwszą środę Quadragesimae, 4°. 4. Mieyskie postanowienie: po polsku i po rosyjsku, 9°, ss. 202. 5. Dyaryusz przyięcia Hetmana Koronnego, gdy przywiózł żonę, od 18 do23Maia, (ożenił się zaś w listopadzie 1781 r.). 6. P. JOSAPHATUS A S. CASIMIRO. Flores montis Carmeli. 7. Forma generalis absolutionis.

8. 9. 10. U.

Form uły dla sodalisów Niepokalanie Poczętej Maryi Panny. Herb Lubicz. Przodkowie Herbowni. Jezus, Maria, Józef. Septenna. JÓZEF LEŚNIEWSKI, Elogium grafowi Sołłohubowi, generałowi wojsk ros. Wiersz. 12. Koronka N.M.P. Szkaplerznej. 13. Krótki wykład arytmetyki. 14. Konstytucye seymowe służące exulantom Księstwa Inflanckiego, wyięte z praw i konstytucyi dotąd niewypełnionych.

15. Krótkie opisanie Ś[więtjey Karmelu Góry z niektóremi wiadomościami, 8°. 16. Modlitwa do Najśw. Panny wielce skuteczna, 12°. 17. Modlitwy do Najświętszej Panny Maryi złożone od S. Bernarda po łacinie. 18. Modlitwa S. Wincentego Feryreusza, którą codziennie odmawiał, 8°. 19. Modlitwa pobożnego muzułmanina na puszczy, 12°. 138

20. Modlitwy wielce nabożne podczas Mszy św. z dzieł Czcig. Tomasza a Kempis, 8°.

21. Na uka m oralna na klasę I i 111-ą, 8". 22. Nauki katechizmowe przez XX. Misjonarzy zebrane S. Franciszka, Kapucynów, 8°. 23. Nowenna ku Czci Najśw. Maryi Panny. 24. Pieśń o Panu Jezusie łaskami i cudami wsławionym w kościele Lubarskim OO. Dominikanów [przez Perekładowskiego]. 25. Powitanie szczęśliwego przybycia Hetmana Xaw. Branickiego, akrostych, 4°. 26. Prosa de Thaumaturga Imagine B. V. M. Berdiczoviensi. 27. Przekleństwo kochanka, wiersz, 8°. 28. Przestroga wchodzącym da kościoła,, wiersz. 29. X. JAKOB MERLE HORSTJUSZ, Psałterz podczas woyny y publiczney klęski do używania całemu chrześcianstwu podany [...]z łacińskiego..., 8°. 30. Psałterz Dawida,, na wiersz polski podany podług tłumacz. Karpińskiego, 8°. 31. X. SEBASTJAN AD WW. SS., Egzemplarz życia duchownego, 8°. 32. Quinqué Psalmi in honorem Nominis B. V. M., 8°. 33. Słodkie gorzkiej Męki P. Jezusa rozmyślanie, 8". 34. Sposób obleczenia nowicjuszów Karmelitów Bosych, 4°. 35. Sposób robienia pekefleisza, dliny, 4°.

salcessonów

y inney wę-

36. X. WAWRZYNIEC KAŁUSKI, Kazanie w dzień wprowadzenia głowy y innych kości Sw. Piusa, Męczennika do kościoła Tulczyńskiego, [por. Estr XIX, 59]. 37. M. DOBRZAŃSKI, Zbiór myśli logicznych (z dedykacją Wincentemu Potockiemu). 38. Zastanowienie się nad tym,, co jest święta fides - osób należących do rządu Rzeczypospolitej, przedruk. 139

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA

WPROWADZENIE

WYKAZ SKRÓTÓW

1. Z DZIEJÓW KLASZTORU KARMELITÓW BOSYCH

w BERDYCZOWIE

2. ZAŁOŻENIE DRUKARNI

3. BUDYNEK I WYPOSAŻENIE DRUKARNI

4. PRACOWNICY DRUKARNI I WYDAWNICTWA

a) Dyrektorzy drukarni

b) Drukarze - zecerzy

c) Sztycharnia

5. ZASÓB I CHARAKTERYSTYKA PRODUKCJI DRUKARNI FORTECY NAJŚWIĘTSZEJ MARYI PANNY

a) Modlitewniki

b) Księgi liturgiczne

c) Teologia

d) Mariologia

e) Hagiografia

f) Kazania

g) Listy pasterskie biskupów

h) Historia

i) Podręczniki szkolne i gospodarcze

j) Utwory poetyckie - elegie - wiersze

k) Powieści, romanse, dramaty

ii 11

i'1!1 ;i|i|

166

1) Obwieszczenia i zarządzenia publiczne

ł) Carmelitana

m) Kalendarze berdyczowskie

6. KATALOG DRUKÓW W UKŁADZIE CHRONOLOGICZNYM

a) Druki z podaniem drukarni, miejsca i roku wydania

b) Druki berdyczowskiej drukarni bez zaznaczenia miejsca wydania i dokładnej daty z wieku XVIII

138

c) Druki berdyczowskie nie znane K. Estreicherowi i J.M. Giżyckiemu z Biblioteki Sióstr Karmelitanek Bosych w Krakowie na Wesołej, z Biblioteki Ojców Karmelitów Bosych w Krakowie, ul. Rakowicka oraz z Archiwum Prowinqalnego Karmelitów Bosych w Czernej

144

ANEKS

151

RIASSUNTO

153

SUMMARY

155

BIBLIOGRAFIA

157

A. Archiwum prowincji Karmelitów Bosych w Czernej (APKB)

157

B. Archiwa klasztorne

158

C. Biblioteki

158

D. Archiwa Państwowe

159

Spis ilustracji

163

167