Edyta Stein - Budowa osoby ludzkiej. Wykład z antropologii filozoficznej by Wydawnictwo Karmelitów Bosych

Edyta Stein

Budowa osoby ludzkiej Wykład z antropologii filozoficznej

Opracowanie i wprowadzenie Beate Beckmann-Zöller Przekład Grzegorz Sowinski

Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 2015

Edith Stein, Der Aufbau der menschlichen Person. Vorlesung zur philosophischen Anthropologie © Copyright by Verlag Herder GmbH, Freiburg im Breisgau 2004 © Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2015 Redakcja naukowa ks. prof. dr hab. Jerzy Machnacz Redakcja i korekta Iwona Pawłowska Okładka, design & dtp Paweł Matyjewicz Imprimi potest Tadeusz Florek OCD, prowincjał Kraków, 25 września 2014 r. nr 398/2014 Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel.: 12-416-85-00, 12-416-85-01 fax: 12-416-85-02 www.wkb-krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl

ISBN 978-83-7604-322-7 Druk: Dimograf – Bielsko-Biała

Słowo wstępne Edyta Stein przez całe życie była osobą stawiającą pytania i poszukującą odpowiedzi. Znając zarówno nowoczesną metodę fenomenologiczną, jak i przekaz tradycyjnej wiary chrześcijańskiej, poszukiwała prawdy, poszukiwała Boga. Doskonale zdawała sobie przy tym sprawę, że do bytu wiecznego nie sposób dojść inaczej niż poprzez byt skończony, poprzez człowieka. Czym jest człowiek, jakie są struktury jego bytu, od biologicznych po duchowe? Po wstąpieniu do zakonu w 1933 roku Edyta Stein pisała w Przedmowie, porządkując swój münsterski wykład o antropologii teologicznej: „Jeśli pedagogika aspiruje do naukowości, to jednym z jej najistotniejszych zadań będzie refleksja nad tą przewodnią ideą {istoty człowieka}. Na gruncie tego rodzaju rozważań jako docent Niemieckiego Instytutu Pedagogiki Naukowej w Münster próbowałam w semestrze zimowym 1932/1933 zająć się tym problemem przy użyciu narzędzi filozoficznych ”1.

Budowa osoby ludzkiej rozpoczyna piąty rok naszej pracy nad edycją zbiorową dzieł Edyty Stein. Obok dzieła poświęconego antropologii teologicznej, które ukaże się jako ESGA 152 , stanowi ona najważniejszą pracę w drodze Edyty Stein do jej głównego dzieła – Bytu skończonego i bytu wiecznego (ESGA 11–12).

{Edyta Stein, Czym jest człowiek? Antropologia teologiczna, tłum. Grzegorz Sowinski, Kraków 2012, s. 45. Jest to przekład tomu ESGA 15: Was ist der Mensch? Theologischen Anthropologie, który ukazał się w roku 2005, s. 3}. {Tom pism Edyty Stein pt. Der Aufbau der menschlichen Person (ESGA 14) ukazał się w 2004 roku}.

Słowo wstępne

Za opracowanie niniejszego tomu pragniemy serdecznie podziękować przede wszystkim dr Beacie Beckmann-Zöller, która już przy okazji edycji tomów 16 i 17 okazała się wybitną znawczynią prac naszej Autorki. Klaus Mass OCD Würzburg, styczeń 2004

Wykaz skrótów ESAK – Edith Steins Archiv Köln ESW – Edith Steins Werke, Freiburg im Breisgau 1952–1994 ESGA – Edith Stein Gesamtausgabe, Freiburg im Breisgau 2000– Hua – Husserliana, Gesammelte Schriften Edmund Husserls (dzieła zebrane Edmunda Husserla) JPPF – „Jahrbuch für Philosophie und phänomenologische Forschung”, red. Edmund Husserl, 1913–1930 QDV – Thomas von Aquin, Untersuchungen über die Wahrheit, t. I–II, wyd. Borgmeyer, Breslau 1932 PL

– J.P. Migne, Patrologiae cursus completus. Series latina, Paris 1841–1864

STh

– Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna

TBL

– Teresa Benedykta od Krzyża (Edyta Stein), Listy w: ta sama, Autoportret z listów (1916–1933), oprac. Maria Amata Neyer, tłum. Immakulata J. Adamska, Anna Talarek, Kraków 2002 (listy 1–288); ta sama, Autoportret z listów (1933–1942), oprac. Maria Amata Neyer, tłum. Immakulata J. Adamska, Anna Talarek, Kraków 2003 (listy 289–781)

TBL/IR – Teresa Benedykta od Krzyża (Edyta Stein), Listy, w: ta sama, Autoportret z listów. Listy do Romana Ingardena, oprac. Maria Amata Neyer, tłum. Małgorzata Klentak-Zabłocka, Andrzej Wajs, Kraków 2003 Ver.

– Tomasz z Akwinu, Quaestiones disputatae de veritate

Uwagi edytorskie

Szczegółowy układ treści, który Autorka w późniejszym czasie dołączyła do swego wykładu, wkomponowano w tekst. Nagłówki te nie zostały umieszczone w nawiasach, by nie zaburzać płynnej lektury. Autorka pierwotnie podzieliła tekst wykładu jedynie na dziewięć rozdziałów, z których każdy zaopatrzyła w odpowiedni tytuł. Kolejne śródtytuły we wspomnianym spisie treści zostały przez Autorkę opatrzone numerem strony, dzięki czemu wstawiono je w przewidzianym dla nich miejscu. Znaki + czy = zostały zastąpione stosownymi sformułowaniami. W nawiasach ostrokątnych   umieściliśmy w tekście wskazówki, uzupełnienia czy objaśnienia edytorskie. Nawiasy kwadratowe [ ] pochodzą od Autorki. Wyróżnienia za pomocą linii falistych zastąpiono spacjowaniem. Uwzględniliśmy autorskie przekreślenia oraz korygujące sformułowania, umieszczone w rękopisie nad przekreślonymi fragmentami czy obok nich; to samo dotyczy późniejszych uzupełnień. Ważniejsze wyjątki od tej zasady zostały zaznaczone. Na potrzeby pierwszego wydania, w ramach ESW, Lucy Gelber przejrzała zrekonstruowany rękopis pod kątem wierności, poprzez porównanie z zapisem Caroline Barlage i Anny Hendken, dwóch studentek Edyty Stein z czasów jej pobytu w Münster. Zatem Czytelnik niniejszego tomu ma do czynienia z münsterską wersją wykładu Edyty Stein.

Uwagi edytorskie

Za niezbędną pomoc w rekonstrukcji tekstu dziękujemy Evi Hofmann i Christopherowi Richterowi z Drezna oraz s. Marii Amacie Neyer OCD z Kolonii. Uwaga wydawcy polskiego W nawiasy klamrowe { } ujęto uzupełnienia dodane przez tłumacza.

Edyta Stein

Budowa osoby ludzkiej Wykład z antropologii ﬁlozoﬁcznej (Münster 1932/1933)

I. Nauka o wychowaniu i praca wychowawcza: idea człowieka jako ich podstawa A. Teoria i praktyka – metafizyka, nauka o wychowaniu, praca wychowawcza Wszelkimi czynami człowieka kieruje l o g o s. Jak trudno za pomocą jednego słowa oddać w niemieckim {treść} obejmowaną przez termin logos, ukazuje nam Faust w scenie, w której usiłuje trafnie go przełożyć1. „Logos” oznacza, po pierwsze, o b i e k t y w n y p o r z ą d e k bytowy, do którego należą też ludzkie czyny. Następnie, „logos” oznacza ż y w e w człowieku u j ę c i e tego porządku; dzięki temu ujęciu człowiek ma możliwość postępować w swej praktyce zgodnie z owym porządkiem (to znaczy „sensownie”). Szewc musi być obeznany z charakterem skóry i z narzędziami, które służą do jej obróbki, by móc odpowiednio ich używać w pracy; musi też wiedzieć, jakie wymagania mają spełniać buty zdatne do użytku. To żywe ujęcie, 1

Edyta Stein nawiązuje do Fausta Johanna Wolfganga Goethego, gdzie bohater dokonuje przekładu prologu Ewangelii św. Jana (J 1, 1): „A zatem: «Była na początku Myśl». Pilne baczenie daj tym pięknym zgłoskom, Aby cię czasem pióro nie poniosło. Czyż tylko Myśl ten wszechświat w ruch wprawiła? Powinno brzmieć: «Moc na początku była». Lecz i tu także, choć rzecz zda mi się prosta, Coś mnie ostrzega, bym przy tym nie został. Już wiem! Duch światłem mi pomaga swym, I piszę już: «Był na początku Czyn»” (Faust. Tragedia, cz. I, 1236 n. {tłum. Feliks Konopka, Warszawa 1962, s. 101}).

Budowa osoby ludzkiej. Wykład z antropologii filozoficznej

leżące u podstaw pracy, nie zawsze dochodzi do wyraźnego wizerunku duchowego, to znaczy do „idei” {odnośnej} rzeczy; tym bardziej nie zawsze dochodzi do {jej} ujęcia pojęciowego. Wszystko, co oznaczamy słowami kończącymi się na „-logia” czy „-yka”, jest próbą uchwycenia logosu danej dziedziny rzeczowej za pomocą t e o r i i, za pomocą systemu pojęciowego, który {powinien się} opierać na jasnym poznaniu. – Wszelka p r a c a w y c h o w a w c z a, która usiłuje formować ludzi, kieruje się określonym ujęciem człowieka, jego pozycją w świecie, jego zadaniami w życiu, jak i możliwościami praktycznego traktowania i kształtowania człowieka. Teoria kształtowania człowieka, którą nazywamy n a u k ą o w y c h o w a n i u, należy organicznie do elementów całościowego obrazu świata, to znaczy {stanowi organiczny element} jakiejś m e t a f i z y k i; a i d e a c z ł o w i e k a jest częścią tego całościowego obrazu i wiąże się z nim w najbardziej bezpośredni sposób2. Jest możliwe, że ktoś prowadzi pracę wychowawczą, nie dysponując jakąś metafizyką w sensie przemyślanego systemu czy jakąś rozwiniętą ideą człowieka. Ale takie czy inne ujęcie świata i człowieka {zawsze} leży u podstawy jego poczynań. Jest możliwe, że ktoś taki przejdzie od czynu do idei, która obiektywnie odpowiada jego poczynaniom. Podobnie jest możliwe, że jakieś teorie pedagogiczne mają swój kontekst metafizyczny, z którego nie zdają sobie wyraźnie sprawy jej reprezentanci czy nawet jej twórcy. Może być również tak, że ktoś „dysponuje” jakąś metafizyką, a zarazem buduje jakąś teorię pedagogiczną, która odpowiada jakiejś zupełnie innej metafizyce. W praktyce wychowawczej może postępować ktoś zupełnie inaczej, niż odpowiadałoby to jego teorii pedagogicznej i jego metafizyce. Ten brak logiki i konsekwencji ma też dobrą stronę: chroni przed 2

W odniesieniu do tej kwestii por. zbiór odczytów i artykułów Bildung und Entfaltung der Individualität, ESGA 16, Freiburg 2001.

I. Nauka o wychowaniu i praca wychowawcza...

radykalnym oddziaływaniem chybionych teorii. A idee czy teorie, którymi dysponujemy, nigdy nie są całkowicie pozbawione oddziaływania. Ktoś, kto reprezentuje {jakieś idee}, będzie się starał postępować stosownie do swych idei albo pozostawał mimowolnie pod ich wpływem, nawet jeśli jego praktykę determinują leżące głębiej i nieuświadamiane w wyraźny sposób przeciwstawne ujęcia. Aby szeroko ukazać znaczenie, jakie idea człowieka ma dla nauki o wychowaniu i dla pracy wychowawczej, można by wyjść od głównych typów przeszłych i współczesnych teorii i procedur pedagogicznych, odsłaniając ich kontekst metaﬁzyczny, do których one należą. Mamy jednak na to zbyt mało czasu. W tym miejscu mogę podać jedynie kilka inspirujących wskazówek, przy czym zamierzam pójść w odwrotnym kierunku: wyjdę od kilku typów ujęcia ludzkiej istoty, które są znaczące dla naszej epoki, i prześledzę ich konsekwencje pedagogiczne.

I. Obrazy człowieka oddziałujące na współczesną pedagogikę 1. Obraz pochodzący z kręgu niemieckiego idealizmu (ideał człowieczeństwa) i jego znaczenie pedagogiczne Za istotny i charakterystyczny proces we współczesnym życiu niemieckiego ducha uważam z a ł a m a n i e n i e m i e c k i e g o i d e a l i z m u, który w połowie XIX stulecia został wyparty przez nurty materializmu i pozytywizmu, ale w ostatnich dekadach minionego wieku przeżywał renesans i znów zwyciężył; mniej więcej na przełomie wieków pojawiły się nurty, które stopniowo go wyparły – aż podczas {pierwszej} wojny {światowej} poniósł ogromną klęskę. W pedagogice idealizm do dziś oddziaływa jeszcze

Budowa osoby ludzkiej. Wykład z antropologii filozoficznej

z dużą mocą. Nie sposób tu zarysować jego ogólnej charakterystyki ﬁlozoﬁcznej. Wyeksponujemy tylko kilka rysów jego wizerunku człowieka – obrazu, który jest nam wszystkim znany dzięki naszym klasycznym twórcom. Człowiek, jakim go widzą Lessing3 , Herder4 , Schiller5 i Goethe6 (mimo wszelkich różnic, które da się wykazać między nimi), jest w o l n y, jest powołany do d o s k o n a ł o ś c i (nazywanej przez nich „człowieczeństwem”), jest o g n i w e m w ł a ń c u c h u l u d z k i e g o r o d u, który na drodze postępu przybliża się do tego ideału doskonałości; każda j e d n o s t k a i każdy n a r ó d mocą własnej s p e c y f i k i mają do spełnienia jakieś szczególne zadanie w rozwoju ludzkości (właściwie rzecz biorąc, idea ta wykracza już poza klasycyzm, stanowiąc specjalny wkład Herdera do ideału człowieczeństwa7). To ujęcie człowieka daje mocny impuls w kierunku radosnego o p t y m i z m u i a k t y w i z m u pedagogicznego, który rzeczywiście można dostrzec na przełomie XVIII i XIX wieku, a także od przełomu XIX i XX wieku wśród przedstawicieli ożywionych ruchów reformy pedagogicznej. Ideał człowieczeństwa oznacza szczytny cel, ku któremu wychowawca powinien kształcić wychowanka. Dzięki wolności jest możliwą i niezbędną rzeczą wzywanie wychowanka do pracy służącej temu celowi. Jego własna aktywność i jego indywidualne siły muszą być pobudzane i rozwijane, aby mógł on zapełnić swoje miejsce we własnym na3

5 6 7

Gotthold Ephraim Lessing (1729–1781), niemiecki poeta i pisarz czasów oświecenia. Johann Gottfried Herder (1744–1803), niemiecki teolog, filozof i pedagog. Friedrich Schiller (1759–1805), niemiecki poeta i pisarz. Johann Wolfgang Goethe (1749–1832), niemiecki poeta i pisarz. Edyta Stein nawiązuje tu zapewne do dzieła Herdera Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit, Riga – Leipzig 1784–1791. W odniesieniu do tej kwestii por. również jej recenzję Zum Kampf um den katholischen Lehrer, w: Bildung und Entfaltung der Individualität, s. 115.

I. Nauka o wychowaniu i praca wychowawcza...

rodzie i ludzkości, wnieść swój wkład w wielkie {dzieło} kreacji ludzkiego ducha, w kulturę. Jest rzeczą dobrze znaną, że praca wychowawcza oznacza walkę z „niższą naturą”. A ufna wiara w dobroć natury ludzkiej i w siłę rozumu (dziedzictwo Rousseau8 i racjonalizmu) jest tak mocna, że jej zwycięstwa nie podaje się w wątpliwość. Zgodnie z intelektualizmem tej ﬁlozoﬁi, zwraca się uwagę tylko na to, co jest uchwytne dla intelektu. Również w odniesieniu do irracjonalnych rudymentów, których nie sposób nie uznać (doznania, popędy itd.), uwzględnia się tylko te, na które pada światło świadomości (tylko w ten sposób można wyjaśnić powstanie powierzchownej psychologii, która za swój obiekt ma łańcuch danych świadomości).

2. Obraz pochodzący z kręgu psychologii głębi i jego oddziaływanie R o m a n t y z m odkrył władze {ukryte w naszej} głębi, otchłanie ludzkiego istnienia. Jednak w konfrontacji z potężniejszym nurtem epoki nie był w stanie postawić na swoim. W dzisiejszych czasach, kiedy to od innej strony ponownie dociera się do jego idei, dokonano też namysłu nad jego prekursorami. Gdy jasne zwierciadło świadomości czy uporządkowanego życia zewnętrznego (prywatnego bądź publicznego) mącą godne uwagi falowania, których nie da się wyjaśnić wcześniejszymi falami powierzchniowego życia, można dostrzec, że mamy tu do czynienia właśnie z p o w i e r z c h n i ą, że pod nią kryje się g ł ę b i a, w której działają ciemne władze. Wielu z nas zetknęło się z wielkimi

Jean Jacques Rousseau (1712–1778), pochodzący ze Szwajcarii filozof społeczny doby oświecenia.

Budowa osoby ludzkiej. Wykład z antropologii filozoficznej

powieściami r o s y j s k i m i. Tołstoj9 i Dostojewski10 są znawcami i piewcami ludzkiej duszy, którzy odsłaniają przed nami otchłanie ludzkiego istnienia. Inni natraﬁli na nie dzięki życiowym faktom: przypadki zagadkowego przełamania „normalnego” życia psychicznego, z jakimi ma do czynienia psychiatra, a zapewne nie mniej często duszpasterz, kierują spojrzenie na ukryte głębie. P s y c h o a n a l i z a była pierwszym z wielkich przełomów, który dokonał się od tej strony. Rosyjska literatura i psychoanaliza obejmują coraz szersze kręgi intelektualistów – ale też niemal wyłącznie ich samych. Władze {kryjące się} w głębi {ludzkiego wnętrza} uwidaczniają się całemu światu za sprawą wojny i zamętu lat powojennych. Rozum, człowieczeństwo, kultura raz po raz ukazują wstrząsającą bezsilność. Stąd w coraz większym stopniu miejsce humanistycznego obrazu zajmuje inny wizerunek człowieka – czy lepiej: zajmują inne wizerunki człowieka, tu bowiem nie może być mowy o jedności. Ludzi, którzy swe spojrzenie skierowali w głębie duszy, jednoczy tylko jedno: że wszyscy oni uważają te głębie duszy, które pozostają ukryte dla naiwnego człowieka, za istotny i oddziałujący {element}, natomiast powierzchniowe życie – jasno uświadamiane myśli, uczucia, pobudzenia woli – za owoc czegoś, co dzieje się w głębi, a więc zarazem za znak, który przed analitykiem czy myślicielem, {zajmującym się problematyką} duszy, otwiera dostęp do tych głębi. Umysły różnią się jednak w ujmowaniu głębi. Według twórcy psychoanalizy11, jak też według dużych grup, które w ważkich punktach pozostają dziś w opozycji do niego12 – choć zawdzięczały mu pier9 10 11 12

Lew Tołstoj (1828–1910), rosyjski pisarz. Fiodor Dostojewski (1821–1881), rosyjski pisarz. Sigmund Freud (1856–1939). Alfred Adler (1870–1937), twórca psychologii indywidualnej; Carl Gustav Jung (1875–1961), twórca psychologii analitycznej czy też kompleksowej.

I. Nauka o wychowaniu i praca wychowawcza...

wotny impuls – władzą {ukrytą w} głębiach {dusz}, która jako nieprzezwyciężona moc determinuje życie, są ludzkie popędy. Rozmaite kierunki dzielą się w odpowiedzi na pytanie o dominujący popęd. Dalej, dzielą się pod tym względem, czy uznają jedność duszy, której podporządkowują się popędy (psychologia indywidualna już to nazwała), bądź traktują życie psychiczne – powierzchniowe i głębinowe – jako chaos, którego nie da się sprowadzić do wspólnego mianownika jedności osobowej. W porównaniu z idealistycznym ujęciem wyraźnie widać w tym nowym obrazie człowieka detronizację intelektu i swobodnie panującej woli, zanik nastawienia na obiektywne cele, dostępne dla poznania i osiągalne dla woli. Rozpada się też jedność duchowa ludzkości, jak i obiektywny sens jej twórczości kulturowej. Czy na gruncie takiego ujęcia człowieka w ogóle mają jeszcze sens jakiekolwiek wysiłki pedagogiczne? Zasadniczo rzecz biorąc, jako cel pozostaje tylko człowiek o „normalnie” funkcjonujących popędach; jako zadanie – leczenie zaburzeń psychiki czy też zapobieganie im; jako środek – analiza powierzchniowego życia, odsłanianie popędów, umożliwianie ich zaspokajania czy zdrowego odreagowywania. Konsekwencje tego ujęcia możemy zaobserwować w najszerszych kręgach rodzicielskich i nauczycielskich, a także wśród samej młodzieży, podobnie jak wśród osób, które bezwiednie stoją na gruncie psychoanalitycznej czy pokrewnej antropologii i pedagogiki. Za pierwszy z tych skutków uważam – niebywale podwyższoną w porównaniu z wcześniejszym okresem – o c e n ę p o p ę d ó w. Dla młodych ludzi, a nierzadko także dla ich wychowawców, stało się już czymś oczywistym, że praktyka musi uwzględniać popędy. Owo „uwzględnianie” oznacza, w dalekiej mierze: zaspokajać popędy, a walkę z nimi odrzucać jako bezsensowny, ba, szkodliwy opór wobec natury. Za drugi

Budowa osoby ludzkiej. Wykład z antropologii filozoficznej

skutek analizy uważam okoliczność, że zadanie przewodzenia i formowanie schodzi dla rodziców i wychowawców na drugi plan w porównaniu z w y s i ł k i e m r o z u m i e n i a. Gdy jako narzędzie rozumienia stosowana jest psychoanaliza – co dziś powszechnie można zaobserwować nie tylko wśród wychowawców, ale także wśród młodzieży w stosunku do wychowawców – pojawia się ogromne niebezpieczeństwo: że przecięciu ulegnie żywa wieź między duszami, która stanowi przesłankę wszelkich oddziaływań pedagogicznych, jak również przesłankę wszelkiego autentycznego rozumienia. (Dlatego psychoanaliza w użyciu laików jest niebezpieczna nie tylko dla pedagogiki, lecz i dla wszelkiego życia społecznego – w szczególności dla duszpasterstwa).

3. Ludzkie istnienie w ujęciu filozofii egzystencjalnej Heideggera Obok psychoanalitycznego ujęcia człowieka chciałabym postawić inne, które w dzisiejszych czasach oddziałuje na najwyższe kręgi intelektualne. Również ono uznaje przeciwieństwo powierzchni i głębi, ale w swym ujmowaniu {ludzkiej} głębi i w swej drodze do niej istotnie różni się od psychoanalizy. Myślę tutaj o metaﬁzyce naszych dni, o jej najbardziej imponującej formie, jaką spotykamy w pismach Martina H e i d e g g e r a13. Wielkim pytaniem me13

Edyta Stein odnosi się tutaj przede wszystkim do dzieł Heideggera, które później wnikliwie omówiła w swym artykule Martina Heideggers Existenzphilosophie (1936), mającym charakter suplementu do Endliches und ewiges Sein (ESGA 11–12, Freiburg 2006, s. 445–499): Sein und Zeit, JPPF, Halle 1927–1928; Vom Wesen des Grundes, w: Festschrift. Edmund Husserl zum 70. Geburtstag gewidmet. Ergänzungsband zum Band X JPPF, red. E. Husserl, Halle 1929 (Tübingen 19742), s. 71 n.; Kant und das Problem der Metaphysik, Bonn 1929; Was ist Metaphysik?, Bonn 1930. {Wspomniany artykuł Edyty Stein został przetłumaczony na język polski – zob. Filozofia egzystencjalna Martina Heideggera, w: Edyta Stein, Twierdza duchowa,

I. Nauka o wychowaniu i praca wychowawcza...

taﬁzyki jest pytanie o b y c i e. Pytanie to staje przed nami w perspektywie naszego własnego istnienia i tylko w tej perspektywie kwestię tę da się rozwiązać – zgodnie z Heideggerowskim przekonaniem. Codzienne istnienie człowieka wypełniają wszelkiego rodzaju troski i dążenia praktyczne. Człowiek żyje w świecie i stara się zabezpieczyć w nim swe miejsce, stosuje się do tradycyjnych form życia społecznego, tkwi w relacjach z innymi, mówi, myśli, odczuwa {tak}, jak mówi „się”, myśli „się”, odczuwa „się” itd. Cały ten strukturalnie stały świat, w którym człowiek się znajduje i w którym działa, cała ta skrzętna aktywność człowieka stanowi wielki aparat, który ma zagłuszać pytania, które nierozdzielnie łączą się z jego istnieniem – „kim jestem?” i „czym jest bycie?”. Nie udaje mu się jednak na trwałe uniknąć tych pytań. Jedną z trosk o to czy tamto jest troska człowieka o jego własne bycie; z istnieniem nieuchronnie wiąże się też lęk, który nieustannie przypomina człowiekowi o jego własnym byciu, ale wciąż popycha go do ucieczki przed własnym byciem, {do ucieczki} w świat. W l ę k u pojawia się w człowieku {pytanie}, czym jest jego istnienie; gdy człowiek konfrontuje się z tym pytaniem, uzyskuje także odpowiedź, gdyż bycie objawia się komuś, kto zdecydował, że chce widzieć. Faktem, który człowiek chce wyminąć, jest to, że został on „rzucony” w istnienie, by żyć s w o i m życiem. Do egzystencji człowieka należą możliwości, po które ma sięgać {jako} wolna {istota}, między którymi ma {wybierać poprzez} rozstrzyganie. Ostateczną {możliwością}, ku której człowiek podąża i która nieuchronnie należy do ludzkiego istnienia, jest śmierć: życie człowieka jest naznaczone śmiercią; człowiek przybywa z nicości i nieustannie podąża ku nicości. Kto chce żyć w prawdzie, musi wytrzymać spoglądanie w nicość, tłum. Immakulata J. Adamska, wstęp Anna Grzegorczyk, Poznań 1998, s. 135−203}.

Budowa osoby ludzkiej. Wykład z antropologii filozoficznej

nie uciekając w samozapomnienie i oszukańcze formy zabezpieczenia. Głębsze życie jest u Heideggera życiem duchowym. Człowiek jest wolną {istotą}, o ile może i powinien zdecydować się na prawdziwe bycie. Ale nie został mu wyznaczony żaden inny cel poza {tym jedynym}: być samym sobą i trwać w znikomości swego bycia. – Heidegger nie zbudował żadnej teorii pedagogicznej; naszym zadaniem nie może być sprawdzanie, jak dalece jego metaﬁ zyka przejawia się w jego praktyce pedagogicznej bądź jak dalece włada w niej zbawienna niekonsekwencja. Musimy rozważyć jedynie, jakie konsekwencje pedagogiczne wiążą się z tak ukierunkowaną ideą człowieka. Jeśli człowiek jest wzywany do prawdziwego bycia ({przy czym} musimy zapytać, jaki sens takie wezwanie może mieć w stosunku do istnienia, które z nicości przechodzi do nicości), to wychowawca ma za zadanie być wobec młodzieży rzecznikiem tego wezwania, burząc dla niej oszukańcze formy i idole. Lecz kto zdecyduje się na to smutne zajęcie i kto mógłby wziąć {za nie} odpowiedzialność? Bo jak być pewnym, że ktoś inny sprosta istnieniu spoglądającemu w nicość, że nie będzie wolał powrócić do świata czy wręcz uciec z istnienia do nicości?

II. Obraz człowieka w metafizyce chrześcijańskiej14 Uniknąć nihilizmu pedagogicznego, który stanowi konsekwencję nihilizmu metafi zycznego, można tylko wtedy, gdy nihilizm metafi zyczny przezwycięża pozytywna metafizyka, która oddaje sprawiedliwość nicości i otchłaniom ludzkiego istnienia. Stąd na ostatku chciałabym zarysować 14

Niewielka notatka w ESAK zawiera szkic następnego rozdziału: „Idea człowieka A. Zależność pracy wychowawczej i nauki o wychowaniu od wizerunku świata

I. Nauka o wychowaniu i praca wychowawcza...

ideę człowieka, odpowiadającą m e t a f i z y c e c h r z e ś c i j a ń s k i e j, i przedstawić jej konsekwencje pedagogiczne. Również w tym przypadku nie będę mogła podążać historyczną drogą i uwzględnić różnic między wielkimi myślicielami chrześcijańskimi, a jedynie wyeksponuję kilka wspólnych linii. Nie da się całkowicie wyłączyć wyznaniowych różnic dogmatycznych, bez tego bowiem nie można by przedstawić idei człowieka. To znaczy: moim celem nie jest omówienie różnicujących doktryn dogmatycznych. Ponieważ jednak przez chrześcijańską metaﬁzykę rozumiem taką metaﬁzykę, która czyni użytek z prawd wiary, muszę się zdecydować na {ukazanie} określonego fundamentu dogmatycznego.

1. Stosunek tego obrazu do przedstawionych idei a) do ideału humanistycznego Chrześcijańska antropologia podziela z antropologią idealistycznego humanizmu przekonanie o dobroci ludzkiej natury człowieka, o wolności człowieka, o jego powołaniu do doskonałości, o jego odpowiedzialnej postawie w {horyzoncie} jednorodnej całości ludzkiego rodu. Jednak opiera to przekonanie na innym fundamencie. Człowiek jest dobry, gdyż został stworzony przez Boga, na Jego obraz – w sensie, który wyróżnia człowieka spośród pozostałych Chrześcijańska metafizyka: 1. Stworzona natura Obraz Boga Podział na płci Indywidualność 2. Upadła natura 3. Odkupiona natura 4. Powołanie do chwały Konsekwencje pedagogiczne” (por. Lucy Gelber, Wprowadzenie, ESW XVI, s. 21 n.).

Budowa osoby ludzkiej. Wykład z antropologii filozoficznej

stworzeń ziemskich. W jego duchu odciska się obraz Trójcy Świętej. Święty Augustyn z najwyższą precyzją ukazał, jak różnorako można ujmować obraz Boga w duchu człowieka15. W tym miejscu nie możemy szczegółowo prześledzić tej kwestii. Chciałabym zasygnalizować tylko tyle, ile jest niezbędne w naszym kontekście. Ludzki duch miłuje siebie. Musi siebie poznawać, by móc siebie miłować. Poznanie i miłość są w duchu, są więc jednością z duchem, są jego życiem. Tym niemniej dają się odróżnić od ducha, a także wzajemnie od siebie. Poznanie rodzi się z ducha, a z poznającego ducha wyłania się miłość. Dlatego ducha, poznanie i miłość można uważać za odbicie Ojca, Syna i Ducha Świętego. Nie jest to jedynie porównanie, lecz to, co ma realne znaczenie. Człowiek i s t n i e j e tylko dzięki Bogu; i jest tym, c z y m jest, tylko dzięki Bogu. Ponieważ człowiek jest duchem i ponieważ jako duch otrzymał światło rozumu, to znaczy odbicie boskiego Logosu, może poznawać16 . Ponieważ duch jest wolą, podlega przyciąganiu dobroci – czystej dobroci oraz jej ziemskich odbić – miłuje i może się zjednoczyć z Bożą wolą, dopiero dzięki temu zaś znaleźć prawdziwą wolność. Swą wolę czynić jednokształtną z wolą Boga: oto droga, która prowadzi do ludzkiego spełnienia w chwale. Tutaj znów uwidacznia się radykalna różnica między chrześcijańską 15

Aurelius Augustinus, De Trinitate, IX–X. „Nie mówimy jeszcze o tym, co najważniejsze – o Bogu Ojcu, Synu i Duchu Świętym – ale mówimy o nierównym obrazie, a jednak obrazie, o człowieku” (św. Augustyn, O Trójcy Świętej IX, II, 2, tłum. Maria Stokowska, Poznań – Warszawa – Lublin 1962, s. 279). Tomasz z Akwinu, który w swej doktrynie imago Trinitatis łac. obrazu Trójcy Świętej mocno inspirował się św. Augustynem, jednak odszedł od niego w istotnych punktach, takich jak interpretacja boskiej prawdy w ludzkim duchu (de Veritate, questio 10 Edith Stein, Des H. Thomas von Aquino Untersuchungen über die Wahrheit (Quaestiones disputate de veritate), t. I, Freiburg 2008, s. 259–306) oraz w doktrynie wolności (de Veritate, questio 24 Des H. Thomas von Aquino Untersuchungen über die Wahrheit (Quaestiones disputate de veritate), t. II, Freiburg 2008, s. 643–701).

I. Nauka o wychowaniu i praca wychowawcza...

wizją człowieka i humanistyczną wizją człowieka. Ideał doskonałości jest dla niej ziemskim celem – celem, do którego zmierza naturalny rozwój człowieka. Zgodnie z chrześcijańskim ujęciem, cel ten jest transcendentnym celem, w którego {realizacji} człowiek nie tylko może, lecz musi współdziałać, ale którego sam nie jest zdolny osiągnąć o własnych siłach – o siłach naturalnych. b) do psychologii głębi Tym sposobem dochodzimy do tego, co wspólne dla chrześcijańskiej antropologii i tych nowoczesnych ujęć, które dostrzegły powierzchniowy charakter świadomości. Antropologia chrześcijańska również zna głębie duszy i nocne strony ludzkiego istnienia. Nie są one dla niej nowym odkryciem, lecz faktami, z którymi chrześcijańska antropologia zawsze się liczyła, pojmując je od strony ich korzeni. Pierwotnie człowiek b y ł dobry, panował dzięki rozumowi nad swymi popędami i w wolności zwracał się ku dobru. Ludzka natura utraciła jednak swój prastan, gdy pierwszy człowiek odwrócił się od Boga: popędy zbuntowane przeciwko duchowi, intelekt zaciemniony, wola osłabiona. Zepsuta natura przeszła dziedzicznie z pierwszego człowieka na cały ród ludzki, który zaczął się od niego. Pozostawiony samemu sobie, człowiek wprawdzie nie jest zupełnie wydany na pastwę ciemnych mocy: światło rozumu nie zgasło w nim całkowicie, pozostała w nim także wolność – stąd każdy ma możliwość podjąć walkę ze swą niższą naturą – niemniej zawsze istnieje ryzyko, że zostanie pokonany; a zwycięstwa na całej linii nigdy nie uda mu się uzyskać o własnych siłach: po pierwsze, ponieważ człowiek w znacznej mierze ma tu do czynienia z niewidzialnymi wrogami ({nawet} jeśli nauczył się nieufności w stosunku do powierzchni, bynajmniej nie może być pewien, iż rzeczywiście uda się mu odsunąć woal spowijający

Budowa osoby ludzkiej. Wykład z antropologii filozoficznej

głębię); i po drugie, ponieważ w jego własnym obozie znajduje się zdrajca: wola, która tak łatwo daje się nakłonić do kapitulacji. Stąd po jednej stronie będziemy mieli ludzi, którzy spalają się w walce; po drugiej ludzi, który rezygnują z walki bądź nigdy jej nie podjęli: ludzi wydanych na pastwę chaosu, aż do tego stopnia, że jedność osoby nie jest już widoczna (mimo tego aspektu jedność jest obecna, ponieważ dusza jest j e d n a i każda została stworzona przez Boga, jest powołana do nieśmiertelności i, gdy gubi samą siebie, odpowiada za to – zawsze bowiem może zanurzyć się w głębie, by siebie odnaleźć). Z pewnością istnieją dobrzy z natury i szlachetni ludzie, u których daje się zauważyć szczególnie mocne ukierunkowanie na dobro: wpisane w ludzką naturę, ukierunkowanie to nie uległo zupełnemu zatraceniu skutkiem upadku – ludzie ci na czysto naturalnym gruncie osiągają wysoki stopień harmonii. Ale rysa wnika także ich naturę. Nie wiemy, na ile w skrytości serca ją wyczuwają ani kiedy się rozwiera się ona tak, że uwidaczniają się otchłanie. Człowiek nie ma mocy nad władzami {w swej} głębi i nie potraﬁ sam z siebie znaleźć drogi na wyżyny. Jednak droga jest dla niego przygotowana. By uleczyć jego naturę i przywrócić mu {stan} wznoszenia się ponad naturę, przeznaczone mu od wieczności, sam Bóg stał się człowiekiem. Syn wiekuistego Ojca został nową głową ludzkiego rodu; każdy z Nim związany w jedności Ciała Mistycznego, uczestniczy w Jego synostwie Bożym, ma w sobie źródło życia boskiego, wpływające do wiekuistego życia, a zarazem leczące ułomności upadłej natury: światło naturalne jego intelektu jest przez światło łaski spotęgowane i lepiej chronione przed błędami, choć przeciw nim nie jest zabezpieczone; przede wszystkim zaś – jego oko duchowe pozostaje otwarte na wszystko, co w tym świecie daje nam znać o innym świecie; wola zwraca się ku wiecz-

I. Nauka o wychowaniu i praca wychowawcza...

nemu dobru i nie daje się łatwo od niego odwrócić, ma więcej siły do walki z niskimi władzami. Przez {całe} życie człowiek pozostaje wszak skazany na walkę. Sam musi dbać, by życie łaski utrzymywało się w nim i stale znajdowało pokarm; dopiero jako nagroda za skuteczność w walce rysują się przed nim perspektywy status termini17 – życia w chwale, kiedy to będzie oglądał wiekuistą prawdę i nieodwracalnie przylgnie do niej z miłością. Zmierzać do tego celu, nie dając się wprowadzić w błąd: tak musi wyglądać wytyczna jego całego życia; wszelkie sprawy ziemskiego żywota muszą być sprawdzane i oceniane pod kątem ich znaczenia dla wiekuistego celu. c) do filozofii egzystencjalnej Tym sposobem niezbędna staje się dla chrześcijanina krytyczna postawa wobec świata, w którym znajduje się on jako przebudzona duchowo istota, a także wobec własnego „ja”. Wezwanie do namysłu nad prawdziwym byciem, z radykalną ostrością występujące w metafi zyce Heideggera, jest pra-chrześcijańskim wezwaniem, echem owego Μετανοεῖτε18 , którym Chrzciciel wzywał ludzi, by przygotowywali drogi Panu19. Wśród chrześcijańskich myślicieli żaden nie odpowiedział na to wezwanie z większą pasją i energią niż św. Augustyn. „Noli foras ire, in te redi, in interiore homine habitat veritas”20. Zapewne nikt nie wniknął głębiej we własne wnętrze niż Augustyn w Wyznaniach21. Ale też nikt nie dokonał ostrzejszej i bardziej 17 18 19 20

Łac. stan końcowy. Gr. „Nawracajcie się!”. Por. Mt 4, 17. Por. Mt 3, 2 n.. „Nie podążaj na zewnątrz, znów nawróć do siebie samego! W człowieku wewnętrznym mieszka prawda”, De vera religione, 39, 72, 121. {O prawdziwej wierze, tłum. Jerzy Ptaszyński, w: Dialogi filozoficzne, Kraków 1999, s. 788n.; przekład nieco zmieniony}. Aurelius Augustinus, Confessiones.

Budowa osoby ludzkiej. Wykład z antropologii filozoficznej

radykalnej krytyki ludzkiego świata niż Augustyn w Państwie Bożym22 . Wynik brzmi jednak zupełnie inaczej: „We wnętrzu człowieka mieszka prawda”; prawda ta nie jest nagim faktem istnienia w jego skończoności. Jakkolwiek niezbicie pewny byłby dla Augustyna fakt własnego bycia: jeszcze pewniejszy jest fakt wiekuistego bycia, które stoi za własnym, ułomnym byciem. O n o jest prawdą, na którą natraﬁamy, gdy we własnym wnętrzu docieramy do {jego} podstawy. Dusza, poznając samą siebie, poznaje w sobie Boga23. A poznawanie, c z y m ona {sama} jest i co w niej jest, staje się dla duszy możliwe tylko dzięki światłu Bożemu. „Który mnie znasz, niech Cię poznam tak, jak jestem poznany”24. „Cóż we mnie mogłoby utaić się przed Twym «wzrokiem», przed którym «odkryta» jest otchłań ludzkiego sumienia? Ciebie bowiem ukryłbym przed sobą, a nie siebie przed Tobą. […] Wyznania zatem moje, Boże mój, które czynię przed obliczem Twoim, są zarazem ciche i głośne. […] Nie wyjawiam ludziom żadnej prawdy, której Ty przedtem nie słyszałbyś ode mnie, ani Ty nie słyszysz ode mnie nic takiego, czego byś mi przedtem nie powiedział”25. Słowa te dają wyraz głębokiemu sceptycyzmowi w kwestii czysto naturalnego poznawania siebie. A ponieważ, według Augustyna, poznawanie siebie jest najbardziej pierwotnym poznawaniem, pewniejszym od wszelkiego poznania przedmiotów zewnętrznych, odkrywanie ukry22 23

Aurelius Augustinus, De civitate Dei. De Trinitate, X, 5. 7. „{Dusza} widzi od wewnątrz piękno pewnych przedmiotów, a to dzięki najwyższej naturze – Bogu. Lecz zamiast trwać w Bogu, jak powinna, i Nim się rozkoszować, dusza samej sobie chce przypisać piękno. Nie chce tego, by być z Boga i podobną Bogu, ale chciałaby z siebie samej być tym, czym On jest. Odwraca się od Niego, odchodzi i spada coraz niżej, podczas gdy sądzi, że wznosi się coraz wyżej i wyżej; gdyż ani sama sobie, ani nic innego nie może jej wystarczyć, skoro oddala się od tego, który jedynie wystarcza” (O Trójcy Świętej, s. 300). Confessiones, X, 1. {Augustyn, Wyznania, tłum. Jan Czuj, Warszawa 1955, s. 196}. Confessiones, X, 2. {Tamże}.

I. Nauka o wychowaniu i praca wychowawcza...

tych głębi obcej duszy za pomocą czysto naturalnych narzędzi {poznawczych} musi się to jawić jako aroganckie przedsięwzięcie. d) podsumowanie Gwoli podsumowania możemy powiedzieć: z punktu widzenia chrześcijańskiej antropologii h u m a n i s t y c z n y o b r a z i d e a l n y jawi się jako obraz zintegrowanego człowieka, człowieka przed upadkiem, niezwracający uwagi na jego pochodzenie czy jego cel i wyłączający fakt grzechu pierworodnego. O b r a z c z ł o w i e k a {w kręgu} p s y c h o l o g i i g ł ę b i jest obrazem upadłego człowieka, również postrzeganego statycznie i ahistorycznie: jego przeszłość i jego przyszłe możliwości oraz fakt odkupienia pozostają nieuwzględnione. F i l o z o f i a e g z y s t e n c j a l n a ukazuje człowieka w skończoności i znikomości jego istnienia. Ustala, czym człowiek nie jest; w konsekwencji odwraca się od tego, czym człowiek jest w pozytywnym sensie, i od Absolutu, który wyłania się zza tego uwarunkowanego bytu.

2. Konsekwencje pedagogiczne a) Objawienie jako źródło dla pedagogiki (dla ludzkiej natury, dla celu wychowania, dla warunków i granic aktu pedagogicznego) Spróbuję teraz wyciągnąć niektóre konsekwencje dla chrześcijańskiej pedagogiki. Nie gardząc środkami naturalnego poznania człowieka i nauką, będzie ona z zapałem dążyć do pewności w kwestii obrazu człowieka, jaki kreśli dla nas prawda objawiona. W tym celu będzie się odwoływać do źródeł Objawienia, a zarazem zasięgać rady u chrześcijańskich myślicieli, to znaczy u tych,

Indeks biblijny Rdz 12, 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rz 12, 4‒5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mt 3, 2–3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mt 4, 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . J 1, 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . J 3, 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Kor 10, 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Kor 12, 12‒31a . . . . . . . . . . . . . . . .

277 247 59 59 45 194 247 247

Indeks osób A Abraham 227 Adam 139, 247 Adamska Immakulata Janina 18, 19, 21, 23, 53, 167, 174, 281 Adler Alfred 50 Allers Rudolf 25, 26 Altmann Alexander 24, 297 André Hans 22, 105, 294 Arystoteles 25, 98, 101, 103, 111, 131, 186, 237, 293, 300 Assunta Maria 28, 302 Atanazy, św. 283 Augustyn Augustinus Aurelius, św. 56, 59, 60, 293 Awerroes (Ibn Ruszd) 186

B Bachmaier Hans Korbinian 35, 298 Ballauff Theodor 33, 298 Bannwart Clemens 19, 299 Barlage Caroline 41

310

Indeks osób

Barry Smith 94, 296 Baseheart Mary Catherine 28, 298 Beck Heinrich 34, 298 Beckmann-Zöller Beate 6, 7, 19, 22, 280, 306, 307 Beekman Thomas 32, 298 Bergson Henri 104, 295 Bernberg Josef 34, 298 Biemel Marly 29, 301 Biemel Walter 32, 300 Birkenbeil Edward 33, 35, 298 Bluhm Agnes 143, 293 Boecjusz 27 Bóg (Boży) 5, 8, 20, 27, 36–38, 55–58, 60, 63–67, 81, 82, 90, 137–139, 186, 189, 193, 195, 196, 198, 201, 206, 207, 213, 215, 216, 233, 234, 247, 256, 272, 276, 277, 279, 281, 283, 285, 288, 312, 313, 316, 320 Böhm Franz Joseph 26, 298 Bollnow Otto Friedrich 33, 34, 298 Bonifacy, św. 275 Borden Sarah R. 27, 299 Börsig-Hover Lina 28, 307 Borsinger Hilde Vérène 17 Brenzing Kaliksta 16 Bronowicz Janusz 23 Brugsch Theodor 24, 299 Brüning Petra 16 Brunnengräber Hans 13 Brunner August 23, 26, 299 Bryk Dariusz 28, 299 Buber Martin 23, 299 Buytendijk Frederik Jakobus Johannes 34, 299 Byrnes James Thomas 35, 299

C Celms Theodor 26, 299 Chesterton Gilberth Keith 15, 299 Conrad Theodor 17 Conrad-Martius Hedwig 13–17, 22, 25, 29, 34, 105, 196, 299 Coudenhove-Kalergi (Görres) Ida Friederike 26, 300

Indeks osób Czerniak Stanisław 87 Czuj Jan 60

D Danner Helmuth 32, 303 Darwin Karol 24, 25, 126, 148, 150, 296 Demokryt 92 Denzinger Heinrich 19, 299 Descartes René zob. Kartezjusz Dilthey Wilhelm 33 Dobisch Hubert 28, 305 Dostojewski Fiodor 50, 76 Dursch Georg Martin 34, 299 Dursy Elly 17, 76

E Eggersdorfer Franz Xaver 11, 12, 301 Ellwein Thomas 33, 301 Epikur 92 Erlinghagen Karl 35, 300 Ettlinger Max 11,12, 26, 29, 123, 294, 301 Eucken Rudolf 24, 300

F Faust 23, 45, 294, 305 Fetz Reto Luzius 28, 300 Fink Eugen 34, 300 Finke Heinrich 9–11 Fischer Aloysius 33 Freud Sigmund 24, 50

G Garcia Laura 28, 300 Gehlen Arnold 23, 300 Gelber Lucy 20, 21, 41, 55, 300 Gerl-Falkovitz Hanna Barbara 22, 306, 307 Gierula Jerzy F. 21, 167 Gierulanka Danuta 21, 85, 167 Goethe Johann Wolfgang 45, 48, 105, 136, 139, 148, 149, 150, 294

311

312

Indeks osób

Gordon Werner 17 Gredt Josef 25, 300 Groethuysen Bernhard 26, 27, 83, 294 Groothoff Hans Hermann 32, 33, 300, 301 Grzegorczyk Anna 53 Grzegorz Wielki, św. 239, 294 Guardini Romano 23, 34, 301 Guilead Reuben 28, 301 Günther Margarete 17, 26

H Haase Kurt 13 Haeckel Ernst 152, 296 Haecker Theodor 25, 301 Hansen Wilhelm 13 Hartmann Hans 23, 301 Hauser Otto 23, 301 Heidegger Martin 24, 26, 33, 52, 54, 59, 292, 294, 311 Hendken Anna 41 Herbstrith Waltraud 28 Herder Johann Gottfried 48, 267, 294 Herrigel Eugen 26, 298, 299 Herrmann Maria Adele 73, 301 Hildebrand Dietriech von 22, 26, 245, 246, 247, 292, 294 Hofmann Evi 42 Holenstein Elmar 31, 85, 295 Honecker Martin 13, 14 Huppertz Norbert 33, 303 Husserl Edmund 8, 10, 21, 24, 29, 31–33, 52, 84, 85, 104, 135, 167, 172, 245, 294, 297, 301 Huth Albert 25, 27, 70

I Ingarden Roman 10, 11, 12, 14, 28, 39, 104, 297, 302

J Jaegerschmid Adelgunda 10, 13, 14, 29 Jan Paweł II (Karol Wojtyła), św. 28, 35, 299, 300, 302 Jung Carl Gustav 50

Indeks osób

K Kalinowski Georges 28, 302 Kant Immanuel 26, 52, 294, 301, 305 Kartezjusz (Descartes René) 193, 296 Kern Iso 29, 301 Klages Ludwig 24, 302 Klienke V.C. 28, 302 Knapp Otto 26, 302 Knoche Eva-Maria 28, 302 Kohus Heinz 27, 307 Konopka Feliks 45 Konrad Franz-Michael 35, 302 Kopf Kaliksta 9, 17 Koyré Alexandre 9 Kreis Otto 12, 13, 302 Kreuzer Johann 293 Krieck Ernst 23, 302

L Lammers Elisabeth 18, 302 Landgrebe Ludwig 32, 300 le Fort Gertrud von 76 Leibniz Gottfried Wilhelm 189, 295 Lenzen Dietrich 24, 33, 303 Lersch Philipp 23, 302 Lessing Gotthold Ephraim 48 Leukipp 92 Lippitz Wilfried 32, 33, 303 Lipps Hans 15 Loch Werner 24, 32, 33, 303 Lüke Emmy 26 Lukrecjusz 92

M Magold Rosa 26 Maier Friederike 27, 303 Mann Heinrich 24, 303 Maritain Jacques 27, 304

313

314 Maritain Raïssa 27, 304 März Fritz 35 Mass Karl 6 Matthias Ursula 27, 304 Maylock A.L. 15 Meinberg Eckhard 33, 304 Mendel Gregor 144, 296 Menze Clemens 35, 304 Merleau-Ponty Maurice 34, 304 Meyer-Drawe Käte 32, 303 Migne Jacques Paul 39, 296 Montessori Maria 35, 302, 306 Müller Andreas Uwe 11, 16, 304 Münster Clemens 136

N Neyer Maria Amata 11, 16, 42, 304 Noe 135

O Otto Elisabeth 28, 304

P Panzer Ursula 31, 84, 295 Penner Lothar 35, 304 Pfänder Alexander 304, 306 Platon 203, 296 Plessner Helmuth 22, 24, 105, 293 Plöger Wilfried 32, 33, 304, 305 Plügge Herbert 34, 305 Pöggeler Franz 35, 305 Przywara Erich 26, 305 Ptaszyński Jerzy 59

R Rath Matthias 28, 300 Reifenrath Bruno H. 33, 305 Reinach Adolf 29, 94, 244, 245, 305 Reinach Anne 15

Indeks osób

315

Richter Christopher 42 Rickert Heinrich 73 Rimmel Thomas Maria 28, 305 Rombach Heinrich 32, 305 Rosenmöller Bernhard 14, 34, 305 Roßmann Wilhelm 23, 305 Rousseau Jean Jacques 49, 263, 296

S Salmen Josef 28, 305 Schaller Klaus 32, 34, 305 Scharl Wolfgang 35, 305 Scheler Max 24, 29, 87, 167, 245, 296, 297 Schiller Friedrich 48 Schlüter-Hermkes Maria 9 Schmitz Maria 11 Scholz Heinrich 14 Schröteler Josef 16, 35, 298, 306 Schuhmann Karl 31, 85, 94, 295, 296, 306 Schulz Peter 28, 300, 306 Schwarte Hergard 33, 306 Schweighöfer Rudolf 33, 306 Secretan Philibert 28, 306 Sidorek Janusz 84, 85 Smith Berry 94, 296 Sowinski Grzegorz 5, 19, 281 Spaemann Robert 38 Stadtmüller Agnella 17 Steffes JohannPeter 11 Stein Edyta (Teresa Benedykta od Krzyża), św. 5, 7–39, 41, 43, 45, 48, 52, 56, 63, 73, 74, 76, 81, 83, 84, 88, 92–94, 98, 103–105, 123, 136, 139, 141, 144, 145, 157, 165, 167, 173–175, 186, 188, 202, 226, 235, 244–246, 271, 280–282, 286, 291, 293, 295, 297– –307, 311 Stern William 24, 74, 296, 306 Stokowska Maria 56 Strasser Stephan 33, 306

316

Indeks osób

T Tapken Andreas 27, 307 Teresa Benedykta od Krzyża zob. Stein Edyta Teresa od Jezusa, św. 18, 297 Theunissen Michael 34, 307 Thimme Wilhelm 293 Tołstoj Lew 50, 76 Tomasz z Akwinu, św. 9, 10, 22, 23, 26–31, 33, 34, 39, 56, 81–83, 98, 101, 102, 121–125, 131, 136, 140, 149, 150, 167, 168, 171, 181, 183–187, 197, 198, 237, 238, 282, 292, 295, 297–299, 301, 305, 313, 314, 316 Tönnies Ferdinand 248, 295 Turowicz Maria 23

U Undset Sigrid 76

V Vonhögen Roderick 28, 307

W Węgrzecki Adam 88 Weinhandl Ferdinand 24, 307 Windelband Wilhelm 73 Włodkowa Zofia 23 Wojtyła Karol zob. Jan Paweł II Wulf Claudia Mariéle 22, 27, 307 Wust Peter 14

Z Zychowicz Juliusz 246

Indeks pojęć A akt 10, 13, 14, 18, 20–22, 61, 62, 64, 67, 71, 75, 85, 88, 103, 123, 142, 157–159, 164, 165–167, 169, 172–175, 181, 188, 193, 195, 197, 204, 212–216, 218, 224–227, 229, 230, 233, 235, 236, 239, 244–248, 256, 257, 260, 280, 285, 288, 292, 312, 318, 320 animalność (animalny) 20, 109, 101, 111, 123–126, 150, 151, 153, 155, 160, 163, 164, 171, 175, 183, 203, 239, 240, 313–315 anioł (anielski) 27, 67, 135, 136, 185, 195, 204–208, 218, 249, 317 antropologia (antropologiczny) 5, 7, 8, 13, 19–25, 30, 32, 34, 36–38, 43, 51, 55, 57, 61, 64, 69, 71–73, 77, 78, 80, 81, 83, 87, 90, 115, 132, 290, 311, 312, 319, 320

B biologia (biologiczny) 5, 132, 134, 224 budulec 91, 93, 99, 100, 103, 105, 149, 177, 191, 193, 211, 215–221, 223, 234, 237, 238, 240, 241, 250, 257, 313, 317 bycie sobą 30, 168, 316

C chrześcijaństwo (chrześcijański) 5, 12, 16, 25, 35–37, 54–57, 59, 61, 80, 81, 199, 282, 285, 312 ciało fizyczne {Körper} 8, 91–98, 100, 106, 123, 124, 170, 176, 178, 180, 190, 193, 203, 210, 224 ciało {Leib} 7, 8, 13, 20, 21, 29, 69, 70, 86, 89–95, 98, 100, 101, 103, 106, 107, 110–113, 118, 121–124, 130, 140, 155, 156, 158, 159, 164, 168–171, 176–180, 182, 183, 185–191, 193, 199–204, 210, 223– –228, 233–235, 237, 239, 240, 243, 246, 257, 285, 312, 314–317 cielesno-psychiczne 169, 171, 228, 257, 258 cielesność (cieleśnie) 91, 94, 110, 156, 194, 239 człowiek 5, 7, 8, 14, 16, 19, 20, 22, 24, 29, 30, 35–38, 45–48, 50–62, 64, 66, 67, 69–72, 74–77, 80, 81, 83, 84, 86–94, 96–98, 101, 102, 106, 107, 109, 113–116, 118, 130, 132, 142, 146, 148, 150, 153, 155, 158–164, 166–170, 176, 180–187, 190, 191, 197, 199, 201–203, 205, 206, 208–212, 214, 215, 220, 223–225, 227, 229, 231, 233–235, 237, 240, 243, 244, 246–249, 251–254, 256, 257, 259–261, 267–272, 275– 277, 279–285, 287, 288, 290, 311–320

318

Indeks pojęć

D duch (duchowy) 5, 7, 8, 13, 16, 18, 20, 22–27, 30, 32, 37, 45–47, 49, 51, 52, 54, 56–59, 62, 63, 67, 72, 73, 75–80, 85–91, 94, 96, 102, 104, 107, 115, 118, 124, 130, 137, 155, 157, 161, 162, 164–166, 169–172, 174, 176–179, 182, 183, 187, 189–215, 217–229, 233– –237, 239–241, 246, 249, 250, 257, 261, 263, 265, 268, 273– –275, 280, 281, 312, 313, 315, 316, 318 dusza 7, 8, 13, 20–23, 29, 50, 51, 57, 58, 60, 61, 64, 65, 70, 76, 86–88, 90, 91, 94, 98, 100–103, 107, 110–113, 116, 118, 120, 122–124, 158, 159, 161, 162, 167–183, 186–195, 199–204, 206, 208, 211, 214, 217, 218, 220, 223, 227, 234–237, 239–241, 256, 257, 274, 276, 277, 281, 312–314, 316–318

E egzystencja (egzystencjalny) 14, 24, 52, 53, 59, 61, 312 entelechia 98, 137, 313

F fenomen 132 fenomenologia (fenomenologiczny) 5, 7, 8, 29–32, 34, 84, 85, 311, 312 fenotyp 142, 146, 254 filozofia (filozoficzny) 5, 8–10, 12–15, 19, 21–27, 31, 32, 34–38, 43, 48, 49, 52, 59, 61, 73, 74, 77, 80–83, 85, 87, 90, 92, 104, 117, 129– –134, 141, 152, 247, 279–282, 311, 312, 314, 319 fizyczność (fizyczny) {Körper} 95, 96, 100, 183, 186–191, 193–195, 197, 199, 201, 202, 204, 208– 210, 212, 215, 220, 223–230, 234, 235, 240, 241, 254, 258, 261, 317, 318 forma 27, 29, 30, 38, 52–54, 64, 67, 75, 79, 89, 91, 93, 98–106, 111, 113, 115, 118, 120, 122–125, 132–151, 158, 160–164, 168–171, 174–177, 182–192, 194, 195, 197–199, 204, 210, 215–221, 231, 237–241, 249–253, 257, 263, 288, 289, 313–318 formowanie 20, 52, 99, 100, 107, 119, 136, 143, 147, 160, 164, 166, 168, 169, 174, 176, 178, 187, 188, 192, 230, 232, 239, 240, 254, 255, 258, 265, 315, 316, 318

G gatunek 20, 25, 67, 69, 77, 92, 93, 98, 99, 104, 105, 113–115, 117, 121, 124–127, 129, 130, 132–141, 143–149, 152, 153, 183–187, 217, 238, 246, 247, 250, 255, 313–316

Indeks pojęć

319

H habitualność (habitualny) 159, 168, 176, 231, 233 habitus 20, 158, 159, 168, 171, 179, 181, 188, 230, 232, 239, 315, 318

I indywidualność (indywidualny) 7, 8, 20, 27, 28, 34, 37, 38, 50, 51, 55, 62–64, 72–78, 87–89, 91, 92, 113, 115, 136, 138, 139, 146, 147, 175, 186–189, 192, 199, 202, 214, 229, 244, 246, 253, 255, 260, 276, 312–315, 318 indywiduum 21, 29, 30, 71–74, 77–79, 93, 104, 105, 110, 113, 117, 124– –127, 129, 132, 134–150, 153, 168, 177, 183–188, 192, 203, 226, 236–241, 243, 246, 249, 254–257, 313–316, 318 intelekt 36, 49, 51, 57, 58, 88, 130, 159, 165, 186, 192, 193, 195, 196, 234, 315, 316 intuicja 31, 33, 85 istnienie 30, 49, 50, 52–54, 57, 60, 61, 67, 79, 84, 89, 90, 99, 124, 127, 134, 136, 138, 139, 149, 150, 160, 177, 185, 187, 189, 192, 196, 198–200, 208, 211, 215, 216, 218, 221, 234–237, 240, 241, 243, 247, 254, 257, 268–270, 273, 276, 277, 311, 318 istota 5, 7, 8, 24, 36, 37, 47, 59, 77, 85, 87, 90, 92, 103, 107, 109, 122, 123, 138, 142, 155, 158, 163, 171, 185, 193, 195, 199, 202, 204, 206, 226, 234, 241, 274, 316, 317 istota żywa 8, 29, 86, 88, 98, 135, 138, 160, 184

J ja 23, 30, 59, 90, 118, 161–166, 168–175, 181, 182, 191, 277, 315, 316

K katolicki 10, 16, 17, 26, 34, 35, 37, 63, 312 kształcenie 10, 19, 20, 37, 63, 64, 70, 312 kształt 86, 91–94, 96, 98, 99, 101, 103, 106, 111, 113, 119, 139, 142, 143, 151, 153, 160, 174–176, 179, 183, 190, 194, 214, 215, 217, 237, 238, 243, 250, 253, 313 kształtowanie 20, 30, 46, 64, 67, 98, 99, 103, 104, 106, 107, 111, 118, 137, 140, 143, 148, 160, 168, 175, 176, 180, 182, 232, 246, 260, 261, 313, 316, 319

L Logos (logos) 26, 28, 45, 56, 67, 68, 77, 298, 300

320

Indeks pojęć

ludzie (ludzki) 5, 7, 8, 11, 13–15, 18–24, 26, 29, 30, 36–38, 43, 45–67, 69–73, 75–77, 79, 82, 84–97, 100–103, 106–110, 112, 114–121, 124, 126, 130, 143, 155, 157, 159–161, 163, 164, 170, 171, 173, 177, 181–184, 186–189, 191–195, 199, 202–206, 208, 210–213, 215, 218, 223, 224, 229, 234–236, 240, 241, 243–249, 251, 252, 254, 256, 257, 259, 261, 264, 266, 267, 269–271, 273, 275, 277, 279–282, 285, 287, 288, 311, 312, 314–318

M materia (materialny; materialność) 20, 27, 29, 30, 75, 86, 88, 91, 93– –96, 98–106, 109, 113, 123, 125, 130–132, 134–136, 138–141, 143–146, 148–151, 153, 160, 163, 164, 169, 177, 181, 183–191, 193–195, 197, 199, 200, 202–204, 210, 211, 214–218, 220–224, 234, 237–241, 254, 256, 257, 261, 312–318 metafizyka (metafizyczny) 22, 26, 34, 45, 46, 52–55, 59, 80, 81, 104, 188, 203, 311, 312

N naród (narodowy; narodowość) 9, 30, 48, 49, 70, 71, 73, 78, 79, 248, 254, 255, 258–277, 319 natura (naturalny) 15, 19, 25, 27, 36, 37, 49, 51, 55, 57, 58, 60–65, 67, 70, 82, 83, 86, 90, 103, 107, 115, 119, 129, 131, 133, 136, 148–152, 163, 164, 169, 170, 175, 190–192, 195, 198–200, 203–205, 208, 209, 215, 218, 220–224, 229, 232–235, 237, 238, 241, 255, 257, 265, 271, 272, 280, 282–284, 312, 314–318 nauki o duchu 73, 77–79, 312 nauki humanistyczne 72 nauki przyrodnicze 73, 287 nieświadomość 101, 103, 313

O Objawienie 37, 61, 62, 82, 239, 281, 283, 312 organiczny 46, 100, 101, 107, 125, 146, 149, 160, 177, 210, 239, 240, 313 organizm 20, 29, 91, 92, 98, 100, 101, 107, 111, 124, 137, 139–141, 147, 149, 159, 177, 191, 199, 209, 226, 231, 233, 237, 238, 241, 246, 247, 256, 257, 267, 268, 313 osoba (osobowy) 5, 7–9, 13, 18–24, 26, 27, 30, 37, 38, 51, 58, 67, 75, 77–79, 87–90, 116, 118, 144, 161–164, 168–170, 173–175, 177, 182, 183, 188–190, 192, 197, 199, 207, 211, 213–215, 217, 218, 220–222, 226, 227, 233, 234, 237, 239–241, 243–248, 253, 256–260, 264, 265, 271, 273–275, 277, 311, 313, 315–319 osobowość 30, 161, 170, 195, 197, 241, 253

Indeks pojęć

321

P pedagogika (pedagogiczny) 5, 8, 10, 12–14, 16, 18–21, 23, 24, 30, 32– –35, 37, 46–48, 51, 52, 54, 55, 61, 62, 66, 69–72, 74, 76, 78, 79, 81, 83, 283–285, 290, 311, 312, 319, 320 potencja 10, 13, 14, 18, 20, 22, 27, 120–123, 158–160, 168, 171, 176, 181, 186, 193, 195–198, 205, 207, 215, 216, 218, 219, 228–232, 239, 314, 315, 317, 318 praforma 133, 139, 147, 148, 184, 315 przyrodoznawstwo (przyrodoznawczy) 25, 27, 69–72, 78, 104, 122, 129, 132, 312, 314 psyche (psychiczny) 8, 21, 50, 51, 70, 75, 113, 116–118, 120–123, 125, 130, 155, 157, 158, 160, 164, 168, 169, 171, 173–179, 181, 182, 188, 191, 199, 201, 202, 204, 212–214, 220, 224, 226, 228, 231, 235, 239, 241, 243, 254, 257, 314–316, 318 psychologia (psychologiczny) 10, 12, 15, 28, 31, 49, 50, 51, 57, 61, 64, 74, 76, 117, 122, 123, 131, 204, 311, 312

R rasa (rasowy) 30, 38, 70–72, 78, 115, 255, 258, 319 rodzaj 20, 21, 105, 129, 135, 145, 184, 213, 314 roślina (roślinny; roślinność) 20, 22, 29, 87, 92, 95, 98, 101–107, 109– –111, 113, 116, 117, 122, 124–126, 136, 137, 139, 144, 145, 147– –150, 153, 171, 237, 239, 240, 247, 250, 313 rozum 49, 50, 56, 57, 62, 82, 165, 186, 193, 217, 230, 236, 280, 282, 289

S samoświadomość 264 siebie {Selbst} 163, 169, 181 siła 21, 27, 35, 48, 59, 65, 66, 98, 99, 104, 106, 122, 124, 129, 139, 147, 158, 159, 175, 178, 179, 198, 204, 205, 208–213, 215, 216, 218–220, 223–237, 239, 241, 272, 277, 313, 315, 317, 318 społeczny 9, 22, 27, 30, 34, 35, 38, 49, 52, 53, 79, 80, 87–89, 114, 243– –246, 248, 252–255, 258, 259, 263, 313, 318

Ś świadomość (świadomościowy) 8, 29, 32, 49, 57, 78, 120, 122, 123, 170, 172, 225, 260, 273

T teleologiczny 220

322

Indeks pojęć

teologia (teologiczny) 5, 8, 13, 19, 27, 36, 38, 39, 80–82, 279, 290, 311, 312, 319 typ 47, 67, 70, 71, 75, 76, 91, 93, 110, 115, 131, 132, 134, 144, 147, 248–255, 258, 264–266, 313, 314, 318, 319

U uformowania (uformowany) 99, 100, 113, 119, 134–136, 138, 140, 143, 149, 164, 165, 185, 203, 215–218, 220, 237, 238, 252, 255, 314, 317 ukształtowanie 29, 103, 144

W wartość 30, 36, 80, 114, 166, 167, 200, 211, 213, 219, 235, 244, 248, 252, 271–275, 277, 286, 317, 319 wewnętrzny 14, 30, 65, 87–89, 92, 95, 97, 98, 100, 102–104, 109–113, 116, 119–122, 134, 138, 140, 146, 147, 153, 155, 158, 163, 166, 167, 169, 171, 173, 175, 176, 181, 191, 200, 211, 214, 217, 219, 235–237, 239, 250–252, 260, 261, 264, 274, 283, 288–290, 314, 318, 319 wnętrze 7, 8, 30, 36, 50, 59, 60, 63, 65, 75, 89, 90, 97, 99, 100, 107, 109, 111, 112, 116, 120, 125, 161–163, 179, 212, 219, 235, 239, 277, 313, 315 wola (wolitywny) 50, 51, 56–58, 63, 165–167, 173, 177, 179–182, 192, 193, 195, 196, 209, 210, 220, 224, 225, 230–234, 236, 239–241, 243, 258, 260, 280, 281, 315, 316, 318 wspólnota 8, 20, 30, 36, 67, 78, 79, 87, 89, 107, 118, 243, 245–249, 257–259, 261–267, 269–273, 277, 281, 313, 318, 319 wychowanie (wychowawczy) 12, 20, 35, 37, 45–47, 49, 54, 61, 62, 65– –72, 78, 261, 282, 283, 287, 290, 311, 312, 319

Z zewnętrze (zewnątrz) 8, 30, 59, 64, 87, 89–91, 94, 96, 100, 104, 107, 109, 112, 113, 118, 120, 121, 155, 162, 163, 170, 190, 199, 232, 236, 237 zewnętrzny 7, 29, 36, 49, 60, 64, 78, 86, 89, 90, 94–96, 107, 109–111, 119–121, 125, 136, 140, 142, 146, 155, 157, 158, 160, 171, 172, 174, 176, 179, 202, 243, 249–252, 257, 259, 260, 264, 287, 289, 314, 318, 319 zwierzę (zwierzęcy) 20, 24, 29, 67, 69, 70, 87, 92, 95, 96, 101, 102, 106– –126, 129, 130, 132, 136, 137, 145, 148, 150–153, 157–164, 166, 171, 184, 187, 192, 239, 240, 247, 271, 314

Indeks pojęć

323

Ż życie (życiowy) 5, 7, 14, 17, 18, 20, 30, 36, 38, 46, 47, 49, 50, 52–54, 56, 58, 59, 64, 67, 70, 74, 77, 89, 91, 94, 98–100, 103–106, 110, 111, 113, 116–118, 120–123, 130, 136, 138, 139, 143, 144, 147, 150, 155, 157–160, 162, 164–166, 168, 169, 171, 172, 174–180, 182, 183, 188, 191, 196, 200, 203, 205, 206, 208, 210, 212, 213, 216–220, 222, 226–228, 233, 234, 236, 237, 239–241, 243, 245–248, 251–253, 255–257, 259–266, 269, 270, 272–277, 283–285, 287–290, 313–319

Spis treści Klaus Mass OCD, Słowo wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Beate Beckmann-Zöller, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Człowiek jako osoba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Umiejscowienie biograficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Budowa ludzkiej osoby: rękopis rozprawy i jej miejsce historyczne w twórczości Edyty Stein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Antropologia filozoficzna w drugiej i trzeciej dekadzie XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Metoda fenomenologiczna a pedagogika . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Od antropologii filozoficznej do antropologii teologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uwagi edytorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39 41

5 7 7 9 19 23 30

Budowa osoby ludzkiej (1932/1933) I. Nauka o wychowaniu i praca wychowawcza: idea człowieka jako ich podstawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 A. Teoria i praktyka – metafizyka, nauka o wychowaniu, praca wychowawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. Obrazy człowieka oddziałujące na współczesną pedagogikę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Obraz pochodzący z kręgu niemieckiego idealizmu (ideał człowieczeństwa) i jego znaczenie pedagogiczne . . 2. Obraz pochodzący z kręgu psychologii głębi i jego oddziaływanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ludzkie istnienie w ujęciu filozofii egzystencjalnej Heideggera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

45 47 47 49 52

326

Spis treści

II. Obraz człowieka w metafizyce chrześcijańskiej . . . . . . . . . . . . . 1. Stosunek tego obrazu do przedstawionych idei . . . . . . . . . . a) do ideału humanistycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) do psychologii głębi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) do filozofii egzystencjalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Konsekwencje pedagogiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Objawienie jako źródło dla pedagogiki (dla ludzkiej natury, dla celu wychowania, dla warunków i granic aktu pedagogicznego) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Zasadnicza postawa katolickiego wychowawcy (pełna czci bojaźń wobec danej natury i jej prawa kształcenia; niezłomnie ufna przychylność wzajemna jako warunek rozumienia; odpowiedzialność przed Bogiem i zaufanie do Boga; prowadzanie dziecka ku temu nastawieniu) . . . . B. Obiektywny związek człowieczeństwa i wychowania . . . . . . . .

54 55 55 57 59 61 61

II. Antropologia jako fundament pedagogiki . . . . . . . . . . . . . . . . .

I. Różnorakie antropologie i ich znaczenie pedagogiczne . . . . . . 1. Antropologia przyrodoznawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Badania nad indywidualnym bytem ludzkim, prowadzone w kręgu nauk o duchu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ogólne badania nad człowiekiem jako element ogólnej nauki o duchu; nauka o duchu i aksjologia jako elementy ogólnej ontologii; antropologia jako dyscyplina filozoficzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Antropologia teologiczna – chrześcijańska metafizyka . . . II. Wybór metody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Rozstrzygnięcie między metodą filozoficzną i metodą teologiczną; między metodą historyczną i metodą systematyczną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Metoda fenomenologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Pierwsza, przygotowująca analiza człowieka . . . . . . . . . . . . . . . 1. Człowiek jako ciało materialne, jako żywa obdarzona duchem jako istota obdarzona duszą, jako istota duchowa – mikrokosmos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

69 69

63 66

77 80 81

81 84 86

Spis treści

327

2. Człowiek jako osoba duchowa: w swej pozycji społecznej, w swej indywidualności; jako istota historyczna, istota wspólnotowa, istota kulturowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Człowiek jako osoba duchowa: w swym otwarciu ku wnętrzu i na zewnętrz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Człowiek jako osoba duchowa: poszukujący Boga . . . . .

89 90

III. Człowiek jako materialna rzecz i jako organizm . . . . . . . .

I. Ciało fizyczne {Körper} jako materialna rzecz . . . . . . . . . . . . . . . 1. K s z t a ł t: bycie zamkniętym to zarazem bycie „indywidualnym”; prawidłowe i symetryczne rozczłonkowanie; wyprostowana postawa; nagość; dwoista forma: męska i żeńska; typy kształtów . . . . . . . . . . 2. B u d o w a m a t e r i a l n a: rozmaitość budulca; członki, narządy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. R u c h y: autonomiczne, heteronomiczne i „nienaturalne”; ruch członków; głowa i oblicze . . . . . . . . 4. D a n e a k u s t y c z n e: autonomiczny i heteronomiczny materiał dźwiękowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Człowiek jako żywy organizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. K s z t a ł t o w a n i e o d w e w n ą t r z: forma wewnętrzna, dusza wegetatywna; entelechia: gatunek i siła; materia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. R u c h o r g a n i c z n y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. C e z u r a m i ę d z y b y t e m o r g a n i c z n y m a b y t e m a n i m a l n y m: ustopniowane królestwo kosmosu w ujęciu Tomasza z Aquino; własna istota roślin (anima forma corporis; nieświadomość, brak „siebie”, bycie otwartym – bycie zamkniętym w sobie; unieruchomienie w przestrzeni, wzrost w górę) . . . . . . . . . 4. D ą ż e n i e p r o c e s u ż y c i o w e g o p o z a i n d y w i d u u m: ku gatunkowi i ku „idei rośliny” . . . . . . 5. W ł a ś c i w o ś c i r o ś l i n n e {Pflanzenhafte} u c z ł o w i e k a: ich zróżnicowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

91 93 94 96 98

98 100

101 104 106

328

Spis treści

IV. Animalność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 1. Ruch zwierzęcy: popędowość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Zdolność doznawania; wewnętrzność; dusza zwierzęcia i ciało zwierzęcia; życie afektywne, charakter . . . . . . . . . . . . 3. Gatunek i indywidualność u człowieka i u zwierzęcia . . . . 4. Retrospekcja i prospekcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Zwierzęcy materiał dźwiękowy – w porównaniu z ludzkim: dźwięki afektywne, sygnały, twory melodyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Struktura duszy: aktualne życie psychiczne (zmysły zewnętrzne i zmysły wewnętrzne; uczucia i popędy; usposobienie); potencje a dusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Dusza zwierzęca a ciało; problematyka formy substancjalnej; charakterystyka duszy zwierzęcej w ujęciu Tomasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. Relacja między uzyskanym wyodrębnieniem animalności a koncepcją Tomasza; problematyka gatunku – idei – indywiduum, w powiązaniu z problematyką genezy gatunków i dziedzin bytowych . . .

109 110 113 116

117

120

122

124

V. Problematyka powstawania gatunków – rodzaj, gatunek, indywiduum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 I. Filozofia a nauka pozytywna: procedura {badawcza}, nauk ścisłych; procedura przyrodoznawstwa opisowego; przeciwieństwo naukowego i naturalnego obrazu świata; filozoficzna interpretacja i krytyka procedury naukowej oraz ich wymagań metodologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Problem powstawania gatunków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Punkt wyjścia analizy biologicznej i analizy filozoficznej; problem „gatunków”: gatunek – indywiduum – typ; forma – materia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Możliwe relacje pomiędzy gatunkiem a indywiduum; stopnie ogólności: rodzaj {genus}, gatunek {species} (różnorakie stopnie), indywiduum (osobnik) . . . . . . . . . . . 3. Możliwe uformowania materii; problem powstania indywiduów i gatunków; „ogólna” forma jako prawzór,

129 132

132

135

Spis treści

„indywidualna” forma jako odwzorowanie . . . . . . . . . . . . . 4. Powstawanie indywiduów dzięki płodzeniu oznacza zarazem powstawanie nowych form indywidualnych? Rzeczywista jedność gatunku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Znaczenie czynnika materialnego dla indywidualizacji gatunku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Powstawanie nowych gatunków; zmiana i przemieszanie form? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. „Konieczność” i „przypadkowość” w budowie gatunku – odmiany – indywiduum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. Gatunek i praforma (idea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. Związek między rodzajami bytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. Podsumowanie rozważań o teorii descendencji . . . . . . . . .

329

136

138 140 141 145 147 149 151

VI. Cechy animalne u człowieka i specyﬁcznie ludzkie . . . . . . . 155 I. Cechy animalne u człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Dolna warstwa animalna aktualnego życia psychicznego: doznania i doznaniowe bycie danym ciała, popędy, odczucia zmysłowe, instynkty, ogólne stany uczuciowe, afekty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Analogicznościowa interpretacja cudzych przeżyć na podstawie własnych oraz własnych przeżyć na podstawie cudzych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Struktura duszy: potencja – habitus – aktualne życie; jedność „siły” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Warunki rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. To, co specyficznie ludzkie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Struktura osobowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Odpowiedzialność – osobowość – forma „ja” . . . . . . . . . . . b) Duchowość jako otwartość ku wnętrzu i na zewnętrz . . . . c) Wolność; zdolność i powinność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. „Ja” i „siebie” {Selbst}; osobowe uformowanie natury animalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Formowanie aktualnego życia psychicznego {Seelenleben} . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   ) Doznawanie – postrzeganie; intencjonalność . . . . . . . . .   ) Duch jako rozum i jako wola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

155

157 158 160 161 161 161 162 162 163 164 164 165

330

Spis treści

  ) Intencjonalność odczuwania; wolność w życiu uczuciowym, chceniu i działaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   ) Formowanie przez strukturę „ja” i przez aktywność „ja” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Formowanie indywiduum cielesno-psychicznego . . . . . . . .   ) „Ja” i „bycie sobą” jako coś formujące i jako coś formowane; „ja” i ciało; „ja” i dusza; koncepcja duszy u Tomasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   ) Dusza ludzka: przeżywanie peryferyjne i przeżywanie centralne, przeżywanie powierzchniowe i przeżywanie głębokie – modusy bytowe „ja” i wymiary duszy; „ja” psychiczne; miejsce „ja” w duszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   ) Formowanie duszy przez „ja” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   ) Istotowa struktura duszy jako formy . . . . . . . . . . . . . . . . .   ) Formowanie ciała przez duszę (przez jej strukturę i przez wolny czyn); ciało jako fundament, wyraz i narzędzie duszy duchowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Powinność; cel kształtowania siebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

166 168 168

168

171 174 175

176 180

VII. Dusza jako forma i duch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 I. Dusza ludzka a forma substancjalna człowieka . . . . . . . . . . . . . 1. Człowiek jako gatunek i indywiduum . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Dusza ludzka a forma substancjalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Formowanie materialnej fizyczności {Körper} przez duszę; granice tego formowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Argumenty przemawiające za jednością substancjalną i przeciw tej jedności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Budowa ludzkiej natury i miejsce duszy duchowej . . . . . . . II. Istota ducha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Intellectus, mens, spiritus; bycie nieustalonym, bycie nieobciążonym, bycie ruchliwym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Różnorakie istoty duchowe; Bóg: czysty duch: nieskończoność; czysta aktualność; rozpływanie się i zachowywanie siebie; intelekt i wola; bycie nieobciążonym, bycie ruchliwym; bycie osobowością . . . . 3. Skończone duchy „czyste” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Swoistość duszy jako istoty duchowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

183 183 187 187 190 191 192 192

195 197 199

Spis treści

1. Jedność duszy i ciała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Właściwości wspólne duszy i duchom bezcielesnym; istotowe powiązanie z ciałem jako odróżniający moment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Doświadczalny byt duszy duchowej; różnica między potencjalnością i aktualnością – w porównaniu z duchami bezcielesnymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Wzajemne warunkowania pomiędzy duszą i fizycznością . d) Niedostateczność koncepcji paralelizmu psychofizycznego i teorii wzajemnego oddziaływania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e) Przenikanie duszy i ciała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Jedność siły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Siła jako coś wspólnego ciału {Leib} i duszy . . . . . . . . . . . . . b) Siła duchowa u aniołów i u ludzi; możliwość jej . . . . . . . . . zachowywania, pomnażania, trwonienia i wyniszczania . . c) Siła naturalna człowieka jako siła fizyczno-duchowa; wolne rozporządzanie nią . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Świat materialny jako źródło siły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e) Świat duchowy jako źródło siły: siła innych ludzi, siła wartości osobowych, siła wartości w ogóle . . . . . . . . . . 3. Poszerzenie idei „duch” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Twór obiektywno-duchowy (nieosobowy) . . . . . . . . . . . . . . b) Duch i forma; materia jako „siła” i „budulec” . . . . . . . . . . . c) Twory materialne jako uformowane i przepojone duchem (posiadające własny sens) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Siła duchowa jako siła osobowo uformowana w życiu duchowym; siła fizyczna jako działanie (ruch) tworów budulcowych, formowana w jej możliwościach działania (potencjach) przez ich sens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Jedność ducha i budulca, jedność siły duchowej i siły fizycznej w człowieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Podstawowe prawo świata materialnego i świata ducha osobowego: jedność natury – prawo natury; istotowe prawo ducha, wolność i rozumowe prawo zdarzeń duchowych, rozumienie, jedność woli . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Przenikanie się ducha i materii w człowieku; jego „siła fizyczna” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

331

199

200 201 201 203 204 204 204 208 210 211 213 213 215 217

218 220

220 223

332

Spis treści

c) Wola i siła człowieka; zrozumiałe i niezrozumiałe związki psychiczne; akty – stany – trwałe właściwości . . . . . . . . . . . d) Jedność aktów i stanów; związek z siłą życiową . . . . . . . . . . e) Rozszczepienie siły na siłę fizyczną i siłę duchową oraz na mnogość „sił” fizycznych i duchowych (potencje, predyspozycje, zdolności) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f ) Potencje, habitus, akty; znaczenie, jakie wola ma dla formowania sił . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . g) Znaczenie „skłonności” dla formowania potencji . . . . . . . . h) Siła woli jako potencja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i) Życie ze świata duchowego i w świecie duchowym . . . . . . j) Dusza jako centrum ludzkiego istnienia . . . . . . . . . . . . . . . . IV. Podsumowujące przedstawienie ludzkiego indywiduum . . . .

224 227

228 230 232 232 233 234 236

VIII. Byt społeczny osoby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 A. Przynależność społecznego charakteru do bytu osoby . . . . . . . I. Podstawowe pojęcia socjologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Akty społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Relacje społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Twory społeczne (wspólnoty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Typy społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Typy i typizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Znaczenie słowa „typ” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Zewnętrzne i wewnętrzne uwarunkowania typów . . . . . . . 3. Wewnętrzna podstawa typu społecznego; przeformowanie czegoś już uformowanego . . . . . . . . . . . . . . 4. Kwestia ostatecznego elementu formującego: wrodzone predyspozycje jako coś ogólnoludzkiego, coś specyficznego dla płci, coś specyficznego dla typu i coś indywidualnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Analiza pojęć „naród” i „przynależność do narodu” . . . . . . . . 1. Wyłączenie problematyki rasowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Charakterystyka wspólnoty narodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Zakres, więź przestrzenna, relacja między życiem narodu i życiem jednostki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

243 244 244 245 245 248 249 249 250 252

253 258 258 259 259

Spis treści

b) Zewnętrzne i wewnętrzne życie narodu (kształtowanie siebie, zachowywanie siebie, wyrażanie siebie); naród i kultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Powstawanie i przemijanie narodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Charakter narodowy i typ narodowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Stosunek jednostki do narodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Członkowstwo jako narodziny w narodzie i z narodu; ucieleśnianie typu narodowego; pełnienie funkcji życiowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Przynależność do narodu a byt ludzki; naród a ludzkość . c) Możliwość zatraty ludzi i narodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Możliwość sensownego i wartościowego życia wspólnotowego poza obrębem wspólnoty narodowej . . . . e) Świadoma przynależność do narodu (narodowość) . . . . . . f ) Przynależność do narodu a wartość osoby; absolutny miernik wartości osoby i wartości narodu . . . . . . . . . . . . . . .

333

260 262 264 264

265 266 269 270 273 275

IX. Przejście od rozważań ﬁlozoﬁcznych do rozważań teologicznych nad człowiekiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 I. Potrzeba uzupełnienia rozważań filozoficznych nad człowiekiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Zależność bytu skończonego od bytu nieskończonego jako wgląd ontologiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Kwestie, których nie sposób rozwiązać ani na gruncie doświadczenia, ani na gruncie wglądu filozoficznego . . . . 3. Prawda objawiona o człowieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Nieodzowność prawdy objawionej dla pracy wychowawczej i dla nauki o wychowaniu . . . . . . . . . . . . . . . II. Znaczenie pedagogiczne prawd eucharystycznych . . . . . . . . . . 1. Ofiara Krzyża, ofiara Mszy świętej i zbawienie osobiste . . 2. Wydarzenie eucharystyczne jako akt pedagogiczny . . . . . . a) Wymagania wydarzenia eucharystycznego w stosunku do nauczyciela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Współdziałanie Boga i człowieka w wydarzeniu eucharystycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

279 279 280 281 282 284 284 285 285 288

334

Spis treści

III. Zadanie antropologii teologiczno-pedagogicznej . . . . . . . .

290

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indeks biblijny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indeks pojęć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

291 309 309 317

W WYDAWNICTWIE KARMELITÓW BOSYCH DOTYCHCZAS UKAZAŁY SIĘ PRZEKŁADY NASTĘPUJĄCYCH TOMÓW Z KRYTYCZNEJ EDYCJI WYDAWNICTWA HERDER EDITH STEIN GESAMTAUSGABE (ESGA) tom 1 Dzieje pewnej rodziny żydowskiej oraz inne zapiski autobiograficzne tom 2 Autoportret z listów. Część pierwsza: 1916–1933 tom 3 Autoportret z listów. Część druga: 1933–1942 tom 4 Autoportret z listów. Część trzecia: Listy do Romana Ingardena tom 5 O zagadnieniu wczucia tom 13 Kobieta tom 14 Budowa osoby ludzkiej. Wykład z antropologii filozoficznej tom 15 Czym jest człowiek? Antropologia teologiczna tom 17 Drogi poznania Boga. Studium o Dionizym Areopagicie i przekład jego dzieł tom 18 Wiedza Krzyża. Studium o św. Janie od Krzyża

Wydawnictwo Karmelitów Bosych we współpracy z Wydawnictwem Herder pragnie w najbliższych latach wydać pozostałe tomy Dzieł zebranych św. Teresy Benedykty od Krzyża (Edyty Stein), z wyjątkiem tłumaczeń przez nią dokonanych (tomy 21–27).